Blogs

Nguoicham Team (NC Team) xin chân thành cảm ơn Hội Bảo Tồn Văn Hóa Champa @ U.S.A đã tạo điều kiện, cơ hội và giúp đỡ NC Team ra mắt CAM KARAOKE DVD Vol.01 trong buổi lễ hội Katé 2013 tại San Jose, California U.S.A.  Cam Karaoke DVD này không có bán, nếu bà con thương tình thì xin ủng hộ. Số tiền bà con ủng hộ sau khi chia phí làm DVD, sẽ đưa vào quĩ NC Team để thực hiện cho CAM KARAOKE DVD kế tiếp. NC Team xin chân thành cảm ơn quí bà con đã và đang đóng góp, ủng hộ cả tinh thần lẫn vật chất về cuốn CAM KARAOKE này. Nếu ai muốn có CAM KARAOKE Vol.01 để trong tủ sách gia đình thì xin liên lạc qua các email sau đây. ở U.S.A -  nguoicham07@gmail.com ở Việt Nam– mediasapcam@gmail.com Sau đây là danh sách ủng hộ: Châu Văn Thủ  $20 Cei Cứng         $10 Võ Kiệt           $25 (bạn Trung Thiệu) Ông Lưu Quang Sang $20 Qua Đình Nam $20 Bác Long $20 v/c Lâm Gia Tân $30 v/c Kiều Quang $20 Yassin Ba          $20 Dương Tấn An   $50 v/c Tài Dĩnh       $20 Nai Đãi              $10 Thùy                  $10 v/c Đon     $10 v/c Châu Sarip $20 Đạt Hiệp     $10 v/c Lưu Quang Sáng $50 Thiên Huỳnh $20 David Sox     $10 Lý Thị Phượng $20 Vô Danh    $10 v/c Linh Kha $20 Kích Dương $10 Bá Văn Tư    $20 Đắc Phương Lan $10 Bá Văn Dư $20 Tin              $5 Quốc Huy  $20 Qua Anh Toàn $20 v/c Bá Trung Thiệu. $50 Phú văn Dũng  $ 50 Đặng chánh Linh $ 10 Đặng nam Phường $ 10 Đặng hương Lan $ 10 Đặng Diễm Thái $ 10 Đặng ngọc Thế $ 10 Ngụy Cẩm $10 Nguyễn thị Vân $ 10 Chúng tôi sẽ cập nhật những ân nhân ủng hộ cho Cam Karaoke DVD Vol.01 sau này vào danh sách trên trong những lần kế tiếp. Ghi Chú: Cuốn CAM KARAOKE DVD không nhận dạng được bởi DVD Player cũ hay DVD Blu ray player.  Nếu ủng hộ viên nào có  vấn đề trong cuốn DVD Karaoke, xin liên lạc qua email trên.  Cảm ơn. Trân trọng, NC Team    

Ch??ng 2 – p1 12 n?m sau. ?à N?ng, 22 gi? 17 phút ngày 19 tháng 8. Ng??i ?àn ông Pháp g?y gò ?ang s?a so?n ??ng tài li?u trong c?n phòng c?a m?t khách s?n bên b? bi?n ?à n?ng. Su?t m??i hai n?m s?ng ?n gi?t sau bi?n c? kinh hoàng, n?i ân h?n và s? hãi ?ã v?t ki?t m?t nhà kh?o c? tài ba ?ang ?à sung mãn tr? nên ti?u t?y h?n so v?i cái t?i 67 c?a mình. Ni?m an ?i l?n nh?t gi? ông l?i trên cõi tr?n là l?n ??a con gái ??c nh?t v?i ng??i v? b?t h?nh mà ông ?ã vô tình ??y vào ch? ch?t. V?t th??ng nào r?i c?ng ph?i lành da. Ngày ông ph?c h?n và làm theo ??c nguy?n c?a v? lúc lâm chung ?ã ??n. M?i khâu chu?n b? cho ngày tr?ng ??i s? di?n ra vào hôm sau ?ã hoàn t?t, ông lôi cu?n nh?t kí ??t lên bàn ??nh chép n?t vài dòng. D? cu?n s? dày c?p luôn bên c?nh ông su?t m?y m??i n?m nay, trên khuôn m?t phong s??ng h?c hác c?a nhà kh?o c? Vi?n Vi?n ?ông B?c C? l?ng danh thoáng hi?n m?t n?i bu?n. Cu?n s? ch? còn ?úng m?t trang. B?t giác ông linh c?m có chuy?n gì ?ó khác l?, nh?ng trang gi?y nâu chi chít nh?ng phát hi?n, nh?ng s? ki?n ?áng nh? và c? nh?ng ngày ?au ??n cùng c?c trong ??i. Nó là ng??i b?n duy nh?t luôn ? bên ông. Càng ngh? ông l?i phát hi?n nó gi?ng mình ??n kì l?. C?ng thô m?c, nhàu nh? và cô ??c nh?ng ??y ?p tri th?c và ??y r?y kh?ng ho?ng còn nóng r?c ??n t?n hôm nay. Ông ch?t nh?n ra nó chính là b?n sao chu?n xác nh?t v? ??i mình nh?ng ông không mong gi?ng nó n?a. B?i, nó ch? còn ?úng m?t trang. M?t n?i ám ?nh ch?t chóc b?ng d?ng s?ng l?i. L?i nguy?n ??c ??a ?ã c??p ?i ng??i v? h?t lòng yêu th??ng. Hôm nay nó nh? ?ang hi?n v? ?? mang ?i n?t b? con ông sao? C? xua ?u?i cái c?m giác b?t an c?a m?t k? có tu?i ??c thân, Paul Morier b?t ??u c?m bút r?i ch?t chiu trang gi?y còn l?i. Ông có thói quen ghi l?i nh?ng di?n bi?n chính trong ngày, sau ?ó g?ch ??u dòng các vi?c quan tr?ng cho ngày mai. Hôm nay là m?t ngày b?n r?n nên nh?ng dòng ch? c?ng dài h?n. Nh?ng ngày mai m?i th?c s? quan tr?ng nh?t. Theo l?ch ?ã s?p x?p, ?úng 7 gi? sáng mai ông s? ??n ??u phái ?oàn kh?o c? vào thánh ??a M? S?n ?? khai qu?t m?t th?n b?o h? c?a V??ng qu?c Champa c? x?a. Tr? ông ra, không m?t ai bi?t báu v?t này là gì và chôn v? trí nào cho ??n phút chót. B?t ch?p s? háo h?c và nôn nóng dâng cao trong gi?i kh?o c? nh? m?t n?i súpde ?ang ?un sôi, ông v?n gi? phong thái l?nh lùng th??ng th?y. Ông bi?t ch? vài gi? n?a thôi h? s? v? òa. Giây phút l?ch s? c?a ngành kh?o c? Vi?t Nam nói chung và Ch?mpa h?c nói riêng s? b??c qua m?t trang m?i. Paul ??ng d?y r?i t? t? m? toang c?a s?. M?t làn gió bi?n ?ông mát r??i lùa vào tràn ng?p c?n phòng nh?. Hít th? m?t h?i tràn ??y l?ng ng?c, ông ??ng l?ng h?i lâu. H??ng ?ông, theo quan ni?m c?a ng??i Ch?m là h??ng c?a th?n linh và c?i ngu?n c?a s? s?ng. Là m?t k? ?ã dành h?t tâm l?c cho ??t thánh M? S?n, cùng v?i trái tim thành tâm c?a mình ông có quy?n tin r?ng ? ch?n linh thiêng các ??ng siêu nhiên ?ang nhìn th?u và s? phù h? cho ông trong s? m?nh cu?i ??i này. Ta ch? c?n s?ng thêm hai ngày n?a. ?úng v?y, ch? c?n 48 ti?ng n?a, món n? l?ch s? dài ??ng ??ng h?n m?t ngàn n?m mà nhân lo?i ?ang vay c?a ng??i Ch?m s? ???c ông thanh toán r?t ráo. Sòng ph?ng tr??c khi ch?t. Ti?ng chuông ?i?n tho?i bàn reo vang, Paul nh?c máy, gi?ng nói quen thu?c ?p ??n vào cái gi? c?m làm ông kinh ng?c. - Anh nói gì? ... Sao h?? – Paul th?t lên l?c c? gi?ng - Ch?c ch?n không?... ???c r?i, tôi s? m? máy ra ngay bây gi?. ??t tai nghe xu?ng r?i kh?i ??ng nhanh chi?c Ipad, Paul m? h?p th? ?i?n t? c?a mình. T?m ?nh trong b?c th? hi?n lên ??y s? kinh s? c?a ông lên ??n ??nh ?i?m. Chính nó ?ây r?i. Không th? nh?m l?n ???c. S? bí m?t tuy?t ??i mà ông ?ã gi? m??i hai n?m nay ?ã h?t. Linh v?t v?a b? ai ?ó ?ào lên. Ai ?ã c??p c?a ông? Tr?i ??t nh? quanh cu?ng tr??c m?t. Nh?ng m?t b?o v?t ch?a ph?i là t?t c?, v?n ?? là nó gi?ng nh? cái ch?t an toàn c?a m?t trái phá ?ã b? rút. Paul rùng mình ngh? ??n m?t ??i h?a kh?ng khi?p s? giáng xu?ng t?c thì. M? hôi l?nh t? nhiên túa ra ??y trán. Trong giây phút hoang mang t?t ??, ông không còn nhi?u s? l?a ch?n. Ông c?m th?y mình ph?i làm m?t vi?c gì ?ó ngay t?c thì, ph?i g?i ngay cho ai ?ó tr? giúp. ?i?n báo cho ban di tích M? S?n hay cho c?nh sát? Báo cho ??ng nghi?p tr??c hay t? mình ??n ?ó tr??c? Paul cu?ng cu?ng l?c tìm các s? ?i?n tho?i nh?ng tai quái là ông không có di ??ng còn cu?n danh b? thì ?ã quên ? nhà. Mà dù có g?i cho ai thì ông c?ng không th? không ??n ?ó. Trong lúc cu?n lo?n, nh?ng linh c?m quái g? c?ng thi nhau ?p ??n. Ph?i trao bí m?t cho ai ?ó phòng khi m?t ?i không tr? l?i. Trao kho báu cho ai m?i là v?n ??. Paul b?ng nhiên nh? t?i m?t ng??i Pháp r?t n?i ti?ng th? k? 18 – tên h?i t?c khét ti?ng Labis. Tr??c khi b? treo c? y ?ã ném t?m da dê v? ??y hình thù kì d? xu?ng pháp tr??ng và nói l?n ‘’ Kho báu c?a ta s? thu?c v? ai có th? hi?u ???c nó’’. Khi ngh? ??n k? ??ng h??ng này, Paul b?ng th?y mình th? dãn khác l?. Ông m?m c??i. Cho dù linh v?t b? m?t th?t ?i ch?ng n?a nh?ng kho báu Champa kh?ng l? v?n ?ang tuy?t m?t trong tay ông. Th? nh?ng n?u ?êm nay ông b? gi?t? Làm sao ?? nó không b? th?t truy?n ?ây? Ph?i r?i, m?t mã! Rút t? gi?y và cây bút. Paul vi?t ?úng 8 kí t? r?i l?p t?c b? ?i.  *                        Chi?c Ford Ranger c? k? phanh két trong bãi gara v?ng v? v? khuya. M?t thanh niên tr? v?i vã b??c ra r?i r?o b??c v? s?nh chính. Kì Ph??ng có m?t t?i sân bay ?à N?ng trong m?t tâm tr?ng b?i h?i hi?m có ? m?t ki?n trúc s? quen s?ng tr?m l?ng. V?i anh, ch?a bao gi? th?i gian l?i t?n công d?n d?p nh? hôm nay. Anh ?ã lái xe xuyên r?ng trong ?êm ?? ?i ?ón m?t nhân v?t thú v? mà h?n ch?c n?m nay ch?a g?p l?i, ?ó là Thi Nga. Nàng là ti?u th? danh giá và xinh ??p c?a Paul- ng??i th?y c?a anh. ?n t??ng v? cô bé mang hai dòng máu ??c bi?t này trong anh không nhi?u ngoài thân hình nh?ng nhiu v?i s? thích b?i l?i trên con su?i quanh co ch?y qua vùng ??t thánh h?n m??i n?m tr??c.  M?t tháng th?c t?p nhoáng trôi ?i, gã sinh viên Kì Ph??ng tr? v? Hà N?i và sau ?ó không lâu anh bi?t tin c? gia ?ình ông không còn ? M? S?n n?a. H?n m??i n?m trôi qua không m?t tin t?c gì v? h? cho ??n hôm qua, ông b?t ng? xu?t hi?n tr? l?i trong m?t cu?c kh?o c? ??c bi?t s? di?n ra ngày mai. Quá xúc ??ng vì ông còn nh? c?u h?c trò v?n không có gì n?i b?t n?m x?a, Kì Ph??ng không bi?t nói gì h?n. Không ch? nh? ??n anh, ông còn ng? ý nh? anh qua sân bay ?ón con gái c?ng bay t? Pari tr? l?i. Th?t không có gì quý h?n ???c g?p l?i nh?ng ng??i ?ã t?ng coi anh nh? thành viên trong gia ?ình. B?ng ?i?n t? thông báo chuy?n bay t? Paris quá c?nh Sài Gòn và ?ã h? cánh xu?ng ?à N?ng an toàn. Kì Ph??ng ??a tay nhìn ??ng h?. 11’30 gi? t?i. Kì Ph??ng lách qua ?ám ?ông ngoi lên, m?t nhìn dòng ng??i ?ang ùn ùn ?? ra v?i tâm tr?ng không th? h?i h?p h?n. Ánh m?t anh không sót m?t ai, nh?ng cô tr? ??p ph?i nhìn k? h?n b?i anh tin ch?c ch?n r?ng nàng ph?i th?. M?t thi?u n? ?ôi m??i mang hai dòng máu Pháp - Ch?m ch?c ph?i có cái gì ?ó r?t l?. Nàng s? di?nváy ??mhay là khép mình trong b? áo dài Ch?m truyên th?ng ?ây? Dòng khách nhanh chóng trôi qua nh?ng không ai kh?p v?i trí t??ng t??ng c?a anh. C?ng ch?ng m?t ai g?i tên anh n?t. ?úng khi ?ó, có bàn tay v? nh? lên vai. - Anh là Kì Ph??ng? - Anh quay gi?t l?i, sát sau là m?t cô gái r?t tr? v?n váy ?en, ?i giày cao gót. - Vâng... cô ?ây là... - Tôi là Thi Nga! - Tôi là Kì Ph??ng, - anh ?áp l?i- Tôi lên ?? ?ón cô ?ây. Kì Ph??ng g?n nh? không th? r?i ánh m?t kh?i cô ta ???c n?a, nh?ng nét thân thu?c ?n sâu trong kí ?c c?a anh t?i t?p ùa v?. - Anh ?úng là ki?n trúc s? Kì Ph??ng không?- Khác h?n anh, ?ôi m?t ?en d?ng d?ng c?a cô ?ã nói lên r?ng, cô ta ?ã quên t?t c?. - ?úng r?i, n?u c?n cô có th? xem ch?ng minh th? tr??c khi ra xe cùng tôi. - Kh?i c?n, coi nh? ?i xe ôm! Kì Ph??ng không bi?t cô ta nói th?t hay ?ùa, anh ?oán cô vui quá mà l? l?i thôi. - Hình nh? cô ?ã quên tôi? – anh h?i và h?i h?p ??i câu tr? l?i. V?n n? n? c??i xã giao, cô ?áp: - Th?c ra h?i ?y tôi còn nh? quá. - Ch? trách tr? con hay quên,– Anh nhìn ngang vào má cô và c? g?ng ??a ra m?t nh?n xét tinh t?. – còn cô, trông khuôn m?t cô không khác tr??c là m?y ?âu. - V?y mà lúc nãy anh không nh?n ra tôi, - cô ?áp r?t nhanh - mà thôi, tôi bi?t ?àn ông các anh th??ng ng?m nhìn ph? n? nh?ng n?i ... không h?n là khuôn m?t. Kì Ph??ng h?i ng??ng, lí do anh b? sót cô chính là khuôn m?t không h? trang ?i?m và b? tóc ?en m?c m?c, ?ã th? cô ta l?i ch?n cách ?n m?c t?i màu tr? ?ôi giày ?? d??i chân. - Không nh? m?t tôi, sao cô l?i v? vai và g?i ?úng tên tôi? - Vì tôi bi?t tr??c anh ?i ?ón, khách ra h?t ch? còn anh ??ng ?ó nên tôi ?oán v?y. Kì Ph??ng g?t ??u m?m c??i. Hai ng??i không nói gì cho ??n khi chi?c xe ford c?a anh n?ng nh?c l?n bánh h??ng v? thành ph?. - Bây gi? chúng ta v? khách s?n ch?? – cô gái ??t nhiên h?i t? hàng gh? sau. - Sao cô bi?t? - Thì ba tôi ?ang ? ?ó mà, ?úng không? - ?, hôm nay ông ?y nh?c cô su?t ngày ??y. ?ã khuya nh?ng có l? ông ?y ?ang ch? cô v? ?n t?i ??y. Kì Ph??ng b?a nh? th? ch? th?c ra anh th?a hi?u tính lãng trí c?a ba cô ch?ng ai bì n?i. Cuôc ??i nhà kh?o c? này g?n li?n v?i sách v? và g?ch ?á. Ông có th? ??c vanh vách t?ng niên ??i c?a t?t c? hi?n v?t trong b?o tàng Ch?m nh?ng l?i quên t?t ngày sinh nh?t c?a v? con. Sáng nay ông ta b?n ?ánh v?t v?i kh?i bia kí t?i M? S?n r?i hàng tá chuyên gia quen l?n không quen ùa vào hóng chuy?n. Thú th?c, ng??i ch? ??i cô nh?t chính là anh. Chi?u nay, t? khi bi?t tin cô v?, anh luôn ngh? v? cô v?i b?o k? ni?m ng?t nào xa x?a, nh?ng cái anh tò mò nh?t là cô xinh ??n m?c nào. Anh ?ã quên ?n và b?t ch?p m? công vi?c bù ??u ?? ?i ?ón cô. Gi? nhìn th?y dung nhan này anh vui s??ng vì ?ã không bõ công t??ng t??ng.  Tuy nhiên khi ??i m?t v?i s? l?nh nh?t kia, anh không kh?i bu?n lòng. - Th?c ra anh ?? ba em ? l?i khách s?n m?t mình là h?i ?u. – cô l?i nói. Kì Ph??ng ch?ng h?ng. Anh ch?a ng??ng: - Ba cô b?o th?... Mà tôi không hi?u vì sao hai ng??i không ch? nhau ?? ?i cùng chuy?n bay? - Vâng, l? ra tôi ?ã bay cùng chuy?n ba tôi hôm qua, nh?ng do ph?i thi n?t m?t môn quan tr?ng nên ph?i ?i sau m?t ngày m?c dù bi?t r?ng ?? ông ta ?i m?t mình là không nên. - Trông ba cô qu?c th??c l?m, tôi ngh? không có v?n ?? gì v? s?c kh?e ?âu. - Anh ch?a hi?u h?t ?âu, ?êm nay r?t quan tr?ng v?i ông ?y, tôi r?t lo vì các r?i ro khác. ?úng là Kì Ph??ng không hi?u nhi?u v? Paul ngoài nh?ng giai tho?i ch?ng t? ?ây là m?t ng??i Pháp có nhi?u duyên n? nh?t v?i x? s? này. Nh?ng ?i?u mà b?t c? ai c?ng bi?t là ngày mai ?ích thân Paul s? khai qu?t m?t báu v?t c?a v??ng tri?u Champa. Tin này l?p t?c thu hút các nhà kh?o c? kh?p th? gi?i, ??i v?i các nhà nghiên c?u v?n hóa Ch?m thì ?ây là m?t ti?ng sét vang d?i báo hi?u c?n dông hi?m hoi sau nhi?u n?m khô c?n h?n hán. Không gi?ng nh? các cu?c khai qu?t thông th??ng v?n th?m l?ng di?n ra ? ?âu ?ó hàng ngày, ?i?u b?t th??ng là Paul d??ng nh? bi?t tr??c c? v?t là cái gì và ?ang n?m ? ?âu d??i lòng ??t. H?t nh? hàng ngàn n?m tr??c t? tiên c?a ông ta chôn xu?ng và truy?n l?i b?n ?? cho chính ông ta v?y. S? kì bí c?a báu v?t và thói úp m? c?a Paul v?a gây thêm tò mò v?a sinh l?m k? hi?m ghét. Ông ??c quy?n báu v?t l?n thông tin. Nói d?i, ng? nh? ?êm nay ông có m?nh h? gì thì t?t c? c?ng ?i theo ông n?t. - Cô yên tâm, - Anh c?t cao gi?ng. - không ??y n?m phút n?a tôi s? bàn giao cô cho ông ta, hai cha con tha h? mà hàn huyên nhá! Rex Hotel tráng l? t?a l?c trên bãi bi?n l? d?n tr??c ánh ?èn pha. Kì Ph??ng cua xe vào trong sân r?i b??c xu?ng d?n cô vào trong s?nh. Gã nhân viên có chi?c n? trên c? áo mau mi?ng chào anh nh?ng c?p m?t c?a h?n ta l?i h??ng v? cô gái ??ng phía sau. - Anh ch? c?n thuê phòng? - Phi?n anh g?i lên phòng 307, báo cho ông Paul Morier có ng??i ??n g?p. – Kì Ph??ng nói. Gã nh??ng mày ra chi?u suy ngh?. - Vâng, anh ch? lát. – y c?m máy ?n s? r?i áp lên tai khá lâu, m?t li?c thêm cô gái m?y ch?p mà h?n cho là ?n d?t m?y ? ng??i m?u quen m?t th??ng lui t?i ?ây cùng các ??i gia. - Ch?ng ai nghe máy c?. – y l?c l?c cái ??u húi cua r?i nói. - có l? ông ta ?ang t?m? - Ông ta có ra ngoài không? – Kì Ph??ng h?i. - C?ng có th?. - Gã ??o ánh m?t l? ?ãng m?t cung tròn r?i nhìn Thi Nga g?i ý.- Cô là ng??i nhà c?a ông Paul à? Khách kh?a ra vào quá ?ông, tôi không ?? ý l?m. N?u c?n ngh? ng?i, hai ng??i c? ??t thêm phòng? - Chúng tôi không có nhu c?u lên phòng. – Thi Nga c?t ngang l?i anh ta. - Không thuê phòng?- Anh chàng l? tân ch? tay v? phía gh? sôfa - v?y thì xin m?i anh ch?! - Vâng, chúng tôi s? ??i! – cô ?áp.  Thi Nga bi?t nh??c ?i?m c?a ba cô là hay quên. N?u ông ta ra ngoài ?i d?o m?t mình, cô ch? hi v?ng r?ng ?êm nay ông nh? ???ng v?. Cô không th? liên l?c cho ông vì ông không dùng ?i?n tho?i di ??ng nh?ng cô cho r?ng nh? v?y t?t h?n, b?i h? c? mua t?ng ông hôm nay thì l?i m?t vào hôm sau. Ng?i trong s?nh có t??ng kính nhìn ra bãi bi?n, Thi Nga xua tan s? lo âu c?a mình b?ng cách th? h?n theo nh?ng ?ám mây l?n v?i ngoài bi?n xa. Trong khi cô ng?m bi?n thì Kì Ph??ng ng?m cô. Da tr?ng, tóc dài, m?i thanh, môi h?ng... không trang ?i?m. Không gi?ng ánh m?t xanh l?o c?a cha, cô gi? s?c m?t ?en th?m th?m c?a m? cô trên g??ng m?t ??y quý phái. T?o hóa ?ã mang cho cô s? tuy?t m? gi?a s? thanh tao c?a ng??i ph??ng tây và s? ??m th?m dung d? c?a ph? n? An nam. Ánh tr?ng vàng chi?u chênh ch?ch làm khuôn m?t cô sáng lên ??y huy?n ?o. Cô cách anh m?t t?m tay mà ng? nh? m?t thiên th?n ?ang bay xa v?n d?m. Máu ngh? s? b?t ch?t n?i lên, anh kh? g?i tên cô. - Tuy?t quá...Thi Nga cói th? cho tôi...kí h?a ???c không? Cô gái quay l?i v?i n? c??i hi?m hoi. Tuy nhiên dù cô có ??ng ý hay không thì cu?n s? và chi?c bút ?ã n?m g?n trên tay anh. T?ng v? hàng tr?m khuôn m?t danh ti?ng và nhi?u ng??i m?u kho? thân nh?ng ch?a bao gi? anh l?i run tay nh? v?y. V? kí h?a ch? c?n ch?p l?y th?n s?c c?a nhân v?t và ghi l?i b?ng vài nét bút. Tuy thô s? nh?ng ng??i h?a s? ph?i tài hoa m?i mong th?i ???c vào b?c tranh c? tâm h?n l?n tính cách. V?a ???c vài nét thì gi?ng the thé c?a gã nhân viên làm anh c?t h?ng. - Cô Thi Nga có ?ây không? - Tôi ?ây- Thi Nga quyên m?t ?ang làm m?u v?t, cô ??ng v?t lên r?i ?i v? phía qu?y.- Gì v?y anh? Chàng l? tân ?ã s?n n? c??i duyên t? ??ng xa kèm v?i m?t lá th? trên tay. ?i?u b? h?t nh? s?p ban cho cô m?t ni?m vui l?n. - Có m?t lá th? c?a ông Paul g?i l?i ?ây ??y. - Th? ba tôi? sao lúc nãy anh không nói ngay. - Xin l?i, tôi... quên! Thi Nga tin r?ng gã này có v?n ??. Không ??i anh ta nói h?t câu, cô ??a tay ?ón l?y nh?ng b? anh chàng ‘’có v?n ??’’ này v?i r?t tay l?i. L?n này y m?nh d?n nhìn th?ng. - Khoan ?ã, l?y gì ch?ng minh cô là... ng??i nhà c?a Paul? Cô ?ành l?y t?m h? chi?u màu h?t d? ??a cho anh ta. Chàng nhân viên nhìn xu?ng r?i l?i nhìn lên m?t cô ??i chi?u. Không th? tìm ra lí do níu gi? cô ta lâu h?n, anh ta trao tr? h? chi?u l?n b?c th?. Nói là b?c th? ch? th?c ra là t? gi?y tr?ng kh? A4 g?p l?i làm t?. Hi v?ng ba cô nh?n l?i ?i?u gì tr??c khi ?i ?âu ?ó, cô v?i vã m? ra. Khi trang gi?y dang r?ng tr??c m?t, cô không th? ng?c nhiên h?n khi th?y m?y kí t? l? ho?c:                   A5D3                   C1D7 Cô quay l?i h?i ngay ng??i thanh niên. - Li?u anh có ?ùa tôi không? ?úng là ông Paul Morier ? phòng 307 vi?t và b?c th? này? - ? hay, cô ngh? tôi v? ra ?? trêu cô ch?c. - Xin l?i, ?úng là ông tây cao cao g?y g?y, râu tóc b?c ph? bi?t ti?ng Vi?t ?úng không. - S?ng m?i cao và ?ôi môi màu d?a h?u nh? cô n?a ??y! – anh ta b? sung. - Phi?n anh cho tôi h?i thêm, ông ??a cho anh lúc nào, ông ?y ?i cùng ai, và có d?n gì thêm n?a không? Chàng l? tân c?m th?y vinh h?nh ng?n nào khi ?ôi m?t ??p nh? m?ng kia ?ang nhìn xo?n l?y mình, cho dù ?ó là cái nhìn ri?t ráo ??n ?iên d?i. Anh ??c gì ???c chia ra n?m câu h?i và m?i câu tr? l?i t??ng ?ng anh s? thêm th?t cho thêm ph?n lì kì h?i h?p ?? ??ng ng?m ng??i ??p ??n h?t cái bu?i tr?c ?êm bu?n t? này. Nh?ng nhìn khuôn m?t có ph?n tím tái và m?t anh chàng m?t h?m h?m ?i theo bu?c anh ph?i rút ng?n s? bông ?ùa c?a mình. - Ông ta vi?t lúc ra khách s?n cách ?ây ch?ng hai ti?ng. Vi?t xong ông ??a cho tôi và v?i vã b? ?i, hình nh? ?i m?t mình... - Anh có nh? ông ?i ???ng nào không?   Anh chàng l?i t? ra ?ang ??ng não nh?ng Kì Ph??ng kéo nh? tay cô. M?t anh nãy gi? không r?i t? gi?y trên tay cô. - Tôi bi?t ?ây là ?âu - Kì Ph??ng nói - Ta ?i thôi! Thoáng chút ng?c nhiên nh?ng không h?i thêm, cô b??c theo anh. Chi?c Ford Ranger nh? m?t m?i tên vùn v?t lao trong ?êm tr?c ch? M? S?n.                                  M?t mã Ch?mpa - Ch??ng 1- p1  M?t mã Ch?mpa - Ch??ng 1- p2  M?t mã Champa - Ch??ng 2 - p1  M?t mã Champa - Ch??ng 2 p-2  M?t mã Champa - Ch??ng 3 -p1  M?t mã Champa - Ch??ng 3 - p2 M?t mã Champa - Ch??ng 4 - p1

Ch?m Pa anh h

Bộ lạc Asante nằm ở ph-a Nam đất nước Ghana, thuộc Ty Phi. Đất nước Ghana ngho đ⨳i, song bộ lạc ny lại nổi tiếng giu c࠳. Sự giu c của họ thể hiện ở những cục vೠng đeo lủng lẳng trn người. Ảnh minh họa Với người dꠢn bộ lạc ny, vng thể hiện địa vị, đẳng cấp, quyền lực, do đ࠳, người ta đua nhau đc vng đeo tr꠪n người. Vng khng chỉ lഠ trang sức, m n cೲn l “linh hồn” của bộ tộc, l c࠴ng cụ giao tiếp với cc bộ lạc xung quanh. Người Asante thường đnh giᡡ đối tc lm ăn, sự tin cậy qua lượng vᠠng đeo trn người. Cc chꡠng trai kiếm vợ, c gi kiếm chồng cũng rất ch䡺 đến độ “dt v�ng dt bạc” trn người đối phương. D᪢n số Asante c 1,5 triệu người. Xưa kia, vương quốc Asante nằm biệt lập giữa rừng. Từ thế kỷ 13, con đường bun v㴠ng mở qua vương quốc ny, họ tham gia vo bu࠴n bn vng vᠠ trở nn lớn mạnh. Cho đến bꠢy giờ, nền kinh tế của người Asante vẫn phụ thuộc vo bun bഡn vng v n࠴ lệ. Họ bn n lệ cho cᴡc thương nhn người Mande v Hausa cũng như ch⠢u u. Người Asante theo chế độ mẫu hệ. Trong nh, người mẹ, người b lm chủ. Đࠠn b cũng lm chủ gia tộc. Thế nhưng, đࠠn ng ở bộ tộc ny lại c䠳 thể lấy nhiều vợ. Cꠡc thế hệ gia đnh Asante sống chung với nhau rất đng đ촺c. Nhiều ngi nh của c䠡c gia đnh trong gia tộc lm qu젢y quần với nhau, chung một sn. Người Asante tin vo thế giới linh hồn, thần th⠡nh. Họ cho rằng, con người, cy cối, động vật đều c linh hồn. Họ tin vⳠo cc nng tiᠪn, ph thủy, qui vật. 顠 ઠ Mặc d cư dn Asante đeo v颠ng lủng lẳng trn người, nhưng nhiều vng ở bộ lạc n깠y vẫn rất ngho, thậm ch l譠 chết đi. Mời độc giả chim ngưỡng những h㪬nh ảnh chong ngợp với trang sức vng của bộ lạc Asante: ᠠ ઠ ઠ ઠ ઠ ઠ ઠ ઠ Nguồn đọc thપm:http://www.xaluan.com/modules.php?name=News&file=article&sid=301691#ixzz1nxSogDmO http://www.xaluan.com/

Phương Lm a` anh khng biết giờ nⴠy em ra sao,c được vui vẻ va` hạnh phc kh㺴ng.Những g ta đ c죳 lm sao anh c thể qu೪n, nữa 5 qua rồi anh khng sao qun đc h䪬nh bng em.v sao em ra đi, v㬬 sao khng ni với nhau 1 lời.Anh nhớ em lắm nhớ như chưa bao giờ được nhớ. Gữi em: H䳠 Phương Lm Ch⠢u Phong - An Giang

Tác phẩm đoạt giải BT- Kết quả cuộc thi ảnh kỹ thuật số quốc tế tại Budapest (Hungary) do Liên đoàn Nhiếp ảnh nghệ thuật thế giới (FIAP) bảo trợ vừa được công bố. Cuộc thi thu hút 543 tác giả của 49 quốc gia tham dự, với 5.009 ảnh cho 3 thể loại ảnh màu, ảnh đen trắng và thể nghiệm. Từ ngày 30/10 - 13/11/2011 hội đồng giám khảo gồm các thành viên FIAP đã tiến hành chấm, chọn ảnh để trưng bày triển lãm, và trao giải thưởng cho các tác phẩm xuất sắc. Tại cuộc thi này, các nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam đã đoạt 2 HCV ở thể loại ảnh đen trắng và ảnh màu. Nghệ sĩ Ngô Đình Hòa với tác phẩm Gốm sứ Chăm pa (HCV ảnh màu); tác giả Hùng Hoa Lư (Daklak) với tác phẩm Về nhà (HCV ảnh đen trắng). Ban tổ chức còn trao bằng danh dự cho các tác phẩm: Hai chị em (Ngô Đình Hòa); Chơi (Trương Hữu Hùng); Khói (Trương Hữu Hùng); Buổi chiều mùa đông (Hùng Hoa Lư).   Nguồn tin: Binhthuanonline

1~ Chuyện của người khác, nói cẩn thận。2~Chuyện của người lớn, ít nói。3~Chuyện của trẻ con, khuyên bảo giảng giải。4~Chuyện nhỏ, nói một cách hài hước。5~Chuyện làm không được, đừng nói。6~Chuyện buồn, chỉ tìm bạn tri kỉ nói。7~Chuyện của bản thân, nên nghe người khác nói thế nào trước。8~Chuyện vợ chồng, cùng nhau thương lượng。9~Chuyện gấp, từ từ nói。10~Chuyện có thể sẽ xảy ra, đừng nên nói bậy。11~Chuyện tổn thương người khác, tuyệt đối không nói。

Sau qua trinh tim hieu, pha phach, dt cua minh gio co the doc viet van ban bang tieng Cam.hjhjhj....Rat thu vi phai ko?! Minh se gioi thieu den cac ban sau nhe!!!

Dn tộc giu mạnh khi mỗi người d⠢n giu mạnh Nhẫn học l quốc t࠺y của dn tộc ta. Cổ nhn n⢳i: “Người giu nếu nhẫn nhịn được giữ được nhࠠ, người ngho nhẫn nhịn được th tr謡nh được sự sỉ nhục, cha con nhẫn nhịn được th sẽ c sự y쳪u thương, hiếu thảo, vợ chồng nhẫn nhịn được th sẽ m ấm h쪲a thuận”. Nhẫn khng thể tch rời trong cuộc sống con người, để th䡠nh cng phải nhẫn, mưu sinh tồn tại phải nhẫn, giải quyết kh khăn phải nhẫn, “nhẫn một l䳺c trời yn biển lặng, li một bước biển rộng trời cao”. Nhẫn kh깴ng c l㽠 hn nht, cũng kh衴ng phải l bất ti. N࠳ khng thể thiếu trong tr tuệ lo䭠i người, n3 l tấm lng, một sự biết điều, một đức tಭnh tốt. C thể ni nhẫn nhịn l㳠 loại nghệ thuật bắt buộc để chng ta đi đến thnh c꠴ng. Con người sống trong một mi trường đầy sự cạnh tranh, đa số đều c cảm gi䳡c v cng gấp r乺t, tm tư thay đổi, chuyển động v phong ph⠺. Mọi người đều muốn nhn cơ hội tốt đẹp ny l⠠m việc kiếm nhiều tiền, lm nn nghiệp lớn, lઠm rạng rỡ gi trị nhn sinh của bản thᢢn, tm được vị tr ổn định cho m쭬nh. Nhưng thời thế chỉ cung cấp cơ hội, chứ khng đảm bảo cho mỗi người đều c thể đạt được th䳠nh cng. Nhẫn l h䠠nh vi của người mạnh, l phương thức của người thnh c࠴ng v l sࠡch lược của người chiến thắng. Trong cuộc sống v cng việc “nhẫn” sẽ tạo cho chഺng ta cơ hội, lm cho chng ta cຳ được tiền ti của cải. Cuốn sch nࡠy cho chng ta một sự l giải t꽲an diện về chữ nhẫn. kỹ xảo v tr tuệ trong sୡch l những trải nghiệm từ cuộc sống, l tࠠi liệu tham khảo trn con đường thnh c꠴ng của bạn. Tm đọc sch "Học Chữ Nh졢̃n Trong Cục Śng"T䴡c giả: Hoa - Thủy - Phụng. Nh xuất bản: Nxb Thanh Nin Cળ bao giờ bạn thiếu kin nhẫn trong cuộc sống dẫn đến những sai lầm khng thể cứu v괣n được? Nhiều người trong chng ta thiếu mất chữ NHẪN n꠪n thường hnh đng hấp tấp, vội vഠng! Nhiều người lại qu cẩn trọng, khng dᴡm ph cch hay thᡡch thức mnh với mi trường mới n촪n để mất những cơ hội vươn tới đỉnh cao! C bao giờ bạn nhầm lẫn hai chữ Nhẫn ny kh㠴ng? Nhẫn nại hay Nhẫn nhục? Bạn sẽ hnh động ra sao nếu một người cng kഭch bạn hay vu khống bạn? Thng thường chng ta sẽ h亠nh xử theo cảm xc của mnh! Nỗi giận ư? Liệu giận dữ cꬳ giải quyết được những mu thuẫn đ hay khiến nⳳ cng trở nn nghiપm trọng hơn! Nhận nại với những ai cng kch m䭬nh bạn nh, d họ c鹳 ni g đi chăng nữa bạn cũng cần giữ b㬬nh tĩnh v kiềm chế cảm xc của mຬnh! Đừng để những kẻ đ đạt được mục đch của m㭬nh bằng cch lm cho bạn mất kiểm soᠡt hnh vi cũng như ngn ngữ! Đừng bao giờ nhẫn nhục với những ai vu khống bạn! Lഺc ny bạn cần chứng tỏ bản lĩnh của mnh! Hଣy chứng minh cho những người xung quanh thấy được bản chất của những kẻ đ! Để lm được việc n㠠y bạn khng được nng vội m䳠 cần c những bước đi đầy vững chắc, vậy nn h㪣y nhẫn nại trong từng hnh động của mnh! Đừng bao giờ nhẫn nhục trước cଡi xấu, ci c vᡠ cm dỗ m cuộc sống bᠠy ra trước mắt! Chữ Nhẫn cho những thnh cng Nhẫn nại hay kiപn nhẫn sẽ đem lại cho chng ta nhiều lợi thế trong cuộc chiến ginh lấy thꠠnh cng cho mnh! Những ai n䬳ng vội thường c những bước đi sai lầm kh m㳠 sữa chữa được! Đừng bao giờ để thất bại trong cuộc sống chỉ v những tnh to쭡n sai lầm trong chốc lt bạn nh! Hᩣy để những người xung quanh thấy được sự bnh tĩnh của mnh v쬠 chnh bạn phải rn dũa cho m�nh đức tnh nhẫn nại ấy! Dường như những người thnh c�ng đều tự rn dũa cho mnh đức t謭nh nhẫn nại ny! Nếu khng cള n chng ta rất dễ mắc phải những sai lầm kh㺴ng đng c! Nhiều người vᳬ nng vội, v hiếu thắng m㬠 đnh mất cơ hội thnh cᠴng cho ring mnh! Nhiều lꬺc chỉ v sự nng vội nhất thời m쳠 chng ta đưa ra những quyết định thiếu sng suốt! Nếu thiếu đi đức tĩnh nhẫn nại nꡠy, liệu bạn c thể gặt hi được những th㡠nh cng như muốn! Đừng đ佡nh mất chữ Nhẫn của ring mnh Đừng bao giờ chỉ vꬬ những cảm xc tiu cực mꪠ lm cho bạn mất đi sự bĩnh tĩnh cần c! Nếu kh೴ng biết cch giữ cho mnh sự kiᬪn nhẫn cần c liệu chng ta c㺳 thể vượt qua được những thử thch trong cuộc sống! Chỉ với một cht mẢu thuẫn, một cht hiểu lầm m gꠢy ra những việc khng cần thiết như vậy c đ䳡ng khng? Đừng bao giờ đnh mất chữ Nhẫn trong cuộc sống v䡠 trong cng việc! D bạn c乳 vội vng đến đu cũng đừng lࢠm qua loa để rồi hối tiếc bạn nh! Hy l飠m việc thật cẩn thận, tỉ mỉ v kin nhẫn trong mọi việc lઠm của mnh cũng như ứng xử trong cuộc sống!

TM THƯ TỪ QUŠ NH Plei PaJai, ngy 15.8.2012. Đồng Chung Tử Kഭnh thưa Ban tổ chức v qu vị tham dự Hội Luận Champa lần thứ II, ngའy 1/9/2012 tổ chức tại San Jose, Hoa Kỳ. Ti l Đồng Chu䠴ng Tử, một người con của dn tộc Chăm, hiện đang sinh sống v cầm b⠺t độc lập ở Việt Nam. Ban đầu khi đọc được thng tin trn trang champaka.info, đụng đầu 6 c䪢u hỏi to tướng, ti đ "định bụng" c䣳 thể mnh sẽ viết tham luận chăng. Sau nhiều ngy suy đi nghĩ lại, t젴i thấy hnh thức viết thư l c젡ch hay nhất, ph hợp v giảm thiểu kh頴ng kh tranh luận căng thẳng của cc tham luận kh�c, nếu c. Cuối cng, t㹴i quyết định giải by với ci tࡢm trong sng v ᠽ thức trch nhiệm cộng đồng nghim t᪺c, ở tầm mức khả năng c thể. Do nhiều điều kiện hạn chế nhất định, kh㠴ng cho php ti đến với ng鴠y Hội Luận Champa trn đầy yu thương, thiết thực vઠ nhiều nghĩa ny. Ngay từ lần đầu ti�n v by giờ lࢠ lần thứ hai. Khng đến được, nhưng khng c䴳 nghĩa ti khng thiết tha đến sự sống c䴲n của dn tộc Chăm. V gần hai trăm ng⠠n người Chăm ở qu nh cũng vậy, cũng kh꠴ng đến được như ti. Gần đy, cũng qua trang web champaka.info, t䢴i được biết, ca sĩ Chế Linh, Chủ tịch Tổ chức Văn ha v Nghệ thuật Champa Thế giới, cũng đ㠣 c thư hồi m kh㢴ng đến tham dự được. Thiết nghĩ từ bấy lu nay, ng ấy, bằng tất cả uy tⴭn nghề nghiệp lẫn ti năng của mnh, đଣ tch cực đng g�p nhiều thời gian, cng sức v䠠 phần no hon thࠠnh sứ mệnh thing ling, cao cả mꪠ cộng đồng k vọng. Hm nay, với l촭 do tế nhị, d l l頭 do g chăng nữa, cũng nn nhẹ nh쪠ng, chừng mực v hi h࠲a hơn. Ring ti, kh괴ng cần đợi điện thoại, thư mời trao đến tận tay, nghe ở đu lm lợi ⠭ch cho dn tộc Chăm l t⠴i vui mừng hớn hở. Nếu cố gắng thu xếp được l ti liền “nഩm ci ti đỏm dᴡng vo thng r๡c” để sẵn sng c mặt. Gೳp thm một người, chắc chắn sẽ đng đảo hơn. Bồi th괪m t sức lực, chắc chắn sẽ nng được tảng đ� nặng hơn. Với l do đ, t�i viết bức thư ny. Thư l tấm l࠲ng của ti, tm tư t䢬nh cảm v nguyện vọng của c nhࡢn ti, khng d䴡m mơ mộng đại diện g cả, cho ai cả. Knh thưa Hội Luận! Việt Nam, nơi ấy, phải chăng l쭠 phần lớn nguyn cớ để c ng고y Hội Luận lần thứ II ny?. Phải chăng 6 cu hỏi to lớn, vĩ mࢴ kia l đc kết cິ đọng diễn tả khung cảnh người Chăm ở trong nước? Chẳng lẽ, người Chăm ở bn ngoi lꠣnh thổ Việt Nam, khng cần đến ư? Thng qua nhiều k䴪nh dư luận, ti được biết thật sự hon to䠠n khng phải như vậy. Nơi đất khch qu䡪 người ngỡ l thin đường ấy, vẫn cલn mọc ln nhiều ngậm ngi, đau x깳t khng km g䩬 ở cố hương. Mặt kh!c, nếu đ đặt trọng tm vấn đề từ qu㢪 nh, cho php tੴi mạo muội hỏi, trong hội trường ny c ai lೠ khch mời vừa đến từ trong nước khng? Bᴠn luận về nhiều kha cạnh, gic độ hiện t�nh ở qu nh, mꠠ khng c ai từ nơi ấy đến đại diện, như thế l䳠 thiếu st. Phiến diện, khng khoa học một ch㴺t no. Lm thay tࠢm tư nguyện vọng của cộng đồng, m khng trưng cầu ഽ kiến của họ l khng dഢn chủ. Xui cho m䨡t mi th kh᬴ng việc g. Lỡ c dư luận, r쳵 rng lại tiếp tục ko d੠i ra chuỗi phản ứng ngược như đ từng. Hậu quả nhận lnh, thiệt th㣲i chnh l cộng đồng b� con ở trong nước chứ khng ai khc. 6 c䡢u hỏi/vấn đề được nu ln ở đꪢy l 6 cu hỏi/vấn đề to lớn. Nࢳ như ba cặp trống ginăng ngự trn một sn khấu, được đꢡnh ln cng một l깺c vậy. Mỗi ci trống đnh một điệu thức khᡡc nhau. Chắc chắn nhiều “nghệ nhn” ti hoa nghe được cũng "bở hơi tai". Huống hồ g⠬ c nhn tᢴi, b mọn v kiến văn nhỏ hẹp. Mong rằng, trống đ頣 ging ln rồi, trước bất k㪬 tnh huống, bất trắc no cũng duy tr젬 tiến tới, đừng chng bước thối lui. Phải cố gắng theo đuổi cho đến hồi trống gy cấn cuối c颹ng. Đặt c"u hỏi th dễ dng, nhưng giải quyết n젳 thật kh khăn. Giải quyết được đến đu, thời gian l㢠 quan trọng nhất. Nhưng với thời lượng hạn hẹp, t ỏi của ngy Hội Luận, thật t�nh ti khng thấy g䴬 lm tươi sng lắm. Cũng khࡴng hi vọng g nhiều. Tuy vậy, ti vẫn lấy l촠m quan tm đặc biệt v mong mỏi c⠳ một chiều hướng đột ph ngoạn mục trong lần Hội Luận ny. Mặc dᠹ biết, mong mỏi th thường gy cảm gi좡c mong manh, chng chnh v䪠 chong vng. Thưa tất thảy qu᡽ vị! 6 cu hỏi được nu ra, đem v⪠o Hội Luận lần ny, thật sự đ l࣠ một cố gắng bung trn nhiệt huyết, rộn rịp nghị lực v ࠴m ấp hoi bo tốt đẹp, thịnh vượng cho cộng đồng. Lࣺc ny đy, nếu cࢳ ai cho một điều ước, ti ao ước lm sao được đem 6 c䠢u hỏi/vấn đề lớn ấy, đến với cộng đồng Chăm trong nước bằng một ngy Hội Luận chnh thức vୠ tổ chức quy m, do chnh ch䭺ng ta đứng ra đảm nhiệm. Nhưng hnh như đ chỉ l쳠 ao ước viển vng, vĩnh viễn khng thực hiện được, mặc d䴹 hiện trạng x hội l c㠳 thật đi chăng nữa. Qu= vị ở đy, ở những đất nước thật sự tự do, dn chủ, thuận lợi hơn rất nhiều lần trong hầu hết những c⢴ng việc như thế ny. Qu vị đལ gip đỡ, hỗ trợ thiết thực g cho cộng đồng cꬲn ở lại qu cha đất tổ. Cho những ti năng dꠢn sự thế hệ trẻ. Họa hoằng lắm, cũng chỉ đến người thn ruột thịt của qu vị ở chốn qu⽪ hẻo lnh, lam lũ. Xa hơn, chỉ dừng lại ở những chương trnh lễ hội Katᬪ - Ramưwan,.... C nhn tᢴi hi vọng v khuyến khch qu୽ vị nn tiếp tục sự trợ gip ấy, thậm ch꺭 l thường xuyn vઠ mở rộng hơn nữa. Hồn nhin, trong sng vꡠ v vị lợi. Chng ta n亪n tuyệt đối trnh gy tai tiếng ở bất cứ những khᢴng gian no. Ở nhiều cuộc hội thảo hay lễ hội truyền thống, nhiều lc tưởng chừng khິng g c thể bẻ g쳣y sức mạnh đon kết, khng gബ c thể khiến mếch lng nhau, lại g㲢y đổ vỡ, mếch lng khng đⴡng, ko theo hậu quả khn lường. Bị x鴠o xo, chng ta sừng sộ, oang oang nhảy dựng vẠ la tong ln, quyết t᪢m ginh phần đng phần thắng về mຬnh. Cuối cng cộng đồng c đơn m鴹 mịt, thấp cổ b họng l g頡nh chịu tất tần tật. Chng ta lm người ai cũng c꠳ tm. C tⳢm th tm phải h좲a đồng, thuận thảo, khng chấp n vụn vặt. Po Yang cho ai năng lực ở lĩnh vực n䪠o, người đ cứ tận dụng. M cũng cố gắng tận dụng c㠳 ch cho cộng đồng nữa. Đừng đem năng lực ấy, mải m vun v�n lợi lộc c nhn, bỏ mặc cộng đồng lầm than cơ cực. Giᢺp ch được bao nhiu, đ�ng gp được bao nhiu cho cộng đồng nơi qu㪪 nh, th cố hết sức lଠm, khả năng tới đu bồi đắp tới đ.Ⳡ Tuy nhin, dư luận trong nước cũng đi hỏi qu경 vị thật sự thng hiểu, thường xuyn cập nhật v䪠 su st t⡬nh hnh thực tiễn qu nh쪠 hơn nữa. Xin đừng vướng vu mi với k� ức Chăm thời 54 -75, tự gy bẽ bng v⠠ bốc khi niềm tin lẫn nhau. Lịch sử v thời đại h㠴m nay đ khc xa. Con người của thời đại h㡴m nay đ ln đường, l㪠m cuộc chuyển biến mới. Dĩ nhin, n k골m theo nhiều mặt hạn chế, bi đt, kh tr᳡nh khỏi. Đ l t㠬nh trạng chung, phần lớn nhiều cộng đồng trn thế giới c vấp phải. Nhất lại l고 trong ngữ cảnh ton cầu ha chứa đựng trong lೲng n dng chảy xiết, bất kể l㲠ng mạc dn tộc trn h⪠nh tinh ny. Cũng khng thể đổ hết lỗi cho bản thഢn c nhn vᢠ gia đnh. V x쬩t cho cng, lm th頢n phận tộc người bị bảo hộ kiểu mới ngay chnh mảnh đất ng b� tổ tin mnh, chắc chắn khꬴng phải dễ sống. Qu= vị ở đy, c người đⳣ lựa chọn con đường ra đi, c người buộc phải ra đi tm l㬭 tưởng mới. Nhưng hai, ba thập nin trở lại đy, những tiếng vọng bꢪn ngoi vo, trực tiếp hay giࠡn tiếp, đ v h㴬nh trung, gy gia tăng p lực soi m⡳i, hạnh họe hơn từ pha chnh quyền đối với người Chăm ch�ng ta. Tất nhin cũng c những tiếng vọng mang t곭n hiệu tốt lnh. Nhưng đa phần gy dư luận buồn. ࢠ Qu vị ni rằng “X� hội Chăm l x hội khࣴng c nh l㠣nh đạo, khng tổ chức”. Đng qu亡, nơi qu nh nhiều mất mꠡt, đau thương ny, dn tộc Chăm cࢲn l dn tộc bị bảo hộ một cࢡch chẳng đặng đừng, bởi một đất nước thiếu thốn tiền bạc, dư thừa mnh mun . Tức l người ta cai quản mᠬnh, trị v mnh, m쬬nh trở thnh thần dn thấp bࢩ nhẹ cn, hẩm hiu v hay bị đe nẹt. Bị đe nẹt đủ kiểu, từ nhỏ đến lớn, nhưng khi phản ứng lại, ch⠭nh ta lại phải nuốt tai họa lm ngọt, ngậm ấm ức đằng đẵng lm vui. Ngược ngạo vࠠ cam chịu nghịch l như vậy. Chỉ c người Chăm ch�ng ta mới đủ độ lượng v v tư hiền ngoan hoഠ nhập, vo thế giới đa sắc mu quanh mࠬnh. Trong ci tấm lưới x hội chung ấy, khả năng lᣣnh đạo, tổ chức của tộc người ring lẻ, thật tnh khꬳ c cơ sở bộc lộ, pht huy. M㡠 nếu c cơ hội bộc lộ, pht huy, kh㡴ng biết rồi đy, đ lⳠ phc hay họa cho vận mệnh dn tộc nữa.ꢠ Qu vị ở bn ngo�i l một lợi thế lớn lao, nhưng qu vị tận dụng nཱི một cch hời hợt, yếu ớt. Hnh như quᬽ vị chỉ biết riết rng ln với nhau l㪠 rốt ro nhất, dư luận trong nước lin tu bất tận lo lắng, hoang mang v᪠ nẫu nuột niềm tin. Đặc biệt i ngại l trường hợp nᠠy thường xuyn xảy ra ở thế hệ đi trước. Thế hệ ấy l thế hệ bản lề, kinh qua nhiều trải nghiệm khốc liệt. Ở đꠢy, khng ring c䪡 nhn ti thật t⴬nh tha thiết, qu vị ở những đất nước dn chủ, văn minh, xin h�y lm ơn lm tấm gương cho ch࠺ng ti, nơi khổ đau, bất hạnh ngập ngụa quanh năm suốt thng. Thưa qu䡽 vị! Ti nghĩ rằng thế hệ trẻ, ti đ䴣 may mắn gặp gỡ, giao lưu v chung sống. Cả thế hệ lớn tuổi nữa, trong lời ni vೠ suy nghĩ, họ lun khng ngu䴴i day dứt suy tư để pht triển ngn ngữ mẹ đẻ, duy trᴬ bản sắc văn ha lẫn lịch sử, phong tục tập qun bản địa... Ngay cả những vấn nạn đau đớn của thế hệ trẻ cũng được đem ra b㡠n luận, mổ xẻ hết sức khch quan v thời sự. Cᠲn những day dứt suy tư ấy tức l cn quan tಢm, cn tinh thần Chăm tuần hon trong m⠡u thịt. D biết người Chăm mnh c鬲n ngho, cn nhiều lắm những vết thương, ung nhọt lở l貳i, mọc trn trn thઢn thể thp Chm cổ kᠭnh. Cũng như chế độ x hội mẫu hệ Chăm, cần phải c những chủ trương v㳠 đường lối, giải php v kĩ thuật bᠳc tch lớp lang, căn nguyn cội rễ. Nhưng tất nhi᪪n chỉ dừng ở mức độ day dứt suy tư như vậy. Khng c ai định hướng, hoạch định, ph䳢n cng trch nhiệm,v.v…Sự sống c䡲n của một dn tộc, nhất lại l người Chăm ch⠺ng ta, cần lắm những day dứt suy tư, nhưng điều đ vẫn l chưa đủ. Cần nhiều hơn nữa những h㠠nh động cụ thể, ở từng sự vụ. Cần nhiều hơn nữa những c nhn mang tầm vᢳc lớn, uy tn v dịu d�ng xu kết lại, khởi động trn nền tảng ⪽ tưởng thượng tầng bền vững. Nhưng trước tin, lm ơn hꠣy nhn xa hơn, độ lượng v c젺i xuống thấp nhất với những ngữ cảnh trần gian, để lắng nghe, thấu hiểu v sẻ chia. Rồi cất tiếng ngọt ngo, thanh thoࠡt, khng nồng n lửa t䣡p, go tht b੣o ging. N䠪n nhớ cho, ở xứ sở m tộc người bị định phận đng đinh, điều kiện xೣ hội cố tnh tr n쬭u, tiếng vọng bn ngoi vꠠo l cần thiết. Cần thiết như l hạt muối g࠳p “ci mặn” cho biển khơi. Tuy vậy, một cơn gi nhỏ tho᳡ng qua chỉ lm nng rộp th೪m xứ nắng. Cả trận mưa bng my, cũng chẳng cải thiện g㢬 hơn hiện trạng trầm lun, vo l⠺c ny. K࠭nh thưa qu vị! Thư đến đy đ� di. Vi lời tࠢm huyết tự đy lng, cᲳ g khng phải, mong qu촽 vị thể tất cho. Cuối cng cho php t驴i được gửi lời thăm hỏi sức khỏe b con, c bഡc anh chị em Chăm ở hải ngoại. Chc cộng đồng Chăm mnh dồi dꬠo sức khỏe, bnh an v gặp nhiều thuận lợi may mắn trong c젴ng việc v cuộc sống! Qua đy, tࢴi xin ni lời cảm ơn su sắc đến anh Thạch Ngọc Xu㢢n, một người anh tận tụy, trong sng v khiᠪm cung mang vc một tinh thần Champa nồng nn, sᠢu thẳm. Bức thư ny ti ủy thഡc cho anh được ton quyền thay ti lപn trnh by tại Hội Luận lần II n젠y, cũng như phổ biến trn bất k phương tiện truyền thꬴng bo ch.᭠ Hi vọng ngy Hội Luận Champa lần ny sẽ thࠠnh cng tốt đẹp! Knh ch䭠o quyết thắng! Đồng Chu4ng Tử.

