Văn Học

Trong d

  Tác gi?: ??ng Thành Danh 1. D?n lu?n Champa – Th??ng (Le Haut Champa) là cách mà J. Dournes1 g?i tên vùng ??t cao Tây Nguyên trong th?i k? c? trung ??i, th?i k? mà ph?n l?n lãnh th? cao nguyên này thu?c v? v??ng qu?c Champa ho?c có m?t m?i quan h? ch?t ch? v?i Champa ? mi?n ??ng b?ng.2 Vùng ??t này, thu?c Cao nguyên Tr??ng S?n Nam, không ch? gi?i h?n ? các t?nh Komtum, Gia Lai, ??k L?k, ??k Nông, Lâm ??ng mà còn v??n xu?ng t?n ph?n rìa phía Tây c?a các t?nh Mi?n Trung n?i c? trú c?a các c?ng ??ng nói ti?ng Nam ??o và Nam Á.3 Vi?c nghiên c?u m?i liên h? gi?a vùng ??t Tây Nguyên và Champa trong quá kh? là m?t trong nh?ng m?ng nghiên c?u ?áng chú ý và thu hút ???c s? quan tâm c?a nhi?u h?c gi?. Trong khi m?t s? các nhà nghiên c?u ch? d?ng l?i ? vi?c kh?o t? và li?t kê các di tích, d?u v?t c?a Champa ? vùng Tây Nguyên,4 m?t s? các nghiên c?u mang tính h?c thu?t h?n l?i c? g?ng lý gi?i sâu h?n các m?i liên k?t này, không ch? trên bình di?n dân t?c h?c mà còn d?a trên các t??ng tác v? chính tr? liên vùng trong quá kh?.5 Có hai xu h??ng chính nh?m di?n d?ch m?i quan h? chính tr? gi?a cao nguyên và ??ng b?ng: m?t xu h??ng cho r?ng ng??i Ch?m ??ng b?ng ?ã ti?n hành nh?ng cu?c giao tranh v?i các t?c ng??i mi?n cao, ?? r?i t? ??y áp ??t m?t thi?t ch? hành chính, thu thu? và áp ??t ngh?a v? lao d?ch v?i các s?c t?c này, th?ng tr? các s?c t?c ?y theo ki?u thu?c ??a;6 trong khi ?ó m?t s? ng??i l?i b?o v? quan ?i?m ng??c l?i, nhìn m?i quan h? này m?t cách m?m d?o h?n, ôn hòa h?n, th?m chí miêu t? m?i quan h? này là thân thi?n, nh? ki?u nh?ng liên minh v? chính tr?, quân s?.7 Tùy theo cách ti?p c?n các ngu?n t? li?u và quan ?i?m nghiên c?u khác nhau mà m?i nhóm l?i b?o v? cho quan ?i?m riêng c?a mình. Có th? k? ra m?t s? ngu?n s? li?u chính liên quan ??n v?n ?? này nh? sau: S? li?u c?a trung Hoa ghi nh?n v? Lâm ?p, Hoàn V??ng và Chiêm Thành; Các bia ký ghi b?ng ch? Ph?n ho?c ch? Ch?m c? ? mi?n Trung Vi?t Nam thu?c v? v??ng qu?c Champa; Các th? t?ch vi?t b?ng gi?y c?a ng??i Ch?m còn l?u gi? ? Ninh Thu?n – Bình Thu?n; Các truy?n k? dân gian c?a các t?c ng??i thi?u s? mi?n Trung – Tây Nguyên. Trong bài vi?t này chúng tôi s? ?i?m l?i m?t s? thông tin quan tr?ng liên quan ??n vùng “Champa – Th??ng” hay là v? trí, vai trò và m?i quan h? c?a vùng cao nguyên Tr??ng S?n Nam v?i v??ng qu?c Champa th?i c? – Trung ??i t? các ngu?n s? li?u trên. 2. Ngu?n s? li?u Trung Hoa và bia ký Champa  Nh?ng ngu?n t? li?u ??u tiên ghi nh?n v? thành ph?n dân t?c c?a Champa chính là các v?n b?n Trung Hoa, mà s?m nh?t (kho?ng th? k? 3) có th? là m?t ghi chép v? Lâm ?p nh? sau: “…Nh?ng b? t?c c?a nó th?t ?ông ??o, nh?ng nhóm ng??i nh? trong các b? t?c ?y s?n sàng giúp ?? l?n nhau; t?n d?ng l?i th? ??a hình núi non, h? không bao gi? ch?u quy ph?c [tri?u ?ình Trung Hoa]…”.8 Sau ?ó, sang th? k? th? 4, các s? li?u Trung Hoa l?i ghi nh?n s? va ch?m ??u tiên gi?a ng??i ??ng b?ng v?i các s?c dân ? sâu trong vùng n?i ??a, ?ó là s? ki?n vua Lâm ?p Ph?m V?n ti?n hành các cu?c bình ??nh trong x? s? ?? thu ph?c các b? t?c “man dã” ?ang thành l?p các ti?u qu?c.9 Ch. Meyer, l?u ý thêm trong s? các dân t?c ?y: “ng??i Jarai và Rhade là hi?u chi?n nh?t”.10 Các ngu?n s? li?u Trung Hoa còn ghi nh?n liên ti?p các ngu?n c?ng ph?m mà Champa mang ??n cho Trung Hoa, ch?a ??y các m?t hàng có ngu?n g?c t? mi?n núi nh? là ngà voi, s?ng tê, tr?m h??ng, k? nam, và nhi?u h??ng li?u, g? quý khác… và k? l? thay, ?ây l?i là nh?ng m?t hàng khi?n Champa tr? nên n?i ti?ng trong kh?p vùng, ?i?u ?ó c?ng cho th?y Champa ?ã s?m xây d?ng m?t h? th?ng th??ng m?i l?n v?i vùng cao nguyên. C? th?, s? li?u ghi nh?n r?t nhi?u l?n nh? v?y: vào n?m 340, Champa l?n ??u tiên c?ng voi cho Thiên tri?u, r?i r?i rác sau ?ó c?ng v?y, ??n n?m 630, Champa l?i dâng cho Trung Hoa ?á quý, voi thu?n d??ng…, n?m 642 là 11 s?ng tê giác, r?i các n?m 711, 731, 749…??n t?n n?m 992, h? dâng ??n 300 ngà voi, 2.000 cân h??ng li?u và 100 cân g? ?àn h??ng, n?m 1018, dâng 72 ngà voi, 86 s?ng tê, 100 cân k? nam và 200 cân h??ng li?u.11 B??c vào th?i k? ?nh h??ng v?n minh ?n ??, các bia ký tr? thành ngu?n t? li?u quan tr?ng ?? xác nh?n nh?ng liên h? gi?a Champa v?i các s?c dân cao nguyên. Ngay t? th? k? th? 4, m?t v?n bia ? Vat Laung Kau (g?n ??n th? Wat Phu ? Bassac, Lào) ?ã ch?ng minh t?m ?nh h??ng c?a v??ng qu?c Champa kéo dài ??n t?n vùng Champasak t?c vùng Nam Lào.12 Ti?p ??n, m?t v?n bia Ph?t giáo có niên ??i n?m 914, ???c tìm th?y ? Kon Klor (Kom Tum) ghi nh?n v? vi?c xây d?ng m?t ??n th? B? tát ? vùng ??t này, s? xu?t hi?n c?a v?n bia xác nh?n vi?c xây d?ng ??n th? c?a Champa ? ?ây cho th?y lãnh th? Champa vào th?i ?i?m này bao g?m c? vùng Kom Tum ngày nay.13 Kho?ng th? k? 12, các bia ký Champa l?n ??u tiên nh?c ??n các s?c t?c mi?n núi v?i các danh x?ng “Kiratas” (nh?ng ng??i mi?n cao), “Mleccha” (nh?ng ng??i hoang dã).14 Theo nh?ng ngu?n t? li?u này, vào th?i ?i?m n?m 1149, phía B?c Champa n?m d??i s? cai tr? c?a ng??i Khmer, ti?u v??ng Panduranga là Jaya Harivarman I ?ã ?em quân t? phía Nam ra chi?m c? và gi?i phóng Vijaya, sau ngày th?ng l?i ông không trao l?i ngai v? cho hoàng t?c ? Vijaya mà ti?m quy?n th?ng tr? c? Champa. Vì v?y, ông ph?i khu?t ph?c các dân t?c “Radé, Mada và nh?ng ng??i Man di khác” ? phía Tây, ???c g?i chung là Kiratas. ?? ch?ng l?i hành ??ng này, v? “vua c?a ng??i Kiratas” (có th? là th? l?nh c?a các dân t?c này) ?ã tôn hoàng t? Vangsaraja (em v? c?a Jaya Harivarman I) lên làm vua và lãnh ??o cu?c ??u tranh. Tuy nhiên, cu?c ph?n kháng này th?t b?i, Vangsaraja ph?i ch?y sang ??i Vi?t và b?n thân các dân t?c mi?n núi ph?i th?n ph?c Jaya Harivarman I.15 B??c sang th? k? sau, vùng cao nguyên và các s?c t?c ? ?ây c?ng ?óng m?t vai trò quan tr?ng trong cu?c kháng chi?n ch?ng Mông C? c?a Champa. Trong cu?c ??i ??u v?i cu?c xâm l?ng c?a nhà Nguyên, t? n?m 1282 – 1284, vua Indravarman V và hoàng t? Harijit (sau này là vua Jaya Sinhavarman III, t?c Ch? Mân) ?ã cho rút quân t?m th?i t? kinh thành Vijaya v? sâu trong mi?n núi ?? th?c hi?n cu?c kháng chi?n lâu dài.16 T? ?ây, vùng ??t cao nguyên tr? thành h?u c? c?a quân Champa, và b?n thân các s?c dân mi?n núi ? ?ây c?ng sát cánh bên c?nh ng??i Ch?m ti?n hành cu?c kháng chi?n ch?ng l?i quân Mông – Nguyên hùng m?nh, ?i?u này ph?n nào cho th?y h? c?ng là th?n dân và có ngh?a v? tranh ??u vì v??ng qu?c Champa.17 B??c vào th? k? 15, bia ký Drang Lai (C43)18 cho ta m?t cái nhìn ??y ?? và toàn di?n h?n v? m?i liên h? m?t thi?t v? chính tr? gi?a tri?u ?ình Champa v?i các dân t?c ? mi?n núi. Theo bia ký này, vào kho?ng n?m 1415 và 1435, vua Champa ? Vijaya là Virabhadravarman ?ã thu ph?c “V? vua v? ??i c?a ng??i mi?n núi” và “vua c?a loài voi” (Sri Gajaraja) làm ch? h?u c?a mình. B?ng s? b?o tr? này, vua Champa ?ã cho xây d?ng các ??n th? th?n Shiva (d??i tên g?i Kiratesvara), ??ng th?i cho xây d?ng các h? th?ng th?y l?i, ???ng sá cho vùng cao, b?n thân các v? vua ch? h?u ph?i huy ??ng th?n dân trong vùng, ??m b?o công vi?c tr?ng lúa, ?i?u ti?t th?y l?i ?? cung c?p hoa l?i cho vi?c ph?ng th? th?n Shiva.19 N?i dung c?a bia ký Drang Lai cùng v?i các ph? tích ??n tháp Hindu quanh thung l?ng Cheo Reo – Ayun Pa cho th?y m?t m?c ?? ?nh h??ng sâu s?c c?a ng??i Ch?m ? ??ng b?ng ??i v?i các dân t?c ? vùng này, nh?t là ng??i Jarai.20 3. Ngu?n s? li?u dân gian và th? t?ch c?a ng??i Ch?m Ng??i Ch?m xu?t hi?n khá s?m và ph? bi?n trong các truy?n thuy?t, s? thi c?a nh?ng s?c dân ng??i Th??ng. Cùng v?i s? ?a d?ng thành ph?n dân t?c ? Tây Nguyên là s? ?a d?ng trong cách nhìn c?a ng??i b?n ??a v? ng??i Ch?m ??ng b?ng. Trong m?t s? huy?n tho?i c?a ng??i Srê, ng??i M?… ng??i Ch?m ???c mô t? nh? nh?ng k? xâm l??c,21 ng??i Jarai l?i lý gi?i s? t?n t?i c?a các công trình tháp Ch?m t?i Tây Nguyên theo m?t ngh?a tiêu c?c – là h? qu? c?a s? xâm chi?m.22 Trong khi, nh?ng câu truy?n khác, có th? c?ng c?a ng??i Jarai hay ng??i Raglai l?i mô t? ng??i Ch?m là nh?ng ng??i anh em, nh?ng ??ng minh v? quân s? trong các cu?c chi?n ch?ng ngo?i bang hay nh?ng ng??i thân thi?n dù h? c?ng là k? th?ng tr?.23 T? sau th? k? 15, các th? t?ch c? c?a ng??i Ch?m (bao g?m c? các v?n b?n chính th?ng c?a hoàng gia) càng cho th?y rõ nét h?n m?i quan h? gi?a ng??i Ch?m và các s?c dân mi?n núi (bao g?m K’ho, Rhade, Churu, Raglai…) nh? là nh?ng th?n dân c?a cùng m?t v??ng qu?c. Theo nh?ng ngu?n t? li?u này, vùng ??t mà các s?c dân này sinh s?ng thu?c s? qu?n lý tr?c ti?p c?a v? Thu?n Thành v??ng (vua Champa th?i Chúa Nguy?n), h? có trách nhi?m hay ngh?a v? n?p các s?n v?t, thu? khóa và quân lính cho Tr?n Thu?n Thành, t?c là Champa d??i th?i chúa Nguy?n.24Ngoài ra, các dân t?c mi?n núi còn có vai trò gi? gìn các v?t ph?m c?a vua, chúa Champa, nh? ng??i K’ho ? Lavang (Lâm ??ng) l?u gi? T? li?u Hoàng gia Champa mà ng??i Pháp ?ã ?em sang Paris l?u tr?, ng??i Raglai ? Ninh Thu?n, Bình Thu?n thì l?u gi? y trang, ph?m v?t c?a các vua th?n Ch?m, h?ng n?m h? v?n ?em nh?ng v?t ph?m này xu?ng vùng ng??i Ch?m ?? th?c hi?n các nghi th?c ph?ng t? th?n linh.25 M?t khác, nh?ng ?i?u này không ph?n ?nh r?ng các dân t?c mi?n cao ch? có vai trò th?p kém (so v?i ng??i Ch?m) trong v??ng qu?c, ng??c l?i h? n?m gi? các vai trò quan tr?ng, tham gia vào các v? trí then ch?t trong c? c?u chính quy?n Champa. Nh?ng ngu?n t? li?u cho th?y vua Po Romé (1627 – 1651), m?t v? vua Champa n?i ti?ng, có ngu?n g?c là ng??i Churu, trong khi v? hoàng h?u (th? 2) c?a ông là ng??i Rhade, d??i th?i gian ông tr? vì các v? quan l?i c?ng có nhi?u ng??i xu?t thân t? các dân t?c mi?n núi nh? Churu, Raglai, K’ho…26 Thêm vào ?ó, vào n?m 1834, trong phong trào ph?n kháng cu?i cùng c?a Champa ch?ng l?i tri?u ?ình Minh M?ng, ng??i Ch?m và các s?c dân mi?n núi ?ã tôn m?t nhân v?t ng??i Raglai lên làm vua, t?c Ja War Palei, ??ng th?i tôn m?t nhân v?t Churu làm hoàng t? k? v? t?c Yang Aia Harei.27 Sau khi nghiên c?u các ngu?n t? li?u và nhìn l?i các xu h??ng ?ánh giá v? m?i quan h? chính tr? Ch?m – Th??ng, chúng tôi hi?u r?ng, v?n ?? không n?m ? ngu?n t? li?u, mà n?m ? ch? các nhà nghiên c?u s? d?ng các t? li?u ?y. S? liên k?t chính tr? này ph?c t?p h?n nh?ng gì mà t? li?u ghi nh?n, cách th?c mà m?i liên k?t này ho?t ??ng (theo hai xu h??ng ??i ??ch và thân thi?n) còn tùy thu?c vào nh?ng vùng, nh?ng nhóm s?c t?c và các giai ?o?n l?ch s? khác nhau. Nh?ng cu?c xung ??t (n?u có) ch? ???c áp d?ng trong t?ng th?i ?i?m (th?i Lâm ?p), t?ng t?c ng??i (nh? các nhóm s?c dân ? xa ng??i Ch?m ??ng b?ng) hay nh? J. Dournes mô t? nh?ng cu?c xung ??t này ch? mang tính ??a ph??ng.28 Ngay t? bu?i ban ??u g?p g?, ng??i Ch?m ?ã là anh em v?i ng??i Th??ng, chính h? ?ã là nh?ng ??ng minh trong các cu?c kháng chi?n ch?ng ngo?i xâm và ngay c? trong các cu?c n?i chi?n. Chính nh?ng s?c dân thi?u s? c?ng ?ã ?óng m?t vai trò quan tr?ng trong vi?c c?u thành nên h? th?ng chính tr?, quân s? và tôn giáo c?a v??ng qu?c Champa. Cho ??n t?n th? k? 19, các ngu?n t? li?u dân gian v?n còn cung c?p các thông tin v? ho?t ??ng khai thác tr?m h??ng v?n còn di?n ra ? khu v?c Phan Rang, Phan Rí gi?a ng??i Ch?m và ng??i Raglai ? mi?n cao nguyên. Ho?t ??ng này th??ng do nhà n??c (c?a ng??i Ch?m) t? ch?c, trong nh?ng l?n mà vua Ch?m c?n k? nam hay tr?m h??ng, ông s? c? m?t v? quan g?i là Po Gahluw ??n vùng c?a ng??i Raglai, ph?i h?p v?i ng??i ??ng ??u làng t? ch?c chiêu m? các thanh niên Raglai, ho?c ? m?t s? làng ?ã có s?n nh?ng ??i nh? v?y ?? vào sâu trong r?ng khai thác tr?m và k?. Do ?ây là m?t công vi?c nguy hi?m, khó kh?n, kéo dài trong nhi?u tháng, nên tr??c khi ?i h? th??ng t? ch?c nghi l? cúng t? và khi v? thì cúng t? ?n th?n linh, trong quá trình ?i c?ng ph?i có nhi?u kiêng c?. Nh?ng ng??i trong ??i này c?ng ???c tri?u ?ình ?u ?ãi ban phát trâu, ru?ng và nhi?u th? b?ng l?c khác.29 4. K?t lu?n  ??n ?ây, m?t câu h?i ???c ??t ra r?ng: V?y thì nh?ng liên k?t chính tr? này ???c v?n hành nh? th? nào? ?i?u gì giúp duy trì, thúc ??y s? liên k?t ?y trong su?t ti?n trình l?ch s?? Câu h?i có ph?i n?m ? m?t thi?t ch? th? l?nh “liên làng” hay “siêu làng”  nh? ki?u thi?t ch? Potao mà J. Dournes và  A. Hardy t?ng g?i m??30 T? ?ó mà suy r?ng ra, các s?c t?c Tây Nguyên x?a ?ã t?o ra m?t h? th?ng các th? l?nh (tùy theo cách g?i c?a t?ng t?c ng??i) c?a làng ho?c liên làng.31 Nh?ng th? l?nh này không ch? có vai trò liên k?t v?i th?n linh mà còn ch?u trách nhi?m ??i ngo?i v?i các th? l?c bên ngoài, trong ?ó có nh?ng ng??i Champa ??ng b?ng. Tuy nhiên, ngoài thi?t ch? Potao c?a ng??i Jarai, chúng ta ch?a bi?t gì nhi?u v? nh?ng thi?t ch? t??ng t? ? các dân t?c khác. Do ?ó, s? t?n t?i c?a nh?ng thi?t ch? nh? v?y v?n còn là gi? thuy?t. ??ng Thành Danh là nhà nghiên c?u công tác t?i Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m Ninh Thu?n. Chú thích Dournes. J, “Recherches sur le Haut Champa”, France – Asie. 24 – 2 (1970): 143 – 162. Maspero G, Le Royaume de Champa(Paris: G. Van Oest, 1928); Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s? (Saigon, 1965); Po Dharma, Le Panduranga – Campa (1802 – 1835) (Paris: EFEO, 1987); V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng (San Jose: IOC – Champa, 2012); T. Quach-Langlet, “Le cadre historique de l’ancien Campa”, Actes du séminaire sur le Campa organisé à l’Université de Copenhague (Paris: Travaux du CHCPI, 1988), 27-47; Lafont, V??ng qu?c Champa: ??a d?, dân c?, l?ch s? (San Jose: IOC – Champa, 2011). H. Maitre, Les Jungles Moï: Mission Henri Maître (1909-1911), Indochine Sud-Centrale (Papis: Larose 1912); H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng (Hà N?i: Tri th?c, 2008); Dam Bo, “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois”, France – Asie, 1 (1950) ; Dam Bo, Mi?n ??t huy?n ?o(Hà N?i: H?i nhà V?n, 2003); Hickey, Sons of the Mountains: Ethnohistory of the Vietnamese Central Highlands to 1954 (New Haven/London: Yale U.P, 1982); B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, Actes du Séminaire sur le Campa organisé à l’Université de Copenhague (Paris: CHCPI, 1988): 52 – 56; Oscar Salemink, The Ethnography of Vietnam’s Central Highlander (Honolulu: University of Hawai’i Press, 2003). H. Maitre, Les Jungles Moï: Mission Henri Maître (1909-1911), Indochine Sud-Centrale (Papis: Larose 1912); H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng (Hà N?i: Tri th?c, 2008); Dournes. J, “Recherches sur le Haut Champa”, France – Asie. 24 – 2 (1970): 143 – 162; Lê ?ình Ph?ng, “Nh?ng di tích v?n hóa Ch?m pa ? Tây Nguyên”, Kh?o c? h?c, 4 (1996): 48 – 59; Nguy?n Th? Kim Vân, “D?u ?n v?n hóa Champa trên ??t Gia Lai”, Di s?n V?n hóa s? 3 (2015): 58 – 61. Li Tana, X? ?àng Trong: l?ch s? kinh t? – xã h?i Vi?t Nam th? k? 17 – 18(Tp. H? Chí Minh: Tr?, 2013); Tr?n K? Ph??ng, “B??c ??u tìm hi?u v? ??a-l?ch s? v??ng qu?c Chiêm Thành (Champa) ? mi?n Trung Vi?t Nam: v?i s? tham chi?u ??c bi?t vào “h? th?ng trao ??i ven sông” c?a l?u v?c sông Thu B?n ? Qu?ng Nam”, Thông tin khoa h?c, Hu?: Phân vi?n Nghiên c?u V?n hoá Ngh? thu?t, 3 (2004); Tr?n K? Ph??ng, “Thung l?ng sông Thu B?n: M?t m?u hình c?a ph??ng th?c trao ??i ven sông n?i k?t th??ng ??o ?ông – Tây ? mi?n Trung Vi?t Nam”, Nghiên c?u V?n hóa Mi?n Trung (Hu?: Phân vi?n VHNT Vi?t Nam, 2009): 19 – 24; Nguy?n Ph??c B?o ?àn, “T? con ???ng mu?i: nh?n di?n m?ng l??i trao ??i xuôi ng??c ? mi?n Trung Vi?tNam trong l?ch s?”, Nh?n th?c v? mi?n Trung Vi?t Nam-hành trình 10 n?m ti?p c?n (Hu?: Thu?n Hóa, 2009): 151-218; Andrew Hardy, “‘Ngu?n’ trong kinh t? hàng hoá ? ?àng Trong”, Chúa Nguy?n và V??ng tri?u Nguy?n trong l?ch s? Vi?t Nam t? th? k? XVI ??n th? k? XIX (Hà N?i: Th? Gi?i, 2008): 55-65; Andrew Hardy, Nhà nhân h?c chân tr?n: nghe và ??c Jacques Dournes(Hà N?i: Tri th?c, 2014); Nguy?n H?u Thông, “Sông Ba: giao l? chính tr? – kinh t? – V?n hóa ??c thù”, Thông báo khoa h?c, ??i h?c V?n Hi?n, 7 (2015): 33 – 45; Nguy?n Th? Hòa, “Nh?ng con ???ng giao th??ng t? cao nguyên ??n ven bi?n mi?n Trung trong l?ch s?”, Phát tri?n Khoa h?c và Công ngh?, t?p 18, s? X1 (2015): 33 – 38. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 187 – 193; B. Bourotte, “Essai d’histoire des Populations Montagnardes du Sud Indochinois”, BSEI XXX, 1 (1955): 32 – 35; Ch. Meyer, “Kambuja et Kirata”, Études Cambodgiennes, 5 (1966): 20. B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, 52 – 56; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t (San Jose: IOC – Champa, 2003): 6 – 10; Andrew Hardy, Nhà nhân h?c chân tr?n, 40, 100 – 101. Paul Pelliot, “Le Pou – Nan”, BEFEO, III (1903): 255. G. Maspero, Le Royaume de Champa, 52; H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 173 – 174. Ch. Meyer, “Kambuja et Kirata”, 20. H. Maitre, Les Jungles Moï, 434 – 436; G. Maspero, Le Royaume de Champa, 88, 120 – 121, 132, 138; Momoki Shiro, “Ch?mpa ch? là m?t th? ch? bi?n? (Nh?ng ghi chép v? nông nghi?p và ngành ngh? trong các t? li?u Trung Qu?c)”, Nghiên c?u ?ông Nam Á, 4 (1999): 45. B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, 49 – 50; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 6. B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, 50; Lafont, V??ng qu?c Champa, 27. L. Finot, “Notes d’épigraphie : XI. Les inscriptions de Mi-S?n”, BEFEO, IV (1904): 965 – 966; H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 174, 182; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 7 – 8; J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng (Hà N?i: Nxb. Tri th?c, 2013), 168. G. Maspero, Le Royaume de Champa, 158 – 159; Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, 59; Lafont, V??ng qu?c Champa, 161 – 162. T? li?u không ghi nh?n chính xác v? vùng núi mà tri?u ?ình Champa ch?n làm h?u c? trong cu?c ??i ??u v?i nhà Nguyên. Tuy nhiên, vào th?i ?i?m ?y, theo m?t s? chú thích c?a Nguyên S? và ghi chép c?a Marco Polo lãnh th? phía Tây c?a Champa, lúc b?y gi?, có th? kéo dài ??n t?n khu v?c Komtum và Pleiku (Lafont, V??ng qu?c Champa, 28). G. Maspero Le Royaume de Champa, 175 – 187; Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, 73 – 74, Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 8 – 9; Lafont, V??ng qu?c Champa, 170 – 171. Tr??c bia ký này ???c tìm th?y ? Tháp Yang Mum (Ayun Pa, Gia Lai) nên th??ng ???c g?i là bia ký Yang Mum hay Cheo Reo (tên g?i tr??c c?a Ayun Pa). Nh?ng ngu?n g?c th?t s? c?a nó là ? m?t ngôi ??n khác g?n ?ó g?i là Drang Lai, do ?ó bia ký này ph?i ???c g?i là Drang Lai. Xem thêm: Arlo Griffiths và ??ng s?, V?n kh?c Ch?m t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng (Tp. H? Chí Minh: ??i h?c Qu?c gia, 2012), 43 – 44. Arlo Griffiths và ??ng s?, V?n kh?c Ch?m t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng, 43 – 56. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 190; J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, 167. J. Boulbet, Pays des Maa, domaine des génies, Nggar Maa, Nggar Yang: Essai d’ethno-histoire d’une population proto-indochinoise du vietnam central (Paris: EFEO, 1967), 67 – 75; Andrew Hardy, Nhà nhân h?c chân tr?n, 53 – 54. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 220; J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, 168 – 169. Ng??i Raglai và ng??i Ch?m có câu: “Cam xa-ai, Raglai adei” (Ch?m là ch?, Raglai là em), trong khi theo tài li?u c?a Dambo (J. Dournes, ông d?n l?i nói c?a ng??i b?n ??a: “Chúng ta và ng??i Ch?m là anh em cùng m?t m?” (D?n theo: Dam Bo, “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois”, 22 – 23; c?ng chính ông trích l?i câu truy?n c?a ng??i Tây Nguyên v? m?t v? th? l?nh Ch?m ch?ng l?i ng??i Vi?t, v? th? l?nh này ?ã kêu g?i các dân t?c cao nguyên giúp s?c cho mình, l?c l??ng c?a ông bao g?m ng??i Srê, ng??i M?, ng??i Noang và Raglai (Dam Bo, “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois, 25). H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 195; Shine Toshihiko, “Montagnards and the Cham Kings: Labor and Land Administration as seen in the Documentary and Oral Archives”, Bài trình bày t?i H?i th?o Qu?c t? Hi?n ??i và ??ng thái c?a Truy?n th?ng ? Vi?t Nam: Nh?ng cách ti?p c?n Nhân H?c, Tp. H? Chí Minh; Po Dharma, V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng, 93, 127; ??ng Thành Danh, “Bàn thêm v? Phiên qu?c Panduranga – Champa hay tr?n Thu?n Thành, ph? Bình Thu?n (th? k? XVII – XIX)”, Nghiên c?u L?ch s?, 9 (2016): 71 – 78. E. Durand, “Les archives des derniers rois chams”, BEFEO, VII (1907): 353 – 355; H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 195 – 196; Sakaya, Ti?p c?n m?t s? v?n ?? v?n hóa Champa (Hà N?i: Tri th?c, 2013), 257 – 258. Hickey, Sons of the Mountains, 113; B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa.”, 50 – 51; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 9 – 10; Po Dharma, V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng, 13. Po Dharma, V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng, 147 – 148; Lafont, V??ng qu?c Champa, 215. J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, 169. E. Aymonier, Les Tchames et Leurs religion (Paris: Ernest Leroux,1891), 73 – 74; Sakaya, Ti?p c?n m?t s? v?n ?? v?n hóa Champa, 518 – 519. Theo A. Hardy: “…ng??i Jarai, khi h? sáng t?o ra thi?t ch? Potao, có l? ?ã hoàn thi?n m?t h? th?ng dùng ?? t?o l?p và duy trì các quan h? k?t ngh?a v?i nh?ng v? vua cai tr? Champa: h? th?ng Potao b?n thân nó có th? ?ã xu?t hi?n t? m?i quan h? nh? th?…” Xem A. Hardy, s?d, 2014, 101. Các s?c t?c Tây Nguyên th??ng t?o nên các liên minh t? các v? trí ??a lý g?n nhau ch? không d?a vào t?c ng??i, trong nhi?u tr??ng h?p ng??i Bana liên k?t v?i ng??i Jarai, ng??i X?-??ng ?? t?n công m?t làng Bana khác…  ——– Tài li?u tham kh?o Aymonier. E. 1891. Les Tchames et Leurs religion. Paris: Ernest Leroux. Bourotte. B. 1955. “Essai d’histoire des Populations Montagnardes du Sud Indochinois.” BSEI XXX, 1: 17 – 116. Boulbet. J 1967. Pays des Maa, domaine des génies, Nggar Maa, Nggar Yang: Essai d’ethno-histoire d’une population proto-indochinoise du vietnam central. Paris: École française d’Extrême-Orient (EFEO) Lê ?ình Chi. 2006. Ng??i Th??ng mi?n Nam Vi?t Nam. Califonia: V?n M?i. Durand. E. M. 1907. “Les archives des derniers rois chams.” Bulletin de l’École française d’Extrême-Orient (BEFEO) VII: 353 – 355. Dohamide – Dorohiem. 1965. Dân t?c Chàm l??c s?. Saigon. Dam Bo. 1950. “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois.” France – Asie. Paris. Dam Bo. 2003. Mi?n ??t huy?n ?o. Hà N?i: Nxb. H?i nhà V?n. Dournes. J. 1970. “Recherches sur le Haut Champa.” France – Asie. 24 – 2: 143 – 162. Dournes. J. 2013. Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, Hà N?i: Nxb. Tri th?c. Dominique Nguyen. 2003. T? v?ng Hroi – Vi?t, San Jose: IOC – Champa. ??ng Thành Danh. 2015. “Bàn thêm v? Phiên qu?c Panduranga – Champa hay tr?n Thu?n Thành, ph? Bình Thu?n (th? k? XVII – XIX)”. T?p chí Nghiên c?u L?ch s?, s? 9 (485): 71 – 78. Nguy?n Ph??c B?o ?àn. 2009. “T? con ???ng mu?i: nh?n di?n m?ng l??i trao ??i xuôi ng??c ? mi?n Trung Vi?t Nam trong l?ch s?”. Trong Nh?n th?c v? mi?n Trung Vi?t Nam-hành trình 10 n?m ti?p c?n. Hu?: Nxb. Thu?n Hóa: 151-218. Finot. L. 1904. “Notes d’épigraphie : XI. Les inscriptions de Mi-S?n”. BEFEO, IV: 897 – 977. Gay. B. 1988. “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”. Actes du Séminaire sur le Campa organisé àl’Université de Copenhague. Paris: Travaux du CHCPI: 49 – 58. Griffiths, Arlo và ??ng s?. 2012. V?n kh?c Ch?m t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng. Tp. H? Chí Minh: Nxb. ??i h?c Qu?c gia. C?u Long Giang – Toan Ánh. 1974. Cao Nguyên mi?n Th??ng. Saigon. ?? Tr??ng Giang. 2011. “Bi?n v?i l?c ??a – th??ng c?ng Th? N?i Champa (Champa) trong h? th?ng th??ng m?i ?ông Á (Th? k? XX – XV)”. Trong Ng??i Vi?t v?i bi?n, Nguy?n V?n Kim (Ch? biên). Hà N?i: Nxb. Th? gi?i: 285 – 314. Hickey, Gerald C. 1982. Sons of the Mountains: Ethnohistory of the Vietnamese Central Highlands to 1954. New Haven/London: Yale U.P. Hardy, Andrew. 2008. “‘Ngu?n’ trong kinh t? hàng hoá ? ?àng Trong”. Trong Chúa Nguy?n và V??ng tri?u Nguy?n trong l?ch s? Vi?t Nam t? th? k? XVI ??n th? k? XIX. UBND T?nh Thanh Hoá – H?i khoa h?c L?ch s? Vi?t Nam. Hà N?i: Nxb. Th? Gi?i: 55-65. Hardy. A. 2014. Nhà nhân h?c chân tr?n: nghe và ??c Jacques Dournes. Hà N?i: Nxb. Tri th?c. Nguy?n Th? Hòa. 2015. “Nh?ng con ???ng giao th??ng t? cao nguyên ??n ven bi?n mi?n Trung trong l?ch s?”. T?p chí Phát tri?n Khoa h?c và Công ngh?, t?p 18, s? X1: 33 – 38.