  (Nghiên cứu tại địa điểm làng Văn Lâm)Mbuic haluk là “tang lễ cho thai nhi’’, là nghi lễ của người Chăm Bàni.Người Chăm là một dân tộc có nền văn minh sớm phát triển. Họ đã xây dựng một Vương quốc Champa (1)hùng mạnh một thời trong khu vực. Vương quốc này để lại nhiều di sản văn hóa phong phú. Các thànhtố văn hóa này được cấu thành từ sự sáng tạo, tiếp thu và cải biến qua nhiều đợt, sớm định hình trong sựđa dạng. Người Chăm Việt Nam gồm có 161.729 người(2) (năm 2009), sống tập trung ở vùng Ninh Thuận,Bình Thuận, An Giang, Tây Ninh, Phú Yên…Người Chăm theo 2 tôn giáo chính Bà La Môn và Hồi giáo. Hồi giáo gồm 2 dòng: Bàni (Hồi giáo khôngchính thống), Islam.1. Chăm BàniHồi giáo được du nhập vào Champa từ cuối thế kỉ thứ X(3) nhưng chỉ thực sự biểu hiện mạnh ở thế kỉXVII(4).Ban đầu, người Bàni chỉ thờ duy nhất Đấng tối cao Allah. Cách hành lễ của họ cũng tương đồng với cộngđồng Hồi giáo quốc tế.Năm 1471, thành Vijaya (Đồ Bàn) bị thất thủ. Champa bước vào ngưỡng khủng hoảng nhiều mặt. Niềmtin vào các vị thần Bà La Môn bị giảm sút. Ấn Độ cũng không còn liên hệ với Champa nữa.Người Champa muốn tìm kiếm một chỗ dựa mới về tinh thần. Nhiều người Champa đã cải đạo vào Hồigiáo. Đến thế kỉ XVII, số lượng tín đồ Hồi giáo đã chiếm ½ dân số(5). Mâu thuẫn tôn giáo diễn ra gay gắt.Po Romé(6) chủ trương một cuộc cải cách cho dung hòa hai tôn giáo này. Người Bà La Môn thờ cả Allah,và người Bàni thờ luôn các vị thần Bà La Môn. Đồng thời, ông còn cho kết hợp với một số tín ngưỡng đathần dân gian bản địa, thờ các Po yang. Đó là đề thuyết giải quyết mâu thuẫn tôn giáo và tìm chỗ dựa vềtinh thần của ông.Hiện nay, nhiều hộ người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận vẫn còn thực hiện theo thành quả của cuộccải cách tôn giáo này. Họ thờ nhiều tín ngưỡng đa thần bản địa, gọi chung là ngap yang. Ngap yang phổbiến là các nghi lễ: ngap tanâh riya (cúng thần đất), ngap pabaiy (tế dê cho thần, cầu mong điều lành), …Tuy nhiên, người Bàni có xu hướng đơn giản hóa các lễ ngap yang, từ bỏ một số lễ ngap yang mà họ cholà không cần thiết. Trong cách hành lễ của các tu sĩ, họ tập trung tôn thờ Allah. Ngày nay họ vẫn còn thờcác Po yang. Tuy nhiên người ta không còn biết đến tên các vị thần Bà La Môn nữa.  2. Nghi lễ Mbuic haluk: giá trị nhân vănChăm Bàni có nhiều nghi lễ không thống nhất, có sự khác nhau tùy theo làng tùy theo vùng. Mbuic halukcũng không thống nhất.Những thai nhi chưa ra đời, gặp một sự cố bất hạnh phải giã từ khi mới còn ở trong bụng mẹ, ngườiChăm có tục Mbuic haluk để tưởng nhớ, bồi đắp cho sinh linh bất hạnh này. Linh hồn của các thai nhi nàycũng được xem là thành viên trong các linh hồn của dòng tộc ở thế giới bên kia.Nếu người phụ nữ bị sảy thai ở quê thì các Po Acar(7) sẽ lấy một nắm đất ở nơi nó để tượng trưng cho thithể thai nhi. Nếu người phụ nữ sảy thai ở nơi xa lạ thì các Po Acar ra cạnh làng về hướng nam lấy mộtnắm đất để tượng trưng cho thi thể thai nhi. Nắm đất này được nắn theo hình người, quấn qua vài lớp vảitrắng. “Thi thể của thai nhi” được Po Acar mặc nhiều lớp “áo”. “Áo” là một dải khăn màu trắng nhỏ đượccắt theo hình thù tượng trưng áo người quá cố(8). “Thi thể của thai nhi” được Po Acar thực hiện nghi thứctắm, rồi chôn trong Ghur(9), tương tự người chết.Trong Mbuic haluk, người ta sẽ “gửi” nhiều quần áo, đồ sinh hoạt của trẻ con cho thai nhi. Các vật dụngnày được Po Acar thực hiện nghi thức đọc vài đoạn kinh Qu’ran(10) của người Hồi giáo Bàni, để trao cholinh hồn của thai nhi bất hạnh. Nghi thức “trao gửi” vật dụng cho người chết là yếu tố ảnh hưởng từ BàLa Môn. Ngoài ra người ta cũng nấu nhiếu món truyền thống như aia nang, aia bai pung…Các thành viêntrong dòng họ đến tham dự đông đảo. Người ta giúp đỡ nhau làm những việc như nấu cơm, nấu canh…Rồi họ có một bữa ăn chung. Trong đám tang người Bàni thân nhân người quá cố thường khóc đau đớnnhưng trong Mbuic haluk họ không khóc chỉ tỏ ra luyến tiếc cho số phận của thai nhi này.Giá trị nhân văn nghi lễ này được giải thích qua gốc độ tâm linh. Nếu như các vị bác sĩ xem các thai nhibất hạnh này chỉ như cục thịt không hơn không kém thì người ta sẽ cảm nhận được linh hồn của thai nhiqua lễ Mbuic haluk. Người ta không ngần ngại phá thai, xem đó như chuyện thường, chẳng để ý đến linhhồn của thai nhi bất hạnh này. Phá thai hay sảy thai là chuyện hay xảy ra nhưng dù sao các thai nhi cũnglà giọt máu mủ trong lòng bà mẹ, sẽ thật tàn nhẫn khi chúng ta bỏ lơ linh hồn của nó. Theo quan điểmtrên khía cạnh tâm linh con người chết đi sẽ có linh hồn ở thế giới bên kia, thế tại sao các thai nhi lạikhông có linh hồn? Nếu thai nhi này có linh hồn thì chúng ta phải đối xử bình đẳng, xem linh hồn này làthành viên trong các linh hồn người quá cố của dòng tộc.Rõ ràng Mbuic haluk thể hiện tình ruột thịt máu mủ của chúng ta.   (1 ) Vương quốc Champa ra đời năm 192 sau Công nguyên do Khu Liên( Cri Mara) sáng lập.(2) Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở(3) Theo Ge. Maspero, Royaume de Champa(4) Theo P.Y.Mauguin, Ilimochampa.org(5) P.Y.Mauguin cho rằng sở dĩ ở Ninh Thuận, Bình Thuận ở thế kỉ XX có số người Chăm Hồi giáo chỉ còn 1/3 là donhiều người Chăm Hồi giáo đã di cư sang Campuchia(6) Po Romé trị vì trong những năm 1627 – 1653.(7) Chức sắc Hồi giáo Bàni.(8) Áo người quá cố là áo giống như áo huet của các ông già.(9) Nghĩa địa Chăm Hồi giáo Bàni.(10) Qu’ran của người Hồi giáo Bàni có nhiều biến thể so với Qu’ran của người Hồi giáo chính thống. Nhiều đoạn sửdụng tiếng Chăm.    GIÁ TRỊ NHÂN VĂN NGHI LỄ MBUIC HALUK CỦA NGƯỜI CHĂM BÀNI        

Chuyện cng cha Huyền Tr亢n được Trần Nhn Tng gả cho Chế Mⴢn đổi lại Chu Ch┢u L c lẽ l� cu chuyện hiện vẫn cn đầy tranh cⲣi. Dn Đại Việt tn thờ bⴠ, một mặt cũng on trch bᡠ, v trường hợp tương tự cũng xảy ra với vua Chế Mn. Một mặt xem hࢠnh động của ng l th䠴ng minh trong hon cảnh một Đại Việt đương mạnh, Chu ࢔ v Chu Lࢽ khng l mảnh đất lợi kinh tế v䠠 kh kiểm sot. Đ㡡m cưới hứa hẹn mang lại bnh yn cho cả 2 vương quốc. Thực hư c쪢u chuyện thế no? Những điểm tranh ci l࣠ ở đu? Xin giới thiệu với bạn đọc bi viết của t⠡c giả Ng Viết Trọng. Bạn đọc no c䠳 thm nguồn tư liệu tham khảo để lm sꠡng r vấn đề, mong gửi bnh luận th嬪m nh. Cu hỏi của ri颪ng mnh:Xưa nay sử s젡ch c ghi nhận hong hậu n㠠o hỏa thiu cng vua chưa? Liệu tất cả c깡c hong hậu hay chỉ những ai muốn chết theo cng nh๠ vua? ————— Huyền Trn cng chⴺa l một nhn vật lịch sử cࢳ thật m cũng l một nhࠢn vật đầy ắp huyền thoại chung quanh cuộc đời của b đ được lưu truyền rộng rࣣi trong dn chng Việt Nam. C⺡c bộ mn văn học gồm thơ, nhạc, ca dao, tiểu thuyết diễm tnh, huyền sử… mang h䬬nh tượng của Huyền Trn cứ mỗi ngy mỗi phong ph⠺ thm. Hầu hết cc văn nhꡢn, thi sĩ, nhạc sĩ nhiều thế hệ tiếp nhau đ khng ngớt ca tụng c㴴ng đức của b đối với đất nước v nhất lࠠ khai thc cuộc tnh đầy trắc trở, ᬩo le của b đối với hai nhn vật lịch sử khࢡc l Chế Mn, một vị vua anh hࢹng Chim Thnh, vꠠ Trần Khắc Chung, một vị quan lớn đời Trần… Trần Khắc Chung l người như thế no?ࠠĐại Việt Sử K Ton Thư, một bộ sử bi�n nin được đnh giꡡ đng tin cậy bậc nhất trong số những bộ sử cổ của Việt Nam chp:“Canh Thᩬn, Thiệu Bảo năm thứ hai (1280)…Em Đỗ Khắc Chung l Đỗ Thin Hư kiện nhau với người, tબnh l đều tri. Người�kiađ3n xa gi để ku b᪠y. Vua hỏi quan xử kiện. Vin quan đ trả lời:“곁n đ xử xong, nhưng hnh quan tho㬡i thc khng chịu chuẩn định đᴳ thi.”Vua ni:“Đ䳳 l do sợ m nࠩ trnh Khắc Chung đấy”.(ĐVSKTT tập 2, tr. 45, Khoa Học X Hội xuất bản, 1993).“Hᣬnh quan” m cn ngại mất lಲng Khắc Chung hơn cả sợ php nước? Đọc chừng đ độc giả đ鳣 c thể hnh dung ra tư c㬡ch, bản lnh của Khắc Chung như thế no rồi.Đoạn tr㠭ch dẫn trn cũng chứng tỏ Khắc Chung khng thể n괠o l người đồng trang lứa với Huyền Trn cࢴng cha l “con ꠺t” của vua Trần Nhn Tn (Khⴢm) lc đ ng고i mới 22 tuổi:“Mậu Ngọ, Nguyn Phong thứ tm (1258)…M꡹a đng, thng 11, ng䡠y 11, hong trưởng tử Khm sinh.”(ĐVSKTT tập 2, tr. 30).Năm Canh Thࢬn (1280) Khắc Chung đ l một vị quan c㠳 thế lực m hnh quan trong triều phải n଩ sợ, em Khắc Chung l Đỗ Thin Hư cũng đણ lm quan, vậy tuổi tc Khắc Chung khࡴng thể no nhỏ hơn vua Trần Nhn Tࢴn được!Nhưng đối với giới văn nghệ sĩ th vấn đề thời gian, tuổi tc, kh존ng quan trọng mấy. C người đ xếp Khắc Chung l㣠 bạn lc thiếu thời của Huyền Trn. Thậm chꢭ c người cn cho Khắc Chung l㲠 con trai của T Thin vương Trần Đức Việp l᪠ em ruột của vua Nhn Tn nữa.Nhưng khⴴng sao! Chnh sử vẫn l ch�nh sử, d sử, tiểu thuyết vẫn l d㠣 sử, tiểu thuyết!Tuy nhin, d sử, tiểu thuyết khꣴng phải hon ton v࠴ bổ, khng ảnh hưởng tới chnh sử:“D䭣 sử, tiểu thuyết m hay, m c࠳ l, m l�i cuốn được người đọc khng những n c䳳 gi trị giải tr cho người đời tr᭪n phương diện văn học nghệ thuật m cn gợi ಽ cho cc sử gia nghin cứu bổ khuyết những điểm sai s᪳t v v lഽ vẫn c khng 㴭t trong chnh sử” (Tống Din).Vậy, sự thật những mối t�nh của Huyền Trn cng chⴺa với vua Chế Mn v Trần Khắc Chung như thế n⠠o? Xin trch một đoạn trong ĐVSKTT:“Ma đ�ng, thng 10, sai Nhập nội hnh khiển thượng thư tả bộc xạ Trần Khắc Chung, An phủ Đặng Vᠢn sang Chim Thnh đ꠳n cng cha Huyền Tr亢n v thế tử Đa Da về.Theo tục lệ Chim Thઠnh, cha chết th bꬠ hậu của cha phải vo giꠠn thiu để chết theo. Vua biết thế, sợ cng ch괺a bị hại, sai bọn Khắc Chung, mượn cớ l sang điếu tang v n࠳i với người Chim: Nếu cng ch괺a hỏa tng th việc lᬠm chay khng c người chủ trương, chi bằng ra bờ biển chi䳪u hồn ở ven trời, đn linh hồn cng về, rồi sẽ v㹠o gin thiu”.Người Chiપm nghe theo.Khắc Chung dng thuyền nhẹ cướp lấy cng ch鴺a đem về, rồi tư thng với cng ch䴺a, đi đường biển loanh quanh chậm chạp, lu ngy mới về kinh đ⠴.(ĐVSKTT tập 2, tr. 91) Mới đy, những năm đầu thế kỷ 21, nhất l v⠠o dịp kỷ niệm 700 năm cuộc tnh Chế Mn v좠 Huyền Trn Cng Chⴺa (1306-2006), c nhiều bi viết về cuộc t㠬nh ny đ được đưa l࣪n cc diễn đn văn hᠳa trong cũng như ngoi nước. Ngoi những bࠠi viết ca ngợi cng lao của Huyền Trn c䢴ng cha đối với đất nước Việt Nam hoặc những bi viết thi vị h꠳a cuộc tnh tưởng tượng giữa b v젠 Trần Khắc Chung, cn c một số bⳠi viết đ đặt vấn đề hư thực về những cuộc tnh của b㬠!Người viết xin nu sơ lược vi vấn đề được đặt ra trong vꠠi bi viết ấy như sau: 1.) Bi viết của bࠡc sĩ Hồ Đắc Duy trong nước đặt ra l khả năng thuyền b của Đại Việt hồi ấy cਲ਼ vượt nổi qua cc qun cảng của Champa (Sa Huỳnh, Đᢠ Nẵng, Thuận An, Cửa Việt…) khng? Vấn đề nước uống khi chạy trốn ra sao? Nếu Trần Khắc Chung du h với Huyền Tr䭢n cng cha thật th京 An Phủ Đặng Vn v những người t⠹y tng lm g頬, chẳng lẽ a tng với Khắc Chung? Bc sĩ Duy c⡲n cho biết tiếp “Nếu tnh st sao, khi Chế M�n qua đời th cng ch촺a mang thai được 4 đến 5 thng. Theo phong tục vương triều Champa th lễ trᬠ tỳ cho vua l 7 đến 10 ngy sau khi vua băng hࠠ. Người ta khng hỏa tng đối với phụ nữ mang thai, trẻ sơ sinh v䡠 những người vị thnh nin vબ người B La Mn tin rằng phải chഴn để những người ny về với ct bụi, cࡲn người trưởng thnh th hỏa tଡng để cho họ trở về với hư khng. Đ cũng l䳠 l do cng ch�a khng bị hỏa tng theo Chế M䡢n.” (http://angelfire.com/ks/hodacduy/khchung.html ). 2.) Bi viết của ng Dominique Nguyen (Nguyễn Đố), một người Việt gốc Champa thബ đặt ra 5 vấn đề: 1. Chế Mn c quyền dⳢng hiến đất đai cho Đại Việt hay khng? 2. Huyền Trn c䢳 đủ tư cch php l᡽ để ln gin hỏa hay kh꠴ng? 3. Tại sao Huyền Trn phải bỏ cung đnh chạy trốn? 4. Đ⬢u l danh dự của quốc gia Đại Việt? 5. Đu lࢠ đạo đức v thể diện của cng chഺa nh Trần?Những vấn đề đặt ra trn vઠ lập luận như thế no xin ty độc giả nhận định. Người viết chỉ xin n๪u một chi tiết trong bi ny c࠳ lin can đến vụ một hong hậu Chi꠪m quốc c thể bị ln gi㪠n hỏa với vua khi vua mất khng? ng Dominique viết: “Theo truyền thống Champa, một khi vua từ trần th䔬 b hong hậu thường xin lࠪn gin hỏa chết chung với chồng chứ khng bị bắt buộc phải lപn gin hỏa với chồng như một số người hiểu lầm. Tục ln giઠn hỏa l một vinh dự lớn lao chỉ dnh riࠪng cho b hong hậu nhằm bࠠy tỏ lng chung thủy của mnh đối với chồng, với điều kiện l⬠ phải được hội đồng hong gia chấp nhận, v tục lପn gin hỏa thiu cળ những qui luật sau đy:a) Chỉ dnh cho b⠠ hong hậu chnh thức.b) Phải c୳ dng mu Champa.”(tr⡭ch “700 năm cuộc tnh Chế Mn v좠 Huyền Trn cng chⴺa” trong Champaka.org). 3.) Bi nghin cứu lịch sử của Tiến sĩ Po Dharma cũng trong Champaka.org viết:“… vઠo đầu thế kỷ 14, Cham pa lại chịu mất đi một khu vực đất đai rộng lớn của mnh ở miền bắc, trong một hon cảnh ch젭nh trị v cng đặc biệt chưa từng xảy ra trong tiến tr乬nh lịch sử của vương quốc ny. Nguyn nhઢn đ chnh l㭠 vua Champa Jaya Simhavarman đệ tam (tiếng Việt gọi l Chế Mn) đề nghị dࢢng hiến Đại Việt vo năm 1306 hai vng ๔ v L (lལnh thổ của Huế hm nay) để được kết hn với c䴴ng cha Huyền Trn của Đại Việt. Sự kết hꢴn ny đng lຠ một vở bi kịch tnh sử. V rằng chưa đầy một năm chung sống với c쬴ng cha Đại Việt, Jaya Simhavarma đệ tam từ trần trong một khung cảnh v c괹ng mờ m, để rồi Huyền Trn t᢬m cch chạy trốn về Thăng Long với Trần Khắc Chung m chưa ai hiểu được nguyᠪn nhn no để giải th⠭ch cho sự hiện diện của Trần Khắc Chung trong bối cảnh lịch sử ny. Nhiều cu hỏi thường được nࢪu ra về ci chết đột ngột của vua Jaya Simhavarma đệ tam. Nguyn nh᪢n no giải thch cho mưu m୴ chạy trốn của cng cha Huyền Tr亢n, trong khi ai cũng biết rằng cng cha Đại Việt n亠y khng thể hội đủ điều kiện để xin ln gi䪠n hỏa. Nếu theo truyền thống Champa, chỉ c b ho㠠ng hậu chnh thức mới được php để hủy than tr�n gin hỏa với chồng của mnh”.(trଭch bi Gp Phần T೬m Hiểu Lịch Sử Champa). 4.) Bi vit của ઴ng Nguyễn Ngọc Danh trn Web Dunglac.org: ng Nguyễn Ngọc Danh cũng đặt vấn đề Trần Khắc Chung cꔳ thể l người tnh của Huyền Trଢn cng cha kh亴ng? ng đԣ nu ra những điều khng thuận l괽 như về tuổi tc cch biệt giữa hai người, như khả năng của một nhᡳm thuyền thủy qun Đại Việt c thể cướp c⳴ng cha Huyền Trn ngay tại quꢢn cảng lớn nhất của một nước c lực lượng thủy qun mạnh nhất Đ㢴ng Nam thời bấy giờ khtng? Về vấn đề Huyền Trn cng chⴺa c thể bị ln gi㪠n hỏa khng, ng Nguyễn Ngọc Danh viết: “…t䴴i đ lin lạc với cụ Lưu Quang Sang, một nh㪠 tr thức cộng đồng người Chăm ở Sacramento để xin cụ cho biết kiến về việc n�y. Cụ đ cho biết như sau: Tục lệ cc hậu phải l㡪n gin hỏa cng một l๺c với vua khi băng h l một điều rất đ࠺ng theo tục lệ đạo B La Mn. Nhưng tục lệ nഠy khi du nhập vo Chim Thઠnh đ thay đổi đi cht 㺭t. Sự thay đổi đ l khi một vị vua Chi㠪m qua đời khng bắt buộc cc vị ho䡠ng hậu phải ln gin hỏa mꠠ chỉ cần một người thi. Việc ny ho䠠n ton c t೭nh cch tự nguyện. Nếu c nhiều b᳠ cng xin được hỏa thiu, hoặc kh骴ng c vị no t㠬nh nguyện th hội đồng hong tộc sẽ nh젳m họp v bnh chọn người nଠo xứng đng, nết na, đức độ nhất để được chết theo vua. Đối với người Chăm, được chết theo vua l một vinh dự lớn lao vᠬ sau khi chết tượng bia của b ny cũng được thờ trong đền thࠡp cng với vua thần l chồng m頬nh. Người Chăm rất bảo thủ nn trong việc bnh chọn, hoꬠng tộc Chăm khng thể no tuyển chọn Huyền Tr䠢n v nng l젠 một c du ngoại tộc…”(tr䢭ch Hong Hậu Paramecvari) Cn rất nhiều tಡc giả khc nữa cũng đem đề ti nᠠy ra mổ xẻ. Tuy nhin, v giới hạn của bꬠi viết, chng ti kh괴ng tiện k ra thm.Qua những lời trꪭch đ, chắc hẳn nhiều độc giả sẽ đặt vấn đề liệu những điều ĐVSKTT đưa ra c đ㳺ng khng?Người viết nghĩ rằng, đoạn Khắc Chung khuyn người Chi䪪m lập đn chiu hồn ở bờ biển để c઴ng cha Huyền Trn đứng chủ tế rồi thừa dịp cướp cꢴng cha, sử gia đ ch꣩p theo lời bo co của Khắc Chung dᡢng ln vua Trần.Đoạn ni Khắc Chung đ곣 tư thng với cng ch䴺a th hẳn l do sử gia suy đo젡n v chp theo dư luận đương thời m੠ ngay chnh Hưng Nhượng vương Trần Quốc Tảng cũng đ tin như thế.V� thế, khi đọc đến đoạn ĐVSKTT (cả Khm Định Việt Sử Thng Giⴡm Cương Mục của Quốc Sử Qun Triều Nguyễn, Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim, Việt Sử Tn Biᢪn của Phạm Văn Sơn v nhiều quyển sử khc nữa cũng chࡩp tương tự như vậy) ni trn, 㪭t ai chẳng ấm ức, thắc mắc tại sao đoạn sử hết sức quan trọng ấy lại gặp qu nhiều điểm m mờ khṳ hiểu?Huyền Trn cng chⴺa v đại cuộc quốc gia, phải hi sinh tnh cảm gia đ쬬nh, lấy chồng xa xứ, nhưng bất hạnh chồng b lại mất sớm trước khi b sinh đứa con đầu l࠲ng. Mỉa mai thay, gia đnh chồng b lại chẳng ai y젪u thch chi b, họ vẫn coi b� l nguyn nhઢn đ lm cho vị anh h㠹ng Chế Mn của họ tức l chồng b⠠ đ m muội đến nỗi d㪢ng hai chu v┠ R cho Đại Việt. Đ l� l do để b kh�ng thể thủ tiết thờ chồng nui con ở đất Chim Th䪠nh như hầu hết những người đn b Việt thấm nhuần nho giࠡo thời bấy giờ vẫn lm. Đ cũng lೠ l do để xảy ra vụ đnh cướp c�ng cha đem về Đại Việt do Trần Khắc Chung thực hiện.Nhưng vụ đnh cướp c꡴ng cha đ khꣴng diễn ra sun sẻ theo muốn của Khắc Chung. Những kh佳 khăn từ nhiều mặt đ gy ra sự chậm trễ đ㢡ng kể. Chnh sự chậm trễ trong việc đưa cng ch�a về Đại Việt đ lm nẩy sinh một mối oan nghiệt mới cho c㠴ng cha: huyền thoại mối tnh giữa Trần Khắc Chung vꬠ Huyền Trn cng chⴺa ra đời!Trần Khắc Chung l người c thực tೠi. ng từng giԺp cc vua nh Trần giải quyết được nhiều vấn đề lớn. ᠔ng lm quan sun sẻ đến cuối đời, đạt đến địa vị cực phẩm. Nhưng khi mất rồi, ഴng bị kẻ th ln đ驠o mồ, băm vằm thi hi của ng ra từng mảnh cho chim chuột ăn. Cഡc sử gia đời trước cũng ph phn về tư cꡡch, hạnh kiểm của ng rất nặng lời. Điều đ chứng tỏ trong đời Khắc Chung chuyện 䳢n on xảy ra khng phải ᴭt.Nay người viết xin tập trung một số ti liệu thu thập được từ nhiều pha, gạn lọc lại để xୢy dựng nn tập tiểu thuyết TRẦN KHẮC CHUNG. Ước mong của người viết l lꠠm sao phc họa lại chn dung nhᢢn vật lịch sử ny được gần với sự thật hơn! Người viết cũng hi vọng tc phẩm nࡠy sẽ gợi được cht cảm hứng cho những người vẫn thắc mắc mối tnh giữa Trần Khắc Chung vꬠ Huyền Trn cng chⴺa l chuyện c thật hay chỉ lೠ chuyện hoang đường. Trn trọng knh ch⭠o qu độc giảSacramento, thng 6/2008Ng� Viết Trọng (nguồn:http://kinhdotruyen.com/tac-gia-ngo-viet-trong/truyen-tran-khac-chung.html)

Written by Pgs. Ts. Po Dharma E. Aymonier E. Aymonier m văn chương Chăm gọi l Po Parang, l sĩ quan thủy quࠢn lục chiến của qun đội Php đổ bộ ở

THÀNH XUÂN THỊNH TỰ THIÊU: VỤ ÁN CÓ NHIỀU ẨN KHUẤT.  Mấy ngày nay, tôi cứ trăn trở và suy nghĩ mãi về vụ Thành Xuân Thịnh (TXT) tự thiêu mình bởi mâu thuẫn với Công ty TNHH Thương mại và Dịch vụ Triệu An Phát đã dẫn đến cái chết thương tâm của anh tại Bệnh viện Chợ Rẫy vào ngày 17 tháng 3 năm 2013 vừa qua. Là người đồng tộc, tôi luôn đau xót và tiếc thương cho anh, xót thương cho gia đình đã mất đi đứa con hiền ngoan, hiếu thảo như anh. Với cộng đồng, nhiều người quá đau lòng mà trách rằng "sao anh quá nông nổi mà dại dột đến thế?". Bên cạnh đó, một số người thì có thái độ cảm thông hơn và nhìn nhận vụ việc ở góc độ khác, họ cho rằng vụ án có nhiều ẩn khuất và bản thân tôi cũng nghĩ như vậy. Từng tốt nghiệp Khoa Hình sự Trường ĐH Luật TP.HCM và lớp đào tạo Luật sư tại Học Viện Tư Pháp phía Nam, có một thời gian làm công tác bảo vệ pháp luật ở Việt Nam, tôi từng tiếp cận và nghiên cứu nhiều hồ sơ vụ án hình sự. Sau khi xem xét một số tình tiết của vụ án này, bản thân tôi có một số điểm nghi vấn như sau:  1) Xét về mặt nhân thân của anh TXT:  - Một người hiền lành, chất phác (được nhiều bạn bè và hàng xóm thừa nhận).  - Một người con hiếu thảo (mỗi mùa Quốc tế Phụ nữ - 8/3 đều có gọi điện thoại và gởi quà chúc mừng mẹ).  - Một thanh niên có lòng nhân ái (khoảng non tuần trước ngày xảy ra vụ án , TXT đã gởi tiền ủng hộ cho bệnh nhi Na One 200.000 đồng và trước đó có hảo tâm một ít tiền sửa chữa Thánh Đường của Làng An Nhơn).  - Một người có học (từng tốt nghiệp Trung cấp ngành CNTT).  Với một người có nhân thân tốt như vậy, khó có thể phát sinh những hành động côn đồ, la lối, gây sự hay dùng dao uy hiếp người khác? Đó là điểm nghi vấn thứ nhất.  2) Xác định mâu thuẫn phát sinh:  Theo nguồn tin ban đầu, vào chiều 8-3, anh Thịnh đã mang hồ sơ xin việc đến văn phòng Công ty Triệu An Phát nhờ giới thiệu việc làm. Tại đây, anh Thịnh được nhân viên của công ty giới thiệu đi phỏng vấn tại một công ty trong khu công nghiệp, nhưng anh không đồng ý và tiếp tục yêu cầu nhân viên ở đây tìm việc làm khác cho mình. Công ty Triệu An Phát chưa kịp đáp ứng nhu cầu của anh Thịnh, thì sáng 9-3, anh tiếp tục đến văn phòng công ty gây sự và tự đổ xăng lên người châm lửa đốt.  Tuy nhiên, người nhà anh TXT thì xác định rằng, ngày 8/3 anh có gọi điện hỏi thăm gia đình và chúc mừng mẹ, Thịnh có nói với mẹ là "con đi công ty lấy tiền nhưng công ty không thanh toán, còn cho bảo vệ dọa đánh, uy hiếp tinh thần con".  Như vậy, cần phải làm rõ vấn đề anh Thịnh đi " lấy tiền" ở đây. Nếu như ngày 8/3 anh mang hồ sơ đến Công ty Triệu An Phát để xin việc, nhưng sao cũng trong sáng hôm đó anh lại đến Công ty này lấy tiền theo như lời anh nói với gia đình? Vì sau khi đến công ty lấy tiền không được, đầu giờ chiều hôm đó anh gọi điện tâm sự với mẹ "con đi lấy tiền nhưng công ty không thanh toán, còn gọi bảo vệ dọa đánh đập con và uy hiếp tinh thần con"?.  Như vậy có thể khẳng định rằng, mâu thuẫn phát sinh không phải là nhu cầu tìm việc của anh Thịnh, mà xuất phát từ một "quan hệ dân sự" khác đã có trước đó , có thể là nghĩa vụ thanh toán của Công ty Triệu An Phát với anh Thịnh.  3) Có phải anh TXT tự tẩm xăng đốt mình?  Đó cũng là câu hỏi chung của mọi người và là mấu chốt của vụ án. Trước hết, cần phải xác định rõ động cơ về hành vi tự thiêu của anh. Tại sao anh phải thiêu mình và nhằm với mục đích gì? Phản đối công ty kia ư? hay tinh thần bị kích động mạnh đến mức buộc anh phải tự tử? Là một thanh niên có học, hiền lành, chất phác và không có biểu hiện bất thường về tâm thần, anh hoàn toàn nhận thức được hành vi của mình thì không thể nào lại có hành động quá "dại dột" như vậy. Đấy là là một điểm đáng nghi vấn. Vì tự thiêu mình là đồng nghĩa với tự tử và anh tự tử với động cơ gì?  Sau khi xảy ra vụ án, gia đình tìm thấy thẻ ATM của anh trong có hơn 50 triệu đồng, trước đây anh cũng từng làm việc cho đơn vị nào đó trong thời gian hơn 3 năm. Trong trường hợp chưa có việc làm mới, với số tiền đó, anh có thể chi tiêu trong một thời gian dài để chờ tìm một công viêc khác ổn định hơn, điều đó cũng không quá bức bách bởi nhu cầu mưu sinh mà khiến anh phải "tự tử". Hơn nữa, bản thân anh cũng không bị áp lực hay ức chế gì từ phía gia đình và bạn bè, không chơi bời, leo lỏng, vậy cớ sao anh phải "tự tử"?  Theo người nhà nạn nhân cho biết, lúc hấp hối - trước khi tử vong khoảng chừng 40 phút, anh Thịnh có nói lại lần nữa "khi con đến công ty đòi tiền, công ty không thanh toán, sau đó con muốn lấy lại hồ sơ mang về. Khi vừa quay lưng ra về, thì có một ông bảo vệ to con chạy tới đặt mã tấu lên cổ con".  Như vậy, có câu hỏi đặt ra là tên bảo vệ kia đã làm gì anh Thịnh ngay sau đó? Họ chỉ đặt mã tấu lên cổ anh rồi khuyên anh ra về như thông tin mà Báo Đồng Nai đã đăng hay đã có sự ẩu đả nghiêm trọng giữa các bên? Mặt khác, chai xăng ở đâu mà anh Thịnh đã dùng để tẩm lên thân thể mình? Nếu anh đã chuẩn bị sẵn từ trước, thì điều này càng khó có thể xảy ra được. Một khi mua xăng chuẩn bị trước để thực hiện động cơ nào đó của một chủ thể, thì khách thể bị tác động hay hậu quả gây ra phải nhằm vào một đối tượng khác? Thế thì vì sao anh lại bị đốt - nạn nhân lại chính là chủ thể? Nếu ý định ban đầu của anh là đến công ty kia đòi tiền và lấy hồ sơ mang về, thì hà cớ gì anh lại tự đi thiêu mình?  Mặt khác, nếu tự tử bằng cách tự thiêu trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh, thì bản thân anh đã sẵn sàng chấp nhận sự chết một cách đau đớn. Nhưng tại sao anh phải chạy tán loạn khắp cả khu vực và lao vào nhà ông Phạm Xuân Tuấn ngay cạnh văn phòng công ty Triệu An Phát để cố tìm chăn, chiếu, gối mà dập tắt lửa? Hay chăng vì quá bất ngờ, bản thân anh cũng không biết ngọn đó lửa từ đâu đến, đã khiến anh vô cùng hoảng loạn phải chạy tán loạn và kêu cứu? Phải chăng, anh Thịnh bị thiêu bởi hành vi của đối tượng khác? Về tang vật vụ án, trong hình ảnh chụp tại hiện trường - nơi xảy ra vụ án mà Báo Đồng Nai đã đăng, ta thấy có chai nhựa đựng bình xăng khoảng 1,5 lít còn khá nguyên vẹn để trên yên xe Dream II, màu nâu. Cơ quan điều tra có thể thu thập dấu vân tay trên cái chai đó và tìm xem có dấu vân tay của anh TXT hay không? Từ đó, những góc khuất của vụ án mới có thể được phơi bày...!  Đây là vụ án hình sự khá phức tạp, có nhiều ẩn khuất bởi động cơ "tự thiêu" của nạn nhân. Nhân chứng mấu chốt của vụ án thì đã tử vong xem như mất đi một chứng cứ hết sức quan trọng góp phần giúp cơ quan điều tra phá án một cách nhanh chóng và hiệu quả hơn. Vụ án đã được khởi tố và đang trong quá trình điều tra. Hy vong các cơ quan tiến hành tố tụng tỉnh Đồng Nai, đặc biệt là cơ quan điều tra cần áp dụng triệt để phương pháp điều tra hình sự sớm có quyết định khởi tố bị can, định đúng tội danh nhằm làm sáng tỏ những sự thật khách quan của vụ án.  (Saradon).                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    Người Chăm tự thiêu nói " không biết lửa từ đâu đến"  