Hoàn toàn trái ng??c v?i các lý thuy?t ?ã ??a ra g?n m?t th? k? qua, v??ng qu?c Champa không nh?ng bao g?m các ph?n ??t n?m ? ven bi?n c?a mi?n trung Vi?t Nam hi?n nay mà k? c? dãy Tr??ng S?n (Cordillère Annamitique) và vùng cao nguyên ti?p n?i v?i nó. D?a vào y?u t? ??a d? này, ng??i ta ??a ra k?t lu?n r?ng dân c? Champa k?t h?p không nh?ng ng??i dân sinh s?ng ? vùng ??ng b?ng mà bao g?m c? dân c? c?a vùng cao nguyên, th??ng g?i là ng??i Th??ng (Montagnard) hay là ng??i b?n x? ?ông D??ng (Proto-Indochinois). Chính vì th?, v??ng qu?c Champa không ph?i là ??t n??c riêng t? c?a ng??i Ch?m mà là m?t qu?c gia ?a ch?ng g?m c? dân t?c Tây Nguyên, trong ?ó m?i s?c dân th??ng ?óng m?t vai trò riêng bi?t trong ti?n trình l?ch s? c?a v??ng qu?c này mà chúng tôi s? trình bày ? ph?n d??i ?ây. Ngu?n g?c Vào ??u k? nguyên c?a Tây L?ch, ng??i ta không bi?t nhi?u v? ngu?n g?c dân c? s?ng trong lãnh th? x?a kia c?a Champa. Các b?n v?n Trung Hoa ???c xem nh? là ngu?n s? li?u duy nh?t ch? nói m?t cách s? l??c liên quan ??n dân t?c sinh s?ng trong khu v?c n?m gi?a Hoành S?n (Porte d’Annam) và ?èo H?i Vân. Theo tài li?u này, ?ây là khu v?c n?m v? phía nam c?a biên gi?i Trung Hoa mà dân c? bao g?m m?t s? ng??i Trung Hoa nh?p c? và ?a s?  còn l?i chi?m ph?n quan tr?ng là dân b?n ??a ? vùng ven bi?n và trên cao nguyên có cu?c s?ng r?t g?n g?i v?i nhau. Theo tác ph?m Jinshu (T?n th? – RIPVN) (trang 57, 4b. B?n d?ch ti?ng Pháp c?a Paul Pelliot), «các ng??i b?n ??a này c?u thành t?ng nhóm bi?t h? tr? l?n nhau». H?n n?a các tài li?u trên g?i h? là dân t?c «man r?» (barbare), vì r?ng ??i v?i tác gi? Trung Hoa th?i ?ó, t?t c? nh?ng ai không ph?i là ng??i Trung Hoa hay không mang s?c thái c?a n?n v?n minh Trung Hoa ??u b? gán cho c?m t? là «ng??i man r?». Tài li?u trên c?ng qui luôn c? ng??i Khu Liên (Q? Lián) vào nhóm «man r?» này, m?t thu?t ng? ?? ám ch? cho t?c ng??i có n??c da rám n?ng. Riêng v? dân t?c sinh s?ng trên lãnh th? n?m v? phía nam c?a núi B?ch Mã (Hu?), m?t s? tài li?u kh?o c? ?ã nêu ra vài chi ti?t khá rõ ràng h?n. Theo tài li?u này, các hài c?t d??i th?i th??ng c? ???c tìm th?y trên Tây Nguyên n?m v? phía tây c?a dãy Tr??ng S?n là nh?ng hài c?t c?a ng??i b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có s? ??u dài (dolichocéphales) v?i thân hình v?m v?. Ngay t? th?i k? ?á m?i (néolithique), h? là dân b?n ??a ?ông D??ng (Proto-Indochinois) duy nh?t ?ã t?ng làm ch? khu v?c Tây Nguyên và t?n t?i cho ??n gi?a th? k? XX. Bên c?nh ?ó, ng??i ta c?ng tìm th?y các hài c?t ? vùng ven bi?n có ngu?n g?c n?m trong thành ph?n dân b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có ??u dài và di trú ??n Champa ??t th? hai nh?ng l?i pha tr?n v?i m?t s? y?u t? c?a ch?ng t?c Mông C? do các ng??i nh?p c? g?c Trung Hoa mang ??n.  Vào th?i k? ?á m?i (néolithique), sau khi ti?p thu nhi?u ngu?n v?n minh c?a th?i ti?n s? vào ??u k? nguyên Tây L?ch, nh?ng ng??i b?n ??a Mã Lai (Protomalais) này ?ã tr? thành m?t t?p th? ch?ng t?c mà ng??i Âu Châu th??ng dùng thu?t ng? Vi?t Nam ?? gán cho h? là ng??i Ch?m, trong khi ?ó c?m t? «Ch?m» hoàn toàn b? lãng quên trong ngôn ng? c?a dân t?c Tây Nguyên và c?ng không bao gi? xu?t hi?n trong các bia ký hay trong các b?n v?n x?a vi?t b?ng tay t?i v??ng qu?c Champa. C?m t? th??ng s? d?ng ?? ám ch? cho th?n dân c?a v??ng qu?c Champa x?a kia là Urang Champa (urang = ng??i, cá nhân) ch? không ph?i là Urang Cham t?c là ng??i Ch?m nh? m?t s? nhà khoa h?c th??ng hi?u l?m. H?n m?t th? k? qua, c?ng vì vi?c s? : d?ng t? «Ch?m» là cách nu?t âm (apocope) c?a t? «Champa» ?? ám ch? m?t s?c dân c? ng? t? x?a t?i vùng duyên h?i Champa ?ã tr? thành m?t thông l?, thành ra ng??i ta ti?p t?c dùng t? «Ch?m» này v?i ý ngh?a mang tính ??c tr?ng ?? ám ch? chung nh?ng gì thu?c v? Champa, không nh?t thi?t thu?c v? dân t?c Ch?m hôm nay. Ngôn ng? Các d? ki?n kh?o c? h?c cho r?ng nh?ng dân c? b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có m?t trên lãnh th? Champa x?a kia ?ã s? d?ng m?t hay nhi?u ngôn ng? thu?c gia ?ình Mã Lai ?a ??o (proto-malayo polynésienne). Qua các ti?n trình phát tri?n, ngôn ng? này ?ã bi?n thành m?t ng? h? m?i trong ?ó có ti?ng Ch?m (???c s? d?ng b?i ng??i Ch?m sinh s?ng t?i các vùng ??ng b?ng) và các th? ng? cùng chung m?t ngu?n g?c v?i ti?ng Ch?m, nh? ti?ng Jarai, Ê?ê, Churu, Raglai, Hroi, ???c s? d?ng b?i các dân c? c?a vùng cao thu?c mi?n trung-b?c c?a bán ??o ?ông D??ng.  Ti?ng Ch?m ?ã có m?t t?i v??ng qu?c Champa vào th? k? th? IV. X?a kia, ti?ng Ch?m là ngôn ng? ???c l?u hành t? Hoành S?n ??n vùng Biên Hòa. Nh?ng hôm nay, ngôn ng? Ch?m ch? còn l?u hành t?i các thôn ?p ng??i Ch?m trong hai t?nh Ninh thu?n và Bình Thu?n c?ng nh? t?i Phnom Penh và chung quanh t?nh Kampot c?aKampuchea. Ti?ng Ch?m thu?c gia ?ình ngôn ng? Mã Lai ?a ??o (austronésien), m?c dù ch?a ??ng m?t s? y?u t? thu?c h? ngôn ng? Châu Á Ng? (austo asiatique). Ngôn ng? Ch?m ?ã phát tri?n theo m?t ?à ti?n hóa rõ ràng, ??c bi?t nh?t là s? xu?t hi?n các ph? âm phát t? tr??c c? h?ng (préglottalisé) và vi?c vay m??n nhi?u t? c?a Ph?n ng? (Sanskrit), Vi?t ng? và ti?ng Khmer, ?? r?i hôm nay ti?ng Ch?m không g?n g?i v?i ti?ng Mã Lai nh? x?a kia n?a.  Ngôn ng? Ch?m xu?t hi?n l?n ??u tiên trên m?t bia ký (th? k? th? IV) vi?t b?ng ti?ng Ch?m c? ??i (vieux cham) ???c phát hi?n g?n Trà Ki?u trong t?nh Qu?ng Nam-?à N?ng hi?n nay (G. Coedès, «La plus ancienne Inscription en langue chame» trong New Indian Antiquary, Extra Series I, 1939, trg. 46-49). Ch? vi?t c?a t?m bia này phát sinh t? ch? vi?t Devanagari c?a ?n ?? mà V??ng qu?c Champa th??ng dùng ?? kh?c trên các bia ?á song song v?i ti?ng Ph?n cho ??n th? k? th? XV, t?c là niên ??i ?ánh d?u cho s? bi?n m?t hoàn toàn ti?ng Ch?m c? ??i ?? thay th? vào ?ó ch? Ch?m trung ??i (Cham moyen) và sau là ch? Ch?m c?n ??i (Cham moderne) t?p trung b?n d?ng khác nhau g?i là: akhar rik, akhar yok, akhar tuel và akhar srah (t?c ch? vi?t ph? thông). Ch? Ch?m c?n ??i th??ng ???c s? d?ng tr??c tiên trên m?t lá buông (olles) sau ?ó trên gi?y (P.B. Lafont, Po Dharma và Nara Vija, Catalogue des manuscrits cam des bibliothèques francaises, Paris, Publications de l’École Française d’Extrême-Orient, vol CX?V, 1977, trg. 2, 6-8 và sách c? Ch?m mang ký hi?u CM 23-2). T?i Vi?t Nam hôm nay, ngôn ng? vi?t (langue écrite) và ngôn ng? nói (langue parlée) c?a ng??i Ch?m có nhi?u s? khác bi?t ?áng k?. Ngôn ng? vi?t Ch?m ?ã tr?i qua nhi?u ti?n trình phát tri?n nh?ng còn gi? nguyên nh?ng y?u t? c? b?n r?t g?n g?i v?i h? nguyên th?y c?a ngôn ng? Mã Lai ?a ??o trong khi ?ó ngôn ng? nói c?a dân t?c này thì b? ??n ti?t hóa (monosyllabisme) qua các cu?c ti?p xúc v?i ti?ng Vi?t mà ng??i Ch?m ?ã h?c trong các tr??ng l?p và s? d?ng nó nh? ti?ng ph? thông h?ng ngày. T?i Campuchia, ti?ng nói và ch? vi?t mà ng??i Ch?m ?ang s? d?ng ?ã ch?u ?nh h??ng sâu ??m ti?ng Khmer.  Trên Tây Nguyên, dân c? Champa s? d?ng hai ngôn ng? r?t khác bi?t nh?ng không có ch? vi?t, ?ó là h? ng? thu?c nhóm Chamic (nhóm ngôn ng? c?a ti?ng Ch?m) thu?c ng? h? Mã Lai ?a ??o (austronesien) nh? ti?ng Jaral, Ê?ê, Churu, Raglai và Hroi và m?t h? ng? khác, c?ng khá quan tr?ng, c?a nhóm Môn-Khmer thu?c ng? h? ?ông Nam Á-Châu (austroasiatique). Ngôn ng? Jaral, Ê?ê, Churu, Raglai và Hroi c?ng n?m chung trong ngu?n g?c Mã Lai ?a ??o nh?ng r?t g?n g?i v?i ti?ng Ch?m c? ??i h?n là ti?ng Ch?m c?n ??i. Ngôn ng? này là ti?ng nói r?t th?nh hành trên khu v?c Tây Nguyên so v?i ngôn ng? thu?c gia ?ình ?ông Nam Á-Châu. Nh?ng bia ký vi?t b?ng Ph?n ng? và Ch?m ng? c? ??i cho r?ng nh?ng ng??i sinh s?ng trên Tây Nguyên là dân t?c s? d?ng ngôn ng? Chamic, có s? liên h? r?t g?n g?i v?i ng??i Ch?m ? ??ng b?ng k? t? th? k? th? XII, trong khi ?ó v?n ch??ng truy?n kh?u c?a dân t?c Tây Nguyên dùng ngôn ng? ?ông Nam Á-Châu th??ng nói ??n các m?i quan h? gay g?t trong quá kh? gi?a c?ng ??ng này và s?c dân Ch?m sinh s?ng ? ??ng b?ng.  Dân s? Nh? chúng ta ?ã th?y, mi?n duyên h?i c?a Champa là khu v?c ??nh c? c?a dân t?c Ch?m, bao g?m có các vùng ??t r?t h?n h?p và không m?y thu?n l?i cho vi?c tr?ng tr?t. Nó ch? cung c?p m?t s? l??ng hoa màu gi?i h?n, «không giúp cho vi?c gia t?ng dân s? m?t cách nhanh chóng n?u dân t?c này không tìm cách khai kh?n các vùng ??t m?i. Ti?c r?ng ng??i Ch?m không bao gi? làm chuy?n ?ó, vì lý do tôn giáo mà chúng tôi ?ã nêu ra ? ph?n trên. Theo truy?n th?ng tín ng??ng, ng??i Ch?m không có quy?n ??nh c? bên ngoài biên gi?i thôn xóm c?a h?, t?c là ??a bàn dân c? ?ã ???c quy ??nh b?i các th?n linh phù h? cho thôn xóm này. Chính vì th?, h? không dám n?i r?ng ??t ?ai ra kh?i biên gi?i truy?n th?ng, vì s? không còn h??ng quy?n b?o b? c?a th?n linh Champa n?a. ?i?u này khi?n cho biên gi?i c?a các làng xã và ngay c? biên gi?i c?a qu?c gia Champa tr? thành biên gi?i c? ??nh và v?nh vi?n, không bao gi? thay ??i. Chính ?ó c?ng là nguyên nhân ?ã gi?i thích t?i sao dân s? c?a Champa t?i các vùng ??ng b?ng không h? thay ??i trong quá trình l?ch s?. Trái ng??c v?i vùng duyên h?i, khu v?c cao nguyên Champa có di?n tích r?ng mênh mông, nh?ng ng??i dân b?n ??a s?ng ? n?i ?ó ch? bi?t khai kh?n ??t ?ai theo hình th?c du canh ??t r?ng làm r?y, t?c là công th?c canh tác hoa màu m?t cách liên t?c trong m?t th?i gian vào kho?ng 3 n?m sau ?ó ph?i b? hoang t? 15 ??n 20 n?m ?? cho ??t ?ai này tr? l?i m?u m? (P-B. Lafont, «Lagricultuire sur brûlis chez les proto-indochinois des hauts plateaux du centre Vietnam», ??ng trong Les cahiers d’Outre-Mer. Revue de Géographie, Tome XX, 196, trg. 37-50). Chính vì th?, dân t?c b?n ??a s?ng ? mi?n cao c?a Champa không th? gia t?ng ??t ?ai tr?ng tr?t c?ng nh? dân s? c?a h? m?t cách nhanh chóng.  Nh?ng y?u t? v?a nêu ra ?ã ch?ng minh r?ng t? l? dân s? Champa không thay ??i cho ??n th?i k? cáo chung c?a n?n v?n minh ?n Giáo vào th? k? th? XV. N?u ng??i ta không bi?t rõ dân s? c?a th?n dân Champa vào th? k? XVI-XIX là bao nhiêu, thì ng??i ta c?ng không bi?t ch? s? th?t s? c?a dân t?c Champa là bao nhiêu trong su?t chi?u dài c?a l?ch s?. C?ng vì quá chú tâm ??n các s? ki?n mang n?i dung ?n Giáo, các bia ký Champa ch? nh?c ??n m?t cách tình c? vài bi?n c? liên quan ??n dân c? trong v??ng qu?c này. N?u t? li?u này có nêu ra m?t vài ch? s? dân c? ?i n?a, thì ?ây ch? là t?ng s? quân ??ch thua tr?n trên bãi chi?n tr??ng, v?i s? l??ng ?ôi lúc ???c phóng ??i ?? nh?m tâng b?c và tôn vinh các nhà lãnh ??o Champa th?ng tr?n thì ?úng h?n (L. Einot, «Les Inscriptions de M?-s?n XXI A &  B» trong BEFFO IV, 1904, trg. 965). Theo biên niên s? Vi?t Nam, quân ??i Champa tr??c th? k? th? XV có vào kho?ng m?t tr?m ngàn ng??i, nh?ng ?ây ch? là con s? mang tính ch?t suy ?oán không bi?u t??ng cho s? l??ng quân lính th?t s? c?a v??ng qu?c Champa th?i ?ó. Riêng dân s? c?a th? ?ô Champa vào th? k? th? XV, biên niên s? Vi?t Nam nêu ra hai l?n. L?n ??u, tài li?u này cho r?ng Thành ?? Bàn (Vijaya) có vào kho?ng 2500 gia ?ình (t??ng ???ng kho?ng m??i ngàn ng??i) và l?n th? hai, b?y m??i ngàn ng??i. Vào cu?i th? k? XX, ng??i ta c?ng không bi?t m?t cách chính xác s? l??ng ng??i Ch?m và ng??i Tây Nguyên ? mi?n trung Vi?t Nam. Nh?ng con s? do các nhà nghiên c?u và các vi?n th?ng kê chính th?c hay bán chính th?c ??a ra ch? là con s? ph?ng ch?ng và ?ôi lúc thêm b?t ?? xác minh cho lý thuy?t c?a h? mà thôi. Thí d? ?i?n hình là dân s? ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam xu?t hi?n trong các tài li?u th??ng thay ??i t? 76000 ng??i (Cao Xuân Ph?, Hanoi, 1988) cho ??n 95000 ng??i Ch?m (Po Dharma, Paris, 1997) trong lúc ?ó con s? 60000 ng??i d??ng nh? g?n g?i v?i th?c t? h?n. V? ng??i Ch?m t?i Campuchia, h? là t?p th? ?ã b? r?i vùng ??ng b?ng duyên h?i Champa ra ?i lánh n?n t? cu?i th? k? XV ?? thoát kh?i các th?m h?a Nam Ti?n c?a dân t?c Vi?t. S? l??ng dân s? c?a h? c?ng là m?t v?n ?? ch?a gi?i quy?t thích ?áng. Các nhà nghiên c?u Âu Châu th??ng nh?m l?n h? v?i các ng??i Mã Lai sinh s?ng t?i Campuchia, t?c là hai dân t?c cùng chung m?t gia ?ình ngôn ng? và tín ng??ng H?i Giáo và th??ng liên h? v?i nhau qua các cu?c hôn nhân h?n h?p. Thêm vào ?ó, các nhà nghiên c?u Âu Châu c?ng không bao gi? ??a ra m?t con s? chính xác hay kho?ng ch?ng liên quan ??n t?ng s? riêng c?a ng??i Ch?m hay ng??i Mã Lai t?i v??ng qu?c Campuchia, mà ch? nêu ra t?ng s? chung c?a c?ng ??ng Ch?m-Mã Lai theo H?i Giáo mà thôi. Chính vì th?, s? l??ng dân t?c Ch?m và Mã Lai t?i Campuchia v?n là m?t lý thuy?t mang tính cách tr?u t??ng mà thôi. Con s? ?áng tin c?y nh?t mà ng??i ta th??ng ngh? ??n là con s? c?a vi?n ?i?u tra dân s? th?c hi?n vào n?m 1998 th?ng kê có 250000 ng??i Khmer Islam t?c là c? ng??i Mã Lai và ng??i Ch?m theo ??o H?i Giáo c?ng l?i. Ng??c l?i v?i nh?ng gì mà ng??i ta th??ng ??a ra, ch? s? ng??i Ch?m ít h?n ng??i Mã Lai. K? t? ?ó, ng??i ta ??c l??ng dân s? ng??i Ch?m t?i Campuchia, t?c là t?p th? t? cho mình g?c Ch?m và nói ti?ng nói Ch?m, có vào kho?ng 100000 ng??i.  T? khi chi?n tranh ?ông D??ng l?n th? hai ch?m d?t vào n?m 1975, có vào kho?ng 20000 ng??i Ch?m sang ??nh c? ??nh c? t?i Mã Lai và m?t s? l??ng nh? h?n t?i mi?n tây c?a Hoa k? và C?ng Hòa Pháp. H?u nh? toàn th? các ng??i t? n?n này là ng??i Khmer Islam ?ã r?i b? Campuchia t? khi quân Khmer ?? n?m chính quy?n vào n?m 1975. ?a s? nh?ng ng??i t? n?n này t? cho mình g?c Mã Lai ch? không ph?i là Ch?m. M?t s? còn l?i, th??ng t? gi?i thi?u mình là ng??i Muslim thay vì ng??i Ch?m H?i Giáo. Còn nh?ng ng??i Ch?m t? n?n ? n??c ngoài xu?t thân t? mi?n trung Vi?t Nam thì có s? l??ng r?t ít. H? ?ã b? x? ra ?i vì s? b? tr? thù sau bi?n c? 1975. Liên quan ??n ng??i Tây Nguyên có ti?ng nói thu?c gia ?ình ngôn ng? ?a ??o, dân s? c?a h? v?n còn lu m? m?c dù b?ng ?i?u tra n?m 1991 ?ã li?t kê nh? sau: dân t?c Ê ?ê (Rhadé) có vào kho?ng 194000 ng??i m?c dù ch? s? c?a h? không quá 120000 ng??i ; dân t?c Raglai có 71696 trong lúc ?ó h? ch? có kho?ng 50000 ng??i ; Dân t?c Churu có 10746 ; dân t?c Jrai d??ng nh? có kho?ng 15000.   Ngu?n: https://vi.ripvn.org/

V?n lý t??ng thành Champa dài nh?t ?ông Nam Á   Trung tâm tr??ng Vi?n ?ông Bác c? Pháp t?i Hà N?i, v?a t? ch?c cu?c h?p báo cáo khoa h?c c?a ch??ng trình nghiên c?u l?ch s? di s?n Tr??ng l?y t?i Qu?ng Ngãi- Bình ??nh. L?y c? Hoành S?n hay còn g?i là l?y Hoàn V??ng, th?c t? ?ây là l?y ???c x?p b?ng ?á kéo dài theo các dãy ??i núi c?a Hoành S?n t? Tây sang ?ông (L?y ?á Lâm ?p xây, ???ng b? T? An ??p), Ngô T? An t? th?i Lê Hoàn ?ã sai làm ???ng v??t ?èo Ngang sang mi?n ??a lý c?a Chiêm Thành “mùa thu tháng 8, Nhâm Thìn (992), sai Ph? Qu?c là Ngô T? An ?em 3 v?n ng??i ?i m? ???ng b? t? c?a bi?n Nam gi?i ??n châu ??a Lý”  Th?c ch?t L?y hoành s?n ???c hình thành do V??ng qu?c Champa l?p nên t? nh?ng ngày ??u l?p qu?c, sau ?ó ??n th?i nhà nguy?n nam ti?n trùng tu thêm. Tr??ng l?y Qu?ng Bình,Qu?ng Ngãi- Bình ??nh ???c các nhà kh?o c? h?c trong và ngoài n??c b?t ??u nghiên c?u t? n?m 2005. Tr??ng l?y ???c xây d?ng t? tr??c th? k? 17-19, có chi?u dài kho?ng 200 km, kéo dài t? huy?n Trà B?ng (t?nh Qu?ng Ngãi) ??n huy?n An Lão (t?nh Bình ??nh). Nó ?i qua ??a ph?n 9 huy?n, g?m: Trà B?ng, S?n T?nh, S?n Hà, T? Ngh?a, Minh Long, Ngh?a Hành, Ba T?, ??c Ph? (Qu?ng Ngãi) và Hoài Nh?n, An Lão (Bình ??nh), ch?y d?c theo dãy Tr??ng S?n. ?ây là m?t công trình có giá tr? v?n hóa ??c bi?t, ???c xây d?ng b?ng m? hôi, công s?c và s? h?p tác gi?a 2 c?ng ??ng ng??i Hrê và ng??i Vi?t. L?y ??p b?ng ??t và ?á. ? nh?ng v? trí d?c l?n, hay núi, l?y ???c ??p hoàn toàn b?ng ?á ?? tránh s?t l?, chi?u cao thông th??ng t? 1 ??n 3 mét, có ?i?m cao 4 m; m?t tr??ng l?y r?ng 2,5 m, chân dày t?i 4 m. Khai qu?t t?i m?t s? ?i?m nh? ??n Xóm ?èo, ??n Thiên Xuân... phát hi?n nhi?u ?? g?m, ??t nung, sành. ? khu v?c núi cao, hi?m tr?, di tích g?n nh? còn nguyên v?n. Theo ?ánh giá c?a TS.Christopher Young-??i di?n H?i ??ng Di s?n Anh- ng??i ?ã nhi?u n?m ho?t ??ng nghiên c?u t?i Châu Á, trong ?ó có Vi?t Nam cho r?ng, Tr??ng l?y Qu?ng Ngãi- Bình ??nh là công trình tr??ng l?y dài nh?t ?ông Nam Á và có th? ??ng th? 2 Châu Á, sau V?n Lý Tr??ng Thành ? Trung Qu?c. GS. Phan Huy Lê cho bi?t, s? khác bi?t gi?a Tr??ng l?y Qu?ng Ngãi- Bình ??nh v?i các công trình tr??ng l?y khác là ? ch? có s? giao thoa gi?a cách s?p x?p ?á, ??t c?a tr??ng l?y. ?i?u ??c bi?t nh?t có th? không tìm th?y trên th? gi?i là s? ph?i h?p, th?a thu?n gi?a hai c?ng ??ng ng??i Kinh và Hrê trong quá trình xây d?ng tr??ng l?y. Do ?ó, tr??c h?t nó mang ý ngh?a hòa bình, ý ngh?a kinh t?, giao th??ng r?i m?i ??n ý ngh?a quân s?. D?a vào nh?ng hi?n v?t g?m khai qu?t có xu?t x? t? Chu ??u (t?nh H?i D??ng), Bát Tràng (Hà N?i) niên ??i th? k? 17 – 18, r?i nh?ng m?nh g?m men, s? Trung Hoa th?i Thanh, g?m nung, sành c?a mi?n Trung... nh?ng nhà nghiên c?u nh?n ??nh: ?ây là nh?ng s?n ph?m g?m có ???c qua s? giao l?u th??ng m?i. C?ng t?i cu?c h?p, nhi?u ý ki?n cho r?ng c?n ph?i thi?t l?p ngay m?t c? s? pháp lý ?? qu?n lý, b?o v? di s?n này. N?n v?n hóa Ch?mpa lâu ??i, ??c ?áo, là m?t thành ph?n quan tr?ng t?o nên b?n s?c v?n hóa dân t?c Vi?t Nam. Vi?c nghiên c?u v?n hóa Ch?mpa Qu?ng Bình góp ph?n tích c?c cho vi?c nh?n di?n v?n hóa này, v?i nh?ng ?óng góp c?a nó trong t?ng th? v?n hóa Qu?ng Bình nói riêng, dân t?c nói chung. Qu?ng Bình, c?u n?i hai mi?n, n?i nuôi d??ng n?n v?n hóa Ch?mpa có b? dày g?n 10 th? k? (t? th? k? 2 ??n th? k? 10), v?i nh?ng di tích, di v?t v?n hóa Ch?mpa  ???c phát hi?n khá phong phú, nhi?u lo?i hình. Nh?ng nhìn chung các lo?i hình di tích di v?t ?ó th??ng t?p trung vào: l?y, thành, m?, tháp, t??ng, v?n bia, h? th?ng cung c?p n??c và n?i c? trú. L?y thành:  Trên d?i ??t mi?n Trung hi?n nay, chúng ta v?n còn th?y v?t tích c?a m?t s? thành, l?y c? Ch?mpa  nh? thành C? L?y (Qu?ng Ngãi), thành ?? Bàn (Bình ??nh), thành Hóa Châu, thành L?i (Th?a Thiên-Hu?)... Nh?ng thành này th??ng ???c xây d?ng ? nh?ng v? trí xung y?u, g?n c?a sông, c?n bi?n, hay ngã ba sông. Khi xây d?ng, ng??i Ch?mpa l?i d?ng t?i ?a ??a hình t? nhiên nh? sông, gò, ??i, núi... ?? t?ng c??ng tính phòng th?, phòng ng? c?a tr??ng thành và hào l?y. Qu?ng Bình, m?nh ??t t? ?èo Ngang ??n H? C?, có các l?y, thành ???c ng??i Ch?m xây d?ng t??ng ??i qui mô. ?ó là l?y c? Hoành S?n, ph? thành Lâm ?p (huy?n Qu?ng Tr?ch); thành K? H? hay còn g?i là thành Khu Túc, thành L?i (huy?n B? Tr?ch) và thành Nhà Ngo hay g?i là Ninh Vi?n thành (huy?n L? Th?y). L?y c? Hoành S?n hay còn g?i là l?y Hoàn V??ng, th?c t? ?ây là l?y ???c x?p b?ng ?á kéo dài theo các dãy ??i núi c?a Hoành S?n t? Tây sang ?ông (L?y ?á Lâm ?p xây, ???ng b? T? An ??p), Ngô T? An t? th?i Lê Hoàn ?ã sai làm ???ng v??t ?èo Ngang sang mi?n ??a lý c?a Chiêm Thành “mùa thu tháng 8, Nhâm Thìn (992), sai Ph? Qu?c là Ngô T? An ?em 3 v?n ng??i ?i m? ???ng b? t? c?a bi?n Nam gi?i ??n châu ??a Lý” – (Toàn th? b?n k? - quy?n 1). ??i Nam nh?t th?ng chí  c?ng g?i Lâm ?p th? l?y là l?y Hoàn V??ng. L?y kéo dài t? núi Thành Thang  ch?y qua các xã Tô Xá, Vân T?p, Phù L?u, v??t qua núi, quanh theo khe. Nay do chi?n tranh và do nhân dân ??a ph??ng san ?i làm n?n nhà, tr?ng tr?t nên l?y b? ng?t t?ng ?o?n, nh?ng v?n kéo dài hàng ch?c km, có n?i cao 3-4m, chân l?y r?ng 15-20m, m?t l?y còn l?i t?i 5m. Phía nam, cách Linh Giang (sông Gianh) 1km có thành K? H? (thành L?i, thành Khu Túc) n?m gi?a cánh ??ng xã H? Tr?ch (B? Tr?ch). Sách T?n Th? (quy?n 97) chép: N?m V?nh Hòa th? 3(347) vua Lâm ?p là Ph?m V?n ?ánh Nh?t Nam, thông báo v?i th? s? Giao Châu Chu Phiên (Ph?n) ?òi l?y Hoành S?n làm ranh gi?i”. Ph?m V?n sai l?y ?á ??p l?y và c?ng b?t ??u xây thành Khu Túc trên sông Th? Linh (sông Gianh). Thành Khu Túc hi?n nay v?n còn, có hình ch? nh?t, thành ??p b?ng ??t có 3 c?a, c?a Nam, c?a B?c không rõ l?m (do nhân dân ??a ph??ng  san thành ?? táng m?), c?a ?ông r?ng 16m. Chi?u r?ng thành theo h??ng B?c- Nam là 179m. Chi?u dài thành theo h??ng ?ông- Tây là 249m. M?t trên thành r?ng 5m, chân thành r?ng 10m8, ?? cao c?a thành trung bình còn là 1,7m, bao quanh thành có hào r?ng x?p x? 30m. Nay hào ?ã và ?ang b? l?p d?n. Chân thành ???c kè ?á t? ong và g?ch Ch?m. G?ch có kích th??c 18x10x40 cm, có lo?i màu vàng và màu ghi. S? ra ??i c?a thành L?i (Khu Túc) ? khu v?c phía B?c Qu?ng Bình có m?i quan h? m?t thi?t v?i ph? l?y Lâm ?p, là bi?u hi?n c? th? c?a vi?c Lâm ?p b? trí hoàn ch?nh các công trình phòng th? c?a mình, t?o c? s? cho vi?c gi? v?ng vùng biên ??a này. Ph? l?y Lâm ?p v?i thành L?i s? giúp chúng ta nh?n ra tính h? th?ng trong ch?c n?ng b? tr? l?n nhau c?a chúng. Thành L?i là n?i ??t ??i b?n doanh c?a quân binh vùng biên ??a, n?i t?p k?t ?