QUẢNG VĂN CHUNG Ninh Thuận, 15/4/2013 TRAO ĐỔI VỚI TS PO DHARMA V CHAMPAKA Xung quanh vấn đề chữ viết Chăm Akhar Thrah Knh gởi : TS. Po Dharma vୠ tập san Champaka. Trong những năm gần đy, vấn đề chữ viết Akhar Thrah(AThr) của dn tộc Chăm đ⢣ trở thnh đề ti ch࠭nh trong cc diễn đn thư điện tử (email), gᠢy ra nhiều xn xao, bức xc cho dư luận x亣 hội Chăm, đặc biệt l trong giới tri thức Chăm trong v ngoࠠi nước; đng lo ngại hơn l vấn đề nᠠy đ đưa đến tranh chấp, cải cọ gy gắt l㢠m mất đon kết trong giới tri thức Chăm m mọi người Chăm đều rất than phiền. T࠴i l một gio viࡪn người Chăm đ từng giảng dạy chữ Chăm trong suốt 25 năm qua tại Ninh Thuận, ti rất lấy l㴠m trăn trở v thắc mắc về những kiến vའ quan điểm của ng cũng như nhm của 䳴ng (nhm 13 tc giả của quyển s㡡ch “Ngn ngữ Chăm, thực trạng v giải ph䠡p”, NXB phụ nữ 2011). Ti rất mong muốn được trao đổi với ng nhằm g䴳p phần lm sng tỏ vấn đề vࡠ qua đ ổn định phần no dư luận rất s㠴i động xung quanh vấn đề chữ viết Chăm. Bi viết của ti sẽ điểm qua 7 phần sau : I/ Sự hബnh thnh ban bin soạn sડch chữ Chăm (1978) II/ Mục đch v nội dung của sự cải tiến chữ viết Chăm Akhar Thrah (Athr). III/ Những lời ph� bnh chỉ trch v쭴 căn cứ v thiếu khoa học của nhm đối lập IV/ Chữ Chăm chuẩn hೳa v chữ Chăm truyền thống c g೬ khc nhau? V/ Nội dung của kết luận cuộc Hội thảo Kuala Lumpur ni gᳬ? VI/ Nguyn nhn của sự chỉ trꢭch v ph bબnh. VII/ Kết luận. Trước khi vo cc đề tࡠi thảo luận, ti xin c lời ch䳢n thnh cảm ơn TS. Po Dharma v tập san Champaka đࠣ rất quan tm đến cc sinh hoạt Chăm n⡳i chung v ngn ngữ chữ viết Chăm nളi ring.I/ SỰ HNH THꌀNH BAN BIN SOẠN SʁCH CHỮ CHĂM. Sau ngy giải phng, Tỉnh Thuận Hải (cũ) lೠ tỉnh đầu tin ở pha nam được chiếu cố sớm nhất trong việc đưa chữ viết cꭡc dn tộc thiểu số vo giảng dạy trong trường học. Th⠡ng 5/1978, Ban bin soạn sch chữ Chăm (BSSCC) được hꡬnh thnh để lm nhiệm vụ biࠪn soạn sch gio khoa tiếng Chăm vᡠ giảng dạy chữ Chăm trong cc vng cṳ đng con em Chăm theo học. Những tr thức Chăm h䭠ng đầu trong x hội được huy động để hnh th㬠nh khung chuyn mn v괠 hnh chnh hầu phục vụ cho việc biࡪn soạn sch gio khoa, đặt dưới sự chỉ đạo của cᡡc chuyn vin bộ giꪡo dục đo tạo v những nhࠠ ngn ngữ học Việt Nam. Suốt 35 năm tổ chức giảng dạy, Ban BSSCC đ đ䣠o tạo được hơn 400 gio vin đứng lớp tiếng Chăm v᪠ cho ra trường (tốt nghiệp tiểu học tiếng Chăm) gần một vạn rưỡi con em dn tộc Chăm đọc thng viết thạo tiếng Chăm akhar thrah (Athr), vⴠ đ xuất bản hơn 40 đầu sch. Quần ch㡺ng nhn dn Chăm hết sức vui mừng v⢠ phấn khởi thấy con em mnh học tiếng Chăm cải tiến rất thuận lợi v c젳 hiệu quả cao. Tuy nhin, trong những năm gần đy, Champaka đꢣ c hng loạt b㠠i ph bnh chỉ trꬭch thậm tệ - C thể ni l㳠 bi nhọ v xuy䠪n tạc – những việc lm của cc tr࡭ thức trong Ban BSSCC gy hoang mang trong x hội Chăm, đặc biệt l⣠ trong giới tr thức trẻ. Chnh v� thế m ti mong muốn được trao đổi lại một cഡch cặn kẽ đầu đui, nguồn gốc việc lm của c䠡c tr thức Ban BSSCC để lm s�ng tỏ vấn đề, nghĩa l dư luận phải được thng tin hai chiều vഠ phải biết đu l SỰ THẬT, qua đ⠳ x hội Chăm cũng sẽ được ổn định phần no Đấy l㠠 mục đch v nội dung của việc trao đổi h�m nay. II/ MỤC ĐCH V̀ NỘI DUNG CỦA SỰ CẢI TIẾN CHỮ VIẾT CHĂM. nghĩ của sự cải tiến chữ viết Chăm đݣ được manh nha trong đầu c của mọi người Chăm, v chữ viết Chăm ( chữ c㬡i v m vần ) cࢳ những bất cập cần được thế hệ sau xem xt v điều chỉnh. V頬 vậy, khi Ban BSSCC được hnh thnh v젠 c chủ trương CHUẨN HA lại chữ viết Chăm một c㓡ch khoa học th được mọi người hoan nghnh ch쪢n tnh. A/ MỤC ĐCH CỦA SỰ CẢI TIẾN. 1/ Vấn đề ng썴n ngữ chữ viết l vấn đề khoa học. Cc ngࡴn ngữ chữ viết trn thế giới như : tiếng Anh, tiếng Php, tiếng Đức, tiếng Nga, tiếng Nhật, tiếng Việt, tiếng Chăm, vv … đꡣ khng ngừng biến đổi qua từng thời kỳ. Thử nhn lại tiếng Anh, tiếng Ph䬡p của thế kỷ 16 v thế kỷ 21 ny c࠳ khc nhau khng thᴬ r. Cn tiếng Việt th岬 thời Alexandre de Rhodes, chữ “trời” được viết l “blời”. Nhưng hm nay cള ai cn lưu luyến với chữ “blời” đ nữa kh⳴ng?? Đ l khoa học. PoDharma viết: “Kh㠴ng ai c quyền chỉnh l hay cải bi㽪n di sản ny” l phản khoa học! Nếu một ng࠴n ngữ chữ viết tồn tại hng chục thế kỷ m kh࠴ng c một t biến đổi n㭠o, th đ mới l쳠 chuyện lạ v đi ngược lại với sự pht triển ngࡴn ngữ loi người! 2/ Mục đch của sự cải tiến lୠ để cho học sinh dễ học, người lớn dễ đọc v ngn ngữ chữ viết dễ phഡt triển v dễ bảo tồn. - Chữ Chăm c 4 cặp chữ viết na nೡ như nhau l: gă (g) v lă (l), dă (d) vࠠ pă prong (pp), pă sit (p) v thă prong (th), khă (kh) v như (nh). Từng cặp một na nࠡ giống nhau, chỉ khc nhau ở một nt rất nhỏ hay một vᩲng thật nhỏ ở đầu con chữ. V vậy, khi viết nhanh th kh쬴ng thể no phn biệt được chữ gă vࢠ lă nữa!! Thực trạng l như thế đấy th lଠm sao m dạy cho trẻ trong trường tiểu học ? V thế mଠ phải cải tiến v khi đ được cải tiến th࣬ mọi người đều hoan nghnh, kể cả CHAMPAKA ! (Po Dharma khng bao giờ phản đối, ph괪 bnh về sự cải tiến chữ ci Chăm). Ai cũng ngạc nhi졪n, đng lẽ Po Dharma phải la hon lᡪn l : “ph hoại cấu trࡺc chữ ci Chăm, chế biến chữ viết Chăm ! bn đứng văn hᡳa của tổ tin !” Đấy cũng l một điều lạ ! - Cũng nhằm vꠠo mục đch như trn m� phải cải tiến một số m vần Chăm, nhưng lại bị nhm CHAMPAKA ph⳪ bnh chỉ trch kịch liệt ! Ch쭺ng ti sẽ đề cập đến vấn đề ny trong phần “nội dung của sự cải tiến”. - R䠵 rng v khoa học, khi được cải tiến lại những “điều bất cập” n࠳i trn th chữ Chăm trở nꬪn rất dễ học, dễ đọc v sẽ tồn tại lu dࢠi trong sự pht triển rất bnh thường. B/ NỘI DUNG CỦA SỰ CẢI TIẾN Vᬀ VAI TR CỦA HAI NHҀ GIO LƯU QUM TN V€ THIN SANH CẢNH 1/ Vai trʲ của hai nh gio Lưu Qu࡭ Tn v Thi⠪n Sanh Cảnh Trong thời kỳ Ng Đnh Diệm l䬪n nắm chnh quyền (1954 – 1963) chữ Chăm akhar thrah khng được giảng dạy ở c�c trường học m chỉ được dạy chữ Chăm latinh ha. Nhưng vೠo năm 1963 (năm chế độ Ng Đnh Diệm bị lật đổ) chế độ mới lại cho phục hồi việc giảng dạy chữ viết akhar thrah. C䬡c anh em gio vin Chăm c᪳ mở một cuộc hội thảo để bn luận : “Lm thế nࠠo để đưa chữ Chăm cũ vo giảng dạy cho cc em nhỏ ở tiểu học (6 – 11 tuổi) cho thuận lợi” dưới sự chủ tr࡬ của hai ng Lưu Qu T䭢n v Thin Sanh Cảnh. Hội thảo nઠy c lưu lại một số kết quả kh t㡭ch cực về việc cải tiến một số chữ ci v một số ᠢm vần. V dụ : chữ ci “gă” th� lưng khắc xuống, chữ “lă” th lưng hơi cong. C 4 cặp chữ c쳡i đ được chỉnh sửa lại. Về m vần, trước đ㢢y c nhiều vần viết một k hiệu m㭠 được đọc nhiều cch (2 hay 3 cch đọc). Vᡭ dụ : k hiệu KOK (viết theo akhar thrah l “KOK -a$A” được đọc l� : 1/ K, 2/ KOK, 3/ KOG. Nay hội thảo nӠy đưa ra giải php cụ thể quy định l một kᠭ hiệu chỉ c một cch đọc. Khoảng 15 vần đ㡣 được chỉnh sửa như thế, nghĩa l khoảng 25 yếu tố chữ ci vࡠ m vần được chỉnh sửa trong cuộc hội thăo ny (t⠴i cho l rất khoa học) m ai cũng trࠢn trọng hai ng Lưu Qu T䭢n – Thin Sanh Cảnh. 2/ Ban BSSCC đ cải tiến những ꣢m vần no ? Ngoi 4 cặp chữ cࠡi (8 con chữ) được chuẩn ha như đ n㣳i trn, Ban BSSCC đ tiến h꣠nh chuẩn ha một số m vần sau : a/ C㢡c vần viết giống nhau (1 k hiệu) m đọc kh�c nhau : V dụ : CH -g$A được đọc 3 c퓡ch th phải được viết 3 cch kh졡c nhau CH, CHOK, CHOG. Trước đӢy chỉ viết một k hiệu CH cho cả 3 c퓡ch đọc trn l kh꠴ng hợp l, lm sao con trẻ từ 6 - 11 học được v� phải suy nghĩ theo ngữ cảnh mới hiểu nghĩa, từ đ mới viết đng ch㺭nh tả !? b/ Cc m vần ngắn – dᢠi : Chữ Chăm khng c dấu thanh sắc, huyền, hỏi, ng䳣, nặng, nhưng lại c thanh đặc trưng l căng - ch㠹ng (ngắn – di) : - V dụ 1 : CHAAM - (ch୹ng) v CHĂM - (căng) th phải được viết 2 cଡch ( 2 k hiệu khc nhau – chaam hay chăm: g!X gJ) Trước đ�y chỉ viết một cch CHAAM - m phải được đọc hai cᠡch ty theo nghĩa của cu. (!?) -V颭 dụ 2 : NIIK rYA - (chng) c nghĩa l鳠 x beng. MƯ NIK r%A - (căng) c nghĩa lೠ ma gặt. Trước đy chỉ viết một c颡ch NIK r%A - m phải được đọc hai cch tࡹy theo nghĩa của cu. - V dụ 3 : TUK n&A - (căng) c⭳ nghĩa l giờ khắc. TUUK n&^A - (chng) c๳ nghĩa l đốt (ma) Trước đୢy chỉ viết một cch TUK n&A m phải được đọc hai cᠡch ty theo nghĩa của cu. Lưu 颽 : Tất cả cc dấu m đᢣ sử dụng để phn biệt CĂNG – CHNG (trong chữ viết Chăm cũ akhar thrah), đều l♠ những dấu m truyền thống từ akhar thrah, chứ khng phải dấu ⴢm vay mượn ở một ngn ngữ khc. Như vậy kh䡴ng thể ni l lai căng, vay mượn linh tinh như một v㠠i người đối lập thường ni. c/ Ba vần đặc biệt lun được tranh cải l㴠 : croh ao khng c dartha, chữ găk (g) l䳠m phụ m cuối ( ag ), balu đi với dartha – dardua. Tại sao 3 vần n⢪u trn lun được tranh cải ? L괽 do như sau : - Vần croh ao: thng thường được đi với dartha. Nay ban BSSCC thừa kế từ cc vị tiền bối Lưu Qu䡭 Tn v Thi⠪n Sanh Cảnh để cải tiến hai m vần ny th⠠nh hai m vần ngắn – di. V⠭ dụ : Viết KOK a$A - khng c dartha l䳠 m ngắn, đọc l KOK (nghĩa l⠠ đầu). Viết KOK -a$A - cӳ dartha l m dࢠi, đọc l KOK (nghĩa lӠ con c). Po Dharma cố lờ đi 2 cơ sở vững chắc của ban BSSCC khi cải tiến hai vần n⽠y l : thừa kế kết quả chuẩn ha Lưu Qu೭ Tn - Thin Sanh Cảnhv⪠ vững chắc hơn nữa l từ từ điển Aymonier – Cabaton cch đࡢy trn 100 năm (chữ Boh trong - v mok con mọt - viết như cꠡch BBSSCC). -Vần AG (poh gă) : chữ Chăm khng viết được “m ẮC” như Lắc hay Lag (rươu). Một số tr䢭 thức tiền bối đ dng chữ c㹡i g lm phụ m cuối để viết được “ࢢm ẮC” ny ('C). Ban BSSCC dựa vo từ điển Aymonier – Cabaton vࠠ cc nh nghiᠪn cứu lớn của người Chăm l cụ Bố Thuận v Thiࠪn Sanh Cảnh cũng đ dng chữ g l㹠m phụ m cuối ag (ti liệu n⠠y cn lưu giữ tại Ban BSSCC) - BALU: chữ Chăm cũ cũng đ₣ thường dng balu (0^ ) để l颠m cho dấu m trở thnh ⠢m chng (m d颠i), như rup– ruup được tm thấy trong tất cả những truyện kể Chăm cũng như ở cc 졡ng văn chương Chăm, nhưng khng được viết thống nhất m th䠴i. ​ Như thế m Ts Po Dharma vẫn khăng khăng đả kch lୠ chế biến linh tinh l thế no? d/ Những sự chuẩn h࠳a khc. - Quy định lại 37 chữ ci thay vᡬ 41 chữ, cho khoa học hơn. - Cch viết “lang likuk” của từ c hai ᳢m tiết phụ được quy định, thống nhất. - Cch dng pă sit – pă prong - Cṡch dng thă sit – thă prong - Chuẩn về số lượng vần tiếng Chăm - Quy định văn phạm về : m骶, n궪, nh, ng檶 - Quy định về nhị trng 깢m : ai, u, , i - Minh định chức năng dấu balu ( ). Dấu bal䢢u chỉ c chức năng duy nhất l h㠳a di m ngắn. Vࢭ dụ : RUP (m ngắn, khng balⴢu) – RUUP (m di, c⠳ balu). III. NHỮNG LỜI PH B⊌NH, CHỈ TRCH V͔ CĂN CỨ V THIẾU KHOA HỌC TS Po Dharma v ban bin tập Champaka info (v sau nꠠy c những người ăn c a đua theo) kh㳴ng tiếc lời chỉ trch cc tr� thức Chăm đầu đn đ đem hết năng lực v࣠ tr tuệ phục vụ cho việc chuẩn ha chữ Chăm v� bin soạn trn 40 bộ sꪡch tiếng Chăm thnh cng tốt đẹp, được đồng bഠo Chăm hoan nghnh v phấn khởi. Những bậc đꠠn anh đ l : L㠢m Gia Tịnh, Lm Ni, Bạch Thanh Chạy, Qua Đ⠬nh Bồi, Nguyễn Ngọc Đảo, Đng Năng Quạ, Chu Văn Kࢪn, Chu Văn Đỉnh, Quảng Đại Hồng v.v… m một nửa qu⠭ vị ny đ trở th࣠nh người thin cổ. TS Po Dharma cũng như nhm a dua (13 t곡c giả của quyển sch dẫn trn) đ᪣ kết tội một cch v căn cứ, thiếu cơ sở khoa học lᴠ ban BSSCC cải tiến chữ viết Chăm một cch ty tiện, lai căng, kiểu nṳi sao viết vậy, học sinh cng học cng ngu; học sinh học chữ viết truyền thống dễ hơn chữ cải tiến, vࠠ cuối cng đi đến kết luận một cch hồ đồ, rằng : “Ban BSSCC đ顠o tạo một thế hệ trẻ đoạn tuyệt đối với thế hệ cha ng của họ. Đ l䳠 nguyn nhn trực tiếp lꢠm cản trở việc bảo tồn di sản văn ho Chăm”. Với những lời chỉ trch thiếu khoa học tr᭪n, ti xin được lm s䠡ng tỏ như sau : 1. Cải tiến một cch ty tiện theo ṽ thch c nh�n ? - Trước khi bắt tay vo việc bin soạn sડch (nhiều đợt), cc cn bộ của ban BSSCC đᡣ bn thảo kỹ cn, ch࠭n chắn : “lm thế no đưa chữ viết akhar thrah vࠠo trường học một cch sun sẻ, thuận lợi ?” Cᴡc vị trong ban đ tiến hnh những phi㠪n họp nội bộ, họp mở rộng, những cuộc tọa đm, hội thảo v sơ kết, tổng kết hࠠng năm, tất cả trn 40 phin họp ! Thế mꪠ gọi l ty tiện ๠? - Trong đợt chuẩn ha đầu tin v㪠o năm 1979, Bộ Gio Dục – ĐT đ cử một đoᣠn chuyn vin gồm 5 người, ăn ở một tuần lễ tại Ban BSSCC (Phan Rang) để hướng dẫn cꪡc cn bộ của Ban về mặt kĩ thuật v chuyᠪn mn; như thế l ch䠭n chắn v trch nhiệm lắm chứ, sao nࡳi “họ chế biến … lm cho chữ Chăm rắc rối thm” ? (Ph઺ Văn Hẳn sch đ dẫn trang 27) - Trong những cuộc hội thảo, Ban BSSCC thường mời cᣡc tr thức lo th�nh người Chăm ở cả hai tỉnh Ninh Thuận v Bnh Thuận (Thuận Hải cũ) vଠ lun lun c䴳 chuyn vin (những nhꪠ ngn ngữ học) ở TP. HCM hoặc H Nội tham dự - Như vậy th䠬 c thể ni l㳠 “ty tiện” được khng ? - Trong buổi “tổng kết 5 năm bi鴪n soạn sch v dạy- học tiếng Chăm” vᠠo năm 1982, Ban BSSCC đ mời hơn 200 đại biểu tr thức Chăm, 3 nh㭠 ngn ngữ học ở TP. HCM v sự tổng kết được UBND tỉnh Thuận Hải chủ tr䠬 v tiến hnh trong 2 ngࠠy. Lm việc như vậy, ti cho lഠ rất nghim tc v꺠 trch nhiệm ! - TS Po Dharma lun luᴴn tự xưng mnh l nh젠 khoa học (về mn lịch sử chứ khng phải ng䴴n ngữ học), nhưng trong việc trao đổi với Ban BSSCC th tỏ ra rất thiếu khoa học : Ban bin soạn n쪳i : “Chng ti đ괣 tiến hnh trước sau hơn 40 phin họp thબ khng thể ni l䳠 “ty tiện” được. TS Po Dharma trả lời : “Cc 顴ng c họp một nghn lần nhưng kh㬴ng mời cc ng Thᴠnh Phần, Ph Văn Hẳn v Trượng Văn M꠳n th cũng như khng họp g촬 cả !?? Ban BSSCC lại ni : “Vo năm 1979 Trượng Văn M㠳n đang học lớp 6, Ph Văn Hẳn đang học lớp 10 v Thꠠnh Phần học năm thứ nhất đại học Văn khoa TP. HCM th đu c좳 phải l đối tượng để mời bn bạc về ng࠴n ngữ chữ viết akhar thrah được ?”. TS Po Dharma đnh cm nࢭn ! (3 người ni trn l㪠 phe nhm Ts Po). 2. Cải tiến một cch “lai căng” ? N㡳i đến “lai căng” l ni đến ngoại lai, nghĩa lೠ vay mượn những yếu tố của dn tộc khc để giải quyết những kh⡳ khăn khc mắc trong ngn ngữ chữ viết của d괢n tộc mnh. Trong những cải tiến của Ban BSSCC, tuyệt đối khng c촳 yếu tố no l vay mượn cả ! Như thế thࠬ sao cho l “lai căng” ? Một v dụ : Thời Alexandre de Rh୴des, tiếng phổ thng viết “blời”, ng “blời”; sau n䴠y được chuẩn ha thnh “trời”, nghĩa l㠠 phụ m đi bl được thay bằng phụ ⴢm đi tr. Như vậy, chng ta c亳 cho sự chuẩn ha ny l㠠 “lai căng” khng ?? Tất cả sự cải tiến, chuẩn ha chữ viết Chăm của ban bi䳪n soạn ny khng cള một vần no, dấu no lࠠ vay mượn bn ngoi; n꠳i “lai căng” l hnh thức xuyପn tạc v hạ bệ đấy thi ! 3. Nളi sao viết vậy ? Trong ngn ngữ học, “ni sao viết vậy” l䳠 sai. Trong vấn đề chuẩn ha của Ban BSSCC việc ny rất dễ hiểu lầm v㠠 dễ “chụp mũ”, ti xin php được giải th䩭ch như sau : Từ điển Chăm – Php (Dictionnaire Cam – Francais) của Aymonier v Cabaton (1906) lᠠ từ điển tầm nguyn, rất khoa học v uy t꠭n đối với người Chăm cũng như cc nh Chăm học. Tᠴi xin đưa ra vi v dụ để lୠm sng tỏ : - Chữ LWN (nuốt) : Aymonier viết 3 dạng : lwơn, lwan, lwᔴn. Nghĩa l nhiều vng Chăm đọc kh๡c nhau như thế; khng thể kết luận l chữ n䠠o đng, chữ no sai. Moussay chọn LWƠN; Ban BSSCC chọn LꠔN (v gần với giọng của vng Phan Rang hơn). - Chữ BANGU (hoa) : Aymonier viết 5 dạng : bangu, banguơ, bangwi, banguei, bangei (thể hiện những v칹ng dn tộc Chăm ni tiếng khⳡc nhau). Moussay v cả Ban BSSCC cng chọn BANGU (v๬ đa số người Chăm Ninh Thun v B⠬nh Thuận ni như thế). - Chữ BIRUW : Từ điển Aymonier viết 10 dạng khc nhau (xin lưu 㡽 l từ điển Aymonier l do cࠡc tr thức Chăm lc đ� viết). Moussay chọn, BBS cũng chọn. Ban BSSCC chọn cch viết gần đng với cạch đọc của đại đa số người Chăm by giờ hơn. Trong 3 cch viết chữ LU⡔N trong từ điển Aymonier, khng c ai d䳡m ni ci n㡠o đng nhất cả. Moussay chọn lwơn, BBS chọn ln. Vậy tại sao lại n괳i Ban BSSCC ph hoại chữ truyền thống, ni sao viết vậy . 4. Học chữ Chăm truyền thống dễ hơn học chữ Chăm cải tiến của Ban BSSCC? Nᳳi như thế giống hệt như ni: “Đọc tiếng Việt khng dấu dễ hơn đọc tiếng việt c㴳 dấu!”. Vậy ti xin mời TS PoDharma đọc thử 2 cu tiếng Việt kh䢴ng dấu ny: - Vo đe ( Hy nࣳi thử c mấy cch đọc v㡠 cch no đᠺng nhất? ) - Nha may co khi gia lam (hy ni c㳡ch đọc no đng nhất?)\ Bຢy giờ ng Tiến sĩ đ r䣵 l đọc chữ c dấu sẽ dễ hơn gấp 10 lần đọc chữ kh೴ng dấu, v phải suy nghĩ kỹ nghĩa của c콢u mới xc định được chnh tả phải như thế n᭠o mới đng. ng tiến sĩ mꔠ cn như thế th học sinh lớp 4-5 (10-11 tuổi) sẽ kh⬳ khăn như thế no nữa?? Đấy l chỉ n࠳i về tiếng Việt m kh khăn đến thế đối với một ೴ng tiến sĩ, nếu l chữ Chăm th phải khଳ khăn gấp bội đối với một em tiểu học! Xin mời ng TS Po Dharma hy thử t䣠i đọc cu chữ Chăm ny: ​KOK đăm ngok KOK Kubao KOK ​Hoặc Palei CHOK g⠢m CHOK gm CHOK Hy thử đọc th⣬ sẽ r l cực kỳ kh堳 khăn v viết giống nhau (1 k hiệu) m콠 đọc hon ton khࠡc nhau (3 cch đọc). Cn đối với học sinh tiểu học thᲬ sẽ…bế tắc c phải khng? V㴬 vậy, nếu viết theo chữ Chăm cũ th bọn trẻ chỉ c một c쳡ch l “học thuộc lng” chứ đừng hಲng l đnh vần. Ch࡭nh v vậy, trước đy 좴ng cha chng ta chỉ dạy chữ Chăm cho cc trẻ đꡣ lớn từ 16 tuổi trở ln (thế l chữ Chăm ngoꠠi trường học). Cn hm nay ta phải dạy trong trường th⴬ bắt buộc phải CẢI TIẾN theo cch Lưu Qu T᭢n hay cch BBSSCC m thᠴi. Ni ngược lại chỉ l…g㠠ng bướng v ngu ngốc! Ở đy tࢴi xin nhấn mạnh thm l,Tiến sĩ Po Dharma cố t꠬nh dng chữ “truyền thống” để đối chọi với từ “cải tiến” để đả kch BBSSCC, để c魳 cớ cho rằng “cải tiến” l phản “truyền thống”. Qua dẫn chứng ở trn, chữ Chăm AT “cải tiến” của BBSSCC chભnh l AT truyền thống, chứ khng lai căng gബ cả. 5. Dạy theo kiểu cải tiến của Ban BSSCC, học sinh cng học cng ngu? N࠳i như vậy l: hoặc cố xuyཪn tạc, hoặc khng biết g về chữ Chăm! Trong chữ viết Chăm, c䬳 hai vấn đề cần phn biệt r khi dạy học sinh: - Một lⵠ: cc VẦN viết theo1 k hiệu (viết giống nhau) nhưng đọc khὡc nhau (như đ ni ở tr㳪n) R rng chỉ người lớn mới suy nghĩ theo ngữ cảnh để hiểu NGHĨA mới viết Đ堚NG V ĐỌC ĐNG (chuẩn ha); ni một c㳡ch khc, phải bỏ đủ “dấu thanh” vo mới dễ hoc, dễ đọc. Trong thực tế, học chữ cải tiến, chỉ cần lưu ᠽ giải thch r v� so snh 2 m vần cũ vᢠ cải tiến th học sinh sẽ nắm được ngay v sẽ đọc được chữ Chăm cũ. - Hai l젠: cc CHỮ CI cၳ 4 cặp (8 con chữ) viết gần giống nhau từng cặp một, v vậy mới c t쳬nh trạng cc thầy dạy học theo lối cũ phải nhấn mạnh: “b chữ gă(g) th᭬ đọc l lă (l), b chữ lă (l) th୬ đọc l gă (g)”. Như vậy tất cả người lớn thng thạo chữ akhar thrah (kể cả Po Dharma) khi đọc một cഢu chữ cũ cũng rất chậm (gấp 4 lần đến 8 lần so với tiếng việt cng số lượng chữ). Nhưng khi chuẩn ha như đ鳣 ni ở phần trn th㪬 chữ akhar thrah ny sẽ trở nn dễ đọc. Cડc em học sinh chưa bao giờ biết 8 loại chữ ci viết giống nhau (từng cặp) th dĩ nhiᬪn v rất logic l kh࠴ng đọc được chữ chưa cải tiến, trừ khi gio vin hướng dẫn kỹ bằng bảng so s᪡nh 2 lối viết cũ v mới một cch cụ thể th࡬ cc em sẽ đọc được ngay (nhưng rất vất vả, cũng như chnh Ts Po cũng đ᭣ từng). Bản chất chữ Chăm l thế! Chỉ c thế mೠ TS Po Dharma kết luận l: Ban BSSCC “đo tạo một thế hệ trẻ đoạn tuyệt với sự tiếp nối thế hệ cha ࠴ng của họ. Đ l nguy㠪n nhn trực tiếp lm cản trở việc bảo tồn di sản văn h⠳a Chăm”, được PGS TS Thnh Phần nhắc lại từng chữ một ở trang 80 của quyển sch đࡣ dẫn. 6. Cn về ngn ngữ Chăm được sử dụng ở cⴡc đi pht thanh th࡬ khng lin quan g䪬 đến Ban BSSCC!! IV. CHỮ CHĂM TRUYỀN THỐNG V CHỮ CHĂM CẢI TIẾN C G KH́C NHAU? Chng ta phải nhận định như thế ny (đ꠺ng như TS Quảng đại Cẩn đ từng lưu ): Từng thời kỳ chữ Chăm akhar thrah truyền thống ph㽡t triển từ thời Prm䴪 (1627) đến nay c những cch viết kh㡴ng giống nhau: 1/ Từ 1627 đến 1906 (năm ra đời từ điển Aymonier): chữ Chăm viết rất tự do, thoải mi; điều ny thể hiện rᠵ khi đọc cc văn bản viết tay ở cc v᡹ng miền khc nhau: Panrang, Krong, Parik, Pajai v Chăm Jahet ở Campuchia. Ta cᠳ thể kiểm chứng qua từ điển Aymonier_Cabaton (1906). Một chữ được viết theo nhiều kiểu, v một cch viết cࡳ thể đọc theo nhiều m v c⠳ nghĩa khc nhau 2/ Từ năm 1906 đến năm 1978 (năm Ban BSSCC ra đời): c�ch viết tự do thoải mi như ni trᳪn đ giảm dần, chứng cứ r r㵠ng l khi đọc văn bản ở đầu thế k 20 (như Ariya P୴ Parăng chẳng hạn) v từ điển của Bố Thuận. Đặc biệt l qua từ điển Moussay thࠬ chữ akhar thrah đ mang một bộ mặt khc xưa nhiều: c㡳 qui cũ, c qui tắc chnh tả r㭵 rng hơn, nhất l qua sự chỉnh l࠽, chuẩn ha của nhm Lưu Qu㳭 Tn- Thin Sanh Cảnh. 3/ Từ năm 1978 đến nay: với ban BSSCC, chữ Chăm akhar lại được r⪠ sot xem xt lại từ hệ thống chữ cᩡi đến hệ thống m vần một cch cặn kẽ v⡠ chn chắn, lm cho akhar thrah dễ đọc hơn, trở n�n trong sng, phổ thng vᴠ truyền b dễ hơn. Sao lại ph hoại di sản văn hᡳa Chăm??? ​Như thế th akhar thrah khng ngừng cải tiến với thời gian, đặc biệt cải tiến mạnh nhất từ năm 1906 ( trong v촲ng hơn 1 thế kỷ). Sau sự chuẩn ha của Aymoner_Cabaton cũng như sự điều chỉnh lại một số chnh tả của Từ điển Moussay v㭠 trước đ l từ điển Bố Thuận v㠠 việc chuẩn ha su rộng của Lưu Qu㢭 Tn – Thin Sanh Cảnh, akhar thrah trở n⪪n sng sủa hơn nhiều. Nhưng khng một người Chăm nᴠo ln tiếng phản đối l: “phꠡ hoại di sản văn ha Chăm, học sinh học chữ Chăm cải tiến khng c㴳 triển vọng bảo tồn v pht huy văn hࡳa truyền thống của chnh họ” !! ​R r�ng chữ Chăm truyền thống v chữ Chăm cải tiến chỉ l một. ​Chỉ như vậy mࠠ TS Po Dharma v Chămpaka đ cࣳ hng loạt bi chỉ tr࠭ch (mang tnh cch chiến dịch) v� cc đn em nối gᠳt thầy P đ bi䣪n soạn hẳn một cuốn sch để đả kch, xuy᭪n tạc v bi nhọ nặng nề cഡc tr thức Chăm của Ban bin soạn. Ch�ng ti rất nghi ngờ sự khch quan, khoa học của chiến dịch n䡠y m cho đ lೠ c đồ kh㽴ng trong sng… V/ THỬ XT NỘI DUNG KẾT LUẬN CỦA HỘI THẢO KUALA LUMPUR. ​Ts Po Dharma đባ tổ chức hội thảo về ngn ngữ chữ viết Chăm tại Kuala Lumpur (ngy 21 – 22/9/2006). Sau 2 ng䠠y lm việc, Hội thảo c đưa ra kết luận 6 điểm, đೡng lưu l c� 5 điểm nhấn mạnh về việc bảo tồn v trn quࢽ cc di sản văn ha Chăm. Chỉ duy nhất một điểm nᳳi cụ thể về chữ viết Chăm : “Đề nghị ban BSSCC phải chỉnh sửa lại 3 vần ny : Khng dഹng chữ gă (g) lm phụ m cuối, (ag), croh ao luࢴn lun c dartha, v䳠 khng bao giờ c bal䳢u trn dartha dardwa”. Mọi người trong Ban bin soạn cũng như cꪡc tr thức Chăm khc đều rất thắc mắc : trong gần 60 vần được Ban BSSCC cải tiến rất th�nh cng v mang lại hiệu quả tốt đẹp, “chỉ c䠳 3 vần chưa hợp l, yu cầu phải điều chỉnh lại” (cứ cho l� thế) th đng l졽 phải tuyn dương cng trạng của c괡c anh em trong Ban bin soạn mới phải, chứ sao lại c những lời ph곪 bnh, chỉ trch Ban BSSCC rất thậm tệ v쭠 tn nhẫn như Champaka đ l࣠m? Tại sao phải lm như thế? Chỉ một sự kiện như vậy, chng ta đủ lấy lຠm kỳ lạ v suy tư về thi độ thiếu khࡡch quan v khoa học của Ts Po đ thốt ra những lời lẽ cường điệu hࣳa nhằm bi nhọ, hạ bệ Ban BSSCC như : - “ Ban BSSCC đ chế ra một loại chữ Chăm mới”(?!) - “ Ph䣡 hủy một di sản ngn ngữ chữ viết Chăm v c䴹ng gi trị của dn tộc”(?!) - “ Tạo ra một mối rạn nứt trầm trọng trong cộng đồng người Chăm nhất lᢠ những người lớn tuối v giới trẻ” vv,.. VI/ NGUYN NHʂN CỦA SỰ CHỈ TRCH V̀ PH BʌNH. Trong những “trận chiến email” giữa cc tr thức Chăm v᭠ Champaka, chng ta đ thấy một v꣠i nhận định về nguyn nhn như sau : 1/ “ Sở dĩ Ts Po cực lực phản đối về sự cải tiến akhar thrah Chăm của BSSCC, vꢬ đ hứa v cam đoan với Viện viễn đ㠴ng bc cổ Php ( EFEO) lᡠ ng sẽ bảo tồn những tinh hoa của nền văn minh Champa trong đ c䳳 akhar thrah Chăm. Viện viễn đng rt kinh ph䳭 khổng lồ để Ts Po lm việc ny, nhưng rất tiếc ࠴ng đ thất bại” (Theo Đạo Văn Chi - jayapaleichang@gmail.com ). 2/ “Po Dharma do quyền lợi ring tư của m㪬nh, v đ đăng k죽 loại chữ Chăm như thế (khng c 3 vần đ䳣 nu ra ở kết luận Hội thảo Kuala Lumpur) ở đại học INALCO-Paris, nơi Ts Po c giảng dạy ng곴n ngữ chữ viết Chăm m lớn tiếng đi hỏi Ban BSSCC phải đưa 3 vần nಠy trở lại theo akhar thrah truyền thống v chửi rủa cc thầy trong BSSCC một cࡡch thậm tệ …” ( Theo Bo Văn Anh, một tri thức Chăm Ninh Thuận). 3/ Cn nguyᲪn nhn thứ 3 th rất r⬵ l : Ts Po Dharma lun kết tội Ban BSSCC đണ ph hoại văn ha Chăm, ph᳡ hủy di sản ngn ngữ chữ viết Chăm v đ䠣 tuyn truyền l Nhꠠ nước Việt Nam lấy danh nghĩa l ưu i đối với dࡢn tộc Chăm, đ tổ chức cho cc con em Chăm được học chữ Chăm akhar thrah, sự thật l㡠 muốn… ph hủy akhar thrah Chăm…vv.. Những người chống đối lại Champaka đều bị Po Dharma kết tội l “Đội ngũ bᠺt chiến của H Nội” nhằm chống ph cơ quan ngࡴn luận của Champaka v PGS.Ts Po Dharma. Sao lại thế??? 4/ Việc lm của Ts Po Dharma thࠬ ai cũng r v l嬠 nhn vật đối lập với Nh nước Việt Nam đang sống lưu vong ở nước ngo⠠i. Tuy nhin, thi độ cꡡc cn bộ đảng vin đang l᪠m việc trong nước m dm viết cả một quyển sࡡch “Ngn ngữ Chăm, thực trạng v giải ph䠡p” theo đng luận điệu bp m곩o, xuyn tạc, bi nhọ Ban BSSCC m괠 Po Dharma đ từng lm th㠬 đa số tri thức Chăm khng hiểu nỗi : mục đch để l䭠m g? Tại sao? Việc ny đ젣 gy nn b⪠n tn xn xao trong dư luận Chăm! VII/ KẾT LUẬN. Qua phᴢn tch trn đ�y, chắc chắn dư luận đ được sng tỏ th㡪m nhiều về những sự kiện đ xảy ra xung quanh chữ Chăm, v ch㠺ng ta dễ dng kết luận l : 1. Ban biࠪn soạn sch chữ Chăm đ tiến hᣠnh cải tiến chữ viết Chăm rất nghim tc, đầy đủ t꺭nh khoa học. Khng c l䳽 do hay cơ sở no để chỉ trch Ban BSSCC lୠm việc ty tiện, lai căng, ni sao viết vậy, hay c鳠ng học cng ngu !!! 2. Đại đa số tr thức Chăm rất hoan ngh୪nh v ca ngợi việc lm ch࠭nh trực, khoa học, đầy trch nhiệm của Ban BSSCC đ mang lại hiệu quả rất cao trong việc giảng dạy tiếng Chăm trong cᣡc trường tiểu học vng dn tộc Chăm, ho颠n ton ngược lại với lời xuyn tạc của một số người chống đối vબ quyền lợi ring tư. 3. Ts Po Dharma v Champaka cũng như nh꠳m chống đối của Po Dharma đ khng đưa ra được những bằng chứng khoa học để thuyết phục c㴡c độc giả, m chỉ thốt ra những lời ph bબnh, chỉ trch rập khun mang t�nh quyền lợi ring tư mờ m. 4. Trong những “trận chiến email” của cꡡc tr thức Chăm trong v ngo�i nước, lun lun Champaka v䴠 Po Dharma bị kết tội l ph hoại sự đoࡠn kết của dn tộc Chăm, v c⠳ người cn đi xa hơn, đ kết tội Po Dharma l⣠ thiếu đạo đức khi c những hnh động đả k㠭ch v bổ về ngn ngữ chữ viết Chăm cũng như c䴡c c nhn tri thức tiᢪu biểu của dn tộc Chăm. Chng t⺴i hy vọng l TS Po Dharma, qu vị tr୭ thức Chăm cũng như qu vị c tr�ch nhiệm pht huy v bảo tồn chữ viết akhar thrah đᠣ nắm được phần no việc lm thiếu ch࠭nh trực v thiếu khoa học của nhm Champaka. Trೢn trọng knh cho. ​QUẢNG VĂN CHUNG 1

http://news.zing.vn/teen-viet/nam-sinh-bo-thi-tin-hoc-the-gioi-vi-khong-du-tien/a317064.html V địch quốc gia cuộc thi Kỹ năng sử dụng ứng dụng Microsoft Office Specialist 2012, được chọn dự thi vng chung kết thế giới tổ chức tại Mỹ, nhưng Mu Ham Mach đ䲠nh bỏ lỡ v khng c촳 đủ 80 triệu đồng chi ph đi thi. Tối 27/4, chng t�i đến nh Mu Ham Mach (dn tộc Chăm), học viࢪn ngnh quản trị mạng khoa cng nghệ thഴng tin trường Trung cấp nghề kỹ thuật - cng nghệ Hng Vương, trong một con hẻm tr乪n đường Đặng Thi Thn (P.11, Q.5, TP.HCM), Mach vẫn đang ở trường. “Vừa học vừa lᢠm nn Mach thường trở về nh l꠺c 21h hằng ngy” - ng Abdol Hamit (47 tuổi, chạy xe ഴm trước cổng bệnh viện ĐH Y dược TP.HCM, cha của Mach) ni. Lỡ cơ hội “Ti thấy rất tiếc” - Mach t㴢m sự - “Đ l cơ hội tốt cho t㠴i được thử sức ở sn chơi với th sinh từ khắp nơi tr⭪n thế giới, nơi ti c thể học hỏi th䳪m từ bạn b cc nước ti衪n tiến. Điều khiến ti tiếc nữa l nếu đoạt giải, được cấp giấy chứng nhận của cuộc thi th䠬 cơ hội việc lm sau ny của t࠴i cũng sẽ tốt hơn”. Theo thng tin từ IIG Việt Nam - đại diện của Certiport (đơn vị tổ chức cuộc thi trn to䪠n thế giới), điểm số của Mu Ham Mach trong năm cuộc thi năm 2012 ở vng 1 l 775/1.000 v⠠ vng 2 l 825/1.000. Trực tiếp hướng dẫn, huấn luyện Mach tại kỳ thi quốc gia, thầy V⠵ Đức Thiện - giảng vin khoa cng nghệ th괴ng tin nh trường - tiếc nuối: “Đ lೠ một cơ hội rất lớn cho Mach v cả cho trường. Cuộc thi được tổ chức trn phạm vi toઠn thế giới nhằm chọn những ứng vin xuất sắc nhất ở mỗi quốc gia để tham dự vng chung kết thế giới tại Mỹ. Tham dự kỳ thi thế giới, bản th겢n em sẽ thấy được điểm mạnh, yếu của bản thn để hon thiện hơn”. Theo thầy Thiện, khi hỏi chi ph⠭ cho chuyến đi th được biết tổng cộng khoảng 80 triệu đồng từ tiền v m쩡y bay, ăn ở, đi lại... Nếu học vin c người huấn luyện, hướng dẫn đi k골m thi chi ph gấp đi. “T�i hỏi nhiều nơi tm ti trợ cho Mach nhưng kh젴ng được. Thầy tr đnh bỏ lỡ cơ hội qu⠽ gi ny” - thầy Thiện nᠳi thm. Tương tự, đại diện ban gim hiệu trường Trung cấp nghề kỹ thuật - c꡴ng nghệ Hng Vương cũng cho biết, sau khi Mach được chọn dự thi vng chung kết tại Mỹ, trường cũng hỏi một số doanh nghiệp, hội khuyến học... t鲬m ti trợ cho Mach đi thi nhưng nhiều nơi lắc đầu v tବnh hnh kinh tế kh khăn. “Trường cũng kh쳴ng c kinh ph hỗ trợ em dự thi” - đại diện ban gi㭡m hiệu nh trường giải thch. Vươn l୪n từ kh khăn Cha Mach chạy xe m trước cổng bệnh viện, mẹ ở nh㴠 nội trợ. Nh Mach c bốn chị em, ba người trong số đೳ học tại trường trung cấp nghề kỹ thuật - cng nghệ Hng Vương. Do gia đ乬nh kh khăn, chị em Mach đều được trường miễn 100% học ph khi học tại trường. Năm trước, cảm phục ho㭠n cảnh cậu học vin vượt kh, thầy c곴 v bạn b trong trường đਣ tặng bạn một chiếc xe đạp để đến trường. “Lc học cấp 3, được học tin học ở trường, ti th괭ch mn học ny l䠺c no chẳng hay” - Mach ni về lựa chọn ngೠnh nghề của mnh. Sau khi tốt nghiệp THPT, Mach nộp đơn vo ng젠nh quản trị mạng bậc trung cấp nghề của trường khi c một chị gi đang học ở đ㡢y. “Học ở trường, ti được thầy c tạo điều kiện cho mượn m䴡y ở phng học để thực hnh, ⠴n luyện nn ti c괠ng hứng th thm với lựa chọn của mꪬnh” - Mach chia sẻ thm. Hiện Mu Ham Mach đ tốt nghiệp loại giỏi hệ trung cấp nghề, ng꣠nh quản trị mạng. Trong qu trnh học tại trường, năm 2012 Mach đạt được một số thᬠnh tch như chứng chỉ xuất sắc ngnh quản trị mạng Hội thi tay nghề ASEAN tổ chức tại Indonesia, giải nhất ng�nh quản trị mạng Hội thi tay nghề TP.HCM, giải thưởng Trần Văn Ơn của Trung ương Hội Sinh vin Việt Nam. Ra trường, Mach tiếp tục ở lại trường, cng gi깡o vin hướng dẫn việc học tập, thực hnh cho “đꠠn em”. Mach cũng đang học lin thng l괪n cao đẳng, đồng thời lm thm c઴ng việc l nhn viࢪn kỹ thuật, quản trị mạng, bảo tr my t졭nh phng học cho trường v c⠡c phng ban với mức lương 2 triệu đồng/thng. “Trước kia, cha mẹ t⡴i khng c điều kiện đi học n䳪n chỉ muốn chị em ti c c䳴ng ăn việc lm ổn định chứ khng hi vọng gബ nhiều. Sau ny, nếu c cơ hội t೴i sẽ học lin thng l괪n đại học, cn khng sẽ đi lⴠm phụ gip gia đnh...” - Mach nꬳi về con đường pha trước của mnh. “T�i tiếc cho con lắm...” Chiều 24/4, ng Abdol Hamit đang đợi khch chạy xe 䡴m trước cổng bệnh viện ĐH Y dược TP.HCM. Hỏi chuyện “đi Mỹ” của con, người cha chn chất bảo: “Lc ấy vừa mừng vừa hồi hộp”. ⺔ng kể: “Mach vốn kn tiếng nn về nh� khng ni g䳬 khi chưa chắc chắn. Biết tin từ phường, tui vội đến trường hỏi thăm th biết con mnh được chọn đi thi b쬪n Mỹ. Nghe thầy c hướng dẫn, ti đưa ch䴡u đi lm hộ chiếu chuẩn bị xong hết rồi. Biết chu khࡴng đi được, gia đnh ti tiếc cho con lắm. Nhưng t촴i v mẹ chu vẫn động viࡪn chu đừng buồn v biết đᬢu sẽ cn cơ hội lần sau...”. ng cũng cho biết c┴ng việc thất thường nn thu nhập khoảng 2-3 triệu đồng/thng. Tiếp tục luyện thi Hiện Mach vẫn miệt mꡠi n luyện cho kỳ thi Microsoft Office Specialist World Championship 2013 (MOSWC). Bạn đ thi xong v䣲ng một, đang chờ kết quả để tiếp tục thi vng hai với hi vọng ginh một trong ba suất đại diện Việt Nam tham dự v⠲ng chung kết thế giới MOSWC được tổ chức tại thủ đ Washington (Mỹ) từ ngy 31/7 đến 3/8/2013.

 (Bài vi?t c?a b?n: M?ng Nhi Nguy?n) from facebook Tr??ng h?p Nhi s?p vi?t ra ?ây, ?ã làm KHÔNG TH? LÀ BÓNG C? CHO CÁC CON N?A.... Tr??ng h?p Nhi s?p vi?t ra ?ây, ?ã làm Nhi tr?n tr? và suy ngh? r?t nhi?u. M?i khi nhìn vào nh?ng t?m hình này là lòng l?i ?au và bu?n. V? quê trong ??t phát quà ch??ng trình "Hãy chung tay vì m?t Palei Ram t??ng lai l?n 2/2017" tu?n v?a r?i, Nhi m?i hay tin v? tr??ng h?p ?au th??ng c?a gia ?ình anh L??ng (Hoay) và ch? Trúc. V? ch?ng anh thu?c di?n khó kh?n c?a xã, h? là nh?ng ng??i nông dân ch?t phát ? thôn V?n Lâm 4, xã Ph??c Nam, huy?n Thu?n Nam, t?nh Ninh Thu?n. Anh ch? có 3 ng??i con, cu?c s?ng nghèo khó ? làng quê n?ng gió ?y t??ng ch?ng s? êm trôi, nh?ng tai h?a ?ã ?p ??n gia ?ình. Ch? Trúc b? xu?t huy?t não ?ã m?y n?m nay, ?i?u tr? t?i b?nh vi?n ?a khoa Ninh Thu?n, chi phí ?i?u tr? t?n kém, b?nh tình ngày càng tr?m tr?ng. Không có ti?n chuy?n vi?n lên tuy?n trên nên ch? ?ành ti?p t?c ?i?u tr? ? b?nh vi?n t?nh.  Anh L??ng hàng ngày vào b?nh vi?n ch?m sóc ch?, v?a làm ru?ng, làm thuê ki?m ti?n nuôi con ?n h?c. Nh?ng không may, trong m?t l?n ?i mua c?m cho v?, anh L??ng ?ã b? tai n?n giao thông. Tai n?n khi?n anh L??ng ch?n th??ng s?, n?t x??ng quai hàm, gãy tay, còn cánh tay kia c?a anh b? li?t ?ang ch? m?.  Anh L??ng c?ng ???c ?i?u tr? t?i b?nh vi?n t?nh Ninh Thu?n, m?c dù hai phòng g?n nhau, nh?ng ng??i nhà không cho ch? Trúc bi?t anh b? tai n?n, s? ch? bu?n ch? lo r?i b?nh tình nghiêm tr?ng h?n. Lan b? d? gi?a ch?ng gi?ng ???ng ??i h?c ?? v? ch?m sóc m?, em Long h?c t?i l?p 6 c?ng ngh? h?c ? nhà ch?n c?u m??n. Th?ng út còn nh? ???c bà n?i ch?m sóc. Ba m? không th? là bóng c? cho các em n?a.... M?i cách ?ây vài ti?ng thôi, Nhi có g?i ?i?n cho Lan thì ???c bi?t là ch? Trúc ?ang ???c chuy?n vào b?nh vi?n Ch? R?y, b?nh vi?n t?nh b?t bu?c ph?i chuy?n ch? ?i dù gia ?ình không ?? kinh phí. Gi?ng Lan bu?n, n?i bu?n c?a ch? hai l?n trong nhà. R?i ?ây, t??ng lai các em s? nh? th? nào, anh L??ng, ch? Trúc s? l?y ti?n ?âu ?? ti?p t?c ch?a tr?. Nhi vi?t bài này, th?t s? mu?n m?i ng??i cùng chung tay giúp ?? hoàn c?nh ?áng th??ng này; giúp anh ch? s?m bình ph?c và giúp Lan, Long ti?p t?c ??n tr??ng. ?? anh ch? mãi là bóng c? cho 3 ??a con th?. M?i s? ?ng h? vui lòng liên h? Nhi 0901 44 66 29. Tài kho?n nh?n ti?n ?ng h?: - 711AA9033681 - Ch? tài kho?n: T? N? Hoàng Lan (con gái anh L??ng+ch? Trúc) - Ngân hàng Vietinbank Thu?n Nam, Ninh Thu?n. - 0481000831101 - Ch? tài kho?n Bá Quang Rol - Ngân hàng Vietcombank chi nhánh ??ng Nai. - 0017100015651006 - Ch? tài kho?n Nguy?n Th? M?ng Nhi - Ngân hàng TMCP Ph??ng ?ông chi nhánh Ch? L?n, TP. H? Chí Minh. Trân tr?ng,             Danh Sách H?o Tâm (U.S.A) Cho g/d b?nh nhân                    Stt         H? và Tên   Sô ti?n   Ghi chú 1   Web: Nguoicham.com $200   2   v/c Miêu V?n Tu?n $100   3  chú Hùng  $20   4  Hani Miêu $20   5  v/c V?n Ph??ng Trình $50   6  Nguy?n Ph??ng Thuý $50   7  v/c Bá Trung Thi?u  $100  ?ã nh?n ? VN 8  v/c Bá Trung Thi?u  $100  ??t 2 9  v/c Bá V?n T? $100    10.  v/c Báo V?n Don (Ng?c Minh) $200   11  v/c B?ch Thanh Tho?ng $50   12  v/c Th?p Danh ??ng $50   13  v/c Hi?n ??o (M?ng Huy) $100   14  v/c Aly Ba $100   15  v/c Sarif Châu $50   16   v/c T? H?u L?i $30   17  v/c Nguy?n Sao $30   18  v/c Bá V?n D? $60   19   v/c ??t Xuân Hi?p $30   20  Báo V?n Cân $40   21  Bá V?n Vi?nk $50   22  Bá Imam  $50 23  v/c L?u Quang Sáng  $100   24  v/c Tr??ng Thanh An  $50   25  v/c V?n Ph??ng Thành (Zamin + Savy Châu)  $100   26  Thu Tôn (Lan B?ch s' friend)  $50   27 v/c wa Ysa Cosiem  $100   28  v/c Th?ch Ng?c Xuân  $50   29  Savy Châu 's friend (d?u tên)  $50   30  Norma (Savy Châu ''s friend)  $25   31  Rosa (Savy Châu 's friend)  $20   32  Qasim T?  $ 50   Thay m?t BTN Bhum Kawei Palei Ram, Tr??ng Ban. Sarif Chau M?i chi ti?t xin liên l?c qua: V?n Ph??ng Thành: (408) 623-7328 Bá Trung Thi?u: (408) 674-4099 NC: (408) 836-5735 Emails: Email: info@nguoicham.com Email: vpthanh_vl@yahoo.com   G?i Check v?: Thanh P Van 1582 TRIESTE WAY  SAN JOSE CA 95122   --------------------       H? VÀ TÊN S? TI?N  GHI CHÚ  WEB NGUOICHAM.COM 200 ?Ã NH?N  BÁ TRUNG THI?U 100 ?Ã NH?N  BÁ ALY 100 ?Ã NH?N  BÁ V?N VIÊNK 50 ?Ã NH?N  BÁ IMÂM 50 ?Ã NH?N  V/C ?ON & MINH 200 ?Ã NH?N  V?N PH??NG THÀNH (ZAMIN) 100 ?Ã NH?N  V/C BÁ KATHY 100 ?Ã NH?N  BÁO V?N CÂN 40 ?Ã NH?N  T? H?U L?I 30 ?Ã NH?N  NGUY?N SAO 30 ?Ã NH?N  A.HÙNG(B?N CHÚ TU?N) 20 ?Ã NH?N  THU TÔN( B?N LAN BACH) 50 ?Ã NH?N  SARIF CHÂU 50 ?Ã NH?N  TH?P DANH ??NG 50 ?Ã NH?N  TR??NG THANH AN  50 ?Ã NH?N  V?N PH??NG TRÌNH 50 ?Ã NH?N  ??T XUÂN HI?P 40 ?Ã NH?N  BÁ V?N T? 100 ?Ã NH?N  B?CH THANH THO?NG 50 ?Ã NH?N  FRIEND SAVY (D?U TÊN) 50 ?Ã NH?N  NORMA (FRIEND SAVY) 25 ?Ã NH?N  ROSA (FRIEND SAVY) 20 ?Ã NH?N  QASIM T? 50 ?Ã NH?N  TH?CH NGOC XUÂN 50 ?Ã NH?N  MIÊU V?N TU?N 100 ?Ã NH?N  MIÊU HANI 20 ?Ã NH?N HOA V? (FRIEND SARIF CHAU) 200 ?Ã NH?N H?A ??I NINH 50 ?Ã NH?N             T?NG C?NG 2025         G?I ??T 1: $ 1000 ( EM M?NG NHI ?ã nh?n )   G?I ??T 2 :$ 1000 (QUANG nh?n và ??a cho gd n?n nhân) L? PHÍ G?I LÀ:  $ 25            