óng quân, n?i ng??i Ch?m ??ng v?ng và v??n lên giành ph?n ch? th? chính cai qu?n vùng ??t này trong su?t m?t th?i gian dài, qua ?ó ?? l?i m?t h? th?ng ?a d?ng, phong phú v? lo?i hình các di tích v?n hóa trên ??a bàn Qu?ng Bình. ? L? Th?y có thành nhà Ngo (thu?c hai làng U?n Áo và Qui H?u), qua th?c ??a thì thành có chi?u dài ?ông - Tây là 500m, r?ng theo h??ng B?c - Nam là 300m. Thành ?ã b? san ?i, dân làm nhà, làm v??n trên m?t thành, m?t thành hi?n nay còn l?i kho?ng 20m, còn m?t c?a phía ?ông B?c là t??ng ??i rõ, r?ng  15m. Thành còn cao kho?ng 1m55. Riêng ?o?n ?ông Nam còn l?i cao 2,4m. Chân thành kè ?á t? ong, ?á h?c và g?ch Ch?m. Bao quanh ba phía (Tây, ?ông, B?c) có hào r?ng kho?ng  29m. Riêng phía Nam có sông Ki?n Giang mang vai trò nh? m?t hào l?n b?o v? thành. L?y, thành c?a ng??i Ch?m ? Qu?ng Bình nh? k? trên  là k?t qu? c?a vi?c s? d?ng tri?t ?? ?i?u ki?n t? nhiên s?n có cùng ??a hình, v? trí ??a lý, sông ngòi, làm cho nó tr? thành nh?ng pháo ?ài phòng th? ch?c ch?n mà các nhà quân s? t? Ch?mpa , Nguy?n, Tr?nh ??u nhìn ra t?m quan tr?ng, ?u th? c?a các v? trí tuy?t v?i ?y ?? ti?p t?c c?i t?o, tu b? s? d?ng  cho ý ?? chi?n l??c c?a mình. Th?i Tr?nh – Nguy?n phân tranh, chúa Nguy?n (nam sông Gianh) c?i t?o s? d?ng l?i thành Cao Lao – thành K? H? còn ? B?c B? Chính (b?c Sông Gianh), chúa Tr?nh c?i t?o, tu b?, s? d?ng l?i h? l?y Lâm ?p g?i là C? Dinh. Ngoài l?y Lâm ?p có ý ngh?a phân chia lãnh th? c?a hai qu?c gia ??i Vi?t, Chiêm Thành thì thành Nhà Ngo, thành K? H? ??u xây ??p trên các tri?n sông có h??ng xuôi v? các c?a bi?n (K? H?- sông Gianh- c?a Gianh - Nhà Ngo – Ki?n Giang-Nh?t L?) nh?m t?o th? giao thông thu?n l?i b?ng sông bi?n, tr?n gi? ??a bàn tr?ng y?u ven bi?n Qu?ng Bình, b?o v? ch? quy?n, lãnh th?, phát huy th? m?nh c?a ??a hình trong thông th??ng buôn bán v?i th??ng gia n??c ngoài. M?: Thôn Vân T?p,xã Qu?ng L?u t? bao ??i nay v?n l?u truy?n v? m?t ngôi m? linh thiêng g?n li?n v?i truy?n con l?n vàng xu?t hi?n, chói sáng vào ban ?êm, h? ch?y v? trên ngôi m? là bi?n m?t. Nhân dân ??a ph??ng truy?n l?i cho nhau r?ng ?ây là ngôi m? c?a vua Ch?m (vua L?i, vua L?i). ??i Nam nh?t th?ng chí g?i là: “Chuy?n l?ng ? xã Vân T?p, r?ng vài m?u, g?ch x?a ch?t ??ng nh? núi... L?ng ?y ?i vào 5 b??c có c?a hình ng?c khuê (trên nh?n d??i vuông) hai bên xây ?á vuông, chu vi ??u 1 th??c 5 t?c, trên m?t ch?m n?i hình vuông, nghi ?ó là cái L?ng c? c?a Hoàn V??ng” (hi?u vua Chiêm Thành tên là Gia Cát ??a). C?n c? vào nh?ng tài li?u thu th?p ???c trong ??t khai qu?t g?n ?ây và nh?ng c? li?u liên quan chúng tôi cho r?ng ?ây là ngôi m? mà ch? nhân là ng??i Ch?m, ???c xây d?ng r?t công phu, qui mô. Sau nh?ng phát hi?n c?a M.Colani tháng 7 n?m 1935 t?i Kh??ng Hà (B? Tr?ch) v? m? vò và cách chôn ng??i ch?t trong các vò mà bà cho là c?a ng??i v?n hóa Sa Hu?nh có quan h? b?ng các thuy?n bu?m (Kh??ng Hà n?m sát sông Son, ??u ngu?n sông Gianh) thì nh?ng tín hi?u ??n nay càng ???c sáng t? b?i nh?ng khu m? ki?u ti?n Ch?mpa và Ch?mpa ? Qu?ng Bình ???c phát hi?n r?t nhi?u. ?ó là các khu m? táng c?a ng??i Ch?m ? thôn Phú Xá (Quang Phú), ? H?u Cung (L?c ??i), ? Phong Nha (B? Tr?ch), ? Qu?ng L?u, Qu?ng Th?, Qu?ng S?n, Qu?ng Th?y (Qu?ng Tr?ch và Ba ??n)... Nh?ng m? vò này th??ng táng 3 ??n 5 vò, ch?m mi?ng vào nhau, vò có kích th??c cao 40-50cm, ???ng kính mi?ng 10-12cm, vò có màu vàng hay s?m, có n?p ??y, trong vò có mùn ?en - l?i h?a táng quen thu?c c?a ng??i Ch?m. Tháp: Hi?n nay ? Qu?ng Bình d?u tích còn r?t m? nh?t, n?m 1995 theo tài li?u c? ?? l?i, chúng tôi l?n theo s? ch? d?n c?a nhân dân ??a ph??ng t?i hai n?i: ??i H?u (thu?c xã An Ninh, huy?n Qu?ng Ninh) xã M? ??c, xã S?n Th?y (huy?n L? Th?y). T?i các n?i này ch? còn l?i d?u tích c?a n?n tháp và r?t nhi?u g?ch Ch?m, dân ??a ph??ng cho bi?t, tr??c ?ây có t??ng Ch?m nh?ng lính Pháp ?ã l?y ?i. Chúng tôi ???c bi?t t??ng Ch?m ??i H?u, M? ??c ?ang ???c tr?ng bày t?i B?o tàng Ch?m Qu?ng Nam-  ?à N?ng và B?o tàng l?ch s? thành ph? H? Chí Minh. T??ng: N?m 1918, cùng v?i vi?c xây d?ng b?o tàng Ch?m (Musse Ch?m) ?à N?ng, ng??i Pháp ?ã mang các s?u t?p tác ph?m ?iêu kh?c t??ng Ch?m c?a Qu?ng Bình vào tr?ng bày t?i ?ây, m?t s? mang vào Sài Gòn, còn l?i mang v? Pháp. ??c bi?t, trong kho c?a B?o tàng l?ch s? thành ph? H? Chí Minh hi?n nay còn 6 b?c t??ng ??ng (thu?c th? k? th? 7 ??n th? k? XI) ???c phát hi?n ? Qu?ng Bình. ???c bi?t, còn m?t b? s?u t?p t??ng Ch?m ? Qu?ng Bình t?i thành Khu Túc (Cao Lao H?-B? Tr?ch) trên m??i t??ng hi?n nay ?ang ???c tr?ng bày ? m?t s? b?o tàng c?a n??c C?ng hòa Pháp. N?m 1998, cán b? b?o tàng t?nh ?ã phát hi?n và s?u t?p ???c m?t tác ph?m ?iêu kh?c ??u t??ng Ch?m t?i thôn Tây, ??i Phúc, xã V?n Ninh, huy?n Qu?ng Ninh (x?a là làng V?n Xuân). ??u t??ng ???c phát hi?n d??i m?t l?p ??t ven b? phía ?ông c?a khe ? ?, ch?y t? núi An Mã v? cánh ??ng ??i Phúc qua v??n nhà anh Võ V?n D?ng. Theo tài li?u ?? l?i thì ?ây ngày x?a có m?t mi?u th? nh?ng nay ?ã b? s?p, ch? còn tr? l?i n?n móng ? phía Tây c?a b? su?i. ?i?u thú v? h?n n?a là Qu?ng Bình có ??ng Phong Nha, m?t “?? nh?t k? quan ??ng” g?n li?n v?i nh?ng tên g?i nh? chùa Hang, ??ng Tiên S?, ??ng Chùa, ??ng Troóc... thu?c làng Phong Nha, xã S?n Tr?ch, huy?n B? Tr?ch. T? cu?i th? k? tr??c, c? ??o Ca?ie ?ã tìm th?y d?u tích m?t bàn th? và m?t s? ch? Ch?m trên vách hang ??ng Phong Nha. Tháng 7 n?m 1995, ?oàn công tác h?n h?p do giáo s? Tr?n Qu?c V??ng d?n ??u ?ã tìm ???c trong khu v?c Chùa Hang – “??ng Phong Nha” d??i m?t l?p xi m?ng vôi (26cm) 3 n?n xây g?ch Ch?m, có nhi?u t?ng ?á l?n (Granits) và có r?t nhi?u m?nh g?m Ch?m ?? nâu, r?t gi?ng g?m Trà Ki?u, H?i An... n?m l?n v?i ?? bát s? và s? ???ng T?ng (th? k? 9-10). Phía B?c sông Di Luân (sông Roòn ) có bia B?c Hà (xã Qu?ng Phú, Qu?ng Tr?ch), tr??c ?ây có mi?u Ch?m (?ã b? máy bay ?ánh s?p, bia b? vùi d??i h? bom), ??c bi?t bia có 4 ch? Ph?n, n?i dung nói v? vi?c cúng nh??ng ??t ?ai c?a vua Ch?m cho m?t Ph?t vi?n. Bên c?nh các thánh ??a nêu trên, ? Qu?ng Bình còn có m?t h? th?ng gi?ng Ch?m, c?ng nh? các ??a ph??ng vùng duyên h?i nh?  Qu?ng Tr?, Th?a Thiên-Hu?, ? Qu?ng Bình d?c theo bi?n t? c?a Roòn, c?a Gianh ??n c?a Nh?t L?, ??u phát hi?n ???c m?t s? gi?ng Ch?m, ?ó là các gi?ng có d?ng hình vuông hay tròn ???c kè ?á hay x?p g?ch, bên d??i có lát g?, n??c r?t ng?t, trong v?t và không h? c?n, nh? các gi?ng ? Qu?ng Tùng (gi?ng H?i), ? C?nh D??ng (Qu?ng Tr?ch), ? Thanh Tr?ch (B? Tr?ch), ??c Ninh (??ng H?i), La Hà, Minh L? (Ba ??n) L? S?n, (Tuyên Hóa), H?ng Th?y (L? Th?y)...  Nhi?u gi?ng Ch?m hi?n nay v?n ???c ng??i Vi?t ti?p t?c s? d?ng nh? m?t c?u cánh trong các mùa hè. Cho ??n nay, vùng ??t Qu?ng Bình, n?i ??a ??u phía B?c c?a Ch?mpa c? ?ang ti?m ?n nhi?u ?i?u lý thú. B?ng s? l?u truy?n trong dân gian và nh?ng kh?o sát th?c ??a, chúng tôi ?ã phát hi?n ???c nh?ng làng Ch?m ? Qu?ng Bình nh? làng Tr?m, làng Hà L?i (B? Tr?ch), cánh ??ng Ch?m (Phù Kinh - Phù Hóa - Qu?ng Tr?ch) ??ng Ch?m (Phù L?u, Qu?ng L?u, Qu?ng Tr?ch), xóm L?i (Qu?ng Tùng, Qu?ng Tr?ch)... T?i nh?ng n?i này, b??c ??u chúng tôi ?ã phát hi?n ???c r?t nhi?u g?m Ch?m. Ng??i Ch?m có m?t ? vùng ??t Qu?ng Bình khá s?m, n?u không mu?n nói là s?m nh?t (th? k? th? 2-th? 3 sau CN), h? bi?t ch?n nh?ng v? trí ??a hình lý t??ng ?? xây ??p l?y thành b?o v? lãnh th?, ho?c xác l?p ??a v?c hành chính, dò tìm ngu?n n??c, ?ào gi?ng, kh?i m??ng ph?c v? s?n xu?t, tr?ng tr?t và cu?c s?ng sinh ho?t... H? ?ã sáng t?o và ?ã ?? l?i m?t n?n v?n hóa ??c ?áo, ??c s?c b?ng các di tích, di v?t vô cùng quí giá trong không gian v?n hóa g?n 10 th? k?, c?n ???c b?o v?, gi? gìn và phát huy giá tr?, b?i n?n v?n hóa này góp ph?n làm phong phú thêm b?n s?c v?n hóa c?a Qu?ng Bình và c?a c?ng ??ng các dân t?c Vi?t Nam  ??n nay, sau 7 n?m nghiên c?u kh?o sát th?c ??a, các nhà khoa h?c th?c hi?n D? án Di tích Tr??ng l?y tìm th?y kho?ng 100 ??n. ?ã khai qu?t kh?o c? 3 ??n thu?c huy?n Ngh?a Hành, t?nh Qu?ng Ngãi. Hi?n nay, Vi?n Kh?o c? h?c Vi?t Nam ?ang ph?i h?p v?i S? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch Bình ??nh khai qu?t kh?o c? di tích ??n Th? thu?c thôn La Vuông, xã Hoài S?n, huy?n Hoài Nh?n.       Các sách ??i Nam Th?c l?c, ??i Nam Nh?t Th?ng Chí, B?n tri?u b?n ngh?ch li?t truy?n, ?ông Khánh ??a d? chí ??u có chép v? Tr??ng L?y: L?y dài 177 d?m, phía B?c giáp huy?n Hà ?ông t?nh Qu?ng Nam, phía Nam giáp huy?n B?ng S?n t?nh Bình ??nh. L?y do Lê V?n Duy?t – T?ng tr?n mi?n Nam d??i th?i Gia Long ??c thúc xây d?ng t? n?m 1819. Trên ??a ph?n Bình ??nh, các nhà kh?o c? ?ã phát hi?n Tr??ng L?y ?i qua 2 huy?n Hoài Nh?n và An Lão, di tích ?? l?i khá rõ nét v?i b? l?y hi?n còn cao t? 1m ??n 3m, m?t l?y r?ng t? 1m ??n 2m, chân l?y t? 4m ??n 6m và có h? th?ng ??n xây d?ng d?c theo phía ?ông b? l?y. Sách “??i Nam Th?c l?c” chép: d?c theo l?y có t?i 115 ??n, m?i ??n  có 1 t?p 10 lính gác. ?ây là m?t ki?n trúc S?n phòng ??c bi?t c?a h? th?ng Tr??ng L?y Qu?ng Ngãi – Bình ??nh. N?m 2009 và 2010, Trung tâm Vi?n ?ông Bác C? Pháp t?i Hà N?i ph?i h?p v?i Vi?n Kh?o c? h?c Vi?t Nam, S? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch t?nh Qu?ng Ngãi khai qu?t 3 ??n thu?c huy?n Ngh?a Hành: di tích Thiên Xuân (Hành Tín ?ông), di tích R?m ??n và di tích ?èo Chim Hút (Hành D?ng). V?a qua, Vi?n Kh?o c? h?c Vi?t Nam ph?i h?p v?i S? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch t?nh Bình ??nh khai qu?t kh?o c? h?c di tích ??n Th? d??i chân Hòn B? thu?c thôn La Vuông, xã Hoài S?n, huy?n Hoài Nh?n. Theo ng??i dân ??a ph??ng, s? d? g?i là ??n Th? là g?i theo tên m?t ng??i lính gi? ??n tên Th?. Tuy nhiên, theo s? li?u “Th? quân” là quân do tri?u ?ình tr?c ti?p qu?n lý. Có th? n?i ?ây là v? trí xung y?u, tri?u ?ình ?ã b? trí l?c l??ng “ch? l?c”, quân c?a tri?u ?ình tr?c ti?p qu?n lý: Th? quân tr?n gi? nên g?i là ??n Th? (?). Tr??ng L?y t? huy?n ??c Ph?, t?nh Qu?ng Ngãi r?i chân núi và d?ng d?c lên qua r?ng r?m La Vuông có ?? cao kho?ng 800mso v?i m?c n??c bi?n. Vùng này không có ng??i ?, r?ng núi ch?p chùng. T? vùng cao La Vuông, l?y ?? xu?ng và k?t thúc ? ngu?n An Lão (huy?n An Lão, t?nh Bình ??nh). ??a ?i?m ??n Th? có ?? cao 500mso v?i m?c n??c bi?n. Các nhà kh?o c? ?