Chương 3 - p1   Không hiểu vô tình hay hữu ý mà cổ nhân đã đặt ba trung tâm Tôn giáo- Chính trị - Kinh tế của vương quốc Chămpa cổ nằm trên một đường thẳng tắp có tâm điểm là kinh đô Sư Tử (Simhapura). Hơn một thiên niên kỉ trôi qua, ngoại trừ biểu tượng chính trị đã lụi tàn nhưng kì lạ thay, trung tâm Tôn giáo Mỹ Sơn và thành phố cảng Hội An vẫn trường tồn đầy sức sống mãnh liệt như thủa xưa. Đón những tia nắng đầu tiên của ngày hôm nay là một nhóm người trong căn nhà cổ kính ven sông Thu Bồn. Đó là ba người đàn ông lớn tuổi và một nữ phóng viên trẻ Mộc Trân. Trước mặt cô là chiếc máy ghi âm đang ở chế độ tắt, một cây viết và một quyển sổ đang mở rộng chưa có dòng chữ nào. Nét mặt của họ đăm chiêu ngó ra mặt sông phẳng phiu như lụa trải ngoài khung cửa mờ sương. Người lớn tuổi nhất là giáo sư Huỳnh Lẫm- một nhà khảo cổ và nghiên cứu văn hóa Chăm có tên tuổi nhất nước hiện nay. Ông bấm máy di động rồi áp lên tai lần này là lần thứ năm. Rỗi cũng như mấy lần trước, ông thả xuống bàn với cái lắc đầu nặng trĩu: - Đến giờ này vẫn chưa liên lạc được, tôi e rằng lão đã xảy ra trục trặc gì đó. - Xin thầy đừng sốt ruột ạ - Một người tóc xoăn lên tiếng - Người Pháp có thói quen dậy muộn, ta đợi lát nữa xem. Người đàn ông khác đeo cravat đỏ có phần sốt sắng hơn: - Có lẽ chúng ta nên bắt taxi lên khách sạn xem sao, ông ta phải biết rằng khán giả cả nước và nhất là người Chăm trên toàn thế giới đang nằm phục bên tivi từ đêm qua. Mộc Trâm với đôi mắt thâm quầng do mất ngủ bỗng ánh lên, cô đặt li cà phê xuống bàn, cô phụ họa theo: - Cánh phóng viên chúng em có người cả tuần này ăn chực nằm chờ ở Mỹ Sơn, lề mề nhất như em thì tối qua đã hạ trại rồi. Người đeo cravat đỏ lộ dần là một quan chức nặng kí, ông vung tay: - Không gì tệ bằngđể mất lòng tin trong nhân dân, ông ta mà bỏ trốn như hồi trước, tôi sẽ lôi cổ ông ta ra tòa. Nghe đến từ ‘’bỏ trốn’’, người tóc xoăn không thể không xen vào: - Chú Dũng cứ bình tĩnh, dù bê tha đến mấy thì người Pháp cũng không thất hứa đâu. Giáo sư Huỳnh lẫm không hé môi, ông đưa cặp mắt sâu hoắm nhìn ra mặt sông như tìm kiếm một câu trả lời về buổi lỡ hẹn không đáng có này. Tuy không bổ nhát cuốc lịch sử xuống Mỹ Sơn sáng nay, nhưng là trưởng đoàn nên ông như đang ngồi trên đống lửa. Ông tin tưởng vào vị đồng nghiệp đến từ viện Viễn đông bác cổ như tin chính bản thân mình, nhưng để xảy ra sự cố ngay từ phút đầu trong sự kiện trọng đại này lại là một điềm không lành. Dù gì đi chăng nữa, Paul vẫn được nhìn nhận như một người đầu tiên hồi sinh cho Mỹ Sơn sau hai cuộc chiến tranh tàn phá. Hơn một thế kỉ nay các nhà khảo cổ Pháp luôn phô cái bóng to kềnh của họ che lấp những nhà khoa học da vàng mũi tẹt như ông. Từ khi nhà thám hiểm L. Paris tìm ra Mỹ Sơn đến nay đã có không ít nhà khoa học Tây phương để lại dấu ấn trong lịch sử hiện đại Việt Nam. Và ngày mai, lại một người Pháp nữa. - Không biết linh vật Champa là thứ gì mà ông Paul kín như bưng vậy, chẳng lẽ các bác không ai biết gì hay sao? – Cô phóng viên ngước nhìn lần lượt ba tinh hoa nước nhà như như thể đang khiêu khích. Người tóc xoăn lập tức quay sang trừng mắt nhìn cô ta qua cặp kính dày cộp, giọng đục ngầu. - Cô muốn chúng tôi ngồi tù chắc! Đã nói là tuyệt mật, cô nên tìm Paul mà hỏi. Chúng tôi không có quyền tiết lộ bí mật quốc gia. Giáo sư Huỳnh lẫm nhấp một li cà phê cố che một cái nhếch mép. Bởi, ông biết rằng sau cái cặp kính trí thức kia cũng chả biết gì. Ngay cả ông đây, từng là viện trưởng Viện khảo cổ, nhà nghiên cứu Chămpa có số có hạng mà cũng chẳng rõ Paul sẽ diễn trò gì trên khoảnh đất đã nén chặt dấu chân ông. Nhìn những khuôn mặt khó đăm đăm, cô phóng viên biết mình đã hỏi không đúng lúc, không đúng người và không đúng chỗ. Gấp cuốn sổ trống trơn trên bàn, cô đưa ánh đầy cam chịu nhìn chan chứa ra phía con sông. Ngay lúc đó, chất giọng trầm trầm nghe còn u ất hơn lên tiếng. - Chị Mộc Trân cứ bình tĩnh.- Gs Huỳnh Lẫm nói. - Cô mới đợi có một đêm, còn tôi, nói cô đừng cười, tôi đợi ngót một đời người rồi. Người đeo kính cười khổ rồi phụ hoa theo. - Cô Trân chắc không lạ gì với thầy Lẫm đây, nếu nói về thâm niên nghề nghiệp còn hơn cả tuổi đời của tôi, vậy mà tôi năm nay đã ngót 50. Cái tuổi săp về vườn nhưng nhìn lại mình vẫn chưa làm nên trò trống gì so với ông Paul. Thực lòng mà nói, chúng tôi rất ghen tị với ông ta - Người đeo kính lén nhìn thầy của mình rồi lại tiếp. – Nhưng nghĩ lại phải công nhận ông ta là người dám xả thân. Xứ này có ai dám sống chung với rừng hoang và rắn rết để làm khoa học như ông ta đâu. Giáo sư Phương đồng tình, ông nói thêm. - Đợt này ông ta thề sẽ mang cho chúng ta một báu vật quý báu hơn tất cả các báu vật trong viện bảo tàng Chăm cộng lại. - Ông ta điên chắc!- Người thắt cravat vốn kiệm lời nhất, nãy giờ ông chỉ nghe và ngẫm, nhưng lần này ông cũng không kìm nổi - Có cái gì đó rất kì quặc, tôi cảm thấy chúng ta hình như đang... bị lừa. Giáo sư Huỳnh Lẫm vung tay như chặn những chiếc lưỡi quá khích đang nhằm vào người bạn của mình. - Nói bậy, các vị suy xét cho thật kĩ, trước khi sang đây ông ta lập hồ sơ chứng cứ rất cặn kẽ cho cơ quan chủ thể của mình và cả Ủy ban di sản Unesco. Với uy tín của cá nhân và cả viện Viễn đông bắc cổ, mọi khâu thủ tục đã khơi thông với tốc độ ngoài mong đợi. Đây là sự kiện lớn do một nhân vật uy tín khởi xướng. Cả nhóm không nói thêm, lúc đó chếc di động lại reo vang. Không phải là Paul gọi đến xin lỗi như ông tưởng, đó là một học trò của ông. - Ai đấy, .... Paul bị giết sao?.. nói to lên....Trời, không thể! Chiếc điện thoại nhỏ bé ruốt cuộc đã đánh khụy vị giáo sư. Sau tiếng gào khô khốc, ông lẩy bẩy ôm lấy đầu. Mộc Trân nhổm người dậy, mắt dáo lên hỏi dồn: - Có giết người hả bác, ở đâu? Sau cơn choáng nhẹ, Giáo sư thở sâu rồi ngả lên thành nghế, mắt mở to lơ lác nhìn lên trần nhà. - Thầy... thầy có làm sao không thầy... - ba người đồng thanh hỏi. - Paul..đã bị giết rồi! - Vị giáo sư già nói hắt ra đầy khó nhọc. -Ở đâu bác? chúng ta sẽ đến đó ngay bây giờ. – Mộc Trân nhanh tay lùa mớ đồ nghề vào bao. -Thánh địa Mỹ Sơn! - ông chỉ tay ra chiếc xe ngoài phố - Bấm máy cho cảnh sát đến đó luôn một thể. Mấy phút sau, hai chiếc xe con nhằm hướng tây lao đi. * Mặc dù Kì Phương đã lường trước một kết cục tồi tệ từ khi nhìn thấy máu, nhưng anh không ngờ cái chết của Paul lại thê thảm đến như vậy. Anh vội vã rút máy ra gọi điện báo cho trưởng doàn khảo cổ Gs Huỳnh Lẫm. Phía đằng xa, Thi Nga vẫn miệt mài tìm kiếm mà quên mất bạn đồng hành phía sau. Không có anh bên cạnh, sự can đảm của cô đã rơi mất một nửa. Sự sợ hãi bất giác lan tỏa trên những bước chân run rẩy của cô. Ánh đèn trong tay cô chiếu loang loáng tứ phía và tim cô giật thót mỗi khi thấy những pho tượng không đầu của thần sinva và những đứa con mình người đầu thú của ngài ẩn hiện trong bóng tối. -Kì Phương, anh ở đâu?- Cô khẽ gọi. Phủi mặt mũi rồi ngồi dậy, Kì Phương định leo lên miệng hố thì bỗng nghe thấy tiếng cô văng nẳng phía xa. Anh hét với lên. - Cẩn thận kẻo ngã đấy. Nhận ra giọng anh, cô òa lên vui sướng: - Đừng đùa tôi nữa, Anh trốn ở đâu? - Đừng chạy, đứng tại chỗ, tôi sẽ đến. - Anh làm sao thế?- Nhận ra âm thanh khản đặc của anh thoát lên từ lòng đất, cô ta cuống cuồng chạy về phía anh. Trong lòng hố sâu và hẹp, Kì Phương nghe rõ tiếng bước chân rung chuyển mặt đất. Ánh đèn loang loáng ngày một sáng hơn. Cô ta sẽ nhìn thất tất cả. Kì Phương bỗng dưng thấy hoang mang như chính mình vừa gây một tội ác ghê gớm, và không hiểu sao anh thấy sợ hãi, không phải sợ xác chết sau lưng mà sợ con người sống trước mặt. Trong tích tắc anh chưa giải nghĩa chính xác mình sợ cái gì nhưng anh ước cô ta biến mất khỏi đây. Cô ấy không đủ can đảm để nhìn cha mình lúc này. Kì Phương đã nhận ra mình sợ cái gì. Phải rồi, lòng trắc ẩn! Anh sợ sẽ phải chứng kiến trái tim non nớt kia tan nát. Cô đang chạy thình thịch trước khi quỵ ngã. Mỗi bước chân cô là một nắm đấm dội thẳng vào lồng ngực anh. Rồi bằng một động tác bản năng, anh ngã ngửa như một khúc cây bị đốn. - Dừng lại ngay! – Kì Phương hét lên khi nhìn thấy một mũi giày thòi trên mép hố, một tràng đất đá dội xuống mù mịt kèm một chùm sáng chiếu vào mắt. - Trời ơi, – cô thét lên - anh có làm sao không? Rõ ràng là cô chưa thấy cái mà anh đang che lấp. Vừa nói, cô vừa khom người túm chặt lấy miệng váy, một tay bám vào cỏ dại rồi duỗi đôi chân dọc theo mép hố. Bàn tay còn lại thõng sâu xuống nhưng vẫn thiếu vài tấc nữa để chạm vào điểm cao nhất của người anh. Kì Phương lập tức co rúm người lại một cách vụng về vô tình để cái xác to tướng dưới vai anh lộ ra. - Đưa tay đây tôi sẽ kéo anh lên! - Tôi đang choáng - Kì Phương luống cuống chỉnh lại thế nằm - Hãy để tôi nằm đây chốc lát. Thấy anh lúng ta lúng túng và có ý không muốn lên. Cô cau mày khó hiểu. - Tại sao anh kì quặc thế, đưa tay đây tôi kéo lên! - Không!- Kì Phương dứt khoát.- Cô ra khỏi đây ngay đi. Kì Phương thể hiện một thái độ mà cô vừa tức cười vừa nổi cáu, chẳng khác một đứa trẻ đang ăn vạ. Rồi như chợt nhớ ra điều gì, cô kiểm tra lại tư thế của mình rồi ngượng nghịu thu hai cặp đùi lên trước khi chuyển sang thế khác mà cô cho là kín đáo hơn. Đặt chiếc đèn bên mép hố, cô nằm sấp trên mặt đất rồi thõng toàn bộ thân trên và đôi tay xuống hố. Với thế mới này Kì Phương chỉ còn nước nhắp tịt mắt. Đôi bàn tay vớt liên hồi trong không khí và cô suýt nữa tóm trúng cái thắt lưng đang phập phồng của anh. - Đồ hâm, - cô quát - Chìa cái tay anh ra đây mau! Bất chấp vòng tay nhiệt huyết đang dang ra, Kì Phương vẫn nhất quyết cự tuyệt. Anh biết rằng chỉ cần cựa quậy, cái vật dưới lưng anh sẽ làm cô ta ngã lộn cổ xuống đây. Anh không thể tàn nhẫn như vậy được. Cách hành xử kì quặc của Kì Phương lại càng làm cô ta sinh nghi. Cô không vồ vập như trước mà tập trung soi đèn từ mặt đến bàn chân anh hòng tìm ra lí do. Thấy tình hình đã đến lúc nguy ngập, Kì Phương buộc phải tìm cách tống cổ cô ta. - Tắt đèn đi. – anh quát. Ánh đèn vụt tắt nhưng khối thịt lù lù vẫn y nguyên có thể nhào xuống bất cứ lúc nào. Anh dằn từng chữ: - Để tôi nằm nghỉ giây lát, cô hãy ra khỏi đây ngay. - Không được, đưa tay đây! – Cô ta bất thần phóng tay xuống cố vồ một cú quyết định để kết thúc cái trò đùa quái gở này. Đất đá được dịp tuôn mù mịt lấp đầy mặt anh nhưng Kì Phương vẫn lấy làm mừng vì nó lấp luôn cả khuôn mặt lạnh ngắt sau gáy anh. - Cô hãy quay lại khách sạn đi, - Anh gào lên - biết đâu ba cô đã quay lại tìm cô. Kì Phương không hiểu sao lại vuột một câu như vậy, nhưng câu này liền tỏ ra hiệu quả tức thì. Thi Nga thu bàn tay chưng hửng trở về rồi ngồi thượt trên mép hố, nhưng vẫn bướng bỉnh không chịu bỏ đi. - Cô lái được xe chứ? - Để làm gì? - Cô hãy nhanh nhanh quay lại khách sạn ngay, nếu không tìm thấy cô, ba cô sẽ rất lo lắng có thể lên sân bay tìm cô đấy. - Nếu ông ấy đã rời khỏi đây, tôi nghĩ sẽ phải sang Pnompenh tìm ba tôi mất? Anh đi với tôi chứ? - Pnompenh? – Kì Phương tưởng cô nói nhầm - Cô nói nghiêm túc đấy chứ? - Tôi không đùa vào lúc này! Kì Phương cho rằng cô nàng láu lỉnh đang bịa chuyện để dụ anh đứng lên nhưng anh không dễ dãi mắc mưu đến vậy. - Vậy ông hẹn cô sang pnompenh để làm gì nào? - Thám hiểm một kho báu bí ẩn chưa ai biết tới. Anh chưa nghe ba em nói bao giờ sao? Nghe đến đây Kì Phương chỉ muốn ngồi bật dậy để hỏi cho ra nhẽ, nhưng vừa dựng gáy lên anh đã phải giả vờ mệt mỏi hạ xuống. Không biết từ phía sau Paul có xác nhận điều con mình vừa nói hay nhưng quả thật mấy hôm nay anh đã nghe phong phanh về chuyện đó. Kì Phương đã định hỏi trực tiếp Paul nhưng ông vẫn chưa dành cho anh một chút thời gian nhưng dù bất luận đúng hay sai thì giờ đã đến lúc đẩy cô ra khỏi đây. - Vậy cô nên nhanh nhanh quay về Rex đi, nếu không ba cô sẽ đi Pnompenh mất. - Anh hứa là không làm sao cả chứ? - Khổ quá, đừng lo cho tôi, - Anh van nài - tôi sẽ tự lên và quay về khách sạn tìm cô! - Tốt lắm, tôi sẽ đi ngay. Kì Phương rút chùm chài khóa rồi ném lên miệng hố. Chỉ trong vài giây tiếng sột soạt của đôi giày 9 li đã mất hút. Áp lực tưởng như đã vơi đi nhưng một nỗi ân hận lập tức ập đến giày xéo lấy anh. Mình quá ác với cô ta. Nhưng ngược lại, nếu để cô chứng kiến cảnh này còn tàn nhẫn hơn nhiều. Anh thầm nghĩ sẽ gặp lại cô tại Rex rồi nói hết sự thật này, lúc đó dù có ngất xỉu cũng đã có giường ấm nệm êm. Anh cũng có thể ở đó an ủi vỗ về hàng giờ dù sao cũng dễ chịu hơn là để cô chuầy chòa nơi bùn lầy bẩn thỉu này. Kì Phương nặng nề ngồi dậy dũ bớt bùn đất rồi tìm cách leo lên miệng hố cao lút đầu người. Xung quanh chìm đắm vào bóng đêm mịt mùng.                                   Mật mã Chămpa - Chương 1- p1  Mật mã Chămpa - Chương 1- p2  Mật mã Champa - Chương 2 - p1  Mật mã Champa - Chương 2 p-2  Mật mã Champa - Chương 3 -p1  Mật mã Champa - Chương 3 - p2 Mật mã Champa - Chương 4 - p1  

C chuyện g vậy? ----> What's up? Dạo n㬠y ra sao rồi? ----> How's it going? Dạo ny đang lm gࠬ? ----> What have you been doing? Khng c g䳬 mới cả ----> Nothing much Bạn đang lo lắng g vậy? ----> What's on your mind? Ti chỉ nghĩ linh tinh th촴i ----> I was just thinking Ti chỉ đng tr䣭 đi cht th亴i ----> I was just daydreaming Khng phải l chuyện của bạn ----> It's none of your business Vậy h䠣? ----> Is that so? Lm thế no vậy? ----> How come? Chắc chắn rồi! ----> Absolutely! Quࠡ đng! ----> Definitely! Dĩ nhin! ----> Of course! Chắc chắn mꪠ ----> You better believe it! Ti đon vậy ----> I guess so L䡠m sao m biết được ----> There's no way to know. Ti khഴng thể ni chắc ---> I can't say for sure ( I don't know) Chuyện ny kh㠳 tin qu! ----> This is too good to be true! Thi đi (đừng đᴹa nữa) ----> No way! ( Stop joking!) Ti hiểu rồi ----> I got it Qu đ䡺ng! ----> Right on! (Great!) Ti thnh c䠴ng rồi! ----> I did it! C rảnh khng? ----> Got a minute? Đến khi n㴠o? ----> 'Til when? Vo khoảng thời gian no? ----> About when? Sẽ kh࠴ng mất nhiều thời gian đu ----> I won't take but a minute Hy n⣳i lớn ln ----> Speak up C thấy Melissa kh곴ng? ----> Seen Melissa? Thế l ta lại gặp nhau phải khng? ----> So we've met again, eh? Đến đഢy ----> Come here Gh chơi ----> Come over Đừng đi vội ----> Don't go yet Xin nhường đi trước. Ti xin đi sau ----> Please go first. After you C鴡m ơn đ nhường đường ----> Thanks for letting me go first Thật l nhẹ nh㠵m ----> What a relief What the hell are you doing? ----> Anh đang lm ci quࡡi g thế kia? Bạn đng l캠 cứu tinh.Ti biết mnh c䬳 thể trng cậy vo bạn m䠠 ----> You're a life saver. I know I can count on you. Đừng c giả vờ khờ khạo! ----> Get your head out of your ass! Xạo qu! ----> That's a lie! L㡠m theo lời ti ----> Do as I say Đủ rồi đ! ----> This is the limit! H䳣y giải thch cho ti tại sao ----> Explain to me why

”Trng puh”, một từ lai căng độc đo, được ghꡩp lại từ một từ tiếng Việt (trng) v một từ tiếng Chăm (puh) nghĩa lꠠ rẫy; xuất hiện gần đy, gắn với một biến cố mang tnh ch⭭nh trị, xảy ra tại cc ngi lᴠng người Chăm. Đ l việc thu hồi v㠠 đền b đất đai, do Nh nước quy hoạch. Người ta kh頴ng lạ g với những từ lai căng được ghp th쩠nh từ hai ngn ngữ theo kiểu ny, v䠬 n khng hiếm, do sự mai một của tiếng mẹ đẻ. Tuy nhi㴪n, người ta phải đặt một dấu hỏi đồ sộ về từ “trng puh”, do hm nghĩa khꠡc lạ của n. Lẽ ra, họ phải ni l㳠 “mất puh” th đng hơn; nhưng tại sao họ lại bảo l캠 “trng puh”? Điều ny cho thấy, nghề lꠠm nng rất khổ cực; họ khng th䴭ch lm nng, vബ lợi nhuận thu hoạch rất t. Nh nước bỏ tiền ra đền b�, thế l họ mừng; họ mừng, cn những người cಳ hiểu biết th lo. Họ mừng v c쬳 tiền chi cho sinh hoạt đời thường trong hiện tại. Họ khng thấy rằng, sau ny họ sẽ l䠠m nghề g, khi khng c촲n đất để sản xuất? Con chu của họ sau ny sẽ lấy đᠢu đất đai để lm ăn, trong khi nghề nng vẫn chiếm tỉ trọng lớn trong cơ cấu nền kinh tế người Chăm? Liപn quan đến vấn đề ny, hng loạt cࠢu hỏi được đặt ra. Cng tc đền b䡹 ny được thực thi như thế no? Thࠡi độ của người Chăm ra sao? Đời sống của người Chăm sẽ ra sao khi khng cn đất để sản xuất? T䲴i l cng dഢn của Việt Nam, nhưng ti mang trong mnh d䬲ng mu của người Chăm. Ti cᴳ nghĩa vụ cầm sng bảo vệ tổ quốc khi bị xm lăng, nhưng tꢴi cũng phải c trch nhiệm với người đồng tộc. Ta c㡳 quyền ni ra nguyện vọng chnh đ㭡ng của người đồng tộc. Đ l nền tảng cơ bản cho một nước d㠢n chủ, được quy định r rng trong hiến ph堡p. Một số tr thức Chăm trong nước cảm thấy rụt r khi đề cập đến vấn đề n�y, chưa thấy một pht biểu no thật sự cᠳ tc động hiệu quả từ họ. Trong khi đ ở hải ngoại, Po Dharma đ᳣ c lời hng biện xuất sắc tr㹪n web Champaka.org, lm tăng vị thế cho cnh đࡠn chnh trị của ng. Thế l�, người Chăm hải ngoại được thế hạ thấp hnh ảnh của cc bậc tr졭 thức trong nước. Ti nghĩ, ta ni ra quan điểm của m䳬nh cũng đu c gⳬ l ngại! Đ lೠ quyền tự do ngn luận. Người Chăm, đa số lm n䠴ng, sống tập trung nhiều nhất ở tỉnh Ninh Thuận. Thời tiết ở đy rất khắc nghiệt, t mưa, nắng hạn, rất bất lợi cho nền n⭴ng nghiệp; điều ny khiến họ khng mặn mഠ lắm với nghề lm nng, nhưng cũng phải lഠm, v khng c촲n lựa chọn no khc. Trong nࡴng nghiệp, họ chỉ độc canh trồng la nước; cc cꡢy trồng khc chiếm tỉ trọng khng đᴡng kể. Một số hộ c hnh nghề chăn nu㠴i, chủ yếu l nui cừu; một thời gian cừu bị mất giഡ, gy lỗ nặng, khiến họ từ bỏ nghề nui cừu, trở lại với nghề trồng trọt; việc thu hoạch phụ thuộc vⴠo nước mưa, trng cậy vo trời. Hiện nay, một số palei cũng c䠳 một số cng trnh thủy lợi phục vụ sản xuất, tuy nhi䬪n chỉ đủ tưới cho một diện tch hẹp, hoạt động cũng khng thường xuy�n, do thời tiết bất thường. Hồ Tn Giang phục vụ tưới tiu cho l⪠ng Văn Lm v c⠡c lng ln cận, chỉ hoạt động vࢠo ma mưa; ma kh鹴 th ngưng hoạt động. Đất đai l điều kiện cần c젳, để lm nng nghiệp. Diện tഭch đất ruộng khng đủ để người dn canh t䢡c; hơn nữa, ở Palei Ram mỗi năm lại chỉ lm 2 vụ, ma h๨ phải bỏ hoang. Do thiếu đất canh tc, nhiều người Palei Ram đnh dắt tay nhau lᠪn rừng, khai khẩn đất hoang để c đất sản xuất; lm nương rẫy cũng gặp nhiều kh㠳 khăn, do khng c k䳪nh đo tưới tiu nઠo trn đất rẫy, đnh phải gieo trồng tr꠴ng nhờ vo nước mưa. Đất đai ngy cࠠng chật hẹp do sự lấn p của đ thị. Quᴡ trnh đ thị h촳a diễn ra nhanh chng. Cc đ㡴 thị ny hầu hết do người Kinh cư tr. Người Chăm khິng c một đặc lợi no từ sự mở rộng của c㠡c đ thị; ngược lại, họ như bầy chim lạc loi trong sự c䠡ch biệt của nền văn ha. Một số hộ c mở một số cửa h㳠ng bun bn nhỏ lẻ, nhưng lợi nhuận kh䡴ng thể b đắp với cc vấn đề ph顡t sinh trong qu trnh sinh sống. Cᬡc hộ gia đnh cư tr xen lẫn trong đ캴 thị ny c ೽ thức dn tộc kh lu mờ; phụ nữ hiếm khi thấy mặc v⡡y, đội khăn cũng chỉ thỉnh thỏang; trong khi yếu tố ny l điều căn bản cho một nền văn h࠳a chịu sự chi phối của tn gio như cộng đồng Chăm. T䡴i c tiếp xc với một số hộ gia đ㺬nh ny, họ gần như c lập do sự cഡch biệt về văn ha. Cc thương nh㡢n người Chăm cũng khng đủ sức để cạnh tranh với một đội ngũ thương nhn l䢠nh nghề trong cc đ thị. Đᴳ l mặt tri của quࡡ trnh đ thị h촳a. N như một qu tr㡬nh thu hẹp phạm vi khng gian sinh sống của người Chăm. Trn đ䪢y l những kh khăn, mang t೭nh trực quan; đnh thế, lại c một kế hoạch thu hồi đất đai của Nhೠ nước. Nh nước thu hồi với l do g୬? Theo lời của cn bộ lng xᠣ, Nh nước thu hồi đất để lm khu sản xuất muối, khu sản xuất c࠴ng nghiệp, khu định cư…Một vấn đề l, ta thấy những dự n nࡠy khng đem lại lợi ch g䭬 cho người Chăm. Điều ny c bất b೬nh đẳng khng? Nh nước l䠠 Nh nước chung cho tất cả dn tộc sống trong lࢣnh thổ Việt Nam, cc nh cầm khᠴng thể đối xử cục bộ, tước quyền lợi của tộc người ny để vun trồng cho một nhm người thೢn thch của họ. Đất đai bị thu hồi, cc đồng muối đ� mộc ln ở một số nơi, vốn trước đy được dꢹng để sản xuất nng nghiệp; một khi lm muối, th䠬 đất đai ở đy sẽ bị nhiễm mặn, khng sản xuất nⴴng nghiệp được nữa. Cc doanh nghiệp sản xuất muối đều l người Kinh; người Chăm hiện nay khᠴng tham gia lm muối; v vậy, đồng muối kh଴ng mang một thu nhập no cho người Chăm. Khi xưa, người Chăm sống ven biển, hnh nghề đࠡnh bắt c trn biển rất giỏi giang; hiện nay, c᪡c ngi lng s䠡t bn biển khng c괲n nữa; cc lng khᠡc d cch biển cũng kh顴ng xa, nhưng họ hon ton kh࠴ng lm nghề đnh bắt cả trࡪn biển, v dĩ nhin lઠ khng lm muối. Đất đai bị thu hồi, người Chăm đ䠠nh đổ dồn vo khu cng nghiệp Đồng Nai; ở đഢy, c nhiều người lng Văn L㠢m tạm cư lm cng nhഢn; lm cng nhഢn cũng mang lại thu nhập, nhưng đằng sau sự hiện hữu của đồng tiền l cả một vấn đề lớn pht sinh. Hầu hết, họ lࡠ những người đang ở lứa tuổi thanh thiếu nin, thiếu nhiều kĩ năng cần thiết , trong khi họ khng th괭ch nghi với điều kiện sinh hoạt ở nơi đất lạ. Bản sắc văn ha cũng khng c㴲n chỗ để cư ngụ. Đất đai bị thu hồi, khng gian sinh sống của người Chăm bị hạn hẹp đi; một số hộ đnh rời bỏ tan䠢h riya mukkei (vng đất tổ tng) để sống xen cư với người Kinh. Người Chăm ở Ninh Thuận quan niệm: đất đai l鴠 nơi cư ngụ của thần linh, l nơi cư ngụ của linh hồn tổ tng. Họ gắn bള vng đất ny từ l頢u đời; rời bỏ đất đai cũng đồng nghĩa với việc rời bỏ thần linh, mukkei (tổ tng). V vậy, ta c䬳 thể ni, việc thu hồi đất đai của người Chăm sinh sống, khng chỉ g㴢y kh khăn về kinh tế, cn đụng chạm đến kh㲭a cạnh tm linh! Với số tiền đền b n⹠y, họ dng vo việc g頬? Một số gia đnh dng v칠o việc xy cất nh ở, cũng để lại ph⠺c đức cho con chu; tuy nhin, nhiều người d᪹ng số tiền ny để “duh yang”, “duh bang” một cch tốn kࡩm. Nhiều nghi thức thờ cng khng cần thiết được thực h괠nh. Nhiều hộ dnh số tiền ny để mua trࠢu, giết thịt lm đm tang; người mới khuất được thực hiện lễ tang nࡠy đ đnh, người chết l㠢u mấy năm trời rồi cũng được nhắc lại để thực hnh đm tang. Đࡢy l một kha cạnh về lễ tục, cୡc nh nghin cứu phải x઩t lại? Vấn đề ny, ti xin dഠnh cho cc chuyn gia! Một số gia đ᪬nh dnh số tiền ny để gửi ngࠢn hng với li xuất rất thấp. Khi tࣴi hỏi rằng, sao bc khng cho người đồng tộc vay để cᴳ li suất cao hơn? Họ ni l㳠, cho người dn vay, ti sợ họ khⴴng trả nổi tiền!Sao kh4ng c một doanh nghiệp ti năng, c㠳 uy tn, tập hợp số tiền ny x�y dựng một cơ sở kinh tế để người Chăm c việc lm; rồi trả l㠣i suất cho người dn với gi cao hơn l⡣i suất ngn hng th⠬ cớ sao họ lại khng đồng tnh cơ chứ? Nh䬠 nước c quyết định thu hồi đất, người Chăm khng phản đối được; họ đ㴠nh chịu nhận tiền đền b, nhưng số tiền đền b n鹠y lại c một phần rơi vo t㠺i của những cn bộ chức quyền. Điều ny khiến người Chăm bất hᠲa, đy chnh l⭠ nguyn nhn trực tiếp thꢴi thc họ xuống đường đấu tranh. Ngy 6 – 12- 2007, tập thể nữ giới lꠠng Văn Lm biểu tnh trước trụ sở Uỷ ban nh⬢n dn tỉnh Ninh Thuận đi lại quyền sở hữu đất đai. CⲴng an v bộ đội dn phࢲng đến: dng hai chiếc xe cơ giới chở những người phi yếu n顠y vứt bỏ ở huyện Tuy Phong, tỉnh Bnh Thuận v ở Cam Ranh, tỉnh Kh젡nh Ha! Đy l⢠ hnh động khng thể chấp nhận được, bởi cള nhiều cch để giải ton những người biểu tᡬnh ny, sao giới cầm quyền địa phương lại dng biện ph๡p ny? Ngy 23 – 7- 2008, ở lࠠng Văn Lm xảy ra một biến cố; hng trăm đồng b⠠o người Chăm, hầu hết l phụ nữ, tụ tập trn đường quốc lộ 1A, chặn đoઠn xe thủ tướng đi ngang qua, yu cầu chnh quyền hoꭠn trả lại đất đai bị tịch thu cho 73 hộ người Chăm. Về tnh chất của chuyện ny, nếu gạt bỏ v�i người qu bức xc trong đạm đng th, đ䬢y l một cuộc đấu tranh hợp php đࡲi quyền lợi chnh đng. Ch�nh quyền địa phương đ can thiệp kịp thời, đ phạt t㣹 một số phần tử qu khch n᭪n khng cn g䲬 để đổ thm tội cho họ. Cũng về vấn đề ny, anh Bꠡ Văn Bản – một thanh nin người Chăm 25 tuổi, do phản đối chnh quyền, đꭲi quyền sở hữu đất đai, c hnh động qu㠡 khch (chặt vi c�y đo trn đất bị trưng dụng), nપn bị bắt giam trong t. Ngy 27- 8 – 2008, anh qua đời, chỉ sau 2 th頡ng trong trại giam; về nguyn nhn khiến anh chết, được kết luận khꢡc nhau. Theo lời chnh quyền địa phương, đy kh�ng phải l sự tra tấn lầm lẫn người Chăm trong trại giam. Theo khẳng định trn Champaka.org, anh Bડ Văn Bản “bị cảnh st tra tấn đến chết”. Tuy nhin, ta c᪳ thề khẳng định rằng, d nguyn nh骢n no đi nữa, trch nhiệm vẫn thuộc về cࡡc nh cầm quyền địa phương. Người Chăm l những người hiền lࠠnh, nhưng với sự rn luyện trong qu tr衬nh đấu tranh sinh tồn trong lịch sự, họ khng ngần ngại đứng ln để đấu tranh. Nh䪠 nước cần c nhiều chnh s㭡ch chiu đi người Chăm hơn; một khi đ꣡p ứng được nguyện vọng của họ, th dễ dng lấy được niềm tin của họ; như vậy, c젡c thế lực th địch kh m鳠 lợi dụng để kch động tm l� bất mn; như vậy, Nh nước sẽ giảm đi chi ph㠭 cho nền quốc phng hơn. Đ chẳng phải lⳠ con đường giải quyết tốt đẹp đ sao?

TGTH - "Nhỏ nhưng m chất" - đ lೠ tất cả những g ta c thể d쳹ng để miu tả 5 đất nước tuyệt vời ny. ꠠ 1. Cng quốc xa hoa Monaco (diện tch: 1,95km2)Nằm lọt trong l䭲ng nước Php v bᠪn cạnh bờ biển Địa Trung Hải, Monaco l quốc gia độc lập với diện tch nhỏ thứ hai tr୪n thế giới. Được thnh lập từ năm 1927, Monaco nổi tiếng với những ngi nhഠ chọc trời san st, những khu vui chơi giải tr sầm uất v᭠ sự xuất hiện dy đặc của những siu xe đắt tiền trપn đường phố. Đất nước Monaco với phong cảnh đẹp như tranh vẽ. Cảng Monaco lꪠ một trong những nơi tập trung số lượng du thuyền hạng sang nhiều nhất thế giới. Đất nước nhỏ b ny thu h頺t hng triệu lượt khch du lịch mỗi năm bởi cảnh đẹp như tranh vẽ vࡠ dịch vụ du lịch hon hảo. Bạn sẽ khng bao giờ thấy mỏi chഢn khi đi bộ thăm th nơi đy bởi hệ thống thang mꢡy v thang cuốn sẽ gip bạn vượt qua những ngọn đồi dốc một cມch dễ dng. Lung linh về đm. V người dꬢn Monaco c một mức sống tương đối cao nn đi liền với đ㪳 l một gu thẩm mỹ tuyệt vời. V vậy, hଣy ăn mặc thật thng minh v tinh tế khi du lịch Monaco nếu bạn kh䠴ng muốn nổi bật một cch "bất đắc dĩ". 2. Cộng ha Malta - đảo quốc giữa lᲲng biển khơi (diện tch: 316km2) Malta nằm ở giữa biển Địa Trung Hải, gần Liban, Tunisia. Đy l� một điểm du lịch quốc tế với nhiều khu giải tr v di t�ch lịch sử, bao gồm 9 di sản thế giới được UNESCO cng nhận. Nổi bật nhất trong số đ䪳 l quần thể đền Megalithic với lối kiến trc được xếp loại cổ nhất thế giới. Du khch sẽ c những trải nghiệm tuyệt vời khi đi vᳲng quanh thnh phố trn những chiếc thuyền như thế nઠy. Bạn sẽ chẳng bao giờ phải lo ngại chẳng c g để giải tr㬭 khi đến thăm đất nước ny v tại đଢy, cc lễ hội diễn ra quanh năm suốt thng, đặc biệt lᡠ vo ma h๨. Cc lễ hội nổi tiếng nhất phải kể đến như Lễ hội Ẩm thực Địa Trung Hải, Lễ hội pho hoa Malta, đᡳ l chưa kể đến Lin hoan nhạc Jazz. Malta đẹp như một thnh phố cổ tch. Những ng nhỏ dốc đặc trưng cho Malta. 媠 Malta tuyệt đẹp khi nhn ra biển. Khi khng c촲n sức tham gia cc cuộc vui nữa, bạn c thể đi lang thang tới những hᳲn đảo khng người ngay kế bn hoặc những ng䪴i lng của người Malta để tm hiểu về cư dଢn bản địa.3. Vương quốc Liechtenstein (160km2)Liechtenstein l quốc gia ni tiếng Đức nhỏ nhất thế giới, nằm tiếp giೡp Thụy Sỹ ở pha Ty v� o ở phma Đng. Liechtenstein c d䳢n số khoảng 35.000 người. Đy l nước duy nhất tr⠪n thế giới nằm hon ton trong dࠣy ni Alpes, được dy n꣺i ny m ấp “che chở” cả hai mặt. Đến với Liechtenstein, bạn sẽ c cơ hội trở th고nh "vua một ci". Nếu bạn muốn thử được lm “vua một c堵i”, hy đến với Liechtenstein. Với chi ph du lịch khoảng 40.000 bảng Anh/đ㭪m (tương đương 1,3 tỷ VNĐ/đm), dy n꣺i Alpes cao vời vợi, những thung lũng xanh tươi v lu đࢠi lng mạn của cng quốc Liechtenstein… sẽ d㴠nh cho bạn. Thậm ch, bạn cn được tổ chức diễu h�nh v đặt tn cho một con phố bất kબ ở nơi đy. Cc kh⡡ch hng muốn tận hưởng trải nghiệm đặc biệt ny bắt buộc phải thuࠪ tối thiểu 2 đm v đặt trước 6 thꠡng.4. Quốc đảo Maldives (diện tch: 298km2)Maldives được v như chuỗi ngọc qu� nằm trn Ấn Độ Dương. Được hnh thꬠnh từ những rặng san h khổng lồ v nằm c䠡ch xa đất liền, du lịch chnh l nguồn thu nhập ch�nh của đất nước nhỏ b ny. Một trong những bi biển đẹp nhất thế giới - Maldives. Maldives từ l㪢u đ trở thnh địa điểm nghỉ dưỡng của rất nhiều ng㠴i sao nổi tiếng thế giới. “Đặc sản” nơi đy chnh l⭠ lặn biển, nhưng cu c ban đ⡪m cũng l một dịch vụ thu ht phần lớn du khມch đến với Maldives. Cc quần đảo thuộc Maldives l một trong những địa điểm trăng mật phổ biến của cᠡc ngi sao trn thế giới. V䪠 dĩ nhin, điều đ c곳 nghĩa l bạn sẽ phải bỏ ra một số tiền khng nhỏ nếu muốn trải nghiệm toഠn bộ những dịch vụ xa hoa trn quốc đảo nhỏ b nꩠy.5. Cộng ha Nauru (21km2) Nauru l một đảo quốc h⠬nh quả trứng nằm giữa Thi Bnh Dương, cᬡch quốc gia lng giềng c khoảng... 4.000km. Những du khᚡch chu u đầu ti₪n đặt chn đến Nauru đặt tn nơi đ⪢y l “hn đảo dễ chịu” bởi nguồn tಠi nguyn thực vật dồi do vꠠ sự thn thiện của người bản địa. Sau ny, nguồn t⠠i nguyn đ bị khai th꣡c cạn kiệt do sự yếu km về quản l của người d齢n bản địa. Tuy khng "ho괠nh trng" bằng cc quốc gia khᡡc song Nauru vẫn c cho mnh những bản sắc ri㬪ng biệt. Ng꠴n ngữ giao tiếp chnh ở đy l� tiếng Nauruan, nhưng bạn đừng ngần ngại cầm hộ chiếu ln, g cửa quốc đảo Nauru bởi bất cứ ai tr굪n đảo cũng c thể giao tiếp tiếng Anh v c㴹ng lưu lot. ᪠ Tận hưởng sự hoang sơ của thin nhin trꪪn một quốc đảo "t hon", chắc hẳn sẽ l một trải nghiệm th� vị v hiếm c trong đời, nhỉ!

LM ẤP, CHAMPA V€ DI SẢN TS. Nguyễn Đức Hiệp(Australia) Trong chuyến về lại Việt Nam vo đầu năm 2004, ti cള dịp viếng thăm miền Trung Việt Nam chủ yếu l ở ba thnh phố ch࠭nh: Huế, Đ Nẵng v Hội An. Huế thơ mộng đượm nࠩt Việt Nam, Hội An cổ knh với nhiều ảnh hưởng của văn ho Hoa kiều (Minh Hương), v� Đ Nẵng th lại mới mẻ vଠ năng động. C lẽ đa số khch du lịch sẽ chọn Huế hay Hội An l㡠 địa điểm đng thăm nhất qua bề dầy lịch sử v nᠩt cổ knh của hai thnh phố n�y. Nhưng chnh Đ Nẵng l� nơi ti ch 亽 hơn v ở đấy c Viện bảo t쳠ng văn ho Chăm chứa đựng nhiều bảo vật qu giὡ của nền văn minh cổ Champa Trong lứa tuổi tuổi học tr ở trung học, ti rất thⴭch mn học lịch sử v t䠲 m về vương quốc Chăm. Sự t mⲲ pha lẫn lng mạn v nuối tiếc một nền văn minh đ㠣 tn lụi, c lẽ một phần bị ảnh hưởng từ tập thơ “Đi೪u tn” của Chế Lan Vin. Gần đઢy, ti c dịp đọc tập thơ “Th䳡p Nắng” v cc bࡠi nghin cứu c gi곡 trị về văn ho Chăm của Inrasara (Ph Trạm), một người Việt gốc Chăm. Cuộc hẠnh trnh trở về nguồn gốc Chăm của Inrasara được kể lại rất chn t좬nh v cảm động, lm t࠴i ray rứt v cng muốn học hỏi thࠪm về một bộ phận dn tộc v văn ho⠡ t được quan tm đến ở Việt Nam. T�i đến thăm Viện bảo tng Đ Nẵng với mục đ࠭ch tm hiểu về qu tr졬nh pht triển mỹ thuật Chăm qua cc phong cᡡch khc nhau của cc thᡡp Chăm. Champa đ biến mất cch đ㡢y gần 2 thế kỷ, nay chỉ cn để lại cc di t⡭ch Chăm, rải rc ở cc tỉnh Trung phần Việt Nam, như Trᡠ Kiệu, Mỹ Sơn, Đồng Dương, Khương Mỹ, Thp Mẫm.. Viện bảo tng Chăm, do nhᠠ nghin cứu Php Parmentier thꡠnh lập năm 1919, đ thu thập cc bảo vật, như tượng, bệ, c㡴ng trnh kiến trc, đi캪u khắc của cc đền, cung điện.. từ nhiều nơi để tồn giữ. Nhưng ngay tại đy, trải qua nhiều biến cố lịch sử, cᢡc di sản đặc sắc của văn minh Chăm cũng khng thot qua nhiều sự mất m䡡t, lưu lạc. Ngy 9 thng 12 năm 1946, trong những ngࡠy đầu của chiến tranh Việt-Php, giữa sự hỗn loạn v thiếu an ninh ở Đᠠ Nẵng, viện bảo tng đ bị x࣢m nhập. Rất nhiều bảo vật cũng như tư liệu trong thư viện đ bị đnh cắp (1). Hơn một năm sau, v㡠o năm 1948, Trường Viễn Đng bc cổ đ䡣 gởi ng Manukus đến để hồi phục lại viện bảo tng. Hơn 150 bảo vật n䠠y đ được tm lại từ nh㬠 dn, trại lnh, phi trường v⭠ tận ở Lo (Savanakhet). Năm 1954, Viện bảo tng lࠠ nơi tr ngụ của khoảng 300 người dn di tản chiến tranh. Năm Mậu Thꢢn 1968, trong trận đnh chiếm lại Huế, Viện bảo tng nᠠy đ trở thnh trại tập trung v㠠 l nơi ăn ở của qun đội Nam Việt Nam. Giữa những sự xࢴ bồ, hỗn độn, va chạm v khng cള sự bảo vệ v bảo tr như vậy, thବ sự hư hại, hay mất mt cc tượng đᡡ, cc cng trᴬnh điu khắc tất nhin đꪣ xảy ra. Gần đy trong năm 1996, cc nh⡢n vin viện bảo tng đꠣ tnh cờ tm ra được 157 mảnh cổ vật đ쬣 được chn dưới lng đất trong khu䲴n vin của viện bảo tng. Champa đꠣ biến mất qua những cơn bo lịch sử, nhưng di sản của nền văn minh ny cũng đ㠣 chịu đựng nhiều sự cố khng may mắn. Một số phận hẩm hiu của nền văn minh Chăm? Trải qua nhiều thế kỷ, cc ng䡴i thp Chăm ở nhiều nơi bị hư hại v đổ nᠡt bởi thời gian v do thin nhiપn tc động. Theo L Qu᪭ Đn th Ng䬴 Thế Ln, vo thế kỷ 18, đ⠣ để lại bi thơ, Ch bࠠn cố thnh hoi cổ, cho thấy tࠬnh trạng xơ xc, bỏ hoang của cc thᡡp, điện đi của vương quốc Champa cch đࡢy hơn 200 năm (8). Bng t dừng ngựa đứng Man m㠡c nỗi hư vong Lăng uyển lm cha Phật; Cung đ๬nh thnh ruộng cy N࠺i tn trơ thp cổ; Nước cũ hiện thࡠnh hoang Thần đạo nguyn v cứ; Cửa t괢y trn khắc bia (bản dịch) Khng khഡc chi tnh trạng hiện nay của nhiều thp cổ khắp miền trung Việt Nam.Trong cuộc chiến vừa qua, di t졭ch Đồng Dương hầu như bị huỷ hoại hon ton do bom đạn. Một mất mࠡt to lớn đối với những thế hệ về sau. Hầu như tất cả những g ta biết về văn minh Chăm l đứng từ g젳c độ của người khng phải Chăm. Ngy nay, trong s䠡ch gio khoa Đại học của gio sư D. Hall về lịch sử Đᡴng Nam (2), ta cs thể biết tổng qut về lịch sử đất nước Champa. Tuy vậy phần lớn dữ kiện từ sch của Hall lᡠ dựa vo những cng trബnh nghin cứu tin phong của cꪡc học giả Php như G. Coedes, H. Parmentier v H. Maspero ở đầu thế kỷ 20. Nᠳi chung về khảo cổ v sử của cc nước Champa, Cam Bốt vࡠ một số nước khc ở Đng Nam ᴁ th chỉ vo đầu thế kỷ 20 người ta mới biết được nhiều m젠 thi. Trước đ kh䳴ng mấy ai biết nhiều về Cambodia c một nền văn minh Angkor rực rỡ, cả sử của Nam Dương cũng m tịt cho đến khi Coedes kh㹡m ph ra vương quốc SriVijaya ở Sumatra, cn sử của Champa thᲬ m mờ, chỉ biết qua tư liệu của cc nước l顡ng giềng như Việt Nam (Đại Việt sử k ton thư) hay của Trung Quốc (Tống sử, Minh sử..) đến khi Finot, Parmentier, Majumdar v� Maspero khm ph ra bằng phương phᡡp c hệ thống. Ngay cả trong sử của Ấn Độ, trước đy ho㢠ng đế Ashoka chả ai biết nhiều, chỉ nghe tn trong vi kinh điển Phật giꠡo, đến khi Princep khm ph ra qua bia k᡽ l c thật, một nhೠ vua hiền triết chuộng đạo Phật với một vương quốc rộng lớn. Hầu như tất cả khm ph về vương quốc Champa lᡠ từ những k tự trn đ� v những g biết qua từ sử kଽ của Trung Quốc ni về cc d㡢n tộc trn. Từ đ lịch sử c곡c nước đ được viết v ghi lại. Giải những k㠽 tự trn đ để biết đến văn minh cổ ở Đ꡴ng Nam cũng khtng km kh khăn v鳠 mang tnh cch đột ph� như giải ra được chữ viết cổ Ai Cập qua tảng đ Rosetta của nền văn minh Ai Cập. Phải ni l᳠ văn minh Trung Hoa đ đng g㳳p khng lớn vo văn minh nh䠢n loại qua sự pht minh ra giấy v dᠹng n trong quan triều để ghi v truyền lại cho hậu thế những tham khảo rất gi㠡 trị về cc nước chung quanh. Việt Nam cũng như Trung Quốc c những tư liệu lịch sử qu᳭ gi (như Đại Việt sử k toὠn thư), cn cc nước kh⡡c ở Đng Nam , kh䁴ng c truyền thống viết sử đnh dấu giai đoạn của c㡡c triều vua, m dng l๡ v đ để viết nay th࡬ tất cả chữ viết c gi trị tr㡪n l đều đ ra tro bụi hoặc cᣲn rất t rải rc ở c�c thn Chăm, chỉ để lại một vi chữ tr䠪n cc tảng đ mᡠ thi. Hiện nay nghin cứu về văn minh v䪠 văn ha Chăm đ được quan t㣢m v đ cࣳ một số cng trnh nghi䬪n cứu c gi trị được xuất bản gần đ㡢y ở Việt Nam. Đy l một dấu hiệu đ⠡ng mừng cho sự nghin cứu Chăm học ở Việt nam. Trước đy, trong cꢡc thập nin 1970 v sau giải ph꠳ng, c sự d dặt trong sự nghi㨪n cứu Chăm học, v ngnh n젠y đa số l do cc nhࡠ nghin cứu nước ngoi, chủ yếu lꠠ Php, khai ph vᡠ pht triển với sự cộng tc của một số cộng tᡡc vin Chăm v Việt. Sự d꠨ dặt nghi kỵ của người Việt về mục đch chnh trị đối với c�c cng trnh nghi䬪n cứu Chăm học khng phải l kh䠴ng c l do. V㽬 đ c nhiều thế lực ch㳭nh trị lợi dụng để chia rẽ, hay muốn tch rời địa phận để độc lập lm khᠳ khăn cho Việt Nam trong những năm chiến tranh chống thực dn, giảm đi tiềm năng v bước tiến của lịch sử. Nhưng sự d⠨ dặt v nghi ngờ ny nếu đi quࠡ cũng c hệ quả l trong l㠣nh vực Chăm học, “sn chơi” chỉ dnh cho lực lượng người nước ngo⠠i nghin cứu m Việt Nam th꠬ chỉ c lưa thưa vi người.㠠 Năm 1984, ti c dịp về thăm Việt Nam v䳠 nhn dịp ny c⠳ tiếp xc với nhm nghi곪n cứu ở viện Khoa học X hội ở Thnh phố Hồ Ch㠭 Minh. Khi ti đề cấp đến sở thch về nghi䭪n cứu văn minh Chăm th mọi người đổi thi độ v졠 hơi d dặt lo u, anh trưởng ban chuyển qua đề t袠i về cc lực lượng chống chnh quyền ở T᭢y Nguyn v sau đ꠳ khng cn b䲠n về đề ti Chăm học nữa. Chỉ c bೡc quản gia gi ở thư viện sau đ nೳi chuyện với ti vui vẻ về cc s䡡ch về Chăm học m bc biết rất nhiều từ khi bࡡc lm việc ở đy từ trước năm 1945. Khoảng cuối thập niࢪn 1990, tổ chức Toyota Foundation đ ti trợ cho Gs Trần Kỳ Phương xuất bản bộ s㠡ch tổng hợp về sự hiểu biết hiện nay về văn minh Champa ở Việt Nam như trước đy họ đ t⣠i trợ cho bộ sch về văn minh Đng Sơn do Gs Hᴠ Văn Tấn xuất bản. Khng may l sự việc đ䠣 khng thnh. Ng䠠y nay Việt Nam đ khc nhiều v㡠 tự tin hơn về đất nước mnh qua sự chuyển mnh về kinh tế v쬠 tiềm năng trong tương lai. Tư duy cũng đ thay đổi từ thời chiến qua thời bnh mặc dầu c㬳 những kh khăn trong những năm chuyển tiếp. Sự vững tin ny cũng thể hiện trong l㠣nh vực văn ha, văn học v nghi㠪n cứu trong những năm gần đy. Viện Nghin cứu Đ⪴ng Nam đc thnh lập. Việt Nam ngy nay lࠠ thnh vin của tổ chức ASEAN. Cộng đồng Chăm ở Việt Nam lઠ gạch nối với cc thnh viᠪn Indonesia, M Lai cng t㹴n gio v liᠪn hệ ngn ngữ. Cc nước n䡠y đ c những chương tr㳬nh hoạt động văn ha, nghin cứu chung với cộng đồng Chăm. Sợi d㪢y lin hệ giữa Việt Nam v Đ꠴ng Nam sẽ c`ng đan kết v thắt chặt. Bi nࠠy c mục đch giới thiệu v㭠 tm tắt lịch sử, văn ha Chăm v㳠 một số thnh quả nghin cứu gần đઢy ở Việt Nam v nước ngoi. Hy vọng sẽ gi࠺p cht t cho độc giả thấy một h꭬nh ảnh ton cảnh về sự hiểu biết về văn minh Chăm trong lnh vực Chăm học hiện nay.࣠ Lần đầu tin sau nhiều năm qua đ cꣳ một hội nghị Chăm học vo thng 8/2004 ở Singapore qui tụ một số học giả từ nhiều nước như Việt Nam, Singapore, Nhật, Anh, Mỹ, Phࡡp. Nhiều bo co, khᡡm ph mới c gi᳡ trị đ được thng b㴡o: những hiểu biết về văn minh Sa Huỳnh v Chăm qua địa điểm khảo cổ Tr Kiệu, liࠪn hệ giữa ngn ngữ Chăm v c䠡c ngn ngữ dn tộc ở T䢢y Nguyn. Một điểm đng ch꡺ trong cc bản b�o co l cᠡc ti liệu Trung Quốc trước kia chưa được quan tm đến nay đࢣ được một số học giả nghin cứu: Minh sử, Tống hội yếu tập cao v Cửu Phi꠪n Ch. “Tổng hội yếu tập cao” c nhiều th�ng tin về Champa từ 960-1180 như sự lin hệ của Champa với triều đnh Tống, Chꬢn Lạp, Srivijaya, Đại Việt (thuộc Giao Chu thời bị Trung Quốc đ hộ vⴠ sau khi độc lập năm 960), phong tục Chăm, nng nghiệp, thương mại hng hải... Tiếp nối c䠴ng trnh bỏ dở của Boisselier khi ng n촠y mất, Emmanuel Guillon năm 2002 đ xuất bản tc phẩm về nghệ thuật Chăm qua những bảo vật ở viện bảo t㡠ng Đ Nẵng. Sch cࡳ gi trị tham khảo, tổng hợp sự hiểu biết từ trước đến nay kể cả những khm phᡡ cc di vật khảo cổ mới thu thập được. Ở Việt Nam, cc sᡡch về văn ha, văn học, nghệ thuật Champa của Ng Văn Doanh, Insara, Trần Kỳ Phương... với những hiểu biết mới cũng đ㴣 được xuất bản. Lnh vực Chăm học như c luồng sinh kh㳭 mới mở đầu cho thời kỳ Phục hưng trong nghin cứu m trước đꠢy đ bị bỏ qun, 㪭t được quan tm trong một thời gian di, sau những c⠴ng trnh khm ph졡 tin phong của cc học giả Phꡡp trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ 20. Địa thế lịch sử Champa Indrapura N3i về vng đất từ Đo Ngang, Ho騠nh Sơn đến đo Hải Vn (Quảng B袬nh, Quảng Trị v Thừa Thin) lઠ vng giao điểm của hai văn minh từ hướng Bắc v hướng Nam hải đảo. Đ頢y l vng đất "đệm" của hai nền văn minh Ấn-Hoa. Di t๭ch Chăm trong vng ny c頲n ở Mỹ Đức, Quảng Bnh, H Trung, Thạch An, B젭ch La (5) cũng như ở dải cồn ở Cửa Tng, Cửa Việt. Di tch Th魡p Chăm được tm thấy ở An X (Do Linh), Cam Giang, Cam Lộ, Cổ Th졠nh i Tử v` Tr Lin (6). Tại vહng ny, người ta cũng tm được nhiều đồ gốm xưa của văn hoଡ Chăm v Trung Quốc từ thời Đường, Tống, Minh.. chứng tỏ xưa kia ở đy cũng cࢳ thể l nơi c cೡc hải cảng thương mại sầm uất khng km cảng Hội An về sau n䩠y. Xa hơn nữa vo thời tiền sử, vng n๠y l nơi chuyển tiếp của giao lưu văn ha Sa Huỳnh vೠ văn minh Đng Sơn qua Đo Ngang. Nơi đ䨢y cn c cⳡc di tch văn ha Sa Huỳnh ở Cồn B�u, đảo Cồn Cỏ, Cổ Trai ở Cửa Tng. Đồ đồng Đng Sơn đ鴣 được tm thấy ở Tam Mỹ, Ph H캲a v mới đy tận mࢣi Bnh Định, cn những khuy첪n tai hai đầu th v cꠡc hạt chuỗi thuỷ tinh thuộc văn ho Sa Huỳnh, th tᬬm thấy được ở Xun An, Lng Vạc (Nghệ An, H⠠ Tĩnh). Văn ho Sa Huỳnh được cc nhᡠ khảo cổ Việt Nam v nước ngoi cho lࠠ c khng gian ch㴭nh từ Quảng Nam đến Đồng Nai. Thng 8-2001 ở Thừa Thin-Huế, t᪬nh cờ tm được một ngi th촡p Chăm nhỏ, đỉnh thp đ mất, thᣢn thp cao khoảng gần 2m. Theo Ng Văn Doanh, ngᴴi thp ny (gọi lᠠ thp Mỹ Khnh) cᡳ nin đại ở thế kỷ 8. Như vậy l ng꠴i thp Chăm cổ nhất hiện cn thuộc phong cᲡch Mỹ Sơn E1. Trong chiến tranh chống Mng Cổ dưới đời vua Trần Nhn T䢴ng, lin minh Chăm-Việt đ th꣠nh cng đẩy lui hiểm họa xm lăng từ phương Bắc qua đường bộ v䢠 thủy. Từ sự lin kết ny qua ch꠭nh sch chiến lược sng suốt của vua Trần Nhᡢn Tng, m Jaya Simhavarman III (Chế M䠢n) cũng đ đồng theo lời đề nghị của thượng ho㽠ng Nhn Tng, trong dịp ⴴng rời nơi tu dưỡng ở ni Yn Tử đi viếng Champa, để lấy cꪴng cha Trần Huyền Trn, em gꢡi của vua Trần Anh Tng. Trong hn nh䴢n Chăm-Việt ny, lnh thổ Chăm l࣠ chu v┠ chu R (Quảng Trị v⭠ Thừa Thin) đ được nhượng tặng cho Đại Việt. Trong thời trị v꣬ của vua Chế Mn, quyền lực Chăm rất mạnh trải rộng đến tận Ty Nguy⢪n nam phần. Thp Yang Prong ở Ty Nguyᢪn v thp Jaya Simhalingesvara (thࡡp P Klaung Garai) nổi tiếng ở Phan Rang l do ch䠭nh Chế Mn xy dựng. Tuy nhi⢪n sau khi Nhn Tng vⴠ Jaya Simhavarman mất, vua Anh Tng hon to䠠n thay đổi chnh sch. Chiến tranh Chăm-Việt trở lại khốc liệt hơn khi Champa đᡲi lại vng đất đ nhượng. Theo Minh sử, một trong những l飽 do nh Minh đ gởi tướng Trương Phụ x࣢m lăng Đại Việt l Đại Việt đ nhiều lần x࣢m phạm lnh thổ Champa. Sứ giả Chăm lc n㺠y đ dng chiến thuật ngoại giao rất c㹳 tc dụng. Họ đ bᣡo co thường xuyn rất nhiều lần v᪠ nhờ nh Minh trợ gip quຢn sự hay mua vũkh để đnh trả Đại Việt. Nhưng cũng ch�nh sự chiếm đng v đ㠴 hộ Đại Việt của nh Minh trong một thời gian đ đưa đến c࣡c nguyn nhn dẫn đến sự suy tꢠn của vương quốc Chăm sau khi Đại Việt ginh lại được độc lập. Theo Wade (14) th cଳ 2 nguyn nhn chꢭnh: (a) Sự chiếm đng v quản l㠽 của nh Minh ở Đại Việt v cࠡc quận ở Indrapura đ mở rộng phạm vi Đại Việt khi qun Minh r㢺t đi (b) Sự chuyển giao kỹ thuật qun sự (sng ống) của nh⺠ Minh vo Đại Việt. ến thời LЪ Thnh Tng, vương quốc Chăm hoᴠn ton bị mất thế trong tương quan lực lượng qun sự. Champa bắt đầu tࢠn lụi sau khi thủ phủ Vijaya bị tn ph với dࡢn số một phần bị tiu diệt v phần khꠡc bị bắt lm t binh mang về Đại Việt. Theo Shiro Momoki, qua c๡c tư liệu như “Tống hội yếu tập cao”, “Chư Phin Ch” th꭬ Champa vo thế kỷ 10 đến 11 vẫn cn cಡc cơ cấu x hội, chnh quyền ở ph㭭a bắc đo Hải Vn. Như vậy quan điểm cho rằng người Việt li袪n tục mở rộng xuống pha Nam từ thế kỷ 10 l kh�ng đng. Ngay cả ở thế kỷ 14, Champa khng suy t괠n như ta nghĩ, m vẫn pht triển hoạt động thương mại với Trung Quốc vࡠ cc nước trong vng. Vải bṴng, đồ gốm Chăm xuất khẩu đến cc nước Đng Nam ᴁ hải đảo. Cửa Thị Nại l cảng quan trọng ở biển Nam m Kublai Khan coi lࠠ cảng tiếp nối từ cảng Quảng Chu đến cảng Quilam ở nam Ấn Độ. Như vậy sự nam tiến của Đại Việt sau 1390 chỉ c thể được coi như lⳠ một chiến thắng len lỏi từ sau lưng. Amaravati Từ đ(o Hải Vn (Quảng Nam) xuống pha nam đến gi⭡p Bnh Định l v젹ng trọng điểm của văn minh Chăm với cc di tch lớn như Mỹ Sơn, Tr᭠ Kiệu, Đồng Dương, Khương Mỹ, Chin Đn. Nơi đꠢy ở Đồng Dương đ tm thấy tượng phật đồng rất đẹp đầy mỹ thuật (hiện c㬲n tng trữ ở viện bảo tng Thࠠnh phố Hồ Ch Minh). Đặc biệt cc tượng đi�u khắc, kiến trc ở đền Đồng Dương chịu ảnh hưởng của Phật gio đại thừa. Trong tất cả cꡡc di tch Chăm, nghệ thuật Chăm Đồng Dương l độc đ�o sng tạo v lᠠ nơi duy nhất c chịu ảnh hưởng tư tưởng từ Trung Quốc phương bắc. Di tch Đồng Dương hầu như đ㭣 bị huỷ diệt hon ton trong cuộc chiến tranh vừa qua. Trࠠ Kiệu hay Simhapura (Thnh phố sư tử, từ chữ Simha, Singha nghĩa l sư tử vࠠ pura l thnh phố) lࠠ kinh đ xưa nhất của Champa ở Amaravati. Trước cả 2 thnh phố "sư tử" kh䠡c ở Đng Nam l䁠 Singapore (Lion City, từ Singha v pura) v Singburi (Singha vࠠ buri (thnh phố)), gần Ayuthaya, Thi Lan. Xưa kia sư tử cࡲn hiện diện ở Cận Đng v Bắc Ấn (c䠡c vua người Assyria thường đi săn bắn sư tử như trn cc bia khắc đền đꡣ m tả), sau ny sư tử 䠁 chu tuyệt chủng chỉ cn lại sư tử ở Phi ChⲢu. Theo Ng Văn Doanh (16) th từ Tr䬠 Kiệu hiện nay l biến m từ chữ Chăm cổ ya – sࢴng, nước v chữ Phạn: keo - ngọc, m người Việt gọi lࠠ thnh Sng Ngọc để chỉ thഠnh phố Simhapura. Mariko Yamagata, Ian Glover, Nguyễn Kim Dung của nhm nghin cứu Việt-Anh-Nhật khai quật ở Tr㪠 Kiệu (1997-2000) v ở G Cam (2000) gần s಴ng Thu Bồn, cch thnh cổ Trᠠ Kiệu 3.5km về pha Đng. Tại đ�y đ tm thấy c㬡c hũ đất giống cc hiện vật ở Tr Kiệu, cᠡc đồ gốm, đồng, dấu ấn thời Hn, di tch nh᭠ gổ cổ nhất (được xc định khoảng ). Dưới tầng khai quật trn l᪠ cc di vật thuộc văn ha Sa Huỳnh, cho thấy cᳳ sự lin tục v người Chăm lꠠ hậu duệ của người Sa Huỳnh. Địa điểm G Cam gần ba di tch mộ ch⭴n Sa Huỳnh: G Miếu ng, G┲ M Voi, G V㲠ng. ng Yamagata cho rằng TrԠ Kiệu v G Cam xuất hiện ngay sau sự suy tಠn của văn ha Sa Huỳnh. Tầng cuối nhất của địa điểm khảo cổ Hon Ch㠢u (Tr Kiệu) v G࠲ Cam được thẩm định ở nửa đầu thế kỷ 2. Mỹ Sơn l di tch Chăm lớn nhất, nằm trong thung lũng, dọc theo một con suối. Nơi đୢy c nhiều đền, thp, bia k㡽 được nhiều triều đại trong lịch sử Chăm xy dựng. Nhờ bia k t⽬m được m người ta biết được l người sࠡng lập ra Mỹ Sơn vo thế kỷ thứ 4 l vua Bhadravarman I . D࠹ thủ đ c dời hay ở nơi n䳠o khc do thời cuộc, cc vua ch᡺a Chăm vẫn hướng về Mỹ Sơn để tưởng nhớ v xy đền thờ. Thࢡnh địa Mỹ Sơn v thế c nhiều kiến tr쳺c khc nhau theo cc phong thᡡi ring của mỗi thời.. Phần lớn những cng tr괬nh kiến trc hiện cn ở Mỹ Sơn được x겢y dựng vo thế kỷ thứ 10 c chung một phong cೡch kiến trc được cc nhꡠ nghin cứu gọi chung l phong cꠡch Mỹ Sơn A1. Trước phong cch Mỹ Sơn A1 l cᠡc nhm thp thuộc thế kỷ 8 đến 9. Qua lịch tr㡬nh pht triển kiến trc Chăm thẬ trong 2 thế kỷ 8 v 9, c ba phong cೡch khc nhau được nhận ra l phong cᠡch Mỹ Sơn E1, phong cch Ho Lai vᠠ phong cch Đồng Dương. Trong cuộc chiến tranh Việt-Mỹ vừa qua, đền Mỹ Sơn A1 vᠠ vi di tch lୢn cận đ bị ph huỷ khi tr㡺ng bom my bay Mỹ trong một phi vụ oanh kch. V᭠o năm 1988, trong một cng trnh thủy lợi, người ta t䬬nh cờ khm ph ra di tᡭch thp An Mỹ, Tam Kỳ với nhiều điu khắc đ᪡ như bộ linga-yoni, trang tr kiến trc (đỉnh, cột th�p), mảnh vỡ của tấm bia… Nin đại được thẩm định vo đầu thế kỷ 10, thuộc phong cꠡch chuyển tiếp từ Đồng Dương đến Mỹ Sơn A1. Vo năm 1997, tỉnh Quảng Nam v ch࠭nh phủ Việt Nam đ đề nghị v xin Li㠪n Hiệp Quốc đưa Tr Kiệu, Mỹ Sơn v Đồng Dương lࠪn danh sch những di sản của thế giới (World Heritage list) để bảo tồn. Đy lᢠ những di tch văn ha xưa nhất ở Trung Việt Nam, l�u hơn Huế hơn 12 thế kỷ. Hiện nay quần thể Mỹ Sơn được cng nhận l một di sản văn ho䠡 thế giới. Đồng Dương (Indrapura) một thời l kinh đ của Champa dưới triều đại Indrapura. Triều đại Indrapura, do vua Indravarman II sഡng lập, bắt đầu từ năm 875. C!c đền thp của phong cch Mỹᡠ Sơn A1 đều được xy dựng dưới triều đại Indrapura. Sau hơn một thế kỷ pht triển, kinh th⡠nh Indrapura bị tiu hủy trong trận chiến với vua L Đại Hꪠnh vo năm 982. Năm 1000, vua Chăm Harivarman II rời hẳn thủ đ về Vijaya ở phഭa Nam. Một số người Chăm cũng đ di cư qua đảo Hải Nam (v hiện nay họ vẫn c㠲n) sau cuộc chinh phạt của L Hon vꠠo Amaravati. Một tướng của L Hon lꠠ Lưu Kỳ Tng, phản lại nh L䠪, tự xưng vương ở Amaravati (986-988) đ cai trị h khắc v㠠 huỷ diệt đền đi v nhiều bia k࠽ ở Mỹ Sơn nn một số người Champa đ chạy đến đảo Hải Nam (Trung Quốc). Theo sử gia Maspero th꣬, v bị mất nhiều bia k (thế kỷ 8 – 10), n콪n trong giai đoạn ny lịch sử Champa khng được biết nhiều (9). ഠ Vijaya Mặc dầu Indrapura v Amaravati vẫn l lࠣnh thổ Chăm khi dời đ về Vijaya vo năm 1000, Indrapura v䠠 Amaravati đ trở thnh c㠡c tỉnh ngoại vi, khng cn chiếm vị tr䲭 quan trọng về kinh tế, chnh trị của Champa. Năm 1286, đất Indrapura pha bắc đ�o Hải Vn nhượng cho Đại Việt khi vua Chăm cưới cng chⴺa Huyền Trn. Vua Champa Chế Bồng Nga lấy lại được trong chiến tranh với Đại Việt. năm 1390, khi Chế Bồng Nga mất, Indrapura mất hẳn, v sau đ⠳ khng lu Amaravati cũng rơi v䢠o tay Đại Việt. Sau khi bị mất Indrapura v Amaravati vo tay Đại Việt thࠬ vng đất từ Bnh Định đến Ph鬺 Yn l nơi dꠢn tộc Chăm rt về tập trung ra sức chống chọi lại cuộc nam tiến của Đại Việt. Khi dn Việt đi vꢠo định cư, th người Chăm c đặc t쳭nh v khuynh hướng l kh࠴ng bm trụ ở lại. Đa số họ dời đi ở chỗ khc xuống phᡭa Nam, chứ khng ở lại với người Việt. C thể đ䳢y l v hai văn hଳa c sự khc biệt nhiều. Tập trung quanh khu vực kinh đ㡴 mới Tr bn (Vijaya), họ cũng cố gắng lấy lại một cࠡch v vọng những vng đất ph乭a bắc đ bị mất. Nhưng đến năm 1471, kinh đ Tr㴠 bn cũng đ bị thất thủ v࣠ tn ph khi vua Lࡪ Thnh Tng đem quᴢn chinh phạt Chim Thnh. L꠪ Thnh Tng đᴣ dng chnh s魡ch ph hủy văn ha để tiᳪu diệt dn tộc v năng lực tinh thần nước Chăm: đền đ⠠i, cung điện, thp, bia k, tư liệu phản ảnh đặc trưng của văn hoὡ Chăm đều bị ph hủy, qun dᢢn v nghệ nhn bị tࢠn st hay bị bắt đi. Mất Vijaya coi như vận mệnh của Champa đ tᣠn. Đối với Đại Việt th L Th쪡nh Tng l vị vua th䠠nh cng nhất dưới triều L trong l䪣nh vực văn ha, kỷ cương x hội dựa v㣠o nho học. L Thnh T꡴ng l đại diện tiu biểu cho văn minh Trung Quốc phương bắc đối chọi với văn minh Đ઴ng Nam . Cốt lui văn minh bản địa Đng Nam của Đại Việt đ䁣 bị đ nn v詠 dần dần bị tan long dưới lớp văn ha H㳡n nho. Trong cuộc “xung đột văn minh” sống cn ny, văn minh Champa Đ⠴ng Nam đc phải li một bước di quyết định trước bước tiến của văn minh nho học Trung Quốc. Kh頴ng những bị p lực từ Đại Việt ở phương Bắc, m Champa cᠲn đối diện với vương quốc Khmer ở pha Nam. Vo thế kỷ 12, quyền lực Khmer ở Angkor lan rộng v� ảnh hưởng đến Champa gy ra cc cuộc xung đột giữa Angkor v⡠ Vijaya. Từ thế kỷ 12 đến 15, Champa đ chịu hai sức p từ Đại Việt v㩠 Angkor. Đ cũng l nguy㠪n nhn dẫn tới sự suy vong của Champa. Sau khi Champa đnh chiếm v⡠ tn ph Angkor năm 1177, vua Khmer Jayavarman VII đࡣ giải phng thủ đ Angkor năm 1181, tiến đ㴡nh chiếm Vijaya v Champa. Từ năm 1203, Champa trở thnh một tỉnh của Khmer cho đến năm 1220 thࠬ Champa ginh được lại độc lập, sau cuộc thảm bại của lin quઢn Khmer, Xim, Pagan đnh vꡠo Đại Việt, dưới triều vua Sri Jaya Paramesvaravarman II m bia k đཡ ở Chợ Dinh (Phan Rang) cho thấy. Cũng khng lạ g m䬠 rất nhiều kiến trc, điu khắc đền thꪡp ở Vijaya chịu ảnh hưởng của nghệ thuật Khmer. Hiện nay thnh Vijaya (Tr Bࠠn) khng cn, chỉ c䲲n cht vết tch tường thꭠnh để lại. Chnh giữa thnh, tr�n một g nhỏ cn trơ lại duy nhất thⲡp Cnh Tin (th᪡p Đồng). Ngoi ra c hai con voi đೡ v hai con sư tử đ rất lớn gần lăng Vࡵ Tnh. Điu khắc v᪠ m tp của tượng voi v䭠 sư tử đ cho thấy chng thuộc giống cạc tượng điu khắc ở thp Dương Long. Cꡡc cng trnh kiến tr䬺c khc cn lại hiện nay ở vᲹng Vijaya l cc thࡡp Bnh t, B፬nh Lm, Thủ Thiện, Ph Lộc, th⺡p Nhạn. Phong cch kiến trc nẠy được gọi l phong cch B࡬nh Định hay phong cch Chnh Lộ. Phong cᡡch Bnh Định c ni쳪n đại vo khoảng cuối thế kỷ 10 đến cuối thế kỷ 11. Thp B࡬nh Lm l th⠡p duy nhất ở đồng bằng thay v như cc th졡p khc ở trn đồi. Th᪡p Bnh Lm gần một th좠nh cổ. Thnh ny đࠣ bị đổ nt, khng cᴲn dấu tch nữa. Nơi đy ch�nh l vị tr cảng Thị Nại, mୠ qun Đại Việt v qu⠢n Nguyn Mng Cổ l괺c đi đnh Champa đ đổ bộ trước khi tiến về Vijaya theo đường bộ từ cảng. ᣠ Kauthura Vng đất ny hiện nay thuộc địa phận tỉnh Kh頡nh Ha. Kauthura nổi bật vo thời kỳ sau L⠢m Ấp m sử Trung Quốc gọi l nước Hoࠠn Vương. Sử Trung Quốc khng cn đề cập đến L䲢m Ấp sau đ nữa. Quyền lực của Champa chuyển từ pha bắc xuống Kauthara ở ph㭭a nam. V thế thời Hon Vương, Champa c젳 nhiều lin hệ v ảnh hưởng với Chꠢn Lạp v Java. Tnh chất thờ thần Visnu vୠ theo Phật gio trội hơn theo đạo thần Siva. Thời Hon Vương, Champa chịu nhiều đợt tấn cᠴng từ Java như bia k ở đền Po Nagar cho thấy giặc Java đến cướp tượng thần v ph� đền. Vua Satyavarman đ cho dựng lại vo năm 784 tượng Yan Pu Nagara (nữ thần mẹ đất nước). Đ㠢y l bằng chứng đầu tin vઠ cổ nhất về tục thờ nữ thần mẹ xứ sở Po Nagar của Champa. Theo bia k th thủ đ� của Champa thời Hon Vương l Virapura. Vị tr࠭ của Virapura chưa được xc định, nhưng chắc l ở vᠹng Kauthura hay Panduranga. Vo thời Hon Vương (758-859), cࠡc kiến trc Chăm được xy dựng theo phong cꢡch Ha Lai (từ tn th⪡p Ha Lai ở đng bắc Phan Rang). Phong cⴡch kiến trc rất gần với phong cch Chꡢn lạp v Indonesia. Ở Po Nagar, gần Nha Trang c nhiều bia k೽, kể cả hai bia của vị vua cuối cng thời Hon Vương, Vikrantavarman III. 頠 Panduranga Đy l v⠹ng cứ địa cuối cng cn s鲳t lại của vương quốc Chăm. Năm 1692, khi vua Po Saut định chiếm lại lnh thổ Chăm Kauthura bị mất trước đy, ch㢺a Nguyễn đ gởi qun đ㢡nh chặn v bắt được Po Saut. Chiếm được Panduranga, cha Nguyễn đổi tສn Champa Panduranga thnh trấn Bnh Thuận vଠ sp nhập vo lᠣnh thổ Đng Trong. Lnh thổ cuối cࣹng của một nước Champa độc lập coi như bị mất v chnh thức kh୴ng cn hiện diện nữa. Tuy vậy vo năm 1693, d⠢n Panduranga đ nổi dậy. Thấy kh l㳲ng dẹp được cuộc nổi loạn ny, cha Nguyễn buộc phải bຣi bỏ Bnh Thuận v trả lại Panduranga cho vua Po Saktiraydaputih (em của vua Po Saut) với điều kiện l젠 mỗi năm Champa Pandugara phải triều cống. Trong gần suốt thế kỷ 18, Panduranga nằm giữa vng tranh chấp của Ty Sơn v颠 cha Nguyễn. Năm 1802, khi Nguyễn nh Gia Long thắng được Tꁢy Sơn, vng Panduranga được Gia Long cho thiết lập l v頹ng tự trị, cai quản bởi Po Sau Nun Can, một bạn đồng hnh thn thiết của Gia Long trong thời kỳ chinh chiến với Tࢢy Sơn. Suốt dưới triều Gia Long, Panduranga được tự trị như một tiểu quốc dưới sự bảo hộ của vua Gia Long v tổng trấn Gia Định thnh L Văn Duyệt. Khi Gia Long mất năm 1820, Minh Mạng lપn ngi với chnh s䭡ch trung ương tập quyền v tư tưởng dựa theo m hബnh Thanh triều ở Trung quốc. Panduranga trở thnh con chốt trong sự tranh chấp quyền lực giữa Minh Mạng v Lࠪ Văn Duyệt. Năm 1828 khi vua Panduranga mất, Minh Mạng tấn phong một vin chức Chăm thn với Minh Mạng lꢪn thay thế, nhưng L Văn Duyệt đ thay vi꣪n chức ny với người con của Po Sau Nun Can. Vị ny thࠢn với L Văn Duyệt chịu qui thuận, trả thuế v triều cống Gia Định thꠠnh. Kể từ năm 1828, số phận Panduranga v thế gắn liền với L Văn Duyệt. Khi L쪪 Văn Duyệt mất (1832), Minh Mạng đ ra tay trừng phạt khng những c㴡c lnh đạo, chức sắc ở Gia Định thnh v㠠 vị vua Champa đ cả gan triều cống tổng trấn Gia Định thnh m㠠 tất cả dn ở Gia Định thnh v⠠ Panduranga cũng bị vạ ly qua sự trả th của Minh Mạng: ruộng bị tịch thu v⹠ dn bị bắt sung vo lao c⠴ng. Sự h khắc đối xử tn nhẫn của Minh Mạng với dࠢn ở Gia Định thnh v Panduranga mࠠ trước đy đ trung th⣠nh v gip đỡ Gia Long trong cuộc chiến với Tຢy Sơn, đ gy ra l㢠n sng bất bnh, phẫn nộ nổi dậy khắp miền Nam. L㬪 Văn Khi đ tập trung nhiều th䣠nh phần trong x hội, nhiều sắc tộc (Hoa kiều ở Gia Định, Chăm ở Panduranga) nổi ln chống lại Minh Mạng. Ở Panduranga, cuộc nổi dậy được l㪣nh đạo bởi Katip Sumat, một người Chăm theo đạo Hồi. Cuối năm 1833, cuộc nổi dậy của L Văn Khi v괠 Sumat khng thnh c䠴ng. Minh Mạng đ xử tội dn Gia Định v㢠 Panduranga tn khốc hơn. Sau khi cuộc khởi nghĩa của L Văn Kh઴i bị dập tắt, vua Minh Mạng đ bi bỏ tiểu quốc Panduranga, s㣡p nhập vo tỉnh Bnh Thuận. Đầu năm 1834, Thak Va lଣnh đạo dn Panduranga nổi ln lần cuối cố lập lại vương quốc Champa nhưng chỉ trong v⪲ng một năm, giấc mộng cuối cng của Champa đ bị dập tắt. L飪 Thnh Tng ở thế kỷ 15 khởi đầu cho sự suy vong của Champa. Đến đời Minh Mạng ở thế kỷ 19, vị vua nho học theo mᴴ hnh văn minh Hn - Trung Quốc n졠y đ khai tử vương quốc Champa của văn minh Đng Nam 㴁. Khc với những vng khṡc, Panduranga hiện vẫn cn cộng đồng người Chăm sinh sống, đa số tập trung ở Ninh Thuận v B⠬nh Thuận. V thế nhiều thp trong v졹ng (như Po Rome, Po Klaung Garai) vẫn c2n được dng để thờ cng v麠 trong cc dịp lễ hội, chứ khng bị bỏ hoang như ở cᴡc đền thp ở Amaravati, Vijaya v Kauthura. Thᠡp P Klaung Garai nổi tiếng ở Phan Rang l do Chế M䠢n (Jaya Simhavarman III) xy ln để thờ c⪡ nhn mnh v⬠o thế kỷ 14. Đền ny trước đy cࢲn c tn l㪠 Jaya Simhalingesvara. Th!p vẫn cn được người Việt v Chăm d⠹ng để thờ cng. Trn cꪡc trụ cửa của thp chnh, c᭳ cc k tự kể lại việc vua Jaya Simhavarman III dὢng đất v n lệ cho thần Jaya Simhalingesvara. ഠ

Nếu G. Coedes trước đây (1944) đã thành công tổng hợp các thành quả nghiên cứu khảo cổ, sử học của các học giả về các vương quốc Ấn Độ hóa ở Đông Nam Á để cho ta một công trình có tầm vóc với cái nhìn toàn cảnh về lịch sử và sự liên hệ của các nước trong vùng, trở thành một cuốn sách (16) tham khảo gối đầu giường cho tất cả những nhà nghiên cứu thì những công trình của Inrasara về văn học Chăm cũng đã thành công tương tự trong lãnh vực văn học. Nguyễn Đức Hiệp(Sydney, Australia) Trong hơn hai thập kỷ vừa qua, ngoài những khám phá các di chỉ khảo cổ mới quan trọng ở Quảng Trị, Thừa Thiên và Quảng Nam, đã có những công trình nghiên cứu đáng kể về nền văn minh Chăm được xuất bản, nối tiếp truyền thống nghiên cứu sâu sắc và nghiêm túc của các nhà sử học và khảo cổ người Pháp thuộc trường Viễn đông Bác cổ vào những năm đầu đến giữa thế kỷ 20. Các công trình này cho ta hiểu rõ thêm về lịch sử và văn hóa của dân tộc Chăm ở Việt Nam. Đây là dấu hiệu đáng mừng cho sự phát triển tìm hiểu một nền văn minh cổ bản sứ, rực rỡ và rất đặc thù ở Đông Nam Á. Có thể liệt kê một vài kết quả gần đây trong nhiều công trình nghiên cứu mà tôi cho là đáng ghi nhận. Ở ngoài nước hiện nay có các học giả  như A. Hardy, I. Glover, M. Yamagata, P.  Zolese, Po Dharma, E. Guillon, G. Wade, A. Schweyer, W. Southworth, M. Vickery (6)(7)(8)(9)(20)(21).  Guillon (10) đặc biệt cho ta thấy ảnh hưởng và sự liên hệ của nghệ thuật ở bắc Champa (Thừa thiên, Quảng Trị) qua các tượng bồ tát Avalokitesvara Phật giáo Đại thừa trải rộng đến nghệ thuật ở thung lũng Chin và Mun (bắc Thái), nghệ thuật Môn Dvaravati (Miến Điện và trung Thái Lan) và nghệ thuật ở Vân Nam. Levin (18) cho thấy qua sự khám phá năm 2001 ở Khương Mỹ (Quảng Nam) các nền của ba đền và điêu khăc ở chân nền tả các cảnh từ câu truyên thần thoại Ramayana Ấn độ mà trong đó có cảnh về sự đối chọi giữa Ravana và Sila ở vườn Asoka. Cảnh này chưa bao giờ được thể hiện trong nghệ thuật điêu khắc đền ở Đông Nam Á và Nam Ấn. Vì thế Levin cho là sự sắp loại nghệ thuật đền Khương Mỹ là giai đoạn chuyển tiếp của phong cách Đồng Dương đến phong cách Mỹ Sơn mà các nhà nghiên cứu ở thế kỷ trước như Parmentier cho là do ảnh hưởng của nghệ thuật từ Java bắt đầu từ thế kỷ 9 có thể phải xét lại và thật sự là có chiều hướng đi ngược lại: Champa ảnh hưởng lên nghệ thuật Java. Nhưng điều chắc chắn là Champa và Java đã có những tiếp xúc trao đổi sâu đậm về văn hóa và cả chiến tranh giữa hai bên qua đường hàng hải. G. Wade cho rằng nguồn gốc của chữ viết Tagalog Phi Luật Tân trước khi chuyển ra chữ Latin vào thế kỷ 17 là từ chữ viết Chăm (20). W. Southworth và M. Vickery phân tách lại các nguồn dữ kiện và cho rằng Maspero có những sai lầm: có nhiều tiểu quốc Chăm chứ không phải một vương quốc Champa và Lâm Ấp không phải là thực thể Chăm trong giai đoạn đầu (21). Và sau cùng Po Dharma đã lấp lổ hổng lớn về lịch sử cận đại của dân tộc Chăm vùng Panduranga trong giai đoạn các thập niên đầu thế kỷ 19 đánh dấu sự hiện diện cuối cùng của vương quốc Champa (19). Ở Việt Nam, chú trọng về lịch sử, khảo cổ, nghệ thuật là những nhà nghiên cứu như Ngô Văn Doanh (1),(2), Trần Kỳ Phương (3)(4)(5). Đặc biệt về văn học Chăm là những công trình của Inrasara, một người Việt gốc Chăm (11)(12)(13)(14)(15). Ngô Văn Doanh phổ thông các kiến thức hiểu biết về văn minh văn hóa Chăm trong độc giả Việt nam trong nhiều năm qua các sách về lịch sử Champa và di chỉ văn hóa Champa như Mỹ Sơn, mà năm 1999 được liệt kê là Di sản văn hóa thế giới bởi tổ chức UNESCO của Liên Hiệp Quốc. Dựa vào những kết quả của các cuộc khai quật ở các di chỉ khảo cổ gần đây bắt đầu từ năm 1993 ở Trà Kiệu và những kết quả trước kia của Claeys do trường Viễn đông Bác cổ thực hiện ở Trà Kiệu vào năm 1927-1928, Trần Kỳ Phương đã chỉ ra sự liên hệ mật thiết giữa kiến trúc đền tháp Chăm và các điêu khắc chung quanh bệ thờ ở trung tâm đền, chia ra thành 2 giai đoạn: giai đoạn đầu bệ thờ trung tâm nằm “lộ thiên” ở giữa đền không có tường đá và đền được xây bằng khung gỗ với mái ngói dựa trên các cột đá (như đền B14 Mỹ Sơn), giai đoạn hai tất cả đền đựợc xây bằng gạch đá với các cửa giả (3). Từ đó Trần Kỳ Phương cho rằng bệ thờ Trà Kiệu với điêu khắc tinh xảo tuyệt mỹ (mà ông cho là từ huyền thoại Ramayana) xuất phát từ điểm B nơi chỉ còn lưu lại nền kế cạnh bên điểm A nơi là vị trí chính của tháp trong họa đồ khảo cổ của Claeys. Tuy vậy P. Baptist (16) thì lại cho rằng bệ thờ Trà Kiệu thật ra là xuất phát từ chân của tháp chính của đền. Khác với các nhà nghiên cứu chuyên về khảo cổ, lịch sử, kiến trúc và nghệ thuật Chăm, Inrasara tập trung vào văn học Chăm. Đây là lãnh vực mà chúng ta còn thiếu hiểu biết và là mảng trống to lớn mà ít nhà nghiên cứu quan tâm đúng với tầm quan trọng của nó trong đời sống văn hóa và tâm linh của dân tộc Chăm. Có thể các nhà nghiên cứu đã quá ấn tượng với một nền văn minh cổ để lại những dấu vết vừa hùng vĩ vừa kỳ bí qua những tháp Chàm, bia ký... để nhìn về quá khứ cố gắng soi sáng mong sao hiểu được đôi chút về điều gì, động cơ nào của một dân tộc trong quá khứ đã tạo thành những di sản trên mà quên đi rằng hậu duệ của dân tộc này hiện nay mặc dầu trong một không gian hạn hẹp vẫn còn và đang cố gắng giữ gìn, bảo tồn và phát triển ngôn ngữ, tiếng nói, chữ viết, văn hóa, lịch sử mà tổ tiên họ đã truyền lại trong một thế giới mới nhiều đổi thay, đầy bất trắc của thời đại toàn cầu hóa mà ngay cả nền văn hóa chính của xã hội mà họ đang sinh sống cũng phải đối chọi để giữ lại được sắc thái riêng.  Chính vì thế mà vai trò của Inrasara rất là quan trọng. Inrasara có một vị trí đặc biệt và thuận lợi vì anh vừa là người Việt và người Chăm thấm nhuần cả hai nền văn hóa. Chúng ta thật may mắn là nhờ anh, chúng ta đã có thể được hé nhìn và thưởng thức những thành quả của một nền văn hóa bản địa, một nền văn minh đã có lâu đời ở miền Trung Việt Nam, tiếp nối của một nền văn hóa tiền sử không kém rực rỡ ở Đông Nam Á: văn hóa Sa Huỳnh. Ít có ai trong chúng ta biết là chỉ cách đây khoảng 200 năm, vẫn còn một tiểu quốc Chăm ở Panduranga (Ninh Thuận và Bình Thuận ngày nay) thần phục và triều cống vua Gia Long và sau này tổng trấn Gia Định thành Lê Văn Duyệt khi vua Gia Long mất. Tiểu quốc Panduranga đã hiện diện cho đến năm 1833 khi vua Minh Mạng dẹp tan liên minh Lê Văn Khôi (Gia Định thành) – Katip Sumat (Panduranga), phá bỏ Gia Định thành và xác nhập Panduranga vào tỉnh Bình Thuận (19).   Inrasara đã trải qua nhiều năm khổ cực, lắm lúc gian nan thu thập tư liệu từ nhiều nguồn trong dân gian, từ sách, tư liệu viết tay để lại... để cuối cùng anh viết lại và cho ra đời các công trình nghiên cứu về văn học Chăm một cách có hệ thống. Các tư liệu viết tay là đều bằng chữ Chăm akhar thrah. Inrasara dự định xuất bản toàn bộ gồm 10 quyển, 3 quyển đã được công bố:  Văn học dân gian, sử thi Chăm và trường ca Chăm. Cho đến nay văn tự cổ nhất chữ Phạn tìm thấy ở Đông Nam Á là trên bia Võ Cạnh, gần Nha Trang thuộc thế kỷ 3, và tiếng Chăm vào khoảng thế kỷ 6  trên bia tìm được vào năm 1936 ở Đông Yên Châu gần Trà Kiệu. Chữ Phạn được giới cầm quyền, giới thượng lưu như giáo sĩ Brahma dùng lúc đầu nhưng sau này vào khoảng thế kỷ 8 CE thì tiếng Chăm qua chữ viết akhar thrath (bắt nguồn từ mẫu tự Brahmi ở Nam Ấn) mới được dùng nhiều và sau thế kỷ 16 thì phổ biến rộng rãi hơn trên các bia ký. Còn tồn tại nhiều nhất là các tư liệu viết tay trên giấy, trên lá buông mà cổ nhất là cách đây khoảng 200 năm. Đây là những tư liệu mà Inrasara tập trung, với nội dung vừa truyền thống và vừa cận đại Trong tác phẩm Văn học Chăm – khái luận (11), Inrasara đã đề cập hầu như toàn bộ văn học Chăm bắt đầu từ văn học dân gian như Damnưy (thần thoại, truyền thuyết), Dalikal (chuyện cổ tích), Panwơc yaw (tục ngữ), Panwơc pađau (câu đố), Panwơc pađit (ca dao), Kadha rinaih dauh (đồng dao), các loại hát dân gian, akayet (sử thi), ariya (thơ ca trữ tình), thơ thế sự, gia huấn ca, thơ triết lý cho đến văn học Chăm hiện đại ngày nay. Chi tiết hơn là các tác phẩm cho từng lãnh vực trên gồm các trích tuyển bằng chữ akhar thrath (*), chuyển âm qua chữ Latin và dịch ra tiếng Việt: Văn học dân gian, ca dao - tục ngữ - thành ngữ - câu đố Chăm (12), Akayet - Sử thi Chăm (13), Ariya Cam - Trường ca Chăm (14). Sơ qua về sự phong phú và chi tiết của các công trình nghiên cứu trên, tôi xin trích lược một vài đoạn tư liệu trong toàn bộ công trình đầy lý thú và đáng để ý này. Về thần thoại Chăm, điểm đặc biệt như ta biết là yếu tố bên ngoài như ảnh hưởng của thần thoại Ấn độ thường rất ít hoặc đa số đã bị bản địa hóa. Thí dụ thần thoại Pram Dit-Pram Lak dựa vào thần thoại Ramayana Ấn độ nhưng đã được bản địa hóa với yếu tố Chăm là nổi trội. Trong thần thoại Chăm, Ppo Inư Nưgar (Mẹ của xứ sở hay Bà Chúa Xứ) đóng một vai trò chủ đạo. Thần thoại Damnưy Ppadauk Tanưh Riya kể rằng, thuở sơ khai, lúc vũ trụ còn chìm trong tối tăm, Ppo Inư Nưgar là một sinh thể tự sinh đầu tiên và duy nhất. Từ ngài phát sinh ra Ppo Yang Amư (thần cha) tạo ra muông thú và viết sử, Ppo Alwah dùng chính phần châu thân mình  hóa Thánh đường truyền dạy giáo lý cùng phong tục tập quán cho người Chăm Bàni (Awal) và Ppo Debita Swơr hóa mâm thờ và lo cho bên Chăm Bà-la-môn (Ahier). Ppo Alwah được tôn vương trị vì đất nước. Sau đó mỗi cử động của Ppo Inư Nưgar, xuất hiện tinh tú, trời, đất, sấm, sét… Ở đây ta thấy thần mẹ Ppo Inư Nưgar quan trọng hơn thần cha Ppo Yang Amư, một nét đặc biệt có nguồn từ xã hội mẫu hệ Chăm truyền thống xa xưa. Tuy nhiên sự hiện diện của Ppo Alwah cho người Chăm Bani (Hồi giáo bản xứ) và được tôn vương trị nước cho thấy Damnưy Ppadauk Tanưh Riya có lẽ đã được sửa đổi hay thêm vào sau này trong thần thoại cổ Chăm sau khi Hồi giáo du nhập và chiếm vị trí trội hơn Bà Là Môn truyền thống bắt đầu từ thế kỷ 12. Ngoài thần thoại về Ppo Inư Nưgar về sự thành lập trời, đất, con người và muông thú, đất nước, tập quán, xã hội...  còn có câu truyện Atmuhekat (hay Sự tích con gà gáy sáng) về sự hình thành vũ trụ. “Chuyện kể rằng, Thánh Ppo Kuk Parahimuk là Đấng sáng tạo ra vũ trụ và mọi vật trong trời đất. Một ngày kia, Ppo Kuk phái Thánh Iparahamuk cùng các vị thánh khác xuống trần gian để cai quản thế giới. Không ngờ, các vị thánh này bê tha rượu chè, ngủ say sưa để chỉ trong một đêm, quỷ Mưnưmax Xibac Kayong đến lén lấy cây cung và mũi tên vàng của Ppo Kuk, bắn tan nát hết mặt trời, mặt trăng và muôn tinh tú. Trời đất trở nên tối tăm, mù mịt. Muôn loài lại chìm trong hỗn loạn. Vùng thức giấc, Ppo Kuk biết nỏ thần bị đánh cắp, Ngài cũng chẳng thấy cột thánh đường đâu cả. Ngay tức thì, Ppo Kuk triệu tập những đại biểu ưu tú nhất của muôn loài để cùng Ngài đi tìm mặt trời, mặt trăng để thắp sáng vũ trụ trở lại. Ppo Kuk vượt đại dương cùng với đôi bạn gà vịt tự nguyện (gà gáy báo sáng và vịt chở họ đi) và tìm được mặt trời, mặt trăng đang lẩn trốn trong con ngươi của thần Inưrathwơl Akmư Lia-el. Vũ trụ được thắp sáng trở lại, trật tự được tái tạo, và xã hội loài người ổn định từ đó.” (11) Tại sao lại có hai thần thoại khác nhau về sự thành lập vũ trụ, vạn vật? Theo tôi thì thần thoạiDamnưy Ppadauk Tanưh Riya về Ppo Inư Nưgar với tính cách nghiêm trang xuất khởi từ giai cấp giáo sĩ thượng lưu trong vương triều. Ngược lại Atmuhekat với sự nhân cách hóa các vị thánh thần (cũng bê tha rượu chè) bắt nguồn từ quần chúng Chăm. Ta cũng không loại trừ sự khác biệt do thời gian trong lịch sử và nguồn gốc khác nhau từ các vương quốc Chăm trong khắp vùng từ Indrapura đến Panduranga. Trong các truyền thuyết, tôi để ý đến nhất là truyền thuyết về Ppo Rome (Damnưy Ppo Rome) và truyền thuyết Ppo Bin Swơr (Chế Bồng Nga) với lý do chính là chúng có liên quan đến những sự kiện trong lịch sử Việt