ã kh?o sát th?c ??a khu v?c này cho bi?t: Khu v?c ??n Th? ??a hình r?t hi?m tr?, ti?p giáp v?i ??a ph?n t?nh Qu?ng Ngãi, 5km t? ?èo ?i, Hòa Khánh (Qu?ng Ngãi) ??n La Vuông, Hoài S?n (Bình ??nh) không ??p b? l?y, thay vào ?ó là h? th?ng ??n khá dày: 8 ??n. Theo s? c?, d?c theo Tr??ng L?y có 115 ??n, trong ?ó có 3 ??n l?n, các ??n th??ng có di?n tích trên d??i 1.000 m2. ??n nay, các nhà kh?o c? ?ã kh?o sát phát hi?n ???c kho?ng 100 ??n, trong ?ó ??n Th? – La Vuông có quy mô ?áng kinh ng?c: 16.000 m2, chia làm 2 khu: Khu B?c và Khu Nam phân cách b?i b? t??ng ???c ??p kiên c? nh? b? thành xung quanh ??n và có m?t c?a thông nhau ? gi?a b? t??ng. B? thành ??n Th? cao t? 2m ??n 3m, ??p 2 c?p, c?p trên có b? m?t r?ng t? 1m??n 2m, c?p d??i r?ng t? 2m ??n 4m, chân r?ng t? 4m ??n 6m, chân móng b? thành ??n sâu kho?ng 50cm. C?a chính ? phía Nam và 2 c?a ph?: ?ông, Tây, b? thành B?c không có c?a. Tr??c m?t c?a Nam, cách c?a kho?ng 6mcó 2 phi?n ?á l?n ???c kê b?ng ph?ng, phía tr??c là kho?ng sân r?ng th?p h?n 50cm. Xung quanh b? thành ??n có 5 c?ng thoát n??c xuyên b? thành ???c xây kè ?á kiên c?. B? thành ??n ???c ??p ??t ??m ch?t và kè ?á bên ngoài, có ?o?n ch? ??p ??t ho?c xây ?á, trên b? thành ??n tr?ng tre gai, xung quanh có hào sâu, bên ngoài hào sâu là con ???ng ch?y xung quanh ??n, r?ng kho?ng 6mcao kho?ng 40cm, có kè ?á ? l? ???ng. N?m tháp canh b? trí ? 4 góc ??n và gi?a b? thành Tây, ??p cao h?n b? thành kho?ng 1m và có 2 c?p, ???c kè ?á xung quanh, di?n tích tháp canh kho?ng 15m2, riêng tháp canh phía ?ông – B?c cao và l?n h?n: cao kho?ng 5m và di?n tích kho?ng 20m2, t?t c? 5 tháp canh ??u ???c ??p ???ng lên t? bên trong ??n, có kè và ?p ?á b? m?t. Trong khu B?c ??n, m?t b?ng hi?n tr?ng chia nhi?u c?p n?n hình ch? nh?t theo tr?c B?c – Nam. H? thám sát c?p n?n th? 2 cho th?y d??i l?p ??t m?t 30cm là l?p ?á phi?n ken dày. Trong khu Nam ??n có 3 khu n?n ???c xây t??ng bao b?ng ?á 3 m?t, n?m li?n k? nhau, các khu n?n có 2 c?a thông nhau, m?t phía Nam không xây t??ng, n?n có 2 c?p, khu v?c cao là n?n ??t cát, có l? ??t cát nâng n?n ???c l?y t? lòng su?i. Trong khu v?c này các nhà kh?o c? phát hi?n 3 chân l? l?n, 2 chân l? nh? và m?t s? m?nh thân l? b?ng ??t nung có in hoa 7 cánh và hoa v?n kh?c v?ch. Theo TS. Nguy?n Ti?n ?ông – Ch? trì cu?c khai qu?t, vi?c phát hi?n các lo?i chân l? h??ng trong khu v?c “ki?n trúc m?” (t??ng bao 3 m?t) có th? ?ây là khu v?c tín ng??ng tâm linh (?), b?i l? các ??n, mi?u th??ng ???c xây d?ng trong t??ng bao. ?ây là l?n ??u tiên các nhà kh?o c? phát hi?n d?u v?t tín ng??ng sau 7 n?m kh?o sát, khai qu?t kh?o c? di tích Tr??ng L?y Qu?n Ngãi – Bình ??nh. Ngoài ra, các nhà kh?o c? còn phát hi?n m?t s? hi?n v?t lo?i hình gia d?ng c?a ng??i Vi?t b?ng ??t nung và g?m men Trung Qu?c th? k? 18. So sánh v?i k?t qu? khai qu?t kh?o c? 3 ??n ? Qu?ng Ngãi, các nhà kh?o c? ??a ra nh?n ??nh: G?m s? phát hi?n ? Qu?ng Ngãi th? hi?n có s? giao th??ng ?ông – Tây, B?c – Nam, còn g?m s? phát hi?n ? ??n Th? cho bi?t hi?n v?t ch? s? d?ng ph?c v? cho quan quân ??n trú. Lo?i g?ch v? kích th??c l?n c?ng ???c tìm th?y trong ??n Th?, tuy nhiên ch?a phát hi?n d?u v?t ki?n trúc g?ch. C?ng theo TS.Nguy?n Ti?n ?ông, ki?n trúc ??n Th? kiên c? nh?t, quy mô r?ng l?n nh?t và c?u trúc ??c bi?t nh?t l?n ??u tiên phát hi?n trong h? th?ng di tích Tr??ng L?y. Không gi?ng các ??n khác ?ã phát hi?n v?i ch?c n?ng ch? y?u là qu?n lý qua l?i ?ông – Tây; ??n Th? có ch?c n?ng ch? y?u S?n phòng, b?o v? khu v?c r?ng l?n không ??p b? l?y, gi? an ninh cho ?o?n ???ng thiên lý xung y?u B?c – Nam : La Vuông (Bình ??nh)– ?èo ?i (Hòa Khánh, Qu?ng Ngãi). V?i m?t di tích ??c bi?t và m?i m? nh? ??n Th?, vi?c khai qu?t kh?o c? vài tr?m mét vuông, ch? cho phép các nhà kh?o c? ??a ra m?t s? nh?n ??nh ban ??u. ?? có cái nhìn t?ng quát và chu?n xác c?n ph?i khai qu?t kh?o c? m? r?ng và b? sung các ph??ng pháp nghiên c?u khác nh?: nhân v?n, v?n hóa dân gian và ??a lý h?c. Tin r?ng, ??n Th? trong t??ng lai s? cung c?p cho chúng ta nh?ng thông tin m?i v? h? th?ng S?n phòng c?a nhà Nguy?n ? th? k? XIX. Ngu?n: Trà Toàn (Facebook)

H?I GIÁO BANI C?A NG??I CH?M      Tác gi?: Ts. Bá Trung Ph?      T?n t?i xuyên su?t l?ch s? nhân lo?i, tôn giáo là m?t hi?n t??ng xã h?i tác ??ng lên hai m?t c?a ??i s?ng con ng??i; c?ng ??ng và cá th?. Tôn giáo xu?t hi?n t? bu?i bình minh c?a nhân lo?i và t?n t?i cho ??n ngày nay. Tôn giáo là m?t nhu c?u tinh th?n c?a các tín ??, nh?ng ng??i theo tôn giáo, m?t nhu c?u có tính c?ng ??ng, dân t?c, khu v?c và nhân lo?i. Tôn giáo không ch? là vi?c ??o mà còn là vi?c ??i. Nó không ch? liên quan ??n th? gi?i t??ng t??ng mai sau (thiên ???ng, ??a ng?c) mà còn ?nh h??ng ??n ??i s?ng th?c t?i c?a con ng??i. Sinh ho?t tôn giáo g?n bó ch?t ch? v?i ??i s?ng v?n hóa c?a m?i c?ng ??ng, m?i dân t?c. Trong ?ó có dân t?c Ch?m.   Trên lãnh th? Vi?t Nam có 54 thành ph?n dân t?c, s?ng hòa quy?n v?i nhau và cùng nhau phát tri?n theo xu h??ng c?a th?i ??i. M?t trong nh?ng dân t?c ?ang ???c nhi?u nhà nghiên c?u trong và ngoài n??c quan tâm là dân t?c Ch?m. M?t dân t?c thu?c ng? h? Malayo - Polynesien, sinh s?ng lâu dài t?i mi?n ??t mi?n Trung Vi?t Nam, có m?i giao l?u r?ng rãi ?a chi?u v?i nhi?u thành ph?n c? dân vùng l?c ??a và h?i ??o ?ông Nam Á. ??c bi?t v?n hóa Sa Hu?nh ???c coi là ti?n thân c?a v?n hóa Ch?mpa v?i nh?ng di tích d?c theo vùng duyên h?i mi?n Trung t? Qu?ng Bình cho ??n ??ng Nai, ?ã khai qu?t và phát hi?n r?t nhi?u hi?n v?t nh?: khuyên tai hai ??u thú, ?? trang s?c b?ng vàng b?c, mã não,… ? th?i k? c? trung ??i có nhi?u công trình ki?n trúc c?, ?iêu kh?c c? r?i rác kh?p vùng nh? Amravati (Qu?ng Bình), Indrapura (?à N?ng), Vijaya (Qui Nh?n), Kauthara (Nha Trang - Daklak), Panduranga (Phan Rang - ??ng Nai). ??c bi?t bi ký c? ?ã minh ch?ng m?t ph?n nào dân t?c Ch?m t?n t?i r?t lâu ??i, có ngu?n g?c b?n ??a, ??ng th?i có m?t n?n v?n minh r?c r?, có th? so sánh v?i nhi?u n?n v?n minh r?t cao ??p th?i c? ??i và trung ??i ? ?ông Nam Á. T? ngu?n g?c b?n ??a, c?i bi?n y?u t? ngo?i sinh, dân t?c Ch?m ?ã sáng t?o m?t n?n v?n hóa ?a d?ng và nét ??c ?áo riêng cho dân t?c mình, trong ?ó có H?i giáo Bani (Bani Awal).       Ng??i Ch?m và v?n hóa tôn giáo Ch?m, ?ã ???c nghiên c?u t? h?n m?t th? k? qua. Các nghi l?, t?p t?c, v?n hóa, tín ng??ng ?ã ???c chú ý ngay t? ??u th? k? XIX và t? ?ó ??n nay có r?t nhi?u công trình, bài vi?t chuyên kh?o v? l?nh v?c này c?a nhi?u tác gi? trong và ngoài n??c.     Tr??c h?t ph?i k? ??n công trình nghiên c?u v? ng??i Ch?m c?a các nhà nghiên c?u Pháp nh?: A. Labussiere, Septfonts, A. Lauded, A. Bergaigne,... nh?ng ?áng k? nh?t là công trình nghiên c?u c?a E. Aymonier, trong chuyên kh?o “Les Cham a Bình Thu?n” (ng??i Ch?m ? ph? Bình Thu?n, tháng 2 n?m 1891), E. Aymonier cho bi?t H?i giáo du nh?p vào Ch?mpa ngay t? ??u th? k? th? X, ph?n l?n ng??i Ch?m theo ??o H?i giáo là nh?ng ng??i không ch?u ?? c?ng ??ng mình ??ng hóa b?i ng??i Vi?t sau nh?ng bi?n c? l?ch s?, nên ?ã làm m?t cu?c hành trình di c? sang v??ng qu?c Kampuchea, Siam (Thái Lan) và ??o H?i Nam.   Ngoài ra, trong cu?n “Ng??i Ch?m H?i giáo và tôn giáo c?a h?” (4/1981) ?ã cho bi?t khái quát v? nghi l? tôn giáo, v?n ?? t? ch?c h? th?ng H?i giáo Bani c?ng ???c quan tâm: Po Gru (S? C?), các Imam ph? trách d?y tr? em h?c Thiên kinh Koran, ông còn quan tâm ??n nghi l? vòng ??i, nh? l? c?t da qui ??u, l? thành hôn c?a ng??i Ch?m H?i giáo. M?t khác, ?? b? sung ??y ?? h?n trong vi?c nghiên c?u ng??i Ch?m ? Vi?t Nam, E. Aymonier, trong cu?n “Tín ng??ng và s? tuân gi? giáo quy c?a ng??i Ch?m ? Kampuchea”, Paris 1891, ?ã ?i?m qua ng??i Ch?m ? Kampuchea. T?t c? h? ??u theo H?i giáo Islam chính th?ng, h? t? b? t?t c? nh?ng nghi l? ngo?i ??o c?a t? tiên, b?o l?u ???c ti?ng nói c?a dân t?c.     Trong nh?ng n?m 1906 - 1907, Cabaton ?ã gi?i thi?u ng??i Ch?m và ng??i Malay ? Nam b?, Kampuchea và nhóm Ch?m theo ??o H?i giáo Bani ? Phan Rang, Phan Rí, trên m?t lo?t bài vi?t trên t?p chí c?a tr??ng Vi?n ?ông Bác C?. N?m 1941, trong m?t chuyên kh?o v? c?ng ??ng H?i giáo ? ?ông D??ng, M. Mer ?ã nêu m?t s? nét c? b?n v? kinh t?, xã h?i, giáo d?c, tôn giáo ? làng Ch?m t?i Châu ??c       T? nh?ng th?p niên 50 ??n tr??c n?m 1975 c?a th? k? XX, t?i Vi?t Nam m?i xu?t hi?n nhi?u nhà nghiên c?u v? ng??i Ch?m v?i các tác gi? nh?: Nghiêm Th?m, Nguy?n Kh?c Ng?, ?ôrôhiêm, ?ôhamit “l??c s? Chàm”, 1974; Thái V?n Ki?m “?nh h??ng Chiêm Thành trong v?n hóa Vi?t Nam”. ?áng chú ý là Nguy?n V?n Lu?n “Ng??i Chàm H?i giáo mi?n Tây Nam ph?n Vi?t Nam”, 1974 ?ã phác h?a v? phong t?c, t?p quán nghi l? tôn giáo c?a ng??i Ch?m ? Nam b? m?t cách khá sâu s?c.       T? n?m 1975, khi ??t n??c hòa bình, ?i?u ki?n h?c t?p nghiên c?u thu?n l?i h?n, v?n ?? tôn giáo ?ã ???c nghiên c?u nhi?u h?n ?ã tr? thành l?c l??ng nghiên c?u khá hùng h?u nh?: Ngô V?n Doanh “V?n hóa Ch?mpa”, 1994; Bá Trung Ph? “Gia ?ình và hôn nhân c?a ng??i Ch?m ? Vi?t Nam”, 2002, là công trình nghiên c?u khá công phu v? gia ?ình và hôn nhân, các nghi l? tôn giáo Balamon, H?i giáo Islam, H?i giáo Bani.     Nhìn chung, ?i?m qua v? tình hình nghiên c?u cho th?y, t? tr??c ??n nay nh?ng công trình nghiên c?u v? ng??i Ch?m H?i giáo khá phong phú, ph?n ánh ???c ??i s?ng sinh ho?t tôn giáo c?a c?ng ??ng này, song ti?p c?n c?a tác gi? ch?a ?i sâu và tìm hi?u k?, ??a ra ??c tr?ng c?a H?i giáo Bani.       Ng??i Ch?m hi?n nay theo th?ng kê 1989 cho bi?t trên toàn th? lãnh th? Vi?t Nam ng??i Ch?m có 131.282 ng??i Ch?m ch?u ?nh h??ng v?n hóa ?n ?? và t?n t?i các tôn giáo Balamon và H?i giáo, trong ?ó H?i giáo có hai phái là H?i giáo Bani và H?i giáo Islam. Ng??i Ch?m H?i giáo Bani sinh s?ng ch? y?u ? mi?n Trung v?i hai t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n (Phan Rang, Phan Rí), còn ng??i Ch?m H?i giáo Islam ? mi?n Tây nh? An Giang, thành ph? H? Chí Minh, Long Khánh, Bình Ph??c. ? mi?n Trung có 2/3 theo ??o Balamon, còn 1/3 theo H?i giáo Bani. Riêng ? mi?n Tây Nam ph?n 100% là ng??i H?i giáo Islam.       Aymonier c?ng tìm th?y trong quy?n l?ch s? c?a ng??i Ch?m m?t ?o?n  nh? sau “Vào n?m con chu?t, m?t ng??i có b?n ch?t Allah ?ã hành ??ng cho s? t?n thi?n, t?n m? c?a V??ng qu?c Champa. Nh?ng dân chúng l?i b?t bình nên ông ta ?