CHẾ BỒNG NGA, LÊ THÁNH TÔNGVÀ HOÀNG ĐẾ NHÀ MINH CỦA TRUNG HOA Andrew Hardy   Tại kinh đô ở Nam Kinh, ngày 25 tháng 7 năm Hồng Vũ thứ tư (1371), hoàng đế nhà Minh của Trung Hoa tiếp nhận một tấu văn cỡ lớn làm bằng vàng lá, trên khắc chữ ngoại quốc. Sau khi dịch, hoàng đế biết rằng những hàng đầu tiên của tấu văn này được đọc như sau: “Hoàng đế Đại Minh đã lên ngôi vỗ yên bốn bể. Bệ hạ như bầu trời và mặt đất bao phủ và chứa đựng muôn loài, như mặt trời và mặt trăng chiếu sáng vạn vật. Sánh với bệ hạ, A-da-a-zhe chỉ như một cọng cỏ. Bệ hạ thương kẻ hạ thần đã sai sứ ban cho thần ấn vàng và sắc phong cho thần làm vua xứ này. Thần rất biết ơn và tự hào, và sẽ như vậy mãi mãi”(1). Tác giả của tấu văn này, A-da-a-zhe, được biết đến trong lịch sử là vua Chămpa Chế Bồng Nga. Trong sắc phong 1 năm trước đó, hoàng đế đã giải thích những nguyên tắc trong mối quan hệ của họ ở tương lai: “Rõ ràng là đứng giữa thiên hạ, vỗ về bên ngoài, ta coi tất cả là như nhau. Ngươi phải chú tâm vào nhiệm vụ bảo vệ biên cương và chăm sóc dân chúng một cách cẩn trọng và nhất quán, mãi duy trì là một chư hầu”. Với tấu văn trên, Chế Bồng Nga bắt đầu việc trao đổi thư từ với hoàng đế, kéo dài trên một phần tư thế kỷ. Đọc chúng trong biên niên sử nhà Minh, chúng ta có thể thấy Chế Bồng Nga ngày càng tăng cường thử độ nhẫn nại của hoàng đế như thế nào qua việc phá vỡ luật lệ đã được giải thích từ những năm đầu của triều đại. Một thế kỷ sau, cũng biên niên sử đó mô tả việc trao đổi thư từ khác thử độ nhẫn nại của hoàng đế, thậm chí còn căng thẳng hơn. Trong trường hợp này, không phải vua Chămpa đã phá vỡ luật lệ mà là hàng xóm của ông ở phía bắc, vua Việt Nam Lê Thánh Tông. Nguyên nhân khiến cho cả hai vị hoàng đế bực tức là những câu chuyện lịch sử nổi tiếng và có một điểm chung: cả hai đều có kết quả là quân đội của nước kia phá hủy kinh đô của một nước. Chế Bồng Nga chiếm Thăng Long trong những năm 1370; Lê Thánh Tông chiếm Vijaya (nay là Đồ Bàn, tỉnh Bình Định) năm 1471. Từ nhãn quan của triều đình Trung Hoa, bài viết này xem xét sâu hơn bối cảnh lịch sử của hai câu chuyện với mục đích đề ra một cuộc tranh luận về sự trường tồn khác thường của Thăng Long trong vai trò là thủ đô chính trị của Việt Nam, điều mà tôi coi là vấn đề quan trọng nhất đối với các nhà sử học nghiên cứu di tích khảo cổ tại 18 Hoàng Diệu. Chế Bồng Nga Trong tấu văn năm 1371, sau phần thăm hỏi được trích dẫn ở trên, Chế Bồng Nga đi thẳng vào vấn đề. Ông kêu rằng Việt Nam “đang sử dụng quân đội tấn công biên cương” và đề nghị giúp đỡ dưới dạng “vũ khí, nhạc cụ và nhạc công”. Hoàng đế đã từ chối can thiệp; với đề nghị về âm nhạc, ông khuyên Chế Bồng Nga chọn người của mình “và gửi họ tới kinh đô để học hỏi”(2). Hai năm sau, hoàng đế thiết triều cùng các quan cận thần quyết định cách xử lý liên quan đến chiến tranh giữa Việt Nam và Chămpa: “Năm trước, An Nam dâng biểu tâu rằng Chămpa đã xâm phạm biên cương. Năm nay, Chămpa hiện quả quyết rằng An Nam đã quấy rối cương vực của mình. Cả hai nước này đều phụng sự triều đình, nhưng ta chưa xác minh được bên nào đúng và bên nào sai. Hãy cử sứ thần tới hai nước này lệnh cho họ chấm dứt chiến tranh và để cho dân chúng nghỉ ngơi”(3). Năm 1377, biên niên sử ghi lại thất bại và cái chết của vua Việt Nam trong cuộc tấn công vào kinh đô Chămpa(4). Hai năm sau đó, hoàng đế vẫn tiếp tục duy trì cách tiếp cận không thiên vị đối với chiến tranh, răn đe Chế Bồng Nga bằng những lời lẽ sau: “Các ngươi phải bảo vệ biên cương và chăm sóc dân chúng. Không được đề cập đến chuyện tranh cãi. Ngươi phải được răn rằng Hoàng thiên có thể hài lòng lẫn không hài lòng”(5). Năm 1380, thái độ căng thẳng của hoàng đế bộc lộ trong chiếu chỉ gửi vua Việt Nam: “Ai đúng ai sai ta không biết. Nếu oán giận không được xoa dịu và thù địch không được hóa giải, điều gì sẽ xảy ra trong tương lai? Nếu ngươi nghe theo lệnh ta, chấm dứt chiến tranh và nuôi dưỡng dân chúng, điều đó sẽ được phản ảnh lên Thiên kính và ngươi rõ ràng sẽ chứng kiến sự thịnh vượng lâu dài. Nếu ngươi không theo lệnh ta và khăng khăng tiếp tục theo cách của mình, ta e rằng nó sẽ giống như đã xảy ra trong thời Xuân Thu và ngươi sẽ mang tai họa đến cho mình”(6). Vài tháng sau, chiếu chỉ của hoàng đế gửi cho Chế Bồng Nga cũng chứa đựng sự răn dạy: “Một số nước rõ ràng có khả năng hành động một cách nhân đức và do đó họ phù hợp với Thiên đạo. Những nước này sao mà không tồn tại lâu dài, con cháu kẻ cai trị sao mà không thịnh vượng? […] Nếu ngươi không làm như vậy và vẫn muốn tiến hành tấn công, năm này qua năm khác sẽ trở thành cuộc chiến tranh cay đắng. Không có cách nào để xác định ai thắng ai bại. Trai cò tranh nhau, ngư ông đắc lợi”(7). Khoảng năm 1388, sự nhẫn nại của hoàng đế bị cạn kiệt. Chế Bồng Nga phái con trai của mình tới Nam Kinh với một thái độ kính trọng, đồng thời ra lệnh cho người đóng giả cướp biển để trộm đồ cống nạp cho thiên triều trên đường đến từ Campuchia. Hoàng đế hỏi: “Sao ngươi đứng đầu một nước vẫn có thể xúc phạm tàn bạo đối với Thiên tử?”(8). Sứ thần Chămpa sau đó “đã dâng cống sản phẩm địa phương để thú tội”(9). Tiếp theo, chúng ta thấy Chămpa trong biên niên sử ở mục ngày 2 tháng 12 năm 1391: Quốc sư Tao-bao Jia-zhi được phái đến từ nước Chămpa đã trình biểu chương bằng vàng và dâng cống sừng tê, nô lệ và vải vóc. Hoàng đế nói với Thượng thư Bộ Lễ rằng: “Tất cả những vật này là đồ cướp bóc. Chúng sẽ không được thu nhận!”. Trước đó, Thái sư Chămpa là Ge-sheng đã giết vua và tự lập mình làm vua. Vì vậy mà hoàng đế ra lệnh từ chối đồ cống nạp(10). Đó là quan điểm về triều đại Chế Bồng Nga từ hoàng cung đế chế Trung Hoa ở Nam Kinh. Lê Quý Đôn đưa ra một nhãn quan thẳng thắn và Việt Nam hơn về những sự kiện trong chiến dịch quân sự đầu tiên của Chế Bồng Nga: Năm Thiệu Khánh thứ 10, vua Trần Nghệ Tông (năm Tân Hợi) [tức 1371 sau CN.], tháng 3 nhuận, người nước Chiêm Thành vào cướp phá nước ta. Thuyền họ vào cửa biển Đại An [thuộc địa phận tỉnh Nam Định], rồi thẳng đến xâm phạm Kinh kỳ, đốt phá, cướp bóc rồi trở về(11). Các sự kiện vào cuối những năm 1370 và đầu những năm 1380 được tóm tắt lại như sau: Trần Phế Đế (1377 – 1388) lên ngôi thay Duệ Tông. Chỉ 6 tháng sau khi Duệ Tông tử trận, quân Chiêm “vào cửa Thần Phù (Yên Mô, Ninh Bình) rồi lên cướp phá kinh thành Thăng Long”. Không ai chống giữ được. Năm 1378, quân Chiêm lại sang đánh Nghệ An rồi ngược sông Hồng lên đánh phá Thăng Long. Từ năm ấy đến 1383, nhiều trận giằng co Chiêm – Việt trên đất Nghệ An – Hà Tĩnh. Giữa năm 1383, Chế Bồng Nga lại đem quân đánh phá Thăng Long, vua ra vào Việt Nam như đi vào chỗ không người, chỉ trong mấy năm đến phá kinh đô 3 lần, làm cho vua tôi phải kinh hoàng”(12). Lê Quý Đôn cung cấp một phiên bản súc tích về kết thúc ngoạn mục của triều đại Chế Bồng Nga. Năm 1390, khi cua Chămpa bị giết trên chiến trường trong lần cuối của hàng loạt các cuộc tấn công vào kinh đô Việt Nam: “Chế Bồng Nga bị tướng Trần Khắc Chân đánh phá và bị đại bại, chết ở sông Hải Triều. Còn bao nhiêu quân lính đều trở về nước họ”(13). Đọc điều này, chúng ta không ngạc nhiên về lời lẽ bực dọc của hoàng đế Trung Hoa trong những chiếu thư khác nhau gửi Chế Bồng Nga và các vua nhà Trần của Việt Nam. Trong các cuộc chiến tranh chiếm phần lớn thời gian của hai thập kỷ, kinh đô Việt Nam đã bị phá hủy nhiều lần, một vua Việt Nam bị giết tại cổng kinh đô Chămpa, và cuối cùng là vua Chămpa bị giết tại cổng của kinh đô Việt Nam. Vài năm sau đó, từ hậu quả không trực tiếp của những sự kiện này, Việt Nam học được sự thật cay đắng trong thành ngữ của hoàng đế về “trai và cò”. Nhà Trần nhanh chóng kết thúc và ít lâu sau, “ngư ông” triều Minh thiết lập sự cai trị trên toàn cõi Việt Nam. Lê Thánh Tông Biên niên sử ghi lại rằng ngày 15 tháng 6 năm 1471 – đúng một trăm năm sau khi việc trao đổi thư từ với Chế Bồng Nga bắt đầu – hoàng đế Trung Hoa tiếp nhận sứ thần từ vua Việt Nam là Lê Thánh Tông, được biết dưới cái tên Lê Hạo. Thông điệp của vua rất thẳng thắn: “Nước của thần rất gần với Chămpa và trong một thời gian dài, chúng thần bị nước này tấn công và hăm dọa. (…) Thần muốn tập hợp binh lính để chiến đấu, nhưng sợ rằng điều này sẽ vi phạm chỉ dụ của Thiên triều. Thần cũng muốn nhẫn nại chịu đựng sự đau khổ (…). Trong tình thế tiến thoái lưỡng nan, thần quyết định nhẫn nại và gửi sứ kèm theo tới triều đình để kiến nghị điều này”. Tại kinh đô Trung Hoa, Thượng thư Bộ Binh không tin một câu nào trong thông điệp đó, tâu với hoàng đế rằng Lê Hạo “tham lam vô độ và trong khi ngấm ngầm lên kế hoạch xâm chiếm lãnh thổ, hắn công khai kiến nghị yêu cầu này”. Hoàng đế viết răn đe vua Việt Nam: “Sao ngươi có thể kích động sự thù hằn, tăng cường quân đội và tham gia tấn công chống lại nhau và dành toàn bộ thời gian để khiển trách người đáng kính. […] Người phải rất, rất cẩn trọng”(14). Một năm sau, biên niên sử ghi lại thông điệp được sứ thần chămpa mang tới triều đình Trung Hoa: “Trong tháng hai năm Thành Hóa thứ bảy (tháng 2-3 năm 1471), quân đội An Nam đã tới và tấn công kinh đô của chúng thần, bắt nhà vua Bàn La Trà Toàn và gia quyến đem đi, tổng cộng hơn 50 người. Họ còn thu giữ ấn, đốt nhà cửa, giết hoặc đem đi vô số binh lính và dân thường, cả đàn ông lẫn đàn bà. Hiện nay, em trai của nhà vua Bàn La Trà Toại tạm thời nắm giữ việc quản lý các công việc của đất nước và khiêm nhường đón đợi sắc phong”. Biểu chương này được gửi tới Bộ Binh. Thượng thư Bộ Binh Bai Gui và những người khác tâu rằng: “Vào năm Thành Hóa thứ bảy (1471-72), An Nam tâu rằng Chămpa đã vượt biên giới tấn công họ, và yêu cầu triều đình rủ lòng thương bằng cách kiểm soát sự áp bức. Khi đó chúng thần cảm thấy rằng Lê Hạo đã ngấm ngầm lên kế hoạch xâm chiếm lãnh thổ nhưng lại công khai tâu rằng hắn bị tấn công. Nay hắn đã tàn phá đất nước đó và đem vua của họ đi. Nếu hắn không bị trừng phạt, không chỉ Chămpa sẽ đánh mất lòng trung thành với Trung Hoa mà nó còn có thể khiến An Nam trở thành ngoan cố. Chúng ta cần phái người mang lệnh dụ của triều đình đến cho Hạo, đòi hắn trả vua, gia quyến và ấn tín mà họ đã cướp cho Chămpa, để hành động của hắn không gây nên thảm họa quân sự”. Lệnh của triều đình ban rằng: “Không cần phải phái người tới An Nam. Hãy đợi khi sứ thần từ An Nam đến và ban lệnh của triều đình cho hắn”(15). Vài tháng sau đó, khi sứ thần của Lê Thánh Tông đến, hoàng đế khẳng định mô tả của Việt Nam và Chămpa về các sự kiện là rất “mâu thuẫn”, dụ rằng nhà vua phải ứng xử một cách chính trực và “ngày càng tôn trọng các chuẩn mực đạo đức”(16). Tuy nhiên vào năm 1475, sứ thần Trung Hoa tới triều đình Chămpa, khi đến cảng đã bị từ chối không cho vào và phát hiện ra rằng “toàn bộ gia đình cua Chămpa đã bị An Nam đem đi và lãnh thổ Chămpa đã được đổi tên là thừa tuyên Quảng Nam”(17). Trường nhiều năm, Lê Thánh Tông tiếp tục gửi các tấu biểu không chính xác tới hoàng đế; hoàng đế tiếp tục khuyên ông “tự sửa mình” (18), cho tới ngày hoàng đế nhận được văn bản sau đây trong năm 1478. “Thủ lĩnh Chămpa Bo-long-a-ma trước đây giao hảo với đất nước của chúng thần. Vào năm thứ 11 thời Thành Hóa (1475-1476), hắn thu nhận lực lượng hải thuyền của nước Lưu Cầu bị gió đánh dạt tới đó, sai họ xâm chiếm và cướp bóc. Họ đã bị lính sơn phòng của chúng thần đánh bại. Sứ thần họ Lý nay vừa từ Thiên triều trở về và thần kính cẩn nhận chỉ dụ của triều đình, trách mắng thần đã chiếm đất Chămpa và biến nó thành như quận huyện. Thần phải trình bày nghiêm túc thực tế một cách chi tiết để chứng tỏ rằng tại sao chúng thần rõ ràng không thể đã làm điều đó. Vùng đất mà Chămpa được phong không có đất đai màu mỡ. Nhà cửa ở đó có vài gia súc và ít lương thực dự trữ, làng quê thiếu dâu và đay, núi non không có vàng và đá quý, trong khi biển thiếu cá và muối. Họ chỉ có ngà voi, sừng tê, gỗ mun. Tuy nhiên, đất nước của chúng thần sản xuất ra những thứ đó nhiều hơn nhiều so với nhu cầu. Làm sao mà chúng thần có thể coi đó là những vật có giá trị? Nếu chúng thần lấy đất của họ, chúng thần không thể sống ở đó; nếu chúng thần lấy người của họ, chúng thần không thể dùng họ; nếu chúng thần lấy hàng hóa của họ, chúng thần sẽ không thể giàu hơn bởi những thứ đó; nếu chúng thần lấy quyền lực của họ, chúng thần sẽ không thể mạnh hơn. Cũng sẽ rất khó khăn cho chúng thần để canh giữ vùng đất này và chúng thần sẽ nhận được rất ít ích lợi từ đó. Sự mất mát sẽ rất lớn và lợi lộc thì ít, tai họa là rõ ràng và danh tiếng giành được là không có. Đó là những lý do khiến chúng thần không chiếm Chămpa và biến nó thành như quận huyện. Nay triều đình lại dụ thần trả đất cho họ, để dòng dõi cai trị không bị tuyệt diệt. Thần kính cẩn cho rằng sứ thần của triều đình do vội vàng khó có thể tiến hành những yêu cầu chi tiết, và người Chămpa, trốn tránh loạn lạc và căm ghét đất nước của chúng thần, đã nói với sứ thần tin tức này. Lời của họ không thể tin được. Thần khiêm nhường mong rằng sứ thần của triều đình sẽ được đặc biệt gửi tới để sắp đặt lãnh thổ và phục hồi dòng họ bị đứt đoạn, để Chămpa được yên bình cả trên lẫn dưới, biên cương đất nước thần được hưởng sự nghỉ ngơi. Chămpa từ đó sẽ là bình phong của Trung Hoa và sự sắp đặt sẽ ích lợi cho các dân tộc xa xôi. Đó là mong ước lớn của thần và thần kính cẩn gửi sứ thần Nguyễn Đức Trinh tới tâu lên điều này”(19). Tiếp theo vài tháng sau là tin tức từ Zhai-ya-ma-wa-an đề nghị sắc phong là vua của Chămpa. Sứ thần của ông tâu lên hoàng đế rằng “Người An Nam đã trả cho thần vùng đất ở biên giới phía nam của nước họ để thần cai quản. Thần đã tái lập đất nước, nhưng e sợ quyền lực của Hoàng thiên, không muốn nhận vương hiệu cho chính mình, đặc biệt phái sứ thần dâng biểu xin sắc phong”. Hoàng đế nhà Minh đồng ý với đề nghị này, chấp nhận thực tế tình trạng mới của Chămpa. Tuy nhiên vào năm 1481, một lần nữa, chúng ta lại thấy ông phản đối Lê Thánh Tông về sự chiếm đoạt của Việt Nam: “Việc này như thể ngươi không biết hay không thấy điều gì đã xảy ra sau khi cha ông ngươi tham gia vào các cuộc tấn công trả thù chống Chămpa” (20). Quan thanh tra của các tỉnh miền Nam Trung Hoa gợi ý phái quân đội triều đình đến chống Lê Thánh Tông để “trừng phạt tội lỗi”: tuy nhiên, quan thanh tra này bị nghi là hành động vì tham vọng cá nhân và sau đó đã bị trừng phạt (21). Vào năm 1481, sự quở trách nặng hơn từ kinh đô Trung Hoa đến Thăng Long: “Trong những năm trước, ngươi kiến nghị rằng tất cả đất đai của Chămpa bị các thủ lĩnh địa phương của nước này tranh giành chia ra và chiếm cứ. Nay xem xét cáo buộc của Gu-lai, rõ ràng là nước của ngươi đã chiếm đất và đẩy họ đi chỗ khác. [...] Sao ngươi có thể muốn che đậy sự xấu xa và tỏ vẻ có đạo đức, che giấu tội lỗi của chính mình, ở trên thất bại trong việc duy trì lòng trung thành của một người phụng sự bề trên, ở dưới thất bại trong việc duy trì mối quan hệ tốt với các nước láng giềng. [...] Nếu ngươi tiếp tục giả dối và bất lương, răn rằng Thiên đạo mang lại thịnh vượng cho người tốt và tai họa cho kẻ xấu” (22). Răn đe cuối cùng được ban bằng miệng cho sứ thần năm 1490: nếu cương giới không được tôn trọng, “Triều đình sẽ lập tức nổi giận và binh lính Thiên triều sẽ phá hủy lãnh thổ của người giống như những sự kiện trong thời Vĩnh Lạc (1403 – 1424). Liệu ngươi có thể không hối lỗi” (23). Trong khi biên niên sử ghi lại khởi hành của một sứ thần “vô cùng sợ hãi”, không chắc rằng cảm xúc như vậy đã được cảm thấy tại hoàng thành ở Thăng Long khi sứ thần trở về. Hai thập kỷ đã trôi qua kể từ khi kinh đô Chămpa sụp đổ và gần 3 thập kỷ sẽ qua trước khi cái chết của lê Thánh Tông được ghi trong biên niên sử Trung Hoa năm 1498” (24). Tại một thời điểm trong giai đoạn này, biên niên sử ghi lại tuyên bố quan trọng sau đây của hoàng đế: Xem xét An Nam, ta coi nó cũng giống như ngoại quốc. Mỗi khi nó phạm luật hay kháng lệnh, ta khoan dung tha thứ nó. Công khai, chứng tỏ vẻ trung thành và kính trọng, nhưng ngấm ngầm chúng xảo quyệt và khôn lỏi. Tuy nhiên, hành động của chúng không thể che giấu được. Binh pháp có nói: “Không được giả định rằng kẻ địch sẽ không tới. Dựa vào phòng thủ của mình để bảo vệ chống lại chúng” (25). Sự phòng thủ của Trung Hoa được tăng cường thích đáng dọc biên giới phía nam. Nhưng không có đội quân Trung Hoa nào từng có ý định vượt biên giới vào Việt Nam. Thảo luận Vào cuối thế kỷ XIII, kinh đô Việt Nam bị quân đội từ phía nam cướp phá. Cuối thế kỷ XIV, kinh đô này không bị quân đội từ phía bắc cướp phá. Từ cuối thế kỷ XIII đến đầu thế kỷ XIV, kinh đô Việt Nam đã nhiều lần rơi vào tay quân xâm lược nước ngoài. Mặc dù vậy, nó vẫn là kinh đô của đất nước trong nhiều thế kỷ sau. Trái lại, vào cuối thế kỷ XIV, sự sụp đổ của kinh đô Chămpa đã dẫn đến sự chấm dứt của vương quốc Chămpa. Có thể thấy khá rõ về những sự kiện lịch sử khá nổi tiếng. Nhưng chúng ta học được điều gì của Chế Bồng Nga và Lê Thánh Tông, về lịch sử của Thăng Long? Theo quan điểm của tôi, chúng ta có thể vạch hai đường tìm hiểu từ các câu chuyện trên để định hướng suy nghĩ của chúng ta về Thăng Long. Cả hai đều được dẫn dắt bởi một câu hỏi lịch sử quan trọng nêu ra từ di tích khảo cổ tại 18 Hoàng Diệu, Ba Đình, Hà Nội. Câu hỏi này có thể được nêu ra theo hai cách. Thứ nhất, tại sao kinh đô của Việt Nam lại duy trì ở đúng một chỗ trong một giai đoạn dài như vậy? Thứ hai, tại sao kinh đô của Việt Nam lại chuyển vào miền Trung ở cuối giai đoạn này (đến Huế vào đầu thế kỷ XIX)? Giúp chúng ta nghĩ về câu hỏi này, các nhân tố tổ chức hành chính, bối cảnh khu vực và sự phát triển kinh tế – xã hội là rất quan trọng. Thăng Long không thể được hiểu chỉ đơn giản bằng việc nghiên cứu riêng Thăng Long. Bối cảnh mà tôi muốn nêu ra để chúng ta xem xét ở đâu là bối cảnh nổi lên từ mối quan hệ lâu dài giữa Chămpa và Việt Nam. Khác biệt chủ yếu giữa Chế Bồng Nga và Lê Thánh Tông là mục đích tấn công của người này vào kinh đô của người kia. Một mặt, chúng ta không có cứ liệu cho thấy rằng Chế Bồng Nga có ý định chiếm cứ Thăng Long: mục tiêu của ông trước tiên là quân sự, thứ đến là cướp bóc, là giả thuyết có khả năng nhất. Nếu ông thực sự có tham vọng chiếm cứ, ông thiếu mô hình chính trị và cấu trúc hành chính cần thiết để đảm bảo sự lâu bền của lãnh thổ chiếm được. Mặt khác, mục tiêu của Lê Thánh Tông là rõ ràng trong thư từ của ông với hoàng đế Trung Hoa. Chúng ta hãy xem xét đoạn văn sau trong biểu chương của ông năm 1475, nhớ đọc nó với nhận thức về phong cách hoàn toàn không trung thực trong trao đổi thư từ của ông với Thiên triều trên danh nghĩa: “Nếu chúng thần lấy đất của họ, chúng thần không thể sống ở đó; nếu chúng thần lấy người của họ, chúng thần không thể dùng họ; nếu chúng thần lấy hàng hóa của họ, chúng thần sẽ không thể giàu hơn bởi những thứ đó; nếu chúng thần lấy quyền lực của họ, chúng thần sẽ không thể mạnh hơn”. Những tuyên bố này không chính xác – lịch sử đã chứng minh điều đó – vừa dường như vua Việt Nam biết rằng chúng không trung thực. Văn bản này quả thật ẩn chứa giải thích rằng vua Việt Nam bị thúc đẩy bởi ham muốn chiếm đoạt những thứ đắt giá mà ông tỏ ra coi thường: ngà voi, sừng tê, gỗ mun trong hệ thống buôn bán mà nền kinh tế liên quốc thời đó dựa vào. Và ông biết rõ răng trong tay nông dân Việt Nam, ngay cả đất đai bạc màu của Chămpa cũng có thể sản xuất ra lúa gạo. Xét như vậy, ta không thể bỏ qua cấu trúc kinh tế – xã hội tương ứng của Chămpa vận hành một hệ thống kinh tế – xã hội theo hướng đông – tây mang tính dịch chuyển cao qua các địa hình khác nhau, dựa rên buôn bán được thực hiện trên một phạm vi trải dài: điều này cũng cung cấp nền tảng kinh tế cho hệ thống chính trị mang tính liên kết của nó. Hệ thống kinh tế – xã hội Việt Nam kém dịch chuyển hơn, dựa trên nông nghiệp trồng lúa, ủng hộ hệ thống chính trị có cấu trúc trung tâm và phân cấp: định hướng địa lý bắc – nam là một chức năng của khả năng tái tạo mô hình kinh tế và hành chính, thực hiện bởi những cuộc di dân vừa là binh lính vừa là nông dân trên một địa hình duy nhất: vùng đất thấp phù hợp với canh tác ruộng nước. Những cấu trúc đối lập này có các hệ quả sau: sự dịch chuyển và đa dạng của mô hình Chămpa đã tạo nên sự giàu có, được đầu tư vào việc phát triển một loạt các trung tâm cố định mang tính biểu tượng về chính trị (các đô thị lớn, tất nhiên và cả Mỹ Sơn, khu thánh địa của triều đình). Tuy nhiên, mô hình này không đòi hỏi sự mở rộng lãnh thổ thống nhất. Sự không dịch chuyển và thống nhất của mô hình Việt Nam tạo ra ít của cải hơn: không có các đô thị mà là xã hội của các làng được nối với nhau bằng hệ thống hành chính lỏng lẻo nhưng mang tính trung tâm và đẳng cấp. Quan trọng nhất là những làng này có khả năng tự tái tạo, vừa theo mạng lưới di dân tự phát, vừa đáp ứng yêu cầu chủ động của chính quyền. Chămpa là một nền văn minh dựa trên mô hình đa cực trong phát triển đô thị và chính trị. Trái lại, trong mô hình đơn cực của Việt Nam, nếu Thăng Long coi nó là trung tâm của đế chế, đế chế mà nó cai quản là một đế chế của các làng. Tuy nhiên chính mối quan hệ giữa các làng với kinh đô đơn cực – dàn xếp thông qua các cấp hành chính trung gian – duy trì sự ổn định của kinh đô và tính năng động bảo thủ của xã hội làng. Thuật ngữ “năng động bảo thủ” là rất quan trọng, bởi sự năng động của sự tái tạo làng một quá trình trên hết là tái tạo: tại những nơi khác, làng tìm cách tái tạo chính nó, các cấu trúc cơ bản của làng, mô hình quan hệ với chính quyền trung ương, trong phản ứng với thách thức từ việc thích nghi với địa kinh tế của một môi trường mới. Tôi không phải là người xem xét các khía cạnh chính trị và văn hóa của cái có thể được gọi là “chủ nghĩa bảo thủ triệt để”: khuynh hướng tái tạo cấu trúc của quyền lực trung ương tại cùng một chỗ. Trong khi cấu trúc kinh tế – xã hội và văn hóa chính trị đóng một vai trò quan trọng trong cách các sự kiện diễn ra, chúng ta cũng cần tìm những cách giải thích lịch sử đối với các sự kiện của lịch sử. Tôi muốn nêu rằng một trong những cách giải trí lịch sử đối với sự lâu bền của đời sống Thăng Long như là một kinh đô có thể được tóm tắt lại trong câu hỏi sau đây: tại sao sau đóng góp ngoạn mục mở rộng biên cương đất nước, Lê Thánh Tông cai trị toàn bộ lãnh thổ quốc gia? Chỉ vài năm sau cái chết của ông, và trong khoảng hai thế ỷ, Việt Nam bị chia ra thành hai triều Nam – Bắc: đất nước được sự cai quản từ hai kinh đô. Sau khi thống nhất, Thăng Long đã mất vị trí kinh đô của nó cho Huế. Câu trả lời của tôi là ở giai đoạn Đàng Trong – Đàng Ngoài, vị trí kinh đô của Thăng Long phụ thuộc vào sự thành công của cấu trúc phòng thủ được các chúa Nguyễn xây dựng trong thế kỷ XVII tại tỉnh Quảng Bình. Thêm vào đó, sự thành công của Lũy Thầy và thành tũy liên quan tạo nên một trong những điều kiện cần thiết cho quá trình Nam tiến của Việt Nam. Hai quá trình này liên quan đến nhau: vấn đề kinh đô và vấn đề mở rộng biên cương. Với sự chiếm đóng lãnh thổ Chămpa, liệu một triều đình đóng tại Hà Nội xa xôi có khả năng tạo ra những điều kiện cần thiết cho quá trình mở rộng biên cương về phía nam? Có thể có. Liệu quá trình này có khuyến khích kinh đô chuyển vào phía nam? Có thể không. Cả hai câu hỏi chỉ là giả thuyết và phi lịch sử. Nhưng chúng đáng được hỏi, bởi câu trả lời lịch sử có thể được đưa ra. Thứ nhất, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn quan trọng của quá trình nam tiến, sự mở rộng này được tạo thuận lợi bởi những cách tân của triều đình các chúa Nguyễn đóng tại kinh đô ở Phú Xuân. Thứ hai, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn mở rộng, kinh đô triều Lê không thể di chuyển vào Nam. Hai chứng cứ mà tôi dùng để kết thúc thảo luận này ủng hộ cách giải thích trên về các sự kiện. Chứng cứ thứ nhất là việc chuyển kinh đô vào Huế do ông vua sáng lập triều Nguyễn: đây gần như là phản ứng không tránh khỏi với chiến thắng tối hậu trong cuộc chiến với Tây Sơn, dựa trên sức mạnh của họ Nguyễn ở phía nam của đất nước. Chứng cứ thứ hai đưa ta lại xem xét về lịch sử của hai kinh đô trong thế kỷ XIII và XIV liên quan ở trên. Trong những năm 1370, chúng ta thấy kinh đô Việt Nam bị quân Chămpa tàn phá. Trong những năm 1470, chúng ta thấy quân Việt Nam tàn phá kinh đô Chămpa. Như biên niên sử triều Minh thuật lại, tất cả những sự kiện này đều được triều đình phương Bắc giám sát chặt chẽ. Nhưng hoàng đế nhà Minh quan sát từ đâu? Khi chúng ta xem xét số phận hai kinh đô của Chămpa và Việt Nam, chúng ta cũng phải nắm trong đầu lịch sử của kinh đô Trung Hoa trong giai đoạn này. Vào năm 1421, kinh đô Trung Hoa chuyển từ Nam Kinh lên Bắc Kinh. Nguyên bản: The History của Thăng Long in Regional Context: Chế Bồng Nga, Lê Thánh Tông and Chinas Ming Dynasty Emperor, 2008. Nguyễn Thị Hồng Hạnh dịch   CHÚ THÍCH: (1) Geoff Wade, dịch, Southeast Asia in the Minh shi-lu: an ope

TS Phạm Hải Hồ Sau thảm họa động đất – sng thần – điện hạt nhn t㢠n ph đất nước hoa anh đo, nhiều quốc gia trᠪn thế giới nghim tc xem x꺩t lại chnh sch năng lượng của m�nh, khẩn trương kiểm tra độ an ton của cc lࡲ phản ứng đang hoạt động hay t nhất cũng tạm cho “nghỉ” một số nh m�y “cao tuổi” [a]. Tại Đức, ngy 30/05/2011, sau khi tham khảo kiến của những nhའ khoa học, đại diện cc tổ chức x hội dᣢn sự v Ủy ban Đạo đức, chnh phủ Đức đୣ quyết định cho ngừng hẳn 8 nh my nguyࡪn tử đang tạm ngưng hoạt động v đng cửa nhೠ my cuối cng vṠo năm 2022 . Mới đy, Nhật Bản đ tạm thời đ⣳ng cửa tất cả 54 nh my điện hạt nhࡢn v trắc nghiệm cho thấy chng kh캴ng đủ sức chịu đựng trạng thi stress, v hủy bỏ kế hoạch xᠢy dựng nh my mới của họ [c]. Chࡺng ta đừng qun rằng Đức v Nhật lꠠ hai nước đ đầu tư rất nhiều vo nghi㠪n cứu v pht triển việc xࡢy dựng nền cng nghiệp hạt nhn lớn mạnh với tỷ lệ điện nguy䢪n tử đng kể. Chng ta cũng nẪn biết rằng mỗi nh my hạt nhࡢn ngừng hoạt động sẽ gy thiệt hại tới khoảng một triệu euro/ngy cho chủ nh⠠ my (theo ước tnh của Lutz Mez thuộc Trung t᭢m Nghin cứu về Chnh sꭡch Mi trường của trường đại học Freie Universitt Berlin, điều được Barbara Meyer-Bukow, ph䤡t ngn vin của c䪴ng ty Vatterfall đang vận hnh nhiều nh mࠡy hạt nhn ở Đức gin tiếp x⡡c nhận [b bis]. Tri với những lời dự đon bi quan, “tại Nhật đᡣ khng xảy ra tnh trạng khẩn cấp; c䬡c nh my khࡡc sản xuất điện nhiều hơn nn ở Tokyo v Osaka đ꠨n vẫn sng v chiếc xe lửa tốc hᠠnh Shinkansen vẫn chuyển động bnh thường”, như một người bạn Nhật Bản của ti chia sẻ. D촢n nước bạn đ cho cả thế giới thấy tinh thần dũng cảm của mnh trong đau thương. Ch㬺ng ti tin tưởng cc bạn sẽ vượt qua mọi th䡡ch thức v thnh c࠴ng trong việc chuyển đổi sang một cơ cấu năng lượng an ton, kinh tế v thࠢn thiện với mi trường. Nh m䠡y điện tương lai sử dụng năng lượng ti tạo ở Fukushima sẽ l một biểu tượng mạnh mẽ của sự thay đổi hệ hᠬnh (paradigm shift) trong tư duy của con người về năng lượng v sự sống. Những tưởng thảm họa xảy ra với con chu Thࡡi Dương thần nữ cũng l cơ hội để cc nhࡠ lnh đạo nước ta rt ra b㺠i học thực tiễn v cn nhắc lại chࢭnh sch năng lượng của mnh. Ai ngờ, ngoại trừ sự bᬠy tỏ mối quan ngại của một vi đại biểu Quốc hội [d] gần như chỉ c những lời tuy೪n bố chung chung (“sẽ rt kinh nghiệm từ sự cố Fukushima”) hay hết sức chủ quan về độ an ton của nhꠠ my điện hạt nhn (“an toᢠn tuyệt đối”) m Tập đon năng lượng nguyࠪn tử Nga Rosatom sẽ xy dựng tại Ninh Thuận. Trong số những hoạt động tuyn truyền từ đ⪳ đến nay, ti đặc biệt ch 亽 đến lớp học mở với chủ đề “Chng em với năng lượng nguyn tử” do UBND tỉnh Ninh Thuận phối hợp với Tập đoꪠn Rosatom tổ chức cho 50 học sinh tiểu học Phan Rang – Thp Chm cᠡch đy một năm. Sau hai tiếng rưỡi được đại diện tập đon n⠳i trn giới thiệu v đặt cꠢu hỏi gợi mở về điện hạt nhn, vừa được… vẽ nh m⠡y nguyn tử, một số em cho biết khng c괲n sợ v đ hiểu lợi ࣭ch của loại năng lượng ấy [e]! Học sinh vẽ nh my điện hạt nhࡢn. Nguồn: Ninh Thuận online Nếu như được tiếp cận thng tin đa chiều, c lẽ c䳡c em, những người chủ tương lai của đất nước, sẽ thấy rằng… …Khng thể no kh䠴ng sợ điện hạt nhn! Trong qu khứ, nhiều chuy⡪n gia hạt nhn đ từng tuy⣪n bố kỹ thuật nguyn tử v c괹ng an ton, cả trăm ngn năm mới c࠳ thể xảy ra một tai nạn. Nhưng rồi từ đ tới nay mới su mươi năm th㡴i, loi người đ chứng kiến một loạt sự cố lớn: Osjorsk/Kyschtym (Li࣪n X, 1957), Sellafield (Anh, 1957), Harrisburg(Hoa Kỳ, 1979), Chernobyl(Lin X䪴, 1986), Fukushima(Nhật, 2011). Đ l chưa kể h㠠ng ngn sự cố khc, trong số đࡳ nhiều trường hợp c khả năng gy tai nạn hạt nh㢢n nặng nề nhất nếu khng được khm ph䡡 − đi khi chỉ nhờ một sự tnh cờ − v䬠 xử l kịp thời. Chỉ ring ở Đức, từ 1965 tới 2011 c�c cơ quan gim st đᡣ ghi nhận 6.000 vụ trục trặc kỹ thuật phải khai bo từ 30 nh mᠡy điện v cơ sở kỹ thuật hạt nhn khࢡc [2]. Ai cũng biết Đức l nước c nền c೴ng nghệ hạt nhn pht triển, quy định chặt chẽ, văn h⡳a an ton cao v một đội ngũ khoa học kỹ thuật c࠳ năng lực v kỹ luật vo bậc nhất thế giới. Vậy mࠠ tai nạn hạt nhn nặng nề nhất vẫn c thể xảy ra ở đⳳ. An ton hạt nhn cũng như nhiều vấn đề khࢡc lin quan đến năng lượng nguyn tử đꪣ được cc chuyn gia như GS Phạm Duy Hiển [f], GS Nguyễn Khắc Nhẫn [g], GS Ho᪠ng Xun Ph [h], TS Ph⺹ng Lin Đon v.v. phꠢn tch kỹ lưỡng. Trong phạm vi bi n�y, ti chỉ xin trả lời cu hỏi sau: Bức xạ từ nh䢠 my hạt nhn cᢳ gy bệnh ung thư trẻ em? Cả thế giới kinh hong v⠬ cc thảm họa hạt nhn Chernobylvᢠ Fukushimam nhn dࢢn Nga, Nhật Bản v cả cộng đồng thế giới cn phải gಡnh chịu hậu quả chưa biết tới bao giờ. Thế nhưng, khi hoạt động bnh thường, nh m젡y điện nguyn tử cũng c những t곡c động d khng g鴢y no động, khng thể thấy bằng mắt thường nhưng khᴴng km phần khủng khiếp. Từ những năm 90 của thế kỷ trước, nhiều cng tr鴬nh nghin cứu cho thấy trẻ em sống gần nh mꠡy điện hạt nhn ở Canada [3], CHLB Đức [4], Anh [5], Php [6] v⡠ Hoa Kỳ [7] c tỉ lệ mắc bệnh ung thư cao hơn bnh thường một c㬡ch đng kể. Một số cng trᴬnh ấy so snh số trẻ em mắc bệnh ung thư sống trong phạm vi 15; 20; 25 hay 50 kilmᴩt quanh cc nh mᠡy điện hạt nhn với số trung bnh c⬡c trẻ mắc bệnh trong cả nước. Một số khc nghin cứu ch᪭nh xc hơn, so snh số trẻ mắc bệnh ung thư sống trong những v᡹ng c nh m㠡y nguyn tử với số trẻ cng lứa tuổi mắc bệnh ở những v깹ng tương tự nhưng khng c nh䳠 my nguyn tử. Kết quả: Ở những v᪹ng c nh m㠡y nguyn tử, số trẻ em mắc bệnh ung thư đều cao hơn nhiều so với số trẻ mắc bệnh ở những vng kh깡c. Khuyết điểm của phương php đối chiếu thứ hai l: tuy hai loại vᠹng được lựa chọn theo một số đặc tnh giống nhau, nhưng c thể bỏ qua một hay nhiều đặc t�nh khc c ảnh hưởng đến qu᳡ trnh gy bệnh ung thư, khiến kết quả nghi좪n cứu bị sai lệch. V vậy, trong cng tr촬nh mới đy của Cơ quan Đăng k ung thư trẻ em Đức [8], nh⽳m khoa học gia thực hiện đ đo khoảng cch từ nh㡠 ở của mỗi trẻ dưới 5 tuổi mắc bệnh ung thư mu tới nh mᠡy nguyn tử gần đ (16 nh고 my). Họ lại so snh mỗi đứa trẻ mắc bệnh với ba trẻ khᡴng mắc bệnh được chọn ngẫu nhin nhưng c c곹ng tuổi, giới tnh v c�ng ở trong vng của trẻ mắc bệnh. Tổng cộng c 1.952 trường hợp mắc bệnh đăng k鳽 trong khoảng thời gian từ 1980 – 2003 v 4.735 trường hợp khỏe mạnh được khảo st. Nghiࡪn cứu bệnh – đối chứng (case-control study) ny được nhiều tổ chức độc lập đnh giࡡ l rất chnh xୡc [1,9,10]. N cho thấy trong phạm vi 5 kilm㴩t, trẻ em dưới 5 tuổi cng ở gần nh mࠡy hạt nhn chừng no, rủi ro mắc bệnh ung thư m⠡u cng tăng nhiều chừng nấy. Ngoi ra, số trẻ mắc bệnh trong phạm vi 5 kil࠴mt cũng cao hơn hơn số trung bnh trong to鬠n lin bang 40 %. Năm 2009, theo yu cầu của nhꪳm Nghị vin Lin minh 90 & đảng Xanh, GS BS Eberhard Greiser đꪣ thực hiện một phn tch tổng hợp (meta-analysis) bao gồm những nghi⭪n cứu quan trọng nhất ở 80 nh my nguyࡪn tử thuộc năm quốc gia nu trn [9]. GS Greiser xꪡc nhận kết quả của Cơ quan Đăng k ung thư trẻ em Đức v t�nh độ tăng rủi ro mắc bệnh ung thư mu ở trẻ em từ 0 – 14 tuổi l 13% vᠠ ở trẻ em từ 0 – 4 tuổi l 19%. Những con số ny rất đࠡng kể, bởi v rủi ro mắc bệnh ung thư phổi tăng thm từ 13 – 19% ở người lao động kh쪴ng ht thuốc nhưng thụ động ht khꭳi thuốc của đồng nghiệp [11] đ dẫn đến luật cấm ht thuốc ở nơi c㺴ng cộng tại nhiều nước, trong đ c Việt Nam (nhưng dường như kh㳴ng mấy ai biết). Tuy ung thư l bệnh do nhiều tc nhࡢn gy ra, nhưng tới nay khoa học khng t⴬m thấy một nhn tố no kh⠡c (bức xạ tự nhin, chất độc ha học, cha hay mẹ l고m việc ở nh my hạt nhࡢn v.v.) lại c tc động tr㡪n diện rộng v phụ thuộc vo khoảng cࠡch chỗ ở – nh my điện hạt nhࡢn như vậy. Từ đ, ta c thể r㳺t ra kết luận: mặc d c nồng độ rất thấp, c鳡c chất phng xạ pht ra từ nh㡠 my nguyn tử hoạt động b᪬nh thường chắc hẳn l nguyn nhઢn chủ yếu của rất nhiều trường hợp ung thư mu trẻ em. Ti liệu tham khảo: - Bᠠi bo: [a] Nguyễn Trần – Nguyễn Vượng (theo Science 331). Fukushima vᠠ những hệ lụy. Bi 1: Thế giới điện hạt nhn hậu Fukushima? SGTT Media 23/04/2011. An Bࢬnh (theo BBC). Trung Quốc, Venezuela đồng loạt ngừng cc kế hoạch hạt nhn. Dᢢn tr 17/03/2011. Duy Phc. Nhật Bản xem x�t lại chnh sch năng lượng. Tuổi Trẻ Online 12/05/2011. Huỳnh Thiềm: Thanh Ni�n Online 30/05/2011. [b bis] Das Gupta, Oliver. Alte Atomkraftwerke Die Gelddruckmaschinen. Sddeutsche.de 06.07.2009. [c] Phan Anh. Nhật đng cửa nh쳠 my điện hạt nhn cuối cᢹng. Tuổi Trẻ Online 04/05/2012. [d] Hồng Khnh. Khng thể để điện hạt nhᴢn lm gnh nợ lớn cho con chࡡu. VnExpress 13/11/2009. Lan Hương. kiến đại biểu Quốc hội về Vinashin vݠ điện hạt nhn. Dn tr⢭ 27/03/2011. [e] Bee.net.vn. Học 2 tiếng rưỡi, HS tiểu học “hết sợ” điện hạt nhn? 15/04/2011. [f] Phạm Duy Hiển. Điện hạt nhn s⢡t bin giới ảnh hưởng g đến Việt Nam? TuanVietnam.net 23/07/2010. Phạm Duy Hiển (phỏng vấn bởi Thanh Phương). Việt Nam cần xꬩt lại chnh sch ph�t triển điện hạt nhn. RFI 21/03/2011. Phạm Duy Hiển. Việt Nam trước cuộc tổng r so⠡t về điện hạt nhn trn to⪠n thế giới. SGTT Media 08/04/2011. [g] Nguyễn Khắc Nhẫn. Thảm hoạ ở nh my điện hạt nhࡢn Fukushima. 19/03/2011. Nguyễn Khắc Nhẫn (phỏng vấn do Đức Tm thực hiện). Việt Nam nn dừng chương tr⪬nh điện hạt nhn. RFI 28/03/2011. Nguyễn Khắc Nhẫn (phỏng vấn do Gia Minh thực hiện). An ton hạt nh⠢n. Tạp ch Khoa học Mi trường 25/04/2011. Nguyễn Khắc Nhẫn. Suy ngẫm b�i học Chernobyl sau 26 năm. BBC tiếng Việt 29.4.2012. [h] Hong Xun Phࢺ. Mạn bn về an ton điện hạt nhࠢn. Hoang Xuan Phu’s Home Page 14/06/2011. Hong Xun Phࢺ. Phiu lưu điện hạt nhn. Hoang Xuan Phu’s Home Page 17/07/2011. Phꢹng Lin Đon. Khủng hoảng hạt nhꠢn tại Nhật dưới mắt một chuyn vin người Việt. Vietsciences 19/03/2011. Phꪹng Lin Đon. Động đất, s꠳ng thần, v tai nạn l hạt nhಢn Fukushima Daiichi tại Nhật. 04/04/2011. - C!c ti liệu khc: ࡠ [1] Bundesamt fr Strahlenschutz. Epidemiologische Studie zu Kinderkrebs in der Umgebung von Kernkraftwerken – KiKK-Studie Abschlieende Stellungnahme des Bundesamtes f쟼r Strahlenschutz (September 2009). [2] Bundesamt fr Strahlenschutz. Kernkraftwerke in Deutschland − Meldepflichtige Ereignisse seit Inbetriebnahme (Stand vom 28.02.2011). [3] Clarke EA, McLaughlin J, Anderson TW. Childhood leukaemia around Canadian nuclear facilities. Phase I. Final report. Atomic Energy Control Board.Ottawa, 1989. Clarke E. A., McLaughlin J., Anderson T.W. Childhood leukaemia around Canadian nuclear facilities. Phase II. Final report. Atomic Energy Control Board.Ottawa, 1991. [4] Mhner M., Stabenow R. Childhood malignancies around nuclear installations in the former GDR. Med Forsch 6 (1993), 59-67. Kaletsch U, Meinert R, Miesner A, Hoisl M, Kaatsch P, Michaelis J. Epidemiologische Studien zum Auftreten von Leuk춤mieerkrankungen bei Kindern in Deutschland. Schriftenreihe Reaktorsicherheit und Strahlenschutz. Bundesministerium fr Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit. 1997. [5] Gardner M. J. Father’s occupational exposure to radiation and the raised level of childhood leukaemia near the Sellafield nuclear plant. Environ Health Perspect 94 (1991), 5-7. Black RJ, Sharp L, Harkness EF, McKinneyPA.Leukemia and non-Hodgkin’s lymphoma: Incidence in children and young adults resident in the Dounreay area of Caithness, Scotland in 1968-1991. J. Epidemiol Community Health 48 (1994), 232-236. Committee on Medical Aspects of Radiation in the Environment (COMARE). Tenth report. The incidence of childhood cancer around nuclear installations in Great Britain. 2005. [6] Evrard AS, Hmon D, Morin A, Laurier D, Tirmarche M, Backe JC, Chartier M, Clavel J. Childhood leukaemia around French nuclear installations using geographic zoning based on gaseous discharge dose estimates. Br J Cancer 94 (2006), 1342-1347. [7] Surveillance, Epidemiology, and End Results (SEER) Program (www.seer.cancer.gov) Limited-Use Data (1973-2006), National Cancer Institute, DCCPS, Surveillance Research Program, Cancer Statistics Branch, released April 2009, based on the November 2007 submission. IllinoisStateCancer Registry: Melinda Lehnherr, R.N., Assitant Division Chief. Illinois Department of Pulic Health, Illinois State Cancer Registry, public data set v16, data as of November 2008. FloridaStateCancer Registry: http://fcds.med.miami.edu/oscripts/pub_textrates_age.asp PennsylvaniaStateCancer Registry: http://app2.health.state.pa.us/epiqms/default.asp [8] Spix, Claudia; Schmiedel, Sen; Kaatsch, Peter et al. Case–control study on childhood cancer in the vicinity of nuclear power plants in Germany 1980–2003. European Journal of Cancer 44, issue 2 (2007), 275-284. Kaatsch, Peter; Spix, Claudia; Schulze-Rath, Renate et alleukaemia in young children living in the vicinity of german nuclear power plants. International Journal of Cancer 122 (2008), 721-726. [9] Greiser, Eberhard. Leuk쩤mie-Erkrankungen bei Kindern und Jugendlichen in der Umgebung von Kernkraftwerken in fnf Lndern. Meta-Analyse und Analyse im Auftrage der Bundestagsfraktion B’90/Die Gr줼nen. Musweiler, 2009. [10] Umweltinstitut Muenchen e.V. Krebserkrankungen bei Kindern um Atomkraftwerke. KiKK-Studie besttigt die Analysen des Umweltinstituts. [11] World Health Organization. International Agency for the Research on Cancer: Tobacco Smoke and Involuntary Smoking. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. Volume 83.Lyon, 2004.