ã hi?n c? th? xác l?n linh h?n cho Th??ng ?? và sang c? trú 37 n?m ? Makkak. Sau ?ó ông tr? v? V??ng qu?c Champa, Vua mang tên Allah tr? vì t? n?m 1000 ??n 1036”. S? ki?n này phù h?p v?i vi?c khai qu?t kh?o c? tìm th?y 2 t?m bia ?  ven bi?n Trung b?, m?t t?m bia có niên ??i 1039 và t?m còn l?i ???c xác ??nh vào kho?ng 1025 ??n 1035. C? hai bia ký c?ng có nh?c ??n ng??i H?i giáo, nh?ng là nh?ng ng??i n??c ngoài trú ng? ? ven bi?n mi?n Trung, h? là nh?ng ng??i th??ng nhân, th? th? công, qu?n c? thành m?t c?ng ??ng, có m?t v? lãnh ??o tinh th?n và ng??i ch? trì bu?i l? là Imam. T? ngh?a Bani là tín ?? c?a Th??ng ??.       Qua minh ch?ng t? các bia ký và t? li?u ?ã cho chúng ta th?y s? du nh?p c?a ??o H?i vào V??ng qu?c Champa vào th? k? th? IX. ??c bi?t vào th?i vua Porome (1627- 1651) ?? hòa h?p dân t?c, cùng ?oàn k?t ?? ch?ng gi?c ngo?i xâm, vào th?i chúa Nguy?n, ông hóa gi?i Ch?m Balamon và Ch?m H?i giáo thành Ch?m Ahier và Ch?m Awal b?ng cách b?t ng??i Ch?m Balamon th? thêm ??ng Allah, qua ?ó cho chúng ta th?y r?ng nghiên c?u H?i giáo Islam ? Champa ph?i qua hai giai ?o?n l?ch s? H?i giáo th?i k? ??u t? th? k? th? IX- XVI ?nh h??ng c?a Iran th?i k? th? hai t? th? k? XVII th?i vua Po Rome.            N?u nh? c?ng ??ng Ch?m ? mi?n Tây theo H?i giáo Islam gi? gìn giáo lu?t m?t cách chính th?ng, s?ng trong c?ng ??ng tín ?? ?ông ??o và t? ch?c thôn xóm g?i là “palei” d?a vào Thiên kinh Koran và giáo lu?t H?i giáo ?ã h? tr? cho nh?ng sinh ho?t tinh th?n theo H?i giáo m?t cách tích c?c và xem Thánh ???ng (Magik) là trung tâm sinh ho?t tôn giáo và chính tr? c?a xóm làng thì,       T? ch?c H?i giáo Bani:     M?i dòng h? ch?n ra m?t ho?c hai ng??i, n?u dòng h? ?ông có th? ba ng??i, ?? ??i di?n dòng h? th?c hi?n công vi?c c?a tôn giáo nh? tang l?, hôn l?,… Các v? ??i di?n cho dòng h? g?i là “Acar”. H? có nhi?m v? ??c thu?c Thiên kinh Koran, hành l? và th?c hi?n các yêu c?u c?a l? nghi tôn giáo. Tuy nhiên các gi?i giáo s? H?i giáo Bani ch? bi?t h?c thu?c kinh Koran nh?ng không hi?u ngh?a trong t?ng ?o?n kinh vì h? cho r?ng Thiên kinh Koran là l?i c?a Po Allah (Th??ng ??) không ???c gi?i thích, n?u ph?m s? có t?i. Khi ?ã tr? thành Acar thì ph?i tuân th? theo Giáo lu?t, n?u vi ph?m vào gi?i c?m s? có hình ph?t tùy theo n?ng nh?, th??ng là làm l? t? l?i (Thaw Bah) tr??c Th??ng ?? Allah. Do ?ó, H?i giáo Bani g?m hai t?ng l?p, t?ng th? nh?t là gi?i giáo s? (Acar) tôn th? Allah tr?c ti?p và h?c thu?c thiên kinh Koran; và t?ng l?p th? hai là tín ?? bình th??ng, l?p tín ?? này không tr?c ti?p th? Allah mà ch? có nhi?m v? ph?ng s? gi?i ch?c s?c.       H? th?ng tôn giáo H?i giáo Bani hoàn thành g?m các v? nh? sau:       - Acar: là nh?ng ng??i m?i nh?p hàng ng? giáo s?. Trong lu?t ??o nh?ng ng??i m?i nh?p tùy theo th?i gian h?c h?i và kh? n?ng thu?c Thiên kinh Koran chia ra làm 4 c?p: Jamak, Talavi, Po asit, Po praong l? ???c ti?n hành trong tháng t?nh  chay Ramadan.         - Madin: là ng??i ?i?u khi?n các bu?i l? và l? nghi, d?y các tr? h?c Thiên kinh Koran         - Khotip hay Katip: là ng??i ???c phân công gi?ng v? giáo lý vào tr?a th? sáu, thánh l? hàng tu?n c?a H?i giáo t?i thánh ???ng. Katip trong H?i giáo Bani có nhi?m v? th?c hi?n l? nghi t?i thánh ???ng và t? gia không ??m nh?n vi?c gi?ng giáo lý.       - Imam: là nh?ng ng??i ?ã hành ??o có th?i gian lâu n?m t?i thi?u là 15 n?m, ???c xem là ng??i am hi?u và h?c thu?c h?t Thiên kinh Koran và có kh? n?ng th?c hi?n h?t m?i l? nghi. Trong s? các v? Imam là nh?ng ng??i thông su?t Thiên kinh Koran, ??o ??c, ???c ch?n ?? ra m?t 40 v? Thánh c?a ??o g?i là Imam pak pluh (Imam 40). S? l?a ch?n ?? phong ch?c Imam pak pluh ph?i tuân th? lu?t l? r?t kh?t khe nh?t là v? ??o ??c và am hi?u v? Thiên kinh Koran và ph?i ???c các S? c? (Po Gru) trong khu v?c ch?p nh?n và m?i n?m ch? có m?t ho?c hai ngày t? ch?c l? phong ch?c theo qui ??nh c?a ??o và m?i t?t c? Imam và Po Gru trong vùng t?i ch?ng ki?n. Qua h? th?ng t? ch?c tôn giáo chúng tôi cho r?ng H?i giáo Bani  ???c truy?n ??o t? Iran tr??ng phái Shiit, vì phái Shiit có Imam Pak Pluk (Imam 40), Imam ?óng vai trò r?t quan tr?ng H?i giáo Bani, ch? ??ng sau Po Gru.       - Po Gru (S? c?): là ng??i ???c t?t c? các giáo s? và toàn dân trong làng b?u ch?n. Ng??i lãnh ??o m?t Thánh ???ng và là ng??i ??a ra ý ki?n quy?t ??nh ngày tháng t? ch?c nghi l? t?i các t? gia, quy?t ??nh h?u h?t các v?n ?? v? ??o và ??i.       Ng??i H?i giáo Bani t?ng l?p Acar (giáo s?) th?c hi?n ??y ?? v? n?m tr? c?t c?a H?i giáo Islam nh?ng theo hình th?c khác. Riêng tín ?? h?ng hai, t?c không ph?i gi?i Acar (ng??i bình th??ng) thì không th?c n?m tr? c?t này. ?ây là s? khác bi?t c?a xã h?i Champa ???ng th?i c?ng nh? qua nhi?u bi?n c? c?a l?ch s? Champa.      N?m tr? c?t:       1. Xác ??nh ??c tin: Th??ng ?? Allah là ??ng duy nh?t và Muhammad là Thiên s?.       2. L? nguy?n Salah: Ng??i H?i giáo hành l? n?m l?n trong m?t ngày là s? k?t n?i b? tôi và Th??ng ??, trong bu?i l?, ng??i b? tôi c?u xin Th??ng ?? xin Ng??i tha th? t?i l?i, xin Ng??i phù h? và che ch?. Ng??i H?i giáo Bani không th?c hi?n hành l? trong n?m l?n m?t ngày, vì h? cho r?ng vi?c ??o là vi?c c?a t?ng l?p giáo s? Acar và t?ng l?p này thay th? cho h? th?c hi?n l? n?m l?n trong m?t ngày, m?t ngh?a v? c?a tín ?? ??i v?i Th??ng ??. Ngoài ra trong qui ??nh c?a giáo lu?t H?i giáo Bani thì t?p t?c t? lâu ??i m?i m?t dòng h? ph?i có m?t ng??i làm giáo s? ?? thay th? dòng h? ??m nh?n ngh?a v? ??i v?i Th??ng ??, ??ng th?i th?c hi?n t?p t?c nh? l? c?u an, l? hôn nhân, tang l?,… trong dòng h?. ??c bi?t các giáo s? ???c truy?n t? ??i này sang ??i khác, n?u tr??ng h?p dòng h? ?ông thành viên thì có th? có t? 2 ??n 3 giáo s?. T? nh?ng qui ??nh trên mà m?i tín ?? ??u không ph?i tuân theo, gìn gi? giáo lu?t nh?t là n?m ?i?u giáo lu?t c? b?n và ngay c? t?ng l?p giáo s? gi?i lu?t hành h??ng Thánh ??a Makkah ch?a quan tâm ??y ??. ?i?u khá lý thú và có ??c tr?ng riêng là Thánh ???ng H?i giáo là n?i các tín ?? ??n c?u nguy?n m?t ngày n?m l?n và ???c coi là trung tâm sinh ho?t tôn giáo và chính tr?. Nh?ng ??i v?i Thánh ???ng H?i giáo Bani ch? m? c?a trong tháng Ramadan và nh?ng ngày l? quan tr?ng c?a ??o H?i.       3. Ramadan: là tháng t?nh chay là ?i?u b?t bu?c n?m trong n?m ?i?u giáo lu?t c? b?n c?a H?i giáo. Hàng n?m mùa t?nh chay th??ng gây xúc ??ng tâm lý m?nh m? cho ng??i H?i giáo. Vi?c nh?n chay b?t ??u k? t? ngày v?ng tr?ng tháng 9 H?i giáo xu?t hi?n, cho ??n khi trông th?y tr?ng vào ??u tháng sau. Nh?ng ng??i Ch?m H?i giáo Islam Mi?n Tây, nh? cu?n H?i l?ch do ông Hadji Isahat so?n ra có ghi rõ nh?ng ngày l?, ??i chi?u v?i d??ng l?ch nên có th? bi?t ???c khi nào b?t ??u và k?t thúc mùa t?nh chay. H? t? ch?c vào mùa này hai ngày l?, m?t vào ngày hôm tr??c khi b?t ??u nh?n ?n và m?t l? n?a vào ngày k?t thúc mùa chay t?nh. Có th? m?i tháng Ramadan là m?t sinh ho?t quan tr?ng, có tính c?ng ??ng Ch?m theo H?i giáo nói chung. ? ng??i Ch?m H?i giáo mi?n Tây, m?i sinh ho?t h?u nh? b? ng?ng l?i vào ban ngày và khi m?t tr?i l?n, các thôn xóm và tín ?? nh? m?i h?i sinh. Ng??i Ch?m H?i giáo Bani ch? y?u sinh s?ng ? vùng Phan Rang (Panrang), Phan Rí (Parik). ?ây không ph?i là tháng nh?n chay mà là tháng dâng l? cho Allah và các v? Thánh c?a H?i giáo. Trong tháng Ramadan các giáo s? ??u vào ? Thánh ???ng ?? hành l?, m?i gia ?ình c?a giáo s? ??u ph?i dâng mâm l? v?t, mâm c?m, mâm xôi ho?c bánh trái cây, nh?ng ng??i trong dòng h? c?a giáo s? có nhi?m v? mang g?o, c? trái cây cho giáo s? c?a mình và là ng??i ??i di?n c?u nguy?n Allah ban ph??c cho mình. ??c bi?t ngày ??u tháng Ramadan, ngày r?m và ngày x? chay các gia ?ình tín ?? ??u mang l? v?t ??n Thánh ???ng ?? dâng l? g?m m?t mâm c?m, m?t mâm chè, ng??i Ch?m H?i giáo Bani quan ni?m r?ng t? lòng thành c?a mình dâng cho Th??ng ?? Allah ban ph??c lành cho mình. Thánh ???ng trong tháng Ramadan tr? thành trung tâm sinh ho?t tôn giáo c?a tín ?? nh?t là vào ban ?êm. Ngoài ra ?i?m lý thú là tín ?? Balamon v?n công nh?n Th??ng ?? Allah và c?u xin Allah ban ph??c lành cho mình, cho nên trong tháng Ramadan các tín ?? Balamon c?ng mang bánh, chu?i t?i dâng l? t?i  thánh ???ng (Magik), ban ?êm h? c?ng t?i c?u nguy?n t?i Thánh ???ng vì Ch?m Balamon c?ng tôn th? ??ng Allah.     Theo tài li?u c? và các bô lão t? nh?ng th? k? tr??c cho ??n ??u th? k? XX, Thánh ???ng (Magik) ??u làm b?ng mái tranh, vách b?ng tre, n?n ??t, phía tr??c ??t b?y hòn ?á ph?ng ?? các giáo s? làm l? l?y n??c. Hi?n nay, t?t c? Thánh ???ng H?i giáo Bani ??u xây kiên c? b?ng xi m?ng, mái ngói, xây b?ng g?ch. V? m?t ki?n trúc, thánh ???ng không mang phong cách c?a Thánh ???ng H?i giáo trên th? gi?i, nh?ng v?n quay m?t v? h??ng Tây t?c h??ng Thánh ??a Makkah, ? cu?i Thánh ???ng vách phía Tây có ??t m?t h?u t?m g?i là Minbar, n?i ?? cho các giáo s? gi?ng giáo lý v? Sunna hay Hadji.       4. Zakat (B? thí): ?ây là m?t ph?n tài chính nh? trích t? ngu?n tài chính c?a m?i ng??i Muslim khá gi? khi h?i ?ù ?i?u ki?n theo qui ??nh dùng ?? h? tr? cho nh?ng anh em ??ng ??o có hoàn c?nh nghèo và khó kh?n. M?c tiêu c?a Islam là kh?i d?y và duy trì tinh th?n t??ng tr? l?n nhau trong c?ng ??ng tín ?? Muslim, qua ?ó, ng??i nghèo khó s? ???c c?i thi?n c?ng nh? v??t qua th?i ?i?m khó kh?n ?ói khát, ng??i giàu s? ???c t?y s?ch tâm h?n kh?i s? keo ki?t ích k? và h?p hòi, ??ng th?i ng??i nghèo c?ng ???c t?y s?ch tâm h?n kh?i s? ganh ghét và h?n thù khi h? nhìn th?y ng??i giàu giúp ??, t??ng tr? và c? x? t?t v?i h?. Ng??i H?i giáo Bani không th?c ?úng nh? ng??i H?i giáo Islam, h? thay ??i thành l? “??i g?o”, ch? trích m?t ph?n r?t nh? nh? g?o khoàng vài ch?c ký, 10 hay 20 tr?ng v?t, vài cây n?n, h? mang ??n Magik “B? thí” cho các giáo s?, sau ?ó chia cho nhau, không b? thí cho ng??i nghèo gi?ng nh? tinh th?n Islam chính th?ng.     5. Haji: là hành h??ng ??n ngôi ??n Kabah t?i Masjid ? Makkah thu?c Saudi Arabia. G?m các nghi th?c nh?t ??nh ???c th?c hi?n t?i các ??a ?i?m nh?t ??nh vào nh?ng th?i gian nh?t ??nh, nh?m ph?c tùng m?nh l?nh c?a Allah. M?i tín ?? Muslim nam, n? tr??ng thành b?t bu?c ph?i th?c hi?n chuy?n hành h??ng Haji m?t l?n trong ??i khi ?? h?i ?? ?i?u ki?n (s?c kh?e, tài chính, và ph??ng ti?n,…) ?? th?c hi?n. Haji ???c coi là m?t cu?c t?p h?p l?n nh?t c?a Islam, tri?u tín ?? Muslim ? kh?p m?i n?i trên th? gi?i ??n Makkah. Nh?ng tín ?? Muslim ??ng lo?t c?u nguy?n và kh?n xin ??n m?t Th??ng ?? duy nh?t, h? cùng m?c m?t ki?u qu?n áo, cùng th?c hi?n chung nh?ng nghi th?c ???c qui ??nh, không có s? phân bi?t gi?a ng??i giàu và ng??i nghèo, quý phái sang tr?ng hay nghèo hèn, da tr?ng hay da ?en, ng??i Arabic hay không ph?i ng??i Arabic, ??u là anh em ??ng ??o ?ang th?c hi?n m?nh l?nh c?a Allah.         Nhìn chung ng??i Ch?m H?i giáo Bani (H?i giáo dòng Bani) ?ã t?n t?i r?t lâu ??i, h? luôn luôn b?o t?n ???c nét sinh ho?t v?n hóa - tôn giáo có nh?ng ??c tr?ng riêng không th? l?n l?n v?i b?t k? nhóm c?ng ??ng dân t?c, tôn giáo nào n?i h? sinh s?ng. Giáo lu?t ?ã b? bi?n ??i r?t nhi?u ?? phù h?p v?i xã h?i m?u h? c?a ng??i Ch?m. S? xu?t hi?n t?ng l?p giáo s? là ??c tr?ng c?a H?i giáo Bani là s? ki?n ?ã ph?n ánh H?i giáo Islam chính th?ng ?ã du nh?p vào Champa ?ã ???c Champa bi?n thành h? phái riêng c?a mình. Chính nh?ng y?u t? trên ?ã làm cho H?i giáo Bani c?a ng??i Ch?m ? Vi?t Nam có m?t s?c thái riêng, m?t ??c ?i?m riêng khác v?i H?i giáo ? ?ông Nam Á và th? gi?i Saudi Arabia.     Ngu?n:  kauthara.org     H?i giáo Bani (Bani Awal) c?a ng??i Ch?m:  