10 lợi ch sức khỏe tuyệt vời của c chua L�n da sng mịn, mi tᡳc ng mượt, tri tim khỏe mạnh,…l㡠 một trong những lợi ch tuyệt vời m c� chua mang lại cho sức khỏe. Với 10 lợi ch sức khỏe sau đy bạn sẽ thấy c� chua khng thua g thần dược. Điều l䬠m nn sức hấp dẫn của ca chua đối với sức khỏe l chất lycopene. Lycopene lꠠ một loại chất chống oxy h3a v c rất nhiều trong cೠ chua. Lycopene l loại chất cơ thể khng thể tự tạo ra được mഠ chỉ c thể bổ sung thng qua đường ăn uống. Với lycopene, c㴠 chua trở thnh nguồn thực phẩm tuyệt vời gip cơ thể chống lại bສnh ung thư v một số loại bệnh khc. Một ly nước ࡩp c chua mỗi ngy lࠠ sự bổ sung hon hảo để bạn chăm sc sức khỏe của m೬nh. 1. C chua v lࠠn da Chất chống oxy ha c trong c㳠 chua l thnh phần chủ yếu c࠳ trong cc sản phẩm sữa rửa mặt. Cc chất oxy hᡳa ny gip tẩy tế bຠo chết v phục hồi cc tế bࡠo bề mặt, từ đ chng l㺠m sng da v mang lại cho bạn khuᠴn mặt rạng rỡ. Đắp vi lt cࡠ chua ln da trong vng 10 ph겺t l bạn sẽ thấy ngay tc dụng của nࡳ đối với ln da. Bn cạnh đળ, nước p c chua l頠 phương thuốc tự nhin gip trị mụn trứng c꺡 v lm se kh࠭t lỗ chn lng. 2.ⴠC chua v xương Lượng canxi vࠠ vitamin K dồi do trong c chua gi࠺p hnh thnh v젠 gip xương chắc khỏe. Lợi ch nꭠy thấy rất r khi bổ sung c chua v堠o chế độ ăn của trẻ. Khi gy xương, ăn nhiều c chua l㠠 cch rất tốt gip xương mau liền. 3.ẠC chua v mࠡu Vitamin A, vitamin C v beta-carotene c trong cೠ chua hoạt động như cc chất chống oxy ha trong m᳡u lm sạch cc gốc tự do gࡢy tổn hại đến mu. C chua cᠠng đỏ cng chứa nhiều beta-carotene, một loại chất đặc biệt cần cho mu. Bࡪn cạnh đ, c chua c㠲n chứa nhiều vitamin K, loại vitamin cần thiết gip ngăn ngừa xuất huyết. 4.Cꠠ chua v gan Một trong những lợi ch sức khỏe của cୠ chua mới được pht hiện gần đy lᢠ ngăn chặn hiện tượng tắc nghẹn của gan. V vậy, c chua gi젺p phng trnh bệnh xơ gan. Th⡠nh phần ha học c trong nước 㳩p c chua l liều thuộc tự nhiࠪn gip ha tan sỏi mật từ gan, một căn bệnh kh겡 phố biến hiện nay. Do đ, bổ sung c chua đủ lượng l㠠 cch tuyệt vời để những người hay uống rượu giảm bớt cc tᡡc hại xấu của rượu. 5.C chua v tc Cೠ chua chứa rất nhiều vitamin A dưỡng chất gip mi tꡳc khỏe mạnh v bng đẹp. Cೡc chuyn gia da liễu thường sử dụng cc loại chất chiết xuất từ cꡠ chua để ngăn ngừa hiện tượng tc gy rụng v㣠 phục hồi sự tăng trưởng cho tc. Điều trị rụng tc l㳠 một trong những tc dụng của c chua được cả nhᠢn loại biết đến từ rất lu. 6.C⠠ chua v tri tim Cࡠ chua chứa nhiều vitamin B, kali gip giảm lượng cholesterol xấu căn nguyn gꪢy nn cc bệnh liꡪn quan đến huyết p. V vậy, cᬠ chua rất hữu ch trong việc ngăn ngừa đột quỵ, đau tim v c�c biến chứng về tim khc. 7.Cᠠ chua v thận Cc thࡠnh phần ha học c trong c㳠 chua gip “ha tan” sỏi mật, từ đ겳 ngăn ngừa tnh trạng hnh th쬠nh sỏi trong thận. C chua c tೡc dụng lớn trong việc thanh lọc mu, do đ m᳠ n giảm tải cho thận v gi㠺p thận hoạt đng tốt hơn. 8.C䠠 chua giảm cc tc hại của thuốc lᡡ C chua khng thể giഺp bạn cắt cơn thm thuốc l hay gi衺p bạn bỏ thuốc nhưng n lại c t㳡c dụng rất lớn trong việc giảm cc tc hại của thuốc. H᡺t thuốc l tạo ra cc chất gᡢy ung thư trong mu, căn nguyn gốc rễ của hầu hết c᪡c bệnh do nicotine gy ra. Trong c chua c⠳ chứa nhiều axit coumaric v axit chlorogenic l những thࠠnh phần bảo vệ cơ thể khỏi tc hại của chất gy ung thư. 9.ᢠC chua v mắt Vitamin A lࠠ nguồn dinh dưỡng gip duy tr vꬠ cải thiện thị lực, v vậy ăn c chua sẽ gi젺p bạn c một đi mặt khỏe mạnh. Ăn c㴠 chua thường xuyn l cꠡch để bạn c được tầm nhn tối khi trời tối. 10.㬠C chua mang lại nhiều lợi ch cho bệnh nhୢn tiểu đường Một lợi ch sức khỏe tuyệt vời nữa của c chua đến từ chromium. Chromium gi�p giảm lượng đường trong mu, từ đ giᳺp bệnh nhn tiểu đường kiểm sot được bệnh của m⡬nh. Đối với những người bị bệnh tiểu đường th việc bổ sung c chua v젠o chế độ ăn hng ngy lࠠ điều cần thiết. Theo aFamily.vn

Cu chuyện ny l⠠ cu chuyện của cc bạn, c⡢u chuyện về cuộc đời của mỗi người chng ta. Nếu chng ta, ngay giờ ph꺺t ny, ngồi nghĩ lại qung đời đࣣ qua, hồi tưởng lại cc k ức vui, buồn, cὡc tnh cảm m ch젺ng ta đ từng trải qua,... mọi thứ, chng ta cảm thấy rằng ch㺺ng ta thật sung sướng khi đ trải qua những giờ pht đ㺳. V từ by giờ, chࢺng ta cảm nhận rằng cuộc sống của chng ta l một quyển sꠡch, đ l quyển s㠡ch cuộc đời. Quyển sch ny chưa kết thᠺc, chng ta l những người viết n꠪n trang sch cho chnh ch᭺ng ta. V v thế, hଣy ht một hơi thật su v�o v bắt tay vo việc. Gia đࠬnh: Đ c bao giờ bạn n㳳i với cha mẹ, anh chị em của bạn rằng bạn yu thương họ chưa? Ti d괡m ni l chưa. Ch㠺ng ta đi khi khng để 䴽 đến những g chng ta c캳 v khng trഢn trọng n. Chng ta kh㺴ng tỏ by sự yu thương của ch઺ng ta với những người trong gia đnh, để rồi một ngy kia, ta phải hối tiếc v젬 điều đ. Ti đ㴣 mất đi ng b nội, v䠠 cả b c nữa. Tഴi cảm nhận rất r sự hối tiếc trong lng v岬 đ khng n㴳i ln được lời yu thương đối với họ. Vꪠ by giờ, họ đ ra đi, t⣴i khng cn cơ hội để l䲠m được điều đ nữa. Bạn b: Đ㨣 c bao giờ, bạn định nghĩa bạn b của m㨬nh phải l người thế no chưa? T࠴i cũng dm chắc l chưa, vᠠ ti chc mừng cho bạn v京 điều đ. Chng ta phải c㺳 bạn b, v ch蠺ng ta trn trọng tnh bạn m⬠ chng ta đang c với nhau. T곴i rất hn hạnh được lm quen với rất nhiều người bạn, những người đ⠣ khng hề để đến c佡c tnh xấu của ti m� lm bạn v chia sẻ mọi sự với t࠴i. V ti biết rằng khi họ cần, tഴi sẽ ở bn cạnh họ. Tnh yꬪu: Bạn c bao giờ nghĩ người yu của m㪬nh phải l người như thế no chưa? T࠴i dm chắc l rồi. Nhưng cᠳ bao giờ bạn nghĩ rằng, người yu l tưởng của m꽬nh l khng hề tồn tại khഴng? Rằng điều bạn cần l một người chia sẻ với mnh như một người bạn vଠ hơn thế nữa khng. Rằng tnh y䬪u giống như một cuộc chơi ko co giữa hai người khng? Khi bạn v鴠 bạn của mnh c tranh chấp, nếu cả hai người c쳹ng ko, sợi dy sẽ đứt, nhưng nếu một người k颩o, cn người kia thả, sợi dy sẽ kh⢴ng đứt m bền vững mi khࣴng. Nhưng bạn hy nhớ, nếu bạn l người k㠩o, đừng ko qu nhiều, v顬 sợi dy khng dⴠi lắm để đối phương thả đu. Đừng bỏ ph bất kỳ cơ hội n⭠o. Hy trn trọng những g㢬 mnh c. H쳴n nhn: Bạn c bao giờ nghĩ về cuộc sống gia đⳬnh chưa? Ti khng d䴡m ni đến điều ny nhiều. V㠬 bản thn mnh cũng chưa c⬳ kinh nghiệm, nhưng sự tưởng tượng của con người l v hạn. Bạn cള nghĩ rằng hn nhn sẽ gắn kết hai người lại với nhau kh䢴ng? Rằng bạn phải chấp nhận tất cả mọi thứ của đối phương v chung sống với nhau. Ti khഴng nghĩ su xa đến thế. Ti chỉ hy vọng rằng m⴬nh lm được điều ny. Nếu c࠳ một lc no đ꠳, ti, hay đối tượng của ti tức giận, điều duy nhất t䴴i lm l ࠴m người đ vo l㠲ng v ni "Anh y೪u em" bởi v tnh y쬪u th xa đi c쳡c bất đồng v gắn kết chng ta lại với nhau. Con cມi: Con ci l hᠬnh ảnh của chng ta. V thế, hꬣy cố gắng tạo ra một hnh tượng tốt, m qua đ젳, chng ta c thể thấy được kết quả của điều ch곺ng ta lm qua con ci chࡺng ta. V chng ta hạnh ph຺c về điều đ. Sự nghiệp: Bạn c bao giờ nghĩ m㳬nh sẽ lm g chưa? Chắc lଠ c rồi bạn nhỉ. Nhưng cho d g㹬 đi nữa, hy nhớ lấy nguyn tắc của sự th㪠nh cng: "Nỗ lực trước, gặt hi sau". H䡣y cố chim nghiệm điều ny. N꠳ rất quan trọng đối với bạn. V hy nhớ, khࣴng hề c cố gắng no l㠠 v ch cả.

Tnh yu chỉ đến với những người vẫn c쪲n niềm tin khi đ từng bị thất vọng. N chỉ đến với những người vẫn c㳲n muốn yu khi họ đ từng bị tổn thương. Chỉ cần thời gian một ph꣺t th bạn đ c죳 thể cảm thấy thch một người. Một giờ để m thương một người. Một ng�y để m yu một người. Nhưng mઠ bạn sẽ mất cả đời để qun một người. Chnh v꭬ thế mong bạn đừng bao giờ đi yu một người chỉ v bề ngoꬠi diện mạo đẹp đẽ của họ tại v ci đẹp đ졳 rất dễ bị phai tn. V đừng bao giờ yࠪu người ta chỉ v tiền ti danh vọng, tại v젬 những ci đ đều sẽ tan theo m᳢y khi. Bạn hy chọn một người mang lại được nụ cười tr㣪n mi của bạn tại v chỉ c䬳 nụ cười mới c đủ quyền lực xua tan mn đ㠪m u tối trong bạn. Bạn hy chọn một người m muốn những thứ tốt nhất đến với bạn v㠠 sẵn sng để sự vui vẻ của bạn trn hết mọi thứ; trપn cả sự vui vẻ của chnh mnh.Bạn h�y chọn người m bạn c thể c೹ng tm sự, chia sẻ niềm vui với nỗi buồn, sẵn sng ⠴m bạn vo lng khi cần thiết vಠ hon ton hiểu r࠵ tất cả về bạn v những g bạn muốn. Bạn hଣy chọn người m chịu bỏ hết tất cả thời gian qu bཡu của họ để đến với bạn v khng bao giờ đലi hỏi bất cứ điều g ngoại trừ được nghe lời ni dịu d쳠ng của bạn v lm một nơi nương tựa tốt nhất khi bạn cần đến. Tࠬnh yu bắt đầu từ một nụ cười, chớm nở bằng một ci h꡴n v cảm nhận được từ những ci ࡴm ấp dịu dng. Một tnh yପu thật sự khng thể xy dựng từ những m䢢u thuẫn đổ vỡ của qu khứ m phải bằng những gᠬ trong sng ở tương lai. Bạn nn hướng nh᪬n thẳng về pha trước chứ đừng bao giờ ngoi nh�n lại dĩ vng. Bạn sẽ khng thể n㴠o tiếp tục sống vui vẻ nếu như bạn khng chịu bỏ qua những đau đớn từng xảy đến trong đời. Bạn nn c䪳 nghị lực để lm những g bạn cảm thấy lଠ đng v tốt cho những người b꠪n cạnh bạn, nhất l chnh bản thୢn bản. Nếu bạn để cho một mối tnh khng vui vẻ lu촴n nu ko bạn th� bạn sẽ cng bị nhiều đau khổ, tan nt con tim vࡠ cay đắng của sự chia tay. Chnh v những thứ n�i trn, bạn đừng bao giờ ngần ngại ni l곪n những g bạn đang suy tư v những g젬 đang đến trong lng bạn. Những lời ni mⳠ khng thể ni được, l䳺c no cũng mang đến những bất hạnh cho chnh bản thୢn. Những lời khng ni đ䳳 c một lực rất mạnh mẽ v n㠳 sẽ lm ảnh hưởng đến bạn rất nhiều nếu bạn khng nളi ra. C những lc trong cuộc sống khi bạn thật sự nhơ nhung một người v㺠 chỉ muốn lấy người đ ra khỏi giấc mơ v mong muốn c㠳 thể m lấy họ trong thực tại. Bạn hy mơ những g䣬 bạn muốn mơ v đi tới những chỗ no bạn muốn tới. Bạn hࠣy lm những g bạn muốn lଠm, tại v bạn chỉ c một cuộc đời v쳠 một lần cơ hội để lm những g bạn muốn. Bạn nପn nhớ lc no cũng phải đặt bản thꠢn mnh vo vị tr젭 của người khc. Nếu như những g lᬠm hoặc ni đ sẽ l㳠m tổn thương đến bạn th bạn phải biết rằng n cũng sẽ l쳠m tổn thương đến người đ. Một lời ni tế nhị cũng c㳳 thể dẹp được những cuộc tranh luận (tranh ci lớn) , một lời tn nhẫn c㠳 thể lm tan nt một đời người, một lời nࡳi hợp thời c thể lm dịu những căng thẳng v㠠 một lời ni yu thương c㪳 tc dụng chữa lnh một vết thương. Niềm vui khᠴng phải gồm ton những điều đẹp nhất trong cuộc sống nhưng phải tạo thnh từ tất cả những điều xảy ra trong thời gian dࠠi v với tiến trnh của nଳ. Niềm vui chỉ chờ đợi những người đ từng khc, những người đ㳣 từng thương tm v những người đ⠣ từng tm kiếm, tại v chỉ c쬳 những người đ mới biết từng yu qu㪽 trong niềm vui của mnh v của những người b젪n mnh. Bạn sẽ cảm thấy rất đau khi bạn tht sự thương y좪u một người m người ấy lại khng yപu bạn. Nhưng ci ấy cn chưa đau bằng nếu bạn thật sự thương yᲪu một người nhưng lại khng c can đảm để n䳳i cho người đ biết. C thể l㳠 Thượng Đế, ngi muốn chng ta quen trước những người mຠ khng phải thuộc về mnh trước khi cho m䬬nh gặp được “người bạn trăm năm” để cuối cng mnh sẽ biết qu鬽 trọng người đ hơn. Nhưng bạn hy n㣪n nhớ rằng trn đời sẽ khng c괳 một ai c thể biết được “người bạn trăm năm” của mnh sẽ l㬠 người như thế no? C thể bạn đೣ gặp được người đ nhưng v sự rụt r㬨 nht nht kh꡴ng dm ni của bạn sẽ l᳠m bạn mất đi ci người l tưởng đέ. Bạn sẽ khng thể ngờ được nhiều khi người đ cũng c䳳 những tnh cảm như bạn nhưng cn đang chờ đợi bạn ngỏ lời. Bạn nghĩ thử coi, bạn đ첣 tm được một người trần qu nhất th콬 người thiệt thi nhất chnh l⭠ bạn m thi.Nhưng mഠ thật sự ci buồn thảm nhất chnh l᭠ khi bạn đ tm được ngươi t㬬nh trong mộng của bạn rồi nhưng để tới cuối cng mới pht hiện ra rằng người đ顳 lại khng c duy䳪n phận với bạn v bạn khng cലn đường chọn lựa no khc hơn lࡠ đnh phải xa nhau. Ci đࡳ l một điều đau khổ nhất nếu xảy ra trong đời bạn. Cuối cng h๣y yu qu những g꽬 bạn đang c v đừng n㠪n v những giận hờn nhỏ nhặt np để rồi dẫn đến cuộc chia tay kh젴ng nguyn cớ. Hy thương y꣪u v tn trọng lẫn nhau vബ trong đời người, tnh yu c쪳 khi chỉ đến c 1 lần m th㠴i.

Kiều Ngọc Quy*n San Jose, USA ngy 15 thng 11 năm 2012 ࡠ Thưa qy vị, Ti mong q괺y vị tha thứ cho ti,sỡ dĩ ti phải viết thật nhiều cho Dharma.Trước đ䴢y ti thật tnh t䬴n trọng hắn,trn trọng một người Chăm c học vị TS,nhưng hắn đⳣ lm ti thất vọng quഡ nhiều, hắn đ nu đời tư c㪹a ti từ khi HARAR Champaka mới xuất bản,nhưng ti ko bao giờ phản ứng tren mạng.t䴴i muốn đối mặt với hắn nhưng hắn trnh n v᩠ ni nhiều với đn em hắn về đơi tư của t㠴i,hơn nữa cứ dng BBT Champaka để che dấu thay v hắn.B鬢y giờ lạii đem đời tư ti để đnh phủ đầu t䡴i nữa.Ti ko nhịn nữa,Ti th䴡ch thức Dharma đi diện với ti tr㴪n mạng hay trực diện,nếu hắn ko dm l "THẰNG H᠈N".cho hăn khỏi quấy ph x hội Chăm tại Hᣣi ngoại.Ti vẫn biết, vềChampa học ti ko bằng hăn nhưng về mặt x䴣 hội v hnh chࠡnh cũng như vận dụng quần chng hắn ko đng lꡠm học tr của ti..Hắn giỏi Phⴡp ngữ nhưng chưa chắc hắn rnh từ Việt ngữ.Học vị l phương tiện cho hắn đi đến cứu cࠡnh,nhưng rồi cứu cnh của hắn la phương tiện cho ngươi đi sau v đᠴi khi người ta sẽ vượt qua ma hắn ko ngờ được.Chưa chắc học vị cao m xy dựng quần chࢺng được nếu kiu ngạo v trịch thượng coi quần ch꠺ng l đm nࡴ dịch.sử dụng mt bầy đệ tử a dua nịnh ht m䳬nh. Sau đy,ti cũng thⴠnh thật muốn cc thnh viᠪn Champaka đng lợi dụng việc g đ鬳 m đụng chạm đn tੴi m để ti khള xử,người duy nhất ti muốn chỉ mặt l Dharma. Xin th䠴ng cảm.TẠ ƠN QY VỊ. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Kiều Ngọc Quyڪn San Jose, USA ngy 16 thng 11 năm 2012 ࡠ Knh thưa qy vị, Theo b�i viết của MUSA POROME ngy 20/4/2012,chủ đ lਠ Thực trạng x hội Cham hm nay. 1-Kinh tế. 2-X㴣 hội. 3-Văn ha. Ti rất tr㴢n trọng v đồng tnh với bଠi viết nầy bởi n rất trung thực v r㠵 rng để cho nh cầm quyền VN vࠠ Campuchia, nơi c dn tộc Cham sinh sống,phải quan t㢢m nhiều hơn .Nhưng ti xin viết thm một số vấn đề tr䪭ch nơi website CHAMPAKA.NFO,t̴i cũng xin gp . v nhận định một c㠡ch khch quan v trung thực.Mong qᠺy vị thng cảm. BI KỊCH X HỘI CHĂM H䃔M NAY của MUSA POROME ngy 21/3/2012. *Sự biến đổi của thời cuộc : Trch "(..,,....)Sau khi chୡnh phủ Hoa kỳ ra chnh sch nh�n đạo(...)cứu xt nhưng t nh鹢n của chế độ cộng sản theo diện HO,th (...) " Theo đoạn văn ny người viết kh젴ng vui lng khi những HO qua MỸ. - Ti xin nⴳi rằng, thật may cho giới tr thức trẻ tai Hoa kỳ,nếu khng c� chng ti l괠 những người lớn sang Mỹ th dn tộc Cham c좲n bị xoy vo vᠲng quỷ đạo "XẢO QUYỆT" của DHARMA,bởi giới tr thức trẻ dựng chuynchưa c� đủ tầm nhn su xa v좠 rộng ri về chiu thức chồng ch㪩o của Dharma.Ti ni vậy ko c䳳 nghĩa l ch bai cડc bạn m sợ cc bạn chưa đủ kinh nghiệm về thủ đoạn ch࡭nh trị của một con người mưu m,bất nghĩa ko trừ thủ doạn bỉ ổi no miễn sao th䠢u tm lợi lc v㴠 danh nghĩa về mnh. Ti xin dẫn chứng: Anh NHUẬN l촠 thầy đ dạy tiếng PHP vだ chữ CHAM cho Dharma tại Php,nhưng v anh Nhuận chất phᬡt v thật th,trung thực vࠠ quảng đại nn bị Dharma chơi gi l겡i.Cn cc bạn trẻ,Dharma lật lừa kh⡴ng c g l㬠 kh cả. (QY vị sẽ thấy kết quả lời n㚳i của ti,nếu ai ra ngoi quỷ đạo của Dharma). *Những bi kịch x䠣 hội Cham: Trch "(....)c một nguy�n nhn chnh yếu đ⭳ l một loại tr thức Cham ra đi mang theo gia sản chống phୡ lẫn nhau sang Hải ngoại v sư say m quyền lưc thống trị người kh쪡c,tip tucf hnh nghề đạo đức giả vꠠ lc no cũng ꠴m bản chất bẩn thỉu ho danh với ho dan h lᡠm nh lnh tụ người Cham(....)" Thạt ra ko ai muốn chࣴng ph ngoại trừ Dharma v Champaka muốn dựng chuyện đẻ bᠴi nhọ người khc gy thᢪm nghi kỵ v hiềm khch lẫn nhau. Tr୭ch "(........) Họ sẵn sng luồng ci bất cứ ai nếu cຳ lợi cho họ(.........) để hnh thnh một b젨 phi ring đẻ phục vụ cho mục ti᪪u của họ với khu hiệu l đập ph⠡ những người Cham ko cng quan điểm với họ,tn họ l鴠m chủ nhn của x hội nầy,Họ l⣠ ai? ****HỌ L AI ? Nếu t4i cn ở VN,toi sẽ trả lời về nhn vật người Cham l⢠ THNH THẢO v VẠN THANH BNH> C̲n bn MỸ ti biết MUSA Thỏa muốn am chỉ 괔ng LƯU QUANG SANG nhưng v nhat gan ko dm n졳i thẳng ra.. Nhưng,ti dng chữ NHƯNG để cho qu. vị tự suy nghĩ,toi n乳i rất chan thật như sau : Ti l ch䠡u ng cố DԢn biễu TỪ CNG XUԂN,ku ng TỪ C괔NG THU bằng cậu--- ngoi ra ti cലn ng cậu l CỐ Thiếu t䠡 TỪ HƯU THƠM l bạn ch cốt của CỐ Th/tୡ D.T.SỞ Tranh cử Dn biểu năm 1972 ti vận động vⴠ đứng tn lm đại diện trong hồ sơ cho Ứng cử vi꠪n DƯƠNG tấn THI thay v XU씂N,v l vận động viࠪn rất cực đoan. Ti với SANG l䔠m sui gia khi qua MY sau năm năm. Nhưng sui gia la một lẻ, chuyn x hội l꣠ lẽ khc,nhiều vấn đ xᨣ hội nếu SANG tԴi sẵn sng đối lập nếu ti thഢy ko hợp l...Trong đời ti chỉ c 2 người t䳴i chịu khut phục l ᠴ Cậu THƠM v cố DB XUԂN,ngoai ra ko con ai lay chuyển ti theo . họ được..Nếu Musa Thỏa m chỉ 䡴 Sang l chưa chnh xୡc bởi ng Sang l con người ko luồng c䠺i,trnh n đụng chạm,cᩳ lẻ hơi hơi 3,4 OK..hơi hơ thi nha. Đoạn văn m Musa Thỏa viết n䠪n dnh cho Dharma l đ࠺ng nhất nhờ vậy mới qua Php học được thay v ở chiến trường. ( ko riᬪng sau nầy m từ khi cn bಪn VN năm 1968 ), BBT Champaka hon ton bࠪnh vực Dharma m li từ chuyện cũ năm xưa ra bഴi nhọ ng ta. như: 1/ Vấn đ"con heo quay" năm 1996 theo mặt T䨍N NGƯỠNG, ng SANG, chị MẬN,ng Đ䴔NG,v ng LƯU dều cള lỗi cả v l ban tổ chức KATE đ젣 thiế tn trọng những người MUSLIM.Đu c䢳 ring ng SANG.*về mặt x괣 hội--một buổi tiệc c nhiều mn ăn ngon,gi㳡 trị để đi thực khch ko ph㡢n biệt tn gio,t䡭n ngưỡng hoặc kin cử, ai ăn hay ko ăn ty . chọn,ko ngồi chung được th깬 ko bn ghế ngồi chỗ kh頡c,nhiều mon ăn dọn ra chủ tiệc cảm thy thoải mi hơn l⡡ thiếu mn trở thnh keo kiệt,bủn xỉn sợ tốn k㠩m lm khach hết vui. Nếu biết thng cảm với nhau,tha thứ cho nhau mഠ giải quyt vấn đề th vẫn tốt đẹp,ko đến nỗi IOC bị tan vỡ, " thương nhau nước đục cũng trong,ghet nhau nước chảy giữa dong cũng dơ ". 2/Vấn đề bầu ban quản trị mới của IOC,Tꬴi xin xc nhận ti,Phᴺ văn LƯU v Chu văn THỦ lࢠ những người chng đi danh xưng IOC ( International Office of Champa ) bởi từ office c䳳 nghĩa l VĂN PHNG ko hợp cho một cộng đồng Cham hiện nay đң đng người,hơn nữa một tập thể x hội ko phải l䣠 cng ty hay cơ quan g, xin thay từ COMMUNITY c䬳 nghĩa l cộng đồng,hoặc từ ORGANIZATION c nghĩa lೠ tổ chức.( Ti sẽ vit về phần nầy sau V/v t䪴i v Dharma trao đổi với nhau trươc một đm họp ) 3/V/đ TỐ cડo cố thiếu t SỞ năm 2001--2003.chuyn n᪢y ko đang ni nữa bởi đ vui vẻ v㣠 ha giải với nhau tốt đẹp,băng chứng cụ thể l đ⠡m tang theo truyền thống do Ph v Lưu đảm trch vꡠ anh Đức vẫn sinh hoạt trong hội Truyền thống VH Sacramento bnh thường. Đ 11 năm tr죴i qua rồi m Champaka vẫn nhắc lại,muốn khơi dậy sự hiềm khch với nhau. 4/V/đ chữ Cham taiKuala Lumpur thang 9/2006 cũng nhắc lại. VẤN ĐỀ LୂM GIA TN VIŠT THƯ CHO DHARMA thng 8,2010. Chuyện giữa Dharma v Gia Tᠢn từ 2010 ko lin quan đến champaka ,nhưng cung li 괴ng SAng vo,Tại sao DHARMA v Champaka th࠹ Ong Sang dai dẳng như vay. trch "(.....)v một t�n hip sĩ m như L.G.T깂N chưa lm được g cho dଢn tộc th kh m쳠 hạ được một tay kiếm chuyn nghiệp như Po Dharma,một người đ từng sống chết tr꣪n bi chin trường sung đạn gần 5 năm v㪠 hm nay vẫn hy sinh cuộc đời cho dn tộc Champa" Tăng bốc nhau qu䢡 cỡ,Gia Tn "m" nhưng Dharma "đui" c⹳ kh g đ㬢u với Gia Tn. "NĂM NĂM sống chết trn b⪣i chiến trường sng đạn" thật LO KHOꁉT v KHOE KHOANG,năm 1970 mới sp nhập quࡢn đi CPC,nawm1971 bị thương về nằm BV ower BIN H䊒A, năm 1972 sang Php học lm bᠠi toan thế no thnh 5 năm vậy. VỀ THࠀNH VĂN HONG v B VĂN ANH *BBT Anakhan champaka ng`y 21/3/2012. Thư của 2 người nầy viết cho Dharma ngy 10/11/2010 cung li ഴng SANG v ng TỶ vԠo để chữi, d thư đ viết c飡ch đay hơn 10 năm. CỰU DB TỪ CHỐI TIP XʚC VỚI PO DHARMA****BBT Champaka ngy 4/FEB 2012. ng SANG ko thԨm tiếp Dharma cung ko khỏi đem chuyện "Con heo quay", "v/đ Tranh cử DB năm 1972" v "V/đ kin tụng cố Th/Tડ SỞ" ra nữa. CỰU DB LƯU Q SANG PHỦ NHẬN LỄ RA MẮT SCH LỊCH SỬ CHAMPA***BBT champaka ng`y 21/1/2012. ng SANG ko tham dự ra mắt sԡch cung bị chữi.,vic nầy từ 9/2011 đến 2012 champaka vẫn cn chịu kh겳 ko ra. Sang ko tham dự ra mắt s锡ch bị chữi,cn ng DOHAMIDE ra mắt s┡ch cũng bị Champaka v Dharma chựi xối xả,lam sao đay hả qu vị. Chưa kể chữi Chế LINH,ko tham gia đại hội 2007,r୴i đi ht VN cung bị Champaka bᴴi nhọ v chựi bới. KO ai khỏi bị chựi cả như LỘ MINH TRẠI, INRASARA,TỪ CNG PHԚ QUANG ĐẠI CẨN. KNH MONG QU. VỊ ĐỌC B̀I NẦY M PH
N XT CHO*****CHAMPAKA vɠ DHARMA như thế no mới vừa lng.Cam ơn qu. vi. KIỀU NGỌC QUYᲊN

Sự vng dậy của Ja Thak Wa From Champaka.org 05-10-2007 lc 11:59:00 AM Po Dharma (Professor) (T麳m lược từ bi tiểu luận m ch࠺ng ti đ đăng trong Champaka 4, 2004, tr. 37-80) “…nếu ai giết được một th䣠nh vin của nhm Ja Thak Wa, họ được thưởng ba quan tiền mang dấu khắc “Phi Long”. Nếu ai giết được một quan chỉ huy của Ja Thak Wa, họ sẽ được một phần thưởng quan trọng hơn…” Sau ng고y từ trần của L Văn Duyệt ở Si G꠲n vo năm 1832, hong đế Minh Mệnh ra lệnh x࠴ qun chinh phạt Panduranga-Champa v cⴹng d man trước khi quyết định xa bỏ vương quốc n㳠y trn bản đồ ꐴng Dương. Sự diệt vong Champa vo năm 1832 đ đưa nh࣢n dn Champa vo con đường v⠴ cng thống khổ. Khi khng chịu nổi nữa những tang thương của một d鴢n tộc vong quốc, nhn dn Champa chỉ c⢲n con đường duy nhất l vng dậy chống lại kẻ x๢m lược. Cuộc biến động đầu tin sau ngy Champa diệt vong lꠠ sự vng dậy vo năm 1833 của Katip Sumat, một nh頢n vật Hồi Gio đ từng cư tr᣺ nhiều năm ở Makah (tức l Kelantan, M Lai). Trước đo࣠n qun hng mạnh của Việt Nam thời đ⹳, phong tro Kakip Sumat bị tan r v࣠o năm 1834. Sự thất bại của Katip Sumat chỉ l tiếng chung bഡo hiệu cho sự ra đời của một phong tro đấu tranh kế tiếp, với một tổ chức quy m vഠ hiện đại hơn, đ l sự v㠹ng dậy của Katip Thak Wa, người Chăm Bani lng Văn Lm (Phan Rang), cũng lࢠ một nhn vật đ từng giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều đ⣬nh Panduranga-Champa thời trước. Thời điểm sự ra đời phong tro của Ja Thak Wa trn sઢn khấu chnh trị Việt Nam rất thuận lợi, v đ� l thời điểm m nhࠢn dn Champa vong quốc đang gặp phải bao thống khổ hng ng⠠y v sự p bức của triều đ졬nh Huế. Chỉ nghe tiếng gọi đấu tin của Ja Thak Wa, nhn dꢢn Champa đ vng dậy dưới một l㹡 cờ chung, khng phn biệt t䢴n gio, chủng tộc, địa phương, nhằm giải phng đất nước Panduranga-Champa, kh᳴i phục lại những g m ho젠ng đế Minh Mệnh đ ph hủy, từ cơ cấu kinh tế, x㡣 hội, lịch sử, văn ha, v.v.. ể tiến đến mục ti㐪u, Ja Thak Wa đề ra một chiến lược đầu tin đ l고 xy dựng lại vo năm Gi⠡p Ngọ (nasak athaih, 1834) một cơ cấu giải phng vững chắc trong những mật khu ở vng cao nguy㹪n Panduranga (ồng Nai Thượng) vР Kauthara (Nha Trang-Ph Yn). Phục hưng triều đại vua Po Romꪩ Khi đ xy dựng xong mật khu chiến đấu, Ja Thak Wa triệu tập một hội đồng quốc gia để chỉ định Po War Palei, d㢢n tộc Raglai, thuộc lng Cadang, ln lઠm quốc vương (Po Patrai) của Panduranga. Po War Palei l anh rể của Po Dhar Kaok (tn Việt lઠ Nguyễn Văn Nguyn), tức l cựu ph꠳ vương Panduranga dưới thời vua Po Phaok The (1828-1832). Sau đ, Ja Thak Wa đề nghị tấn phong một người gốc Churu mang chức l Cei Aia Harei (ho㠠ng tử mặt trời) lm hong tử kế vị vࠠ Ja Yok Ai gốc người Chăm lm Panraong Sa-ai (đại quan qun sự). Po War Palei gốc Raglai lࢠ một nhn vật thuộc thị tộc Po Rom (d⩢n tộc Churu), vị vua đ sng lập triều đại thứ 6 của vương quốc Panduranga k㡩o di từ năm 1627 đến ngi vương cuối cഹng l Po Ceng Cei Brei (1783-1786) đ bỏ ngai v࣠ng chạy sang Cao Min lnh nạn vꡠo năm 1786. Sự phong chức cho một quốc vương lm thời v cho những quan lại trong thời điểm đ⠳ đ chứng minh rằng Ja Thak Wa muốn phục hưng lại Panduranga thnh một “quốc gia độc lập”. D㠹 rằng cc sử liệu tiếng Chăm đ ghi nhận rằng Po War Palei được dᣢn chng tn vinh l괪n lm quốc vương Panduranga thời bấy giờ, nhưng triều đnh Huế vẫn xem phong trଠo ny chỉ l nh࠳m phản nghịch đặt dưới quyền chỉ huy của một số nh lnh đạo “ngu xuẩn v࣠ man rợ sống trong rừng ni (...) với mục đch lꭠ cướp bc ti sản v㠠 tấn cng người Việt” sống ở vương quốc ny. Chiến lược qu䠢n sự của Ja Thak Wa ể chuẩn bị cho cuộc vйng dậy, Ja Thak Wa đứng ra lnh đạo ton bộ guồng m㠡y tổ chức, biến khu vực rừng ni ở pha tꭢy của cc tỉnh Ph YẪn, Khnh Ha, BᲬnh Thuận thnh một hậu cứ chiến lược. Mặt khc, vị chỉ huy nࡠy biết dựa vo hậu thuẫn của dn tộc cao nguyࢪn (Raglai, Churu, Kaho, Stieng...) ở vng ồng Nai Thượng, một lực lượng h鐹ng mạnh, lc no cũng sẵn sꠠng chống sự xm nhập của người Việt vo khu vực của họ kể từ năm 1832. Cũng nhờ sự hiện diện của Po War Palei (gốc Raglai) v⠠ vị hong tử kế thừa (gốc Churu) trong tổ chức, Ja Thak Wa vận động rất dễ dng cࠡc dn tộc miền ni tham gia v⺠o mặt trận giải phng của mnh. 㬐ể mở mn cho cuộc đấu tranh, Ja Thak Wa xua qun lần thứ nhất vࢠo thng thứ 7 năm Ngọ Champa lịch (nasak athaih, 1834) nhằm tấn cng cᴹng một lc khu vực đồng bằng từ Ph Y꺪n đến Phan R. Chnh s�ch đất đai đỏ lửa của Minh Mệnh Trước sự vng dậy ny, Minh Mệnh kh頴ng ngần ngại p dụng chnh s᭡ch <đất đai đỏ lửa> để khai trừ qun phiến loạn. Theo tc phẩm Ariya Gleng Anak viết v⡠o năm 1835, cuộc tấn cng của Minh Mệnh chống lại Ja Thak Wa vo th䠡ng 7 năm Ngọ (nasak athaih, 1834) của lịch Champa l một chiến trường đẫm mu, nơi mࡠ sng đạn v trọng phꠡo lm long lở cả trời đất. Hng loạt th࠴n xm người Chăm bị thiu hủy, để l㪠m thế no cho qun nổi loạn phải khiếp vࢭa v thần phục. Thm vઠo đ, Minh Mệnh cũng trừng trị v c㴹ng tn bạo những thnh viࠪn của Ja Thak Wa. Nhờ vo p dụng ch࡭nh sch <đất đai đỏ lửa> ny, quᠢn Minh Mệnh thnh cng đẩy lui sự vഹng dậy lần thứ nhất của Ja Thak Wa. Ngược lại, Ja Thak Wa c quan điểm hon to㠠n khc biệt. Theo ng ta, cuộc thất bại nᴠy khng phải l v䠬 qun Việt Nam hng mạnh, nhưng v⹬ dn chng người Chăm ở đồng bằng kh⺴ng cương quyết đồng loạt nổi dậy như ng ta hy vọng. Kỷ luật sắt của Ja Thak Wa ể chuẩn bị cho cuộc tấn c䐴ng lần thứ hai vo thng 10 năm Ngọ của Champa lịch (1835), Ja Thak Wa ra lệnh cho chiến sĩ người Churu vࡠ Raglai phải thanh trừng đch đng những người Chăm n�o khng theo cch mạng v䡬 sợ sự trả th của Minh Mệnh. Cũng nhờ p dụng kỷ luật sắt đ顳, cuộc tấn cng qun sự lần thứ hai đ䢣 mang lại một thắng lợi lớn lao. Qun cch mạng của Ja Thak Wa l⡠m chủ tnh hnh v쬠o đầu năm Ất Vị (1835) ton bộ lnh thổ Panduranga cũ (huyện An Phước, Hࣲa a, Tuy Tịnh vР phủ Bnh Thuận). ối với Minh Mệnh, Panduranga l쐠 một khu vực chiến lược qun sự quan trọng. Chnh v⭬ thế, hong đế Minh Mệnh phải đch thୢn đứng ra giải quyết chiến tranh ny để ti lập lại quyền uy của triều đ࡬nh Huế ở miền nam. Chiến lược đầu tin của Minh Mệnh đ l고 ra lệnh trừng trị thch đng những quan lại Việt Nam bất t�i khng tm giải ph䬡p để dập tan sự vng dậy của Ja Thak Wa ở Panduranga. Chnh s魡ch diệt chủng Minh Mệnh cũng ra lệnh cho mỗi qun lnh của m⭬nh, nếu ai giết được một thnh vin của nhળm Ja Thak Wa, họ được thưởng ba quan tiền mang dấu khắc “Phi Long”. Nếu ai giết được một quan chỉ huy của Ja Thak Wa, họ sẽ được một phần thưởng quan trọng hơn nữa. Việc ny trong sử liệu tiếng Chăm cn nಳi r hơn l Minh Mệnh ra lệnh cho mỗi người l堭nh Việt Nam phải chm cho được ba đầu người Chăm theo phong tro Ja Thak Wa trong một ng頠y th họ mới được hưởng lương bổng. Lợi dụng chnh s쭡ch của Minh Mệnh để c thm phần thưởng, cư d㪢n Việt tranh đua tn st hࡠng ngn nhn dࢢn Champa v tội để đưa vo danh s䠡ch l thnh viࠪn của Ja Thak Wa hầu được hưởng tiền thưởng ny. Тy l một vụ n diệt chủng kinh hoࡠng chưa từng xảy ra trong lịch sử дng Nam . Chmnh sch quật mồ tổ tin Ngo᪠i chnh sch ti�u diệt dn tộc Champa để c phần thưởng, hoⳠng đế Minh Mệnh cn giao ph cho quⳢn đội Việt Nam thẳng tay tn st, trục xuất, truy nࡣ, t đy những người phản nghịch v頠 đồng bọn theo Ja Thak Wa v tranh thủ thời gian để biến dn tộc Champa mất nước thࢠnh những người dn n lệ. Họ thi⴪u đốt cc lng mạc người Chăm, vơ vᠩt gia sản của họ, quật mồ tổ tin (kut) của họ, đập ph nơi thờ phượng của cꡡc nhn vật lịch sử Panduranga thời trước như P Klaong Haluw (1567-1591/1579-1603), Po Saong Nyung Ceng (1799-1822) vⴠ thiu đốt cả đền thp Champa, như đền Po Romꡩ. Hết quật mồ mả vua cha Champa, hong đế Minh Mệnh quyết định thay hẳn bộ mặt bản đồ dꠢn cư ở Panduranga. ể ngăn chặn sự vйng dậy c thể xảy ra trong tương lai, Minh Mệnh ra lệnh cc th㡴n lng Chăm phải dời đi nơi khc, xen kẻ với lࡠng mạc người Việt để họ khng cn cơ hội tụ hợp v䲹ng dậy nữa. Kể từ đ, địa bn truyền thống của cư d㠢n người Chăm ở Panduanga khng cn nữa. Sự mất t䲭ch trn bản đồ của tất cả lng Chăm nằm sꠡt bờ biển l một bằng chứng cụ thể. Thể chế định cư tr trộn giữa dࠢn Chăm v Kinh ở vng Phan Rang v๠ Phan R đ giải th�ch cho sự sụp đổ ton diện cơ cấu văn ha vೠ x hội của người Chăm, v họ kh㬴ng cn l chủ nh⠢n trn mảnh đất của tổ tin họ nữa. Dựa vꪠo thế lực của triều đnh Huế, cc cư d졢n Việt Nam tung honh cư xử như họ l chủ nhࠢn của xứ sở Panduranga ny. Lợi dụng sự chuyển cư của người Chăm đi nơi khc để phࡹ hợp với chnh sch m� Minh Mệnh đ đưa ra, cư dn Việt Nam tranh nhau x㢢m chiếm những đất đai mu mỡ v chỉ để lại cho người Chăm những khu vực kh࠴ cằn để rồi nng dn n䢠y phải chịu bao đi khổ triền min. Cuối c㪹ng, Minh Mệnh cấm tất cả sự lin hệ giữa dn chꢺng Chăm ở đồng bằng v anh em Champa sống ở khu vực cao nguyn tức lઠ Churu, Raglai, Kaho, v.v. Chnh sch n�y c thể gip ch㺭nh quyền Minh Mệnh kiểm sot hay ngăn chặn những mạng lưới trao đổi giữa Chăm v dᠢn tộc sống ở vng ồng Nai Thượng, m鐠 Minh Mệnh xem họ l những thnh viࠪn trung thnh nhất với Ja Thak Wa. Chiến tranh tm lࢽ Song hnh với chnh sୡch khủng bố hay tiu diệt nhn dꢢn Champa, Minh Mệnh cũng nghĩ rằng chiến lược chnh trị l giải ph�p hay để đưa quần chng Champa ly khai với nhm phản động của Ja Thak Wa. Thế l고 triều đnh Huế bắt đầu vuốt ve nhn d좢n Champa v ku gọi họ lઠ nn từ bỏ mọi sự nghi ky đối với chnh quyền Việt Nam vꭠ nn đặt lại niềm tin với triều đnh Huế. Ngoꬠi chnh sch chi�u hồi quần chng, Minh Mệnh cn t견m cch chinh phục những nhn vật gốc Chăm cᢳ uy tn ở Panduranga để theo phe mnh. Một trong những nh�n vật m Minh Mệnh muốn thu phục đ lೠ b chị của ng Dhar Kaok (cựu phള vương Panduranga 1828-1832), tức l vợ của Po War Palei. Một nhn vật khࢡc m Minh Mệnh cũng tm cଡch thu phục l Po Phaok The, cựu quốc vương Panduranga (1828-1832). Minh Mệnh đề nghị thăng tặng cho cựu quốc vương ny chức Diࠪn n B¡ (b tước Din ᪂n), nhưng huy hiệu ny khng bao giờ đến tay ഴng ta. V rằng, vo th젡ng 6 năm Ất Vị (1835), cựu quốc vương Po Phaok The bị triều đnh Huế kết tội tử hnh với h쬬nh phạt “lăng tr” (chặt chn, chặt tay v좠 xẻo từng miếng thịt cho chết dần. Một hnh phạt tn khốc nhất của thời phong kiến Việt Nam.) v젬 đ tham gia phong tro Ja Thak Wa. Mặc d㠹 Minh Mệnh đ p dụng chủ thuyết <㡐ất ai Аỏ Lửa>, nhưng trận chiến đẫm mu giữa đon quᠢn của Ja Thak Wa v qun Việt Nam vẫn cࢲn diễn biến trn chiến trường ở Panduranga cho đến thng thứ 4 năm Ất Vị (1835), năm đꡡnh dấu cho sự tử trận của của Po War Palei (tiếng Việt l La Bn Vương) vഠ Ja Thak Wa (tiếng Việt gọi l iền Sư) ở chiến trường gần thдn Hữu ức-Văn LТm, Phan Rang. Mặc d đ tử trận, triều đ飬nh Huế cn ra lệnh chặt lấy đầu của nh l⠣nh đạo Ja Thak Wa đem đi bu để cho quần chng xem. Sự tử trận của Ja Thak Wa v꺠o thng thứ 4 năm Ất Vị (1835) đ đưa dᣢn tộc Champa vo một trang sử mới, những trang sử của một dn tộc khࢴng vua cha, khng qu괢n đội v cũng khng chഭnh quyền. Sự tử trận của Ja Thak Wa vo thng thứ 4 năm Ất Vị (1835) cũng lࡠ điểm mốc của sự thay tn đổi cha ở Panduranga thời đ꺳. Dn tộc Champa khng cⴲn l nhn dࢢn của vương quốc Champa nữa, m l c࠴ng dn Việt nam, một loại cng dⴢn ngoại lệ, v họ khng c촳 quyền g trn đất đai họ nữa ngay cả t쪭nh mệnh của họ. Trong suốt 16 thế kỷ, hng trăm ngn chiến sĩ Champa đࠣ hy sinh. Cng lao v xương m䠡u của họ khng phải để thống trị dn tộc kh䢡c, m l để bảo tồn một ch࠺t quyền v cng nhỏ nhoi, đ乳 l quyền được sống của một con người trong lnh thổ truyền thống Champa của họ. Ja Thak Wa l࣠ một trong những chiến sĩ Champa ny. Ja Thak Wa đ hi sinh tr࣪n bi chiến trường vo th㠡ng thứ 4 năm Ất Vị (1835), nhưng tn tuổi v linh hồn của Ja Thak Wa vẫn c꠲n sống, sống mi trong tư duy của bất cứ người Champa no c㠲n nhận diện mnh l kẻ vong quốc nhưng kh젴ng bao giờ chấp nhận vong thn. Po Dharma Professor From www.champaka.org

Đi "ăn" kate th nhiều rồi, nhưng v "v쬴 tư" qu nn chẳng biết g᪬. Nhn dịp dự lễ kate tại quẹ nh, m⠬nh đ c dịp tr㳲 chuyện với cc bậc tiền bối trong lng, thấy hay hay, post bᠠi ln cng mọi người chia sẽ, kh깴ng biết nơi khc như thế no, mọi người cᠹng gp nh㽩 ! Qu mnh ngꬠy nay ở vng palei parik (Phan R), trước đ魢y vo thời Php xࡳm lng cn sống rải rಡc chứ khng tập trung như by giờ, như palei Kajrauw, palei Hamu Ak, palei Ligauk, palei Hamu Limaung, ...v.v..; Khoảng năm 1948-1950, do chiến tranh loạn lạc n䢪nngười Ph!p đ tập hợp lại như by giờ. Mặc d㢹 ở cc lng khᠡc nhau nhưng sinh hoạt văn ha tn ngưỡng trong c㭡c lễ hội đều giống nhau như lễ Rija nugar, lễ kate, v cc thủ tục về ma chay vࡠ cưới hỏi khc. Sau đy m᢬nh xin trnh by về nội dung v젠 nghĩa của việc tổ chức kate tại cc gia đ�nh (tổ chức sau khi việc cng cc vị thần, Po trꡪn thp); 1/ Về "Thực đơn" bao gồm: - Đồ mặn: Cơm, c kho, gᡠ luộc, canh c, nước canh g, ghẹ luộc + cࠡ nướng + rau gi + dưa leo + muối hột; Ngoi ra tᠹy vo điều kiện gia đnh cଳ thể lm thm (kh઴ng bắt buộc) cc mon bổ sung như c lᡳc nấu m, vịt dầm, bn, bṡnh trng, ...; - Đồ ngọt: Bnh củ gừng, bᡡnh nung (bnh tt, bᩡnh nếp khng nhn), sariya, sah ri ya, ch䢨, bnh thuẩn, bnh ᡭt, chuối (sứ v xanh); Cc loại trࡡi cy khc kh⡴ng bắt buộc, chủ nh c thể trưng bೠy thm; Ty nhu cầu của gia đ깬nh, người ta c thể cng 10 m㺢m hay 6 mm hoặc c thể nhiều hơn nhưng lu⳴n l số chẳn (v quan niệm ăn theo cặp) - Đồ c଺ng: trầu, cau, trầm để đốt xng khi, thuốc l䳡, rượu, tr; Ngoi ra chủ nhࠠ cn c thể trưng th⳪m cc mn hiện đại như bia, thuốc gᳳi, ...(khng bắt buộc); Trầu, cau được trưng by v䠠o 2 ci khay; 2/ Bố tr: Hướng đặt m᭢m l hướng mặt trời mọc (mặt treo mn) T࠹y vo mục đch c୺ng của mỗi nh m chia ra cࠡc danok (phng để cng) ri⺪ng biệt; - Phng 1: Phng để cⲺng ng b b䠪n cha (pha tay phải) v b�n mẹ (pha tay tri); B�n cha l bn ngoại, bપn mẹ l bn nội; - Phલng 2: Phng để cng c⺡c bậc sinh thnh pha mẹ nhưng kh୴ng thuộc dng họ bn mẹ - theo chế độ mẫu hệ - gồm (cha của mẹ hoặc ⪴ng nội của nẹ); - Phng 3: PhngⲠđể cng người c고ơn nghĩa với giađ,nh như cha, mẹ nui, thầy, ... - Phng 4: Ph䲲ngc:ng cho chủ nh (nếuchủ lễࠠở nh của người khc, khࡴng phải của4ng bđể lại) Cࠡch bố tr mm: M�m trn cng l깠 "mm cao", dưới l⠠"mm thấp" v c⠡c khayđựng b!nh; Dưới cng l頠dọn trn l chuối (kh꡴ng c mm)㢠để dnh cho cc vị "linh hồn khࡡch"đến chơi. 3/ C:ng: Mỗi dng c một thầy c⳺ng ring, v dụ: phꭲng 1 c 2 thầy cng, 1 c㺺ng cho bn mẹ, 1 cng cho b꺪n cha; Khi bắt đầu cng, thầy cng l꺠m thủ tục đốt nến, đốt trầm sau đ bắt đầu cng; Ph㺲ng Muk cei cng trước (bắt đầu) th cꬡc phng khc mới bắt đầu c⡺ng. Trong qu trnh cᬺng, chủ lễ hoặc người trong nh ngồi pha sau thầy c୺ng khấn vi, cầu an, mời ăn, ... 4/ Ăn: Sau khi cng xong, dọn ra, gia chủ cẹng mời khch cngṠăn, việc bố tr chỗ ngồi cũng theo thứ tự như lấy cng vậy; Xếp chỗ ăn theo chiều Đ�ng - Ty, người lớn ngồi pha Đ⭴ng, người vai vế nhỏ th ngồi pha T쭢y.

Phản ửng của sinh viên về tình hình hải ngoại trong thời gian gần đây Posted on 21.12.2012 by Javy Tabeng   Xuan Ngoc Thach Theo tôi, sự kiện số 01, nổi bật nhất gần đây của DÂN TỘC CHĂM thế giới này là không phải sự tranh luận văn bằng thật/giả của Ts. Thành Đài, mà là sự kiện một người con của dân tộc Chăm khác, đã nhận bằng TS giáo dục & ngôn ngữ học tại đại học Hawaii, USA – là ông Quảng Đại Cẩn. Đây là sự kiện quan trọng với niềm hãnh diễn & vinh dự vô cùng lớn lao đối với toàn dân tộc Chăm thế giới, chứ không phải gói gọn chỉ riêng đối với cá nhân hay gia đình ông Quảng Đại Cẩn mà thôi. Với cái, họ từng rêu ra là “Champaka nào cơ quan nghị luận, khoa học và truyền thông duy nhất của dân tộc Chăm này” mà không thèm đăng một mẫu tin ngắn qua trang mạng Champaka về sự kiện ông tiến sĩ Chăm, Quảng Đại Cẩn đã chính thức nhận bằng tiến sĩ khoa học với công chúng Chăm, là đủ hiểu thế nào về cái thái độ rất… rất… đố kỵ trong cái gọi là “tinh thần dân tộc Chăm vô địch” của Po Dharma nói riêng và Champaka nói chung đối với các tiến sĩ trẻ Chăm khác. Hay là cá nhân Po Dharma cho là ông Quảng Đại Cẩn không “xứng đáng” như mình (Po Dharma) để sở hữu một Tiến Sĩ ngôn ngữ Chăm chính quy. Điều vô lý hơn nữa, sự kiện đúng lúc ông Quảng Đại Cẩn đã được cả quốc tế công nhận TS, thì ông Po Dharma và Champaka lại đăng tải tin về TS. Trương Văn Món không đúng lúc, và đồng thời cho đăng bài chê bài TS. Quảng Đại Cẩn không ra gì, là với ý xấu gì đây. Hèn gì, dân tộc Chăm này luôn luôn kém cõi và rách nát so với các dân tộc khác, là vì ngay cả một ông tiến sĩ Chăm như Po Dharma có cung cách xử sự các vấn đề và lối ứng xử với những người cùng tộc, còn tệ hơn so với kẻ thù dan toc. Thành Đài Top of Form Unlike · · Follow Post · Yesterday at 2:55pm near Modesto, CA You, Hứa Nguyên Trịnh, Janot Baoh Bini, Myra Hoachampa and 4 others like this. Inra Jaka sao lại tự bảo mình kém cỏi và rách nát nhỉ? và chuyện nói xấu như quán cóc cà phê cũng chẳng đáng để gọi là tệ hơn kẻ thù được. chẳng mấy người biết, chỉ vài người tin… thực ra, giữa muôn vàn điều hay cần học trong số ít thời gian ta có, đây là phần ít đáng cho ta đọc Yesterday at 3:11pm · Edited · Unlike · 4 Nguoicham Cham lạ nhỉ! Yesterday at 3:51pm · Like Đàng Quốc Phương Hèn gì, dân tộc Chăm này luôn luôn kém cõi và rách nát so với các dân tộc khác, là vì ngay cả một ông tiến sĩ Chăm như Po Dharma có cung cách xử sự các vấn đề và lối ứng xử với những người cùng tộc, còn tệ hơn so với kẻ thù dan toc.???????????? 23 hours ago · Like · 1 Van Ikan Sao chuyện a Văn Món cũng thành tiến sĩ mà CPK.info ko đăng, ông Thành Đài ko lôi vào luôn nhỉ? Nản với mấy cái vụ bới lông tìm rận này quá. Lại tự nhận mình và chê bai luôn cả 1 dân tộc “luôn luôn kém cỏi và rách nát” chỉ vì sự nhận thức cá nhân eo hẹp về một con người ko phải là cha của dân tộc, thì, tôi bái người viết bài này thành sư phụ 22 hours ago · Like · 2 Thể Quảng “kém cõi và rách nát”: đừng quá tự ái mà hãy nhìn nhận đó như là một nhược điểm để thêm trăn trở và phấn đấu. Tự các nhân mỗi người nếu cứ bằng lòng với cuộc sống hiện tại thì tập thể dân tộc chúng ta sẽ hơn dân tộc nào? Hãy nhìn vào các dân tộc khác ở VN và hãy nhìn về các dân tộc khác ở Đông Nam Á thôi rồi nhìn ngược lại dân tộc mình, nó sẽ cho chúng ta nhiều suy tư. Hãy một lần thử đi Campuchia, Lào, Thái Lan . . . để mở rộng tầm mắt và để nhìn nhận về những kẻ từng là đối thủ thù địch chúng ta khi xưa giờ họ huy hoàng ra sao? để tự biết xấu hổ với chính mình. 21 hours ago · Like Inra Jaka Thể Quảng mình ko nhắc đến “tự ái, bằng lòng”, mình chỉ thấy người Chăm còn lối sống và lối suy nghĩ rất văn minh, và mình tự hào về điều đó. giàu có ko làm nên văn minh, giàu có làm phá hủy môi trường sống con người, giết chóc các loài vật, cây cối, ô nhiễm, stress, tự sát, cướp giật… Mình chỉ cả đời phấn đấu có lối sống đẹp nhất của Chăm: yêu triết học, và hành xử văn minh, lời lẽ đẹp, tấm lòng đẹp, nhẹ nhàng, yêu văn chương, ca hát, luôn chia sẻ với người khác, và xây dựng môi trường sống bền vững cho con cháu. Bạn nhắc đến Campuchia, Lào, Thái ư? bạn đã nói chuyện với các trí thức của chính họ về cái giá phải trả cho sự phát triển chưa? 21 hours ago · Like Thể Quảng không đồng ý lắm với comment của Inra Jaka, (giàu có làm phá hủy môi trường sống con người). hi vọng có một ngày cafe cùng JaKa, gặp và trao đổi trực tiếp, cụ thể hơn, nhiều thời gian hơn, để hiểu hơn tư tưởng, cùng bổ trợ thêm tri thức. Ranam. 21 hours ago · Like · 2 Phu Han Duong quan niem cua toi ai lam gi cho Cham la toi doi len dau.noi noi va noi….cuoi cung chang ra gi na con gay mau thuan.poyang loi 20 hours ago via mobile · Like · 1 Van Duc Vị kỷ và sĩ diện => chủ nghĩa cá nhân. Tự hỏi làm sao dân tộc ta tiến bộ được, Bạn thân các chú,… không có chủ nghĩa cộng đồng thì học vị Ts,….cũng co ý nghĩa gì chứ. 20 hours ago · Like · 2 Van Duc Ai cũng cho mình là ” Thiên hậ đệ nhất ” làm sao mà ngồi bàn tròn uống trà nói chuyện với nhau được 20 hours ago · Like Van Duc a Thể Quảng và ban Inra Jaka làm lạc đề tập làm văn rồi. a….và bạn…..có nhận thức,quan niệm, lý tưởng sống khác nhau. Tôi thấy ai cũng muốn làm ” sư phụ ” cả nên bàn về vần đề nào đó chẳng đi đến đâu…. 19 hours ago · Like Posahbin Sarinyu cứ chứng minh Thành Đài là ts giả đi,sau khi chứng minh xong rồi thì làm được cái gì,hay chỉ vài người sẽ cười thỏa mãn với điều đó,cười hả hê với điều đó,trí thức thật sự nhất định không nhất thiết phải thể hiện qua bằng cấp,danh xưng,…mà trí thức thể hiện qua ngôn từ,chẳng phải người đời có câu:”chim khôn kêu tiếng rạnh rang, người khôn nói tiếng dịu dàng dễ nghe”.vạn vật thiên biến vạn hóa,trời sinh ra đều mang mỗi chức năng khác nhau,hà cớ gì phải là “mày sống thì tao chết” để những kẻ còn lại được “đục nước béo cò”. 2 hours ago · Edited · Unlike · 6 Van Duc Người Mỹ đã lên sao hỏa viết ” cấm đái/tiểu bẫy ” rồi mình còn ở đây tranh cãi nhau bằng giả/ thật. Muốn ” nổi tiếng” ư, đơn gian thôi lấy súng ” giết người hàng loạt” là được lên trang bìa The New York Times, … thôi. Thật bức xúc. 18 hours ago · Like Van Duc Điều đó chứng tỏ các chú,… không phải là những người làm khoa học xã hội, làm khoa học cần gì quan trọng bẳng cấp. Các chú sống ở hải ngoại mà còn ” hẹp hòi” quá 18 hours ago · Like Trung Tuyen tất cả mọi hoạt động của dân tộc Chăm trong và ngoài nước chỉ nhằm mục đích cao nhất và thiêng liêng nhất là kiếm kinh tế,danh vọng,….xin nhớ một điều rằng Người nông dân cũng làm nên sự nghiệp cho dân tộc… 17 hours ago · Like Thể Quảng Van Duc comment nhu vầy là không được rồi “Tôi thấy ai cũng muốn làm ” sư phụ ” cả nên bàn về vần đề nào đó chẳng đi đến đâu….”. chính vì muốn được nghe về cái hay, hay học hỏi thêm cái hay từ Jaka nên anh mới muốn hẹn Inra Jaka để uống cafe và TRAO ĐỔI (BẦU BẠN) về những vấn đề mà mình chưa đọc như triết học, minh triết Chăm . . . những vấn đề không thuộc trường phái nghiên cứu của anh, chứ không phải tranh luận để thắng – thua,đúng-sai . . .Học hỏi là cái mà người ta nên học ở bất cứ mọi nơi, mọi lứa tuổi. Em chưa đọc kỹ comment của a rùi đó nhá, cho nên em đã hiểu lầm. Về việc “làm sư phụ”, nói vậy là tuổi trẻ Chăm đang đi theo vết xe đổ ah? Thôi, bữa nào qua BT cafe đi nói cho nghe. he he . . . ngồi cm tốn thời gian. 15 hours ago · Like · 2 Thể Quảng Bức xúc làm gì các bạn, thời đại toàn cầu, người Chăm bây giờ đâu phải là những đọc giả ngây thơ. Họ đủ tri thức để phán xét tất cả những gì đang diễn ra hàng ngày. 15 hours ago · Like · 1 Inra Jaka karun Thể Quảng vì câu trả lời hay 8 hours ago · Like Xuan Ngoc Thach “Góp ý cùng nhau để Tiến Bộ ”MERRY CHRISTMAS and HAPPY NEW YEAR. 7 hours ago via mobile · Like Thao Dai “Chúng ta cần sáng suốt thấy ai là nguồn gây ồn ào, lời nói nhiều, việc làm ít. không phài trí thức Cham hải ngoại” trích quan can 3 hours ago · Like Đăng Ái Trương “Tôi không bao giờ xem sự khác biệt về quan điểm là nguyên nhân để chấm dứt tình bằng hữu”- T. Jefferson. Đó mới là tư tưởng của một con người vĩ đại và chân chính. Bất kể ai cho dù đang xưng danh gì và đang làm ngược lại, chỉ là những tiểu nhân không hơn không kém thôi cả nhà ạ! 3 hours ago · Like Đàng Quốc Phương Nói nhiều lắm, bình luận nhiều lắm… cuối cùng những điều đấy cũng chỉ nằm gói gọn trên cái trang Face này thôi. Và cuối cùng người chăm cũng luôn luôn là người chăm… about an hour ago · Like · 2 Nguoicham Cham nếu mà những lời bình luận này nằm trong web www.nguoicham.com thì hay biết mấy vì mọi người đều thấy được các bạn đang nói gì chứ không phải gói gém trong các thành viên ở trong trang face này.   {Mạng xã hội Nguoicham} www.nguoicham.com Welcome to Nguoicham Social Networking! 13 minutes ago · Like · Remove Preview Wild Horses Xin mạn phép!- Đồng tình với Ts Thành Đài tại điểm: “Đây là sự kiện quan trọng với niềm hãnh diễn & vinh dự vô cùng lớn lao đối với toàn dân tộc Chăm thế giới, chứ không phải gói gọn chỉ riêng đối với cá nhân hay gia đình ông Quảng Đại Cẩn mà thôi.” và tôi nghĩ là cần đăng lên trang champaka.- Không đồng tình tại điểm: + Cách hành văn và sử dụng từ ngữ phản biện không mang tính góp ý để xây dựng (“rêu ra”, “rất…rất..đố kỵ”,..) mà ngược lại ( có vẻ mang tính cá nhân) + Không khách quan như là: “Champaka về sự kiện ông tiến sĩ Chăm, Quảng Đại Cẩn đã chính thức nhận bằng tiến sĩ khoa học với công chúng Chăm, là đủ hiểu thế nào về cái thái độ rất… rất… đố kỵ trong cái gọi là “tinh thần dân tộc Chăm vô địch” của Po Dharma nói riêng và Champaka nói chung đối với các tiến sĩ trẻ Chăm khác.”, “Hay là cá nhân Po Dharma cho là ông Quảng Đại Cẩn không “xứng đáng” như mình (Po Dharma) để sở hữu một Tiến Sĩ ngôn ngữ Chăm chính quy.”- Phản đối: “Hèn gì, dân tộc Chăm này luôn luôn kém cõi và rách nát so với các dân tộc khác, là vì ngay cả một ông tiến sĩ Chăm như Po Dharma có cung cách xử sự các vấn đề và lối ứng xử với những người cùng tộc, còn tệ hơn so với kẻ thù dan toc.”.Ts sử dụng từ “luôn luôn” có nghĩa là từ trước đến nay ( Từ trước tk7 đến nay ) đều “kém cỏi” như thế sao?? Hay chăng Ts đã kết luận quá vội vàng? Ts đã có những thống kế đủ dài (theo đơn vị thời gian) với độ tin cậy là 100% không?, Các bậc anh hùng Chăm thời xưa thì sao?…Tôi không hiểu “kém cỏi” và “rách nát” ở đây là kém cỏi cái gi, rách nát cái gi? Hay chăng lại chỉ là sự nhận xét vô căn cứ và chung chung?. Dẫu biết rằng chăm mình cũng có những mặt khiếm khuyết, “kém cỏi” và “rách nát” nhưng chăm mình cũng có những mặt để dân tộc khác học hỏi, đáng để tự hào. Tôi là thế hệ 8X, thế hệ chúng tôi rất cần ở các bậc tiền bối những tấm gương để mà chúng tôi soi vài học hỏi. Thế nhưng, bên cạnh những công lao các bậc tiền bối mang lại cho dân tộc là những điều khiến cho chúng tôi có cảm giác đứng giữa 2 tấm gương đang đối chọi vào nhau. Thế hệ chúng tôi không biết soi gương nào cả?! Hãy đoàn kết hơn nữa các bậc tiền bối ạ, vì tương lai của chúng tôi và vì tương lai của con cháu các vị! Nguon: gilaipraung.com Mong cac ban, thanh vien cua NC cung ban luan ve de tai nay, tu do chung ta cung nhau rut uu khuyet diem va cung huong ve tuong lai tot dep hon cac ban nhe... Dwoa Karun.

Tại sao trong cc sch dạy lịch sử Việt Nam cận đại ở trường phổ thᡴng cc cấp I, II, v III khᠴng c những năm từ 1400 đến 1832? đ l㳠 những thế kỹ m nước Đại Việt v nước Champa giao tranh. Sau đ࠳ Vua Minh Mạng đ chnh thức x㭳a bản đồ nước Champa trn bản đồ thế giới. Lịch sử mun đời vẩn sẽ l괠 sự thật m khng một ai cള thể giấu được. Bộ Gio Dục Nước Việt Nam nn đưa lịch sử bốn thế kỹ tr᪪n vo Lịch sử cận đại Việt Nam để giảng dạy trong cc trường phổ thࡴng. Xin mời mọi người xem c!c gp rất hay về clip : "Champa: lịch sử v㽠 số phận" by tommychanh • 116 views dưới đy: All Comments (9) hoahoangquan 11 hours ago⠠ - Mặc d hon cảnh kh頳 khăn, nhưng trải qua nhiều thế kỷ mất bị mất chủ quyền nhưng họ vẫn giữ được đến ngy nay bản sắc của họ (mặt d mất đi rất nhiều). Nếu kh๴ng bảo tồn, tương lai sẽ kh tm lại bản sắc của người Chăm khi thế hệ sinh ra v㬠 lớn ln trong thời kỳ trước (thế hệ 6.x trở về trước) dần mất đi, cc thế hệ sau nꡠy hầu như khng hiểu biết g nhiều về cha 䬴ng của mnh. hoahoangquan 11 hours ago - Người Chăm ở VN hiện nay họ vẫn n젳i tiếng Chăm nhưng bị "lai" tiếng Việt hơn 50%. Họ c chữ viết của ring m㪬nh từ rất xa xưa, ngy nay người ta tm thấy cଡc bt k tr꽪n cc giấy l, nan tre, thᡡp, v.v... Người Chăm hiện nay c rất t người biết đọc v㭠 biết viết chữ Chăm (chữ của chnh dn tộc m�nh), họ đ dần bị mất gốc do cuộc sống kh khăn, họ kh㳴ng cn điều kiện để bảo tồn. hoahoangquan 11 hours ago - Do địa thế v⠹ng đất pha nam đo Hải V�n kh tiếp cận từ phương bắc nn v㪹ng đất ny quốc gia đ hộ phương bắc (Trung Quốc) chỉ ghi nhận được lഠ vng đất Lm Ấp từ thế kỷ thứ 2 (năm 192 sau CN). Vậy trước đ颳 l g ? Vବ đến thời điểm c tn L㪢m Ấp người ta đ khảo cổ thấy rằng đ c㣳 một nền văn ha tồn tại trn d㪣i đất miền trung VN rồi. hoahoangquan 11 hours ago - C!c họ ngy nay của người Chăm được người Việt đặt ra cả, bắt đầu từ thời L Thડnh Tn (sơ khai), sau đ l䳠 thời Minh Mạng. Tn của cc họ thường viết lại theo phiꡪn m tiếng việt từ người khai (người khai l người Chăm), để quản l⠽ hộ tịch, v dụ: Chế l �ng pa-seh, B l ᠴng pah, Thnh l ࠴ng Dhar, Dụng l ng Dur, v.v... hoahoangquan 12 hours agoഠ mnh xin gp 쳽 thm: - Người VN gọi l Lꠢm Ấp, phin m từ từ Hꢡn (Linyu). Trong tiếng Chăm, li-u l quả dừa, ngy xưa vương quốc Chăm pa ở miền bắc lࠠ dng tộc Li-u, pha nam l⭠ dng tộc pa-nn. Như nh⢠ mnh đy cũng thuộc d좲ng li-u. - Khu Lin: c thể l고 phin m từ Ka-lien, trong tiếng Chăm lꢠ "nổi loạn". C phải chăng tn người nổi loạn l㪠 người Khu Lin. Người nổi loạn ở đy lꢠ người đứng ln để ginh lấy ch꠭nh quyền khi đang bị giặc Hn (?) đ hộ. Mina Quang 15 hours agoᴠ cam on cac chu, cac bac da lam chuong trinh nay Mina Quang 15 hours ago hi vong k chi co ng cham ma tat ca bao tren nuoc ta deu xem de hieu ng cham va k con nhin ng cham duoi con mat khinh thuong ma minh thuong thay Reply 7 Mina Quang 15 hours ago that y nghia khi la dua con cua ng cham xem trang nay champa: lich su va so phan Đi M Radio, nhm Việt học, USA Chương tr೬nh ni chuyện về nguồn gốc, lịch sử của nước Champa v c㠡c kiến trc Thp của dꡢn tộc Chăm: Luật sư Nguyễn Tm, Ho...

​Thưa cc độc giả! ​Ti cũng như cᴡc bạn đ đọc được bức thư của Thập Lin Trưởng, c㪡n bộ Trung tm Văn ha Chăm Ninh Thuận đề ngⳠy 25-3-2013 được ta soạn champaka giới thiệu hết sức trịnh trọng như l “⠽ kiến của một tr thức lớn dn tộc Chăm”. ​B�i của Thập Lin Trưởng nằm trong hoạt động bi phản phꠡo của BBT Champaka chống lại cc tr thức Chăm ch᭢n chnh m Champaka chụp mũ l�:” Đội ngũ bt chiến H Nội”. Bꠠi ny của T.L.Trưởng chỉ nữa trang giấy nhưng chứa đựng nhiều điểm khiến độc giả phải suy nghĩ T.L.Trưởng l hạng người nࠠo, tư cch, năng lực, đạo đức ra sao m ăn nᠳi hỗn lo, xem trời khng bằng cᴡi vung? ​Mở đầu thư, anh ta viết:” Nguyễn Văn Tỷ, Lưu Quang Sang, Thnh Đi mࠠ BBT Champaka thỉnh thoảng ni tới mang tnh “hiện tượng x㭣 hội”. Giữa ci đng vẠ ci sai c l᳽ lẽ của chn l. Muốn t⽬m ra chn l th⽬ phải hiểu r ngọn ngnh. Kh場ng phải v cớ m người ta nhắc tới”. C䠢u văn chương triết l mở đầu muốn ni rằng ba nh�n vật Nguyễn Văn Tỷ, Lưu Quang Sang v Thnh Đࠠi l những người khng ra gബ, chỉ quấy ph x hội Chăm chứ khᣴng lm được tr trống gಬ cho x hội nhờ. “Muốn tm ra ch㬢n l th phải hiểu r� ngọn ngnh”, anh ta ni. Vậy th೬ ngọn ngnh ấy như thế no? T࠴i xin php được giải thch cho c魡c độc giả tường tận cu ni ⳺p mở ny của T.L.Trưởng như sau: 1) Theo ti hiểu (vഠ ti hiểu rất r v䵬 ti học cng trường v习 l bạn với T.L.Trưởng) ngoi Thࠠnh Đi l một người đang sống lưu vong tại Thụy Điển, hai ࠴ng Nguyễn Văn Tỷ v Lưu Quang Sang l thầy dạy học của anh trong suốt chặn đường trung học. Dĩ nhiࠪn khi cn l học sinh, anh ta rất ngoan ngo⠣n, lễ độ v rất knh phục 2 thầy dạy học của m୬nh. Ring ng Nguyễn Văn Tỷ, người thầy dạy, c괲n l người cưu mang nui nấng anh ta vബ l người ch rất gần gũi. Tິi cn hiểu thm ch⪭nh ng Nguyễn Văn Tỷ đ cố 䣽 đưa mẹ ng ta l b䠠 Chi n đến lᔠm phu Trường Pklong để tạo điều kiện cho anh ta c cơ hội theo mẹ v䳠o học trường trung học để sau ny học đến cao đẳng sư phạm. Anh T.L.Trưởng cn lಠ nhn vin của Thầy Tỷ khi thầy về l⪠m Trưởng Ban Bin soạn Sch chữ Chăm. Nhưng h꡴m nay lại trở giọng “lừa thầy phản bạn” l người c tốt hay kh೴ng? 2) Đạo đức l như thế, nhưng tư cch thࡡi độ lm việc th thế nଠo? Hy đọc kỹ lại v ph㠢n tch cu n�y: “Cn bộ Ban BSSCC l nạn nhᠢn th đng hơn v캬 họ lm việc trong hon cảnh kh࠴ng bnh thường của một cơ quan khoa học. Họ chỉ biết lm những việc đ젣 rồi chứ họ chưa thật sự biết đng hay sai, tội cho họ lắm. Đừng ni nữa”. Đọc qua d곲ng chữ ny, ai cũng thấy th thảm đến bi đડt!. “Lm việc trong một hon cảnh kh࠴ng bnh thường” nghĩa l bị ai đ젳 chỉ đạo độc ti, p bức phải lࡠm những việc tri với lương tm m᢬nh. “Họ lm nhưng chưa thật sự biết đng sai tội nghiệp cho họ lắm”, nghĩa lຠ T.L.Trưởng v cc người trong Ban Biࡪn soạn sch chữ Chăm chỉ biết ci đầu lẠm thn tru ngựa, đ⢢u dm gp ᳽ đng sai bao giờ ?!! Giọng điệu trch mꡳc, on giận đến cm thᢹ kiểu anh T.L.Trưởng ny th t଴i khng hiểu nổi, v c䬡c cn bộ Ban BSSCC th kh᬴ng ai xa lạ đối với ti. C thể n䳳i l những cn bộ nࡠy lm việc trong hon cảnh rất kh࠳ khăn về vật chất ( khoảng năm 1979 – 1990 l cực k khଳ khăn), nhưng họ rất thoải mi về tinh thần. Ti cᴳ hỏi lại cc thầy Lm Gia Tịnh, Nguyễn Văn Tỷ, Chᢢu Văn Kn, Lưu Văn Đảo, Thuận Ngọc Lim v.v…Tất cả đều khẳng định lꪠ anh em lm việc rất thoải mi , cࡳ cấp trn no đến ꠩p buộc hay p bức phải chuẩn ha như thế n᳠y hay cải tiến như thế kia bao giờ? M ni cho c೹ng cc ng lᴣnh đạo người Kinh lc bấy giờ như ng Nguyễn Trung Hậu (trưởng Ty gi괡o dục, rồi ph chủ tịch, chủ tịch UBND Tỉnh), đến cc 㡴ng gim đốc sở gio dục Nguyễn Văn Ph᡺c, L Văn Ưng, c biết g곬 về chữ Chăm đu m phải chỉ thị độc t⠠i, độc đon ?? Như thế th T.L.Trưởng thấy cᬡi g “ khng b촬nh thường trong một cơ quan khoa học” ?? V c cೡi g để thốt ra l “tội cho họ lắm, đừng n젳i nữa”. Vng đừng ni nữa vⳬ sợ rước họa vo thn lࢠ mnh phạm thượng? Cch ăn n졳i v cch suy nghĩ của T.L.Trưởng (nguyࡪn l cn bộ của Ban BSSCC) sao lại vࡴ tnh trng khớp với luận điệu của Po Dharma: “Ban BSSCC chế ra một loại chữ Chăm mới”!, “Ph칡 hủy một di sản ngn ngữ chữ viết Chăm, v c䴹ng gi trị của dn tộc?” v.v…Ch᢭nh sự việc ny, m T.L.Trưởng lấy lࠠm phẩn nộ, uất ức rồi trt sự cm thꢹ ny ln đầu 2 ઴ng Nguyễn Văn Tỷ v Lưu Quang Sang, v h࠹ dọa Đạo Văn Chi, gio vin trưởng l᪠ng, tại sao dm tăng bốc Ban BSSCC? 3) T.L.Trưởng viết tiếp: “Nhưng một điều phải ni, thấy sai thᳬ phải sửa, tại sao lại gi mồm v cho rằng “người ta khuấy rối Ban BSSCC” ? Ồ lạ nhỉ! T.L.Trưởng muốn nộ nạt ai, vࠠ bắt ai phải sửa?? Ban BSSCC đ đo tạo tr㠪n 400 gio vin dạy chữ Chăm akhar thrah n᪠y (m T.L.Trưởng chế riểu), v đࠣ cho ra trường hơn 10 ngn học sinh tốt nhiệp tiểu học tại 2 tỉnh Ninh Thuận v Bࠬnh Thuận; hơn nữa lm việc rất thnh c࠴ng được dn chng hoan ngh⺪nh trong suốt 30 năm th sao lại phải sửa?? T.L.Trưởng rất chủ quan khi ni: “thấy sai th쳬 phải sửa”, khng lẽ anh thừa lệnh của Ts.Po Dharma v tập đo䠠n Champaka để chỉ thị cho Ban BSSCC phải nghe theo anh ? Đng lຠ loạn c rồi !! 4) Cuối thư T.L.Trưởng lại c c㳢u x giao ngắn v rất trịch thương: “Ch㠠o anh! Kỳ sau trao đổi thm ha!”. Ti Thuận Ngọc Th괠nh, đang chờ đn anh đy, v㢠 thch đố anh dm viết thᡪm?! Anh cứ chụp mũ ti l “đội ngũ b䠺t chiến H Nội” khng hề hấn chi đഢu. ​Chc b con mạnh khỏe. Thꠢn i Thuận Ngọc Thnh

Thụy Điển 13/05/2013 Salam, anh Thnh Phần knh mến! Cũng đୣ kh lu rồi, anh em m᢬nh đ khng li㴪n lạc với nhau, v giữa chng ta cũng kh캴ng c g đặc biệt để n㬳i. Nhưng trn tinh thần anh em, cũng như họ hng gần xa đꠢu đ, nn em l㪺c no cũng trn trọng vࢠ qu mến anh! Đơn giản l vậy. Tối nay, t�nh cờ vợ em l Hương: học tr vಠ đồng thời l chu họ của anh, cࡳ đưa cho em đọc tham khảo nội dung bi viết ngắn ở trn của anh. Khi đọc xong nội dung bઠi viết ny của anh với một hai lần đọc, em thất vọng v kh࠴ng tin rằng, anh Thnh Phần l tࠡc giả bi viết đầy “cảm tnh” vୠ hon ton “kh࠴ng l tnh” như thế n�y. Anh Thnh Phần, em muốn một lần nữa hỏi anh để xc minh lại suy nghĩ riࡪng anh, rằng l: anh c hối hận hay xấu hổ g೬, khi đọc lại nội dung bi viết ny của mࠬnh khng? Anh đ viết: “….. t䣬nh hnh bảo tồn v ph젡t huy di sản ngn ngữ chữ viết Chăm hm nay đang gặp phải hai vấn đề nổi cộm : • Văn bản Akhar Thrah Chăm đang trong thời kỳ xuống cấp nghi䴪m trọng v sự thờ ơ hay sự v t촢m của cc thế hệ trẻ ngy nay đᠣ trở thnh nguyn nhઢn đưa đẩy những văn bản hay văn tự Akhar Thrah của người Chăm đến sự hủy hoại, hư hao, mất mt ngy cᠠng trầm trọng hơn. • Trước năm 1975, văn tự Akhar Thrah chủ yếu được truyền dạy cho thế hệ trẻ bởi giới tăng lữ, tu sĩ, chức sắc hay cc b lᴣo, theo qui luật của ngn ngữ viết truyền thống. Nhưng kể từ 1978, sau khi Ban Bin Soạn S䪡ch Chữ Chăm (BBSSCC) được thnh lập để soạn sch giảng dạy cho cࡡc con em người Chăm ở bậc tiểu học từ lớp 1 cho đến lớp 5 ở cc nơi c đồng b᳠o Chăm sinh sống, th kết quả chương trnh giảng dạy chữ Chăm l쬠 những con em ny chỉ biết tiếp cận với Akhar Thrah cải bin của BBSSCC hơn lઠ Akhar Thrah truyền thống m cc gia đ࡬nh người Chăm hiện nay đang lưu giữ. V vậy, sau 5 năm theo học chữ Chăm ở bậc tiểu học, cc con em người Chăm đ졣 khng đọc được Akhar Thrah do cha ng để lại. C䴳 nghĩa l, cc con em học chữ Chăm cải biࡪn của BBSSCC khng gp phần g䳬 trong việc bảo tồn v pht huy chữ Chăm truyền thống của họ….” Thử hỏi, anh nghĩ sao mࡠ nhận định“...tnh hnh bảo tồn v쬠 pht huy di sản ngn ngữ chữ viết Chăm hᴴm nay đang gặp phải hai vấn đề nổi cộm …” một cch my mᡳc v đơn sơ vậy. “Văn bản Akhar Thrah Chăm đang trong thời kỳ xuống cấp nghim trọng vબ sự thờ ơ hay sự v tm của c䢡c thế hệ trẻ ngy nay” l lập luận v࠴ cng bậy bạ v kh頴ng cht xc đꡡng no. Tại sao anh phải quy lỗi cho “thế hệ trẻ Chăm ngy nay”, mࠠ anh qun đi l do s꽢u xa khc l Chăm mᠬnh v “bại tộc v vong quốc”, n젪n “…nguyn nhn đưa đẩy những văn bản hay văn tự Akhar Thrah của người Chăm đến sự hủy hoại, hư hao, mất mꢡt…” l điều dễ hiểu. Anh viết “…Trước năm 1975, văn tự Akhar Thrah chủ yếu được truyền dạy cho thế hệ trẻ bởi giới tăng lữ, tu sĩ, chức sắc hay cc bࡴ lo, theo qui luật của ngn ngữ viết truyền thống…”. C㴡ch nhn nhận ny của anh l젠 một Pgs.Ts cũng khng khc g䡬 cch nhn nhận bởi những người Chăm bᬬnh dn khc tại qu⡪ nh, v thực tế ai ai cũng thấy lଠ vậy. Chỉ c điều l, theo anh “giới tăng lữ, tu sĩ, chức sắc hay c㠡c b lo Chăm…” mới l䣠 giới anh minh/lo luyện của dn tộc Chăm đ㢡ng tin cậy, cn giới “gio dục, văn h⡳a v khoa học Chăm” như thầy Nguyễn Văn Tỷ, thầy Nguyễn Văn Đạo, Ts. Quảng Đại Cẩn, nh thơ/văn Chăm Ph࠺ Trạm chắc l “giới ngu xuẩn” hay sao. Về phần mnh, em cũng đଣ từng l học tr học tiếng Chăm truyền thống do thಢn phụ em đ dạy v em c㠳 thể đọc vanh vch hầu hết cc văn bản Akhar Thrah truyền thống lưu trữ trong nhᡠ v trong lng mࠬnh, v sau đ, từ năm 1978, em cũng lೠ học tr học “Akhar Thrah cải bin của BBSSCC” kh⪳a đầu tin đ tổ chức dạy tại play Phước Nhơn gi꣠nh cho đối tượng ton cc giࡡo vin phổ thng cơ sở, như c괡c c Đạo Thị Thủy, thầy Thnh Quang Dũng, thầy T䠠i Dững, thầy Liễu…, chỉ duy một mnh em l kh젴ng phải gio vin cơ sở, m᪠ l một học tr cơ sở lớp 5 được ph಩p tham gia khoa học ấy. Em cn nhớ như in, khi ấy l buổi tối li⠪n hoan kết thc kha học “Akhar Thrah cải bi곪n của BBSSCC” đ được tổ chức tại nh thầy Liễu v㠠 c sự hiện diện đột ngột của anh nữa m. Điều m㠠 quan trọng đối với em muốn ni với anh, rằng l: “Akhar Thrah” cả 2 phương ph㠡p học v dạy, với mỗi phương php nࡠo đều c gi trị v㡠 c cả ci ưu lẫn c㡡i khuyết tồn tại no đ. Nhưng, bản thೢn em v “cc con em học chữ Chăm cải biࡪn của BBSSCC khng gp phần g䳬 trong việc bảo tồn v pht huy chữ Chăm truyền thống của họ….” lࡠ cch ni ẩu tả v᳠ tự i c nhᡢn g đ của ri쳪ng anh đối với BBSSCC m thi. Bản thഢn em, vợ em v đồng bo Chăm chắc lࠠ khng ai vui nổi khi đọc được nội dung bi viết hời hợt v䠠 nng cạn như thế ny của anh. Thật l䠲ng l vậy, anh đừng buồn! Sẵn đy, em xin nࢳi với anh lun: Cng l习 những tiến sĩ Chăm với nhau đ từng du học v tốt nghiệp tại cựu Li㠪n X, v đ䠣 c những kỹ niệm thăm viếng nhau với k ức kh㽳 qun, hơn thế nữa em vốn l học tr꠲ (sinh vin) của trường ĐHTH anh giảng dạy v phụ trꠡch, v cũng l đứa em tinh thần vࠠ đứa chu họ (theo bn vợ em), thế m᪠ anh đnh lng cho ph಩p một Tiến Sĩ Chăm khc với hng trăm lần bᠪu bẩn em trước truyền thng quốc tế về ci gọi l䡠 “bằng tiến sĩ giả”, m anh khng hề lപn tiếng bnh vực phải/tri, trong khi đꡳ chnh anh l một người anh tinh thần duy nhất đ� biết r nơi ăn chốn học của em tại Kiev bn Ukraine qua mỗi lần đến thăm nhau v媠o dịp h. D g蹬 đi nữa, cuối thư em cũng muốn chc anh v gia đ꠬nh anh bn VN mọi sự bnh anh vꬠ như . Cho tạm biệt anh! Th�nh Đi ____________________________________________________ “…………….Theo Pgs. Ts. Thnh Phần, tࠬnh hnh bảo tồn v ph젡t huy di sản ngn ngữ chữ viết Chăm hm nay đang gặp phải hai vấn đề nổi cộm: • Văn bản Akhar Thrah Chăm đang trong thời kỳ xuống cấp nghi䴪m trọng v sự thờ ơ hay sự v t촢m của cc thế hệ trẻ ngy nay đᠣ trở thnh nguyn nhઢn đưa đẩy những văn bản hay văn tự Akhar Thrah của người Chăm đến sự hủy hoại, hư hao, mất mt ngy cᠠng trầm trọng hơn. • Trước năm 1975, văn tự Akhar Thrah chủ yếu được truyền dạy cho thế hệ trẻ bởi giới tăng lữ, tu sĩ, chức sắc hay cc b lᴣo, theo qui luật của ngn ngữ viết truyền thống. Nhưng kể từ 1978, sau khi Ban Bin Soạn S䪡ch Chữ Chăm (BBSSCC) được thnh lập để soạn sch giảng dạy cho cࡡc con em người Chăm ở bậc tiểu học từ lớp 1 cho đến lớp 5 ở cc nơi c đồng b᳠o Chăm sinh sống, th kết quả chương trnh giảng dạy chữ Chăm l쬠 những con em ny chỉ biết tiếp cận với Akhar Thrah cải bin của BBSSCC hơn lઠ Akhar Thrah truyền thống m cc gia đ࡬nh người Chăm hiện nay đang lưu giữ. V vậy, sau 5 năm theo học chữ Chăm ở bậc tiểu học, cc con em người Chăm đ졣 khng đọc được Akhar Thrah do cha ng để lại. C䴳 nghĩa l, cc con em học chữ Chăm cải biࡪn của BBSSCC khng gp phần g䳬 trong việc bảo tồn v pht huy chữ Chăm truyền thống của họ. Bởi v࡬ những l do sau đy: • Mục ti�u bin soạn gio trꡬnh của BBSSCC khng nhằm mục đch giảng dạy chữ Chăm truyền thống do tổ ti䭪n của người Chăm để lại. • BBSSCC tự tiện biến đổi hệ thống cấu trc văn tự Akhar Thrah Chăm theo quan điểm ring tư của mꪬnh, đ lm đảo lộn di sản ng㠴n ngữ chữ viết Chăm. • Việc cải biến chữ Chăm của BBSSCC l việc lm mang t࠭nh cch chủ quan, khng cᴳ cơ sở khoa học. • Hội đồng thẩm định sch gio khoa của BBSSCC khᡴng am hiểu su về nguồn gốc của Akhar Thrah Chăm nn đ⪣ dẫn đến thực trạng bi quan của Akhar Thrah Chăm truyền thống. Sau cng Ts. Thnh Phần đưa ra kết luận rằng, BBSSCC đ頣 v tnh đ䬠o tạo một thế hệ trẻ Chăm đoạn tuyệt với sự tiếp nối của thế hệ đi trước trong việc pht huy v bảo tồn di sản ngᠴn ngữ chữ viết Chăm do cha ng để lại. Trong phần kết luận, Pgs. Ts. Thnh Phần đề nghị: Thứ nhất Bộ Gi䠡o Dục Việt Nam nn thay đổi gio trꡬnh giảng dạy chữ Chăm của BBSSCC để gip con em người Chăm đọc v viết đ꠺ng tiếng Chăm truyền thống đ lưu hnh từ thời vua Po Rome (1627-1651). Đ㠢y l chnh sୡch đng với chủ trương của đảng v nhꠠ nước Việt Nam. Thứ hai Phải chấm dứt việc cải biến chữ Chăm theo cch lm việc của BBSSCC vᠠ lm thế no để con em người Chăm được cơ hội học chữ Chăm truyền thống do tổ tiࠪn Chăm để lại chứ khng phải chữ Chăm cải biến của BBSSCC………..” Ts.Thnh Phần ________________________________

Written by Musa Porome Sunday, 19 May 2013 10:05 Xun, Tuyn, Thiệu Ai cũng biết, IOC l⪠ một tổ chức bất vụ lợi với mục tiu đấu tranh mang lợi ch cho dꭢn tộc Champa m khng phഢn biệt nguồn gốc v tn giഡo khc biệt. Với tn chỉ lᴠ nhằm bảo tồn v phổ biến rộng rải nền văn minh, lịch sử v văn hoࠡ Champa đến cho mọi người v mọi dn tộc trࢪn khắp thế giới. IOC đ từng tổ chức nhiều đại hội, nhiều cuộc hội thảo quốc tế tại hải ngoại đ l㣠m cho chnh quyền H Nội kh�ng t lo ngại v đ� tiến đấu tranh của tổ chức ny. Sau đại hội năm 2007 tại thnh phố San Jose, thuộc tiểu bang California, Hoa Kỳ, ch࠭nh quyền Việt Nam bắt đầu tuyển mộ nhiều thnh vin “b઺t chiến” người Chăm để phục vụ mục tiu chống ph tổ chức của người Chăm tại hải ngoại. Trường hợp của đại hội Champa năm 2007 đꡣ gy bao sng giⳳ cho cộng đồng Chăm l th dụ điển h୬nh. Từ đ, cứ mỗi lần IOC chuẫn bị tổ chức những chương trnh d㬹 chỉ mang tnh văn ha v� cộng đồng, liền trước đ sẽ c những tay sai nằm trong “đội ngũ b㳺t chiến” dng nhiều thủ kế v bằng nhiều phương tiện để g頢y rối v phn tࢡn cộng đồng nhằm li ko một người Chăm thật th䩠 nhẹ dạ theo phe nhm mnh. Những ng㬲i nỗ bt chiến chống ph Hội thảo Champa lần thứ I vꡠ II đ chứng minh r r㵠ng về hnh động của nhm Chೠm gian nằm trong “đội ngũ bt chiến” ny. Hội Thảo Champa lần thứ III sẽ diễn ra vꠠo thng 9 năm 2013 – d chưa đến ngṠy khởi động – nhưng đ c nhiều “c㳢y bt chiến” cho pht nỗ trận chiến gꡢy bao xn xao v phiền muộn cho cộng đồng Chăm trong v䠠 ngoi nước. Khởi đầu cho trận “bt chiến” nຠy l bi viết của những tࠪn nặc danh nhằm bảo vệ cho chữ viết Chăm lai căng của Ban Bin Soạn để chống ph chữ viết Chăm truyền thống do ꡴ng Thạch Ngọc Xun (Chủ Tịch Hội Văn Ha Truyền Thống Champa) tiếp tay cho đăng l⳪n Website của nguoicham.com do hai anh em B Trung Thiệu v Bᠡ Trung Tuyn lm chủ nhiệm. Tưởng cũng n꠪n biết thm rằng hai ng chủ nhiệm website n괠y cn dnh cho Thạch Ngọc Xu⠢n một ci nh gọi lᠠ Top Bloggers để tha hồ đưa vo mạng web những bi viết kh࠴ng nghim tc hay n꺳i đng hơn l những bꠠi viết mang tnh miệt thị, đ k�ch những tr thức Chăm khng nằm trong phe nh�m của mnh. Điển hnh nhất l쬠 thư c nhn của Ts. Thᢠnh Đi nhằm ch bai Ts. Thઠnh Phần, một Ph Gio Sư duy nhất của d㡢n tộc trong nước, nhưng Thạch Ngọc Xun lại đưa ln web nguoicham.com để thi⪪n hạ cng xem. Điều đng ch顺 hơn l b�i viết của Kiều Ngọc Quyn nhằm phn tꢭch về chủ trương của Champaka.info nhưng lại li tn Ts. Po Dharma (một th䪠nh vin trung thnh của Fulro) ra b꠴i nhọ để trả th mang tch c魡ch c nhn v᢬ bản thn Kiều Ngọc Quyn l⪠ một tn phản bội Fulro đ trốn h꣠ng ngũ của tổ chức ra qui hng chnh quyền Việt Nam Cộng H୲a để được phong cấp. Với bản chất đ hn đꨳ đến nay vẫn cn thể hiện đặm nt qua việc “ăn cơm Mỹ thờ ba quỉ cộng sản”. Th⩪m vo đ, Kiều Ngọc Quy೪n cn dm quả quyết cho rằng cộng đồng Muslim Chăm tại Hoa Kỳ kh⡴ng c đon kết. T㠴i cho đy l một lập luận v⠴ thức v v� trch nhiệm, v cộng đồng Muslim Chăm rất đoᬠn kết mặc d c hai gia đ鳬nh đỗ vỡ tnh cảm v chuyện ri쬪ng của họ. Bn cạnh Kiều Ngọc Quyn, cꪲn c Ts. Quảng Đại Cẩn với những loạt bi viết nhằm bảo vệ chữ Chăm cải biến lai căng của Ban Bi㠪n Soạn, v ng l촠 một thanh vin chủ trương việc cải biến ny; Ysa Cosiem, người Chăm Chꠢu Đốc cũng tham gia vo “đội ngũ bt chiến” mặc dູ sống hon ton biệt lập vࠠ khng bao giờ sinh hoạt với bất cứ cộng đồng Chăm no ở hải ngoại. Độc giả cũng kh䠴ng qun bi viết của Chế Mỹ Lan về nguồn gốc Kat꠪ hon ton v࠴ văn ha v gần đ㠢y nhứt l bi viết lࠪn tiếng ch đạp ln danh tડnh của nhạc sĩ Từ Cng Phụng một cch kh䡴i hi, chng tິi chưa ni đến nội dung bi viết của H㠡n Dương Ph, Đạo Văn Chi nhằm bo chữa cho phe nh꠳m của Ban Bin Soạn như Nguyễn Văn Tỷ, Lưu Quang Sang, Chế Linh v.v. v nhất lꠠ những “cy bt chiến” nặc danh như Đỗng Thanh Minh, Th⺠nh Ph Nng, Quảng Đại Chung, v.v. m괠 độc giả c thể đon được ai l㡠 người Chăm đứng ra viết những bi nặc danh ny. Những chi tiết vừa nࠪu ra cho thấy Thạch Ngọc Xun cng hai ⹴ng B Trung Tuyn v᪠ B Trung Thiệu, chủ nhiệm website nguoicham.com l “bᠳng ma mới” của thời cuộc, nằm trong “đội ngũ bt chiến” do chnh quyền Hꭠ Nội thnh lập để tạo sự phn hoࢡ cộng đồng Champa tại hải ngoại ny. Thạch Ngọc Xun lࢠ ai? Thạch Ngọc Xun l người Chăm sang Hoa Kỳ kh⠡ lu, được đề cử lm Chủ Tịch Hội Văn H⠳a Truyền Thống Champa, nhưng chỉ đng vai phụ thuộc v kh㬴ng bao giờ xuất hiện trn sn khấu để đọc bꢠi diễn văn. Với danh nghĩa l Hội Văn Ha Truyền Thống Champa, Thạch Ngọc Xuೢn thường tổ chức hng năm lễ hội Kat. Đઢy l cng tഡc đng trn trọng. Nhưng bᢪn cạnh đ, Thạch Ngọc Xun, v㢬 khng hiểu rỏ thế no l䠠 văn ha truyền thống Champa, thường biến Kate thnh lễ hội mua vui bằng c㠡ch đưa cả mn vũ Apsara v văn hളa ln trnh diễn cho bꬠ con Chăm xem. Nhưng hiện tượng đng trch nhất đᡳ l Thạch Ngọc Xun bỏ rơi vai trࢲ Chủ Tịch của Hội Văn Ha Truyền Thống Champa để lm thu㠪 cho một số nhn vật bằng cch đưa h⡠ng loạt bi viết phản văn ha Champa l೪n mạng web của nguoicham.com. Đy l h⠠nh động thiếu sng suốt v bởn cợt đᠣ biến Thnh Ngọc Xun thࢠnh “bng ma mới” nhập cuộc vo “đội ngũ b㠺t chiến” của H Nội nhằm ma rối cộng đồng người Chăm trong vຠ ngoi nước. B Trung Tuyࡪn v B Trung Thiệu lࡠ ai? B Trung Tuyn v᪠ B Trung Thiệu l hai anh em ruột, thᠠnh vin rất năng động trong Hội Bảo Tồn Văn Ha Champa c곳 trụ sở tại thnh phố San Jose, Hoa Kỳ. L người thiết kế vࠠ quản trị website Illimochampa.com trước kia. V trong Ban Quản Trị website ny kh젴ng đồng quan điểm đăng bừa bải những bi viết khng giഡ trị nn B Trung Tuyꡪn v B Trung Thiệu đứng ra thࡠnh lập một website mới mang tn nguoicham.com để được tự do tung honh thực hiện theo quan điểm ri꠪ng của mnh v phục vụ cho “đội ngũ b젺t chiến” nằm trong thnh phần nặc danh phản gin chống lại những tổ chức người Chăm tại hải ngoại. Những bࡠi đăng trn mạng nguoicham.com mang đủ thứ chủ đề từ văn thơ, văn ha v고 lịch sử cho đến video ca ht của Việt của To, để rồi độc giả khᠴng biết mục tiu của mạng web ny lꠠ để lm g? Hai chủ nhiệm của website nଠy khng bao giờ viết bi nhưng chỉ đăng b䠠i viết của “đội ngũ bt chiến” v Chꠠm gian ở hải ngoại cũng như trong nước. Hnh động lin kết với ઴ng Thạch Ngọc Xun nhằm quảng b cho “đội ngũ b⡺t chiến” của H Nội l th࠭ dụ điển hnh. Con đường đấu tranh mang quyền lợi đến cho dn tộc c좲n di v lắm ch࠴ng gai m chng ta cần cຳ nhau để thực hiện. Bảo tồn văn ho khng thᴴi chưa đủ, nhưng người Chăm phải bước thm nhiều bước mới để đi hỏi quyền l겠m người, quyền bnh đẳng trong một quốc gia đa chủng, quyền của người bản địa một khi vương quốc Champa của chng ta kh캴ng cn nữa. Hoa Kỳ l một quốc gia ho⠠n ton tự do dn chủ, thế nhưng tại sao chࢺng ta khng sng suốt 䡽 thức chụp lấy cơ hội để cng nhau đấu tranh mang quyền lợi cho dn tộc thay v颬 phải m lấy ci TA chia hai bẻ bảy m䡠 kết quả chẳng mang cht lợi ch nꭠo cho cộng đồng? Người văn minh tiến bộ l biết thừa nhận ci sai để ch࡭nh l theo ci đ�ng. Hiện nay chng ti đang đấu tranh đ괲i quyền Bản Địa cho dn tộc Champa tại cơ quan Lin Hiệp Quốc, ch⪺ng ta cần sự đng gp của to㳠n thể người Chăm về cả mặt tinh thần lẫn ti chnh để để lࡠm phương tiện đấu tranh ny sớm đạt kết quả. Chng ta nສn dẹp bỏ những dị biệt về tn gio v䡠 quan điểm ring m c꠹ng dấn thn chung cho bất cứ mục tiu n⪠o sẽ mang quyền lợi đến cho dn tộc Champa ngho n⨠n ny. Theo Champaka.info