Tr?n ??c Anh S?n

Kadhar là ch?c s?c tín ng??ng dân gian quan tr?ng trong ??i s?ng tâm linh Ch?m, nhi?m v? chính c?a h? th?ng ch?c s?c này là hát các bài thánh ca ca ng?i công ??c các v? th?n trong các l? nghi trên ??n tháp (ngap yang bimong), các l? cúng c?a dòng t?c nh? Puix – Payak, l? Rija thrua và nghi l? nh?p Kut c?a ng??i Ch?m Ahiér. Di s?n âm nh?c Kadhar là t?ng hòa nh?ng bái hát l? ?i kèm v?i lo?i nhac c? ??c tr?ng là ?àn kanyi t?o thành m?t lo?i hình ngh? thu?t nghi l? mang tính ??c tr?ng và vô cùng ??c ?áo, gi? vai trò n?i b?t trong n?n ngh? thu?t ca múa nh?c Ch?m nói chung. Tuy v?y, trong b?i c?nh hi?n ??i hóa hi?n nay, c?ng nh? nhi?u di s?n âm nh?c truy?n th?ng khác, di s?n âm nh?c Kadhar c?ng ??ng tr??c nh?ng thách th?c, nhi?u bài hát b? c?t g?n, tam sao th?t b?, nhi?u bài ít khi s? d?ng d?n d?n mai m?t, l?c l??ng ch?c kadhar thi?u m?t th? h? ti?p n?i ch?t l??ng… nh?ng ?i?u ?ó ??a di s?n này vào nguy c? b? mai m?t. Chính vì th?, ???c s? h? tr? c?a H?i ??ng Anh Vi?t Nam, m?t nhóm các b?n tr? Ch?m ?ã th?c hi?n công tác th?ng kê, s?u t?m m?t toàn di?n danh m?c, n?i dung và hi?n tr?ng th?c hành các bài hát l? trong ??i s?ng Ch?m ???ng ??i. M?c tiêu c?a d? án là t?o ra m?t b? s?u t?p các file ghi hình các ch?c s?c th? hi?n các bài hát l? t?o ra s?n ph?m là các ??a DVD ho?c các video công b? trên internet ?? chia s? ??n m?i thành ph?n trong xã h?i t? chính trong c?ng ??ng Ch?m và k? c? c?ng ??ng bên ngoài.     Hình 1: Nhóm nghiên c?u ?ang ph?ng v?n Kadhar Thành V?n L?y trong ch??ng trình d? án D? án ???c tri?n khai t? tháng 3 n?m 2019 và d? ki?n hoàn thành vào tháng 12 n?m 2019, k?t qu? c?a d? án s? cho ra nh?ng video trình di?n các bài hát l? c?a ch?c s?c Kadhar, ??ng th?i th?c hi?n các b? phim t? li?u v? lo?i hình ngh? thu?t này, t?t c? các s?n ph?m này s? ???c chia s? m?t cách r?ng r?i ??n c?ng ??ng. Nhóm th?c hi?n d? án bao g?m 3 thành viên chính là ??ng Thành Danh, Th?p H?ng Luy?n (Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m) và Hán D??ng H?i ??ng (nghiên c?u t? do).   Hình 2: Ch?c s?c Kadhar ?ang tham gia hát l? trong ch??ng trình s?u t?m c?a d? án   ??NG THÀNH DANH Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m Ninh Thu?n  

Trong t

Thành Ng?c CóCalifornia, USA   PGS.TS Po Dharma Qu?ng V?n ?? ra ??i t?i thôn Ch?t Th??ng, Phan Rang vào n?m 1945, trong m?t gia ?ình nghèo kh?, h?c trung h?c t?i tr??ng B? ?? và tr??ng Duy Tân. Po Dharma không ??p trai, di?n trung bình, nhà nghèo, nh?ng anh thông minh, ch?m h?c, ch?m làm, ch?m tìm tòi. Th?i gian h?c trung h?c ?? Nh?t C?p, anh ?ã t?ng giúp vi?c cho ng??i ch? nhà tr? ?? ki?m ti?n ph? giúp cha m? nghèo ?ang sinh s?ng t?i mi?n quê. ? ?? tu?i trên 70, cái ranh gi?i, t? sinh th?t là khuôn l??ng, mà lu?t c?nh tranh c?ng khó tránh! S?ng ?ó r?i ch?t ?ó. Nh?ng ng??i b?n cùng trang l?a. Nh?: Thành Thanh Xuân ?ã ??t ng?t ra ?i vì b?nh tim, tôi bu?n thê th?m, r?i ??n anh Nguy?n V?n Long, ?ã khi?n tôi bu?n tê tai. M?y n?m tr??c Hán Ng?c C??ng, Thành Ng?c S??ng, Thành Ban, b?n già ngày càng th?a th?t, mà già thì c?n có b?n, bây gi? Po Dharma ?ã ra ?i th?t r?i, m?t ng??i vi?t t?m c? L?ch s? Dân T?c Ch?m ?ã m?t, ngôi sao b?n m?nh v?n h?c Ch?m ?ã t?t.Tôi ch?i thân v?i Dharma ?ã t? lâu, kho?ng nh?ng n?m 60 - 68, chúng tôi m?i l?n lên 15, 16 tu?i. Ngày ?y, chúng tôi say mê làm công tác xã h?i, chúng tôi ?ã t?ng ??p xe ??p tóat m? hôi, t? làng này ??n làng khác, kho?ng t? 3 ??n 20 Km. Làm c?u b?t qua m??ng b?ng g?, ?? cho kh?p dân làng Ch?m có ph??ng ti?n di chuy?n qua l?i nhanh h?n! ?ào gi?ng n??c cho dân làng ???c u?ng n??c s?ch. Vì th?i ?ó, ng??i Ch?m th??ng u?ng n??c t? trong m??ng cái mà thôi. ??c bi?t, trong 3 tháng hè, n?m 1968, th?i th?y Thành Phú Bá làm hi?u tr??ng, t?i t??ng trung h?c An Ph??c. Po Dharma ?ã huy ??ng kho?ng trên 20 nam, n? h?c sinh, l?y danh ngh?a là h?c sinh Thi?n Chí. Po Dharma là gia ?ình tr??ng. Chúng tôi m?t lòng m?t d? ai n?y ??u h?ng hái ?úc Tableau, xây tr??ng h?c b?i vì th?i ?ó tr??ng trung h?c An Ph??c thi?u l?p h?c. V?i kh?i l??ng xi-mang, vôi, và cát c?n thi?t do c? Thi?u Tá Qu?n tr??ng D??ng T?n S? cung ?ng! Sau ?ó, c?nh sát bi?t ???c, m?t ??a h?c trò nh?, ng??i Ch?m, tu?i m?i 16, 17, mà dám c? gan làm ???c m?t vi?c l?n nh? th?! Nên h? m?i Po Dharma ??n ??n c?nh sát và ?ánh m?t tr?n b?ng roi ?uôi bò nh? t? "Tá h?a tâm tinh". Ngay sau ?ó, Po Dharma b? b?nh th?n kinh vì quá ?au ??n! ??ng th?i, ?àng Giáo La ??a Po Dharma ??n ?à L?t ch?a b?nh và tá túc t?i nhà anh Bá Trung Sin, nhân lúc anh ta ?ang làm vi?c t?i B?nh vi?n ?à L?t. Lúc ?ó, tôi ?ã ?ích thân ??n th?m Po Dharma vài l?n, t?i nhà anh Sin. Vài tháng sau, ?ã có nhi?u ng??i cho anh em chúng tôi bi?t là c?nh sát ?ã tra t?n, ?ánh ??p Po Dharma dã man g?n ch?t, ?ó là, Nguy?n V?n Hùng ?ã ch?t t?c t??i vì tai n?n giao thông, t? ?ó, c? hai con anh ?ã b? h?c, con gái b? b?nh tâm th?n, con trai nghi?n r??u, bê b?t. ??i s?ng l?m than muôn vàn khó kh?n..Trên ??u môi trót l??i c?a cac dân t?c trên th? gi?i có câu: “gieo gió thì g?p b?o”. Ác lai ác báo. ? hi?n g?p lành; ? ác thì ph?i tan tành ra tro,.. Sau khi Po Dharma ?ã h?t b?nh, anh ta ?ã quy?t ??nh t? gi? b?n bè, r?i b? quê h??ng, v? th?i m?ng m? ?ã khép kin và ti?ng c??i ?ã t?t, Th?i ?i?m này là c?a s? m?t mát, c?a s? ?au th??ng. Có l?, Po Dharma không mu?n ?i m?t mình, nên Po Dharma ?ã r? Hán Ng?c C??ng. Tr? l?i: "Tao không ?i" Po Dharma: "Mày s? không có thu?c Pall Mall hút ch? gì? B?i vì ngày ?y C??ng ?ã nghi?n th??ng hay hút thu?c Pall Mall hàng ngày. Sau ?ó, Po Dharma h?i Qu?ng ??i Pham. Tr? l?i: "Tao không ?i b?i vì t?i v?a qua, tao n?m m? th?y cái chìa khóa c?a tao ?ã b? ?ánh m?t, r?i m?i h?i ??n tôi. Tr? l?i: Tao không th? nào ?i ???c b?i vì nói ??n súng, là ta c?m th?y rung mình s? l?m r?i!. Tuy nhiên, c? ba b?n bè tôi ??u khuyên Po Dharma là "Mày nên ?i b?i vì tên tu?i c?a mày h? ?ã ghi vào s? ?en, cho dù mày có h?c gi?i c? nào c?ng khó mà xin ???c vi?c làm ?àng hoàng!. S? gan d?, d?ng c?m, s? phán ?óan quy?t li?t. Nh?ng ?i?u ki?n trên ch?ng minh Po Dharma ???c vinh danh v? tình yêu quê h??ng dân t?c Ch?m vô b? b?n, M?t nhân v?t sáng giá, tiêu bi?u quy?t tâm ??u tranh và s?n sàng hy sinh vì lý t??ng dân t?c, nh?m mang l?i ?m no h?nh phúc cho th?n dân Ch?m. Chính vì th? Po Dharma luôn luôn tôn vinh và nh? ?n nh?ng v? anh hùng dân t?c. Ng??i s? s?ng mãi trong lòng dân t?c Ch?m, ??ng th?i là m?t t?m g??ng sáng giá có m?t không hai cho th? h? Ch?m noi theo... Th? là Po Dharma ?ã bi?n bi?t ra ?i không ngày h?a h?n tr? v?; và nh?ng 3 tháng hè sau ?ó, b?n bè tôi không còn c? h?i g?p nhau n?a! Không c?m ???c lòng, tôi ?ã hòa mình vào th? th? "Th?t Ngôn" ?? th? l? tâm s? mình qua bài th?: NH? AN PH??CTôi nh? An Ph??c, nh? nh?ng ngày,Cùng anh em b?n ??n vui say.Ôi! Bao k? ni?m êm ??m qua.Gi? bi?t bao gi? có n?a ?ây!Tôi ??c mong r?ng qu? ??t xoay,?? anh em b?n l?i v? ?ây.V? n?i quán nhà An Ph??c ?y!Ôn l?i cùng nhau m?y n?m qua,Tôi ? n?i này th?y l? loi.Ch? mong th??ng nh?, chán cho ??i. Nh?ng tôi v?n kh?c trong ti?m th?c,Hình ?nh, anh em ??n mãn ??i. ?à L?t. Ngay 27/9/1979 Vào ??u n?m 1996, gia ?ình tôi ???c tái ??nh c? t?i Hoa K?, Po Dharma t? Pháp bay qua ??n nhà tôi vào m?t bu?i chi?u cu?i tu?n, b?n bè tôi tâm s? t? chi?u hôm ?ó mãi ??n 3 gi? sáng, mà Po Dharma còn h?ng say mu?n nói, nh?ng tôi c?m th?y quá bu?n ng? , nên tôi kêu Po Dharma ?i ng?, ngày mai s? tâm s? sau. Tôi còn nh? Po Dharma ?ã k? l?i chuy?n ?i “hãi hùng” c?a anh ta b?t ??u ?i t? Ban Mê Thu?t, Po Dharma ?ã g?p h??ng d?n viên h?i Po Dharma, mu?n ?i Fulro: “Súng c?a anh ?âu?” Lúc ?ó, Po Dharma không bi?t ???ng tr? l?i. Sau ?ó, ng??i h??ng d?n Po Dharma ?i ki?m súng, th?y m?t nhóm lính ?ang ng? say sau m?t tr?n nh?u r??u, nên Po Dharma c?m l?y m?t kh?u súng mang v? m?t cách d? dàng! Sau ?ó, H??ng d?n viên h?i ti?p: Gi?y anh ?âu? B?i vì h?i ?ó Po Dharma ch? mang dép thôi. Po Dharma nói v?i tôi là ?n c?p súng thì d?, nh?ng l?y gi?y t? trong chân c?a lính ra thì sao ???c!? Sau ?ó, Po Dharma nh?p ng? vào quân ??i Fulro, trong th?i gian dài Po Dharma m?i ???c g?n lon ??i Úy. Trong lúc, giao chi?n kh?c li?t gi?a hai quân ??i Fulro và quân ??i Vi?t Nam C?ng Hòa, t?i biên gi?i Vi?t – Campuchia, Po Dharma ?ã b? tr?ng th??ng do m?t viên ??n vào b?ng gi?a lúc Po Dharma ?ang l?i qua m?t con su?i, vì th? Po Dharma ?ã c? g?ng ???c lên b?, và n?m ngay bên b? su?i vì c?n ?au gi? d?i, nên Po Dharma t? l?y súng l?c d? ??nh b?n vào ??u c?a mình, nh?ng may thay, có m?t b?n lính ch?y qua, h?t súng t? trong tay Po Dharma ra ngoài. Ngay lúc ?ó, có m?t máy bay tr?c th?ng M? ?ã ch? Po Dharma ??n b?nh vi?n Sài Gòn. Coi nh? Po Dharma là lính bên quân ??i Vi?t Nam C?ng Hòa, nên ???c h? ch?m sóc r?t chu ?áo. Dharma ng? miên man không bi?t tr?i tr?ng mây gió qua 3 ngày ?êm, khi t?nh d?y Po Dhama ch?p m?t th?y Th?ch Th? Th??ng, t?c là b?n gái c?a anh ta ??n th?m và khóc lóc k? l?: “T??ng ?âu anh ?ã ch?t r?i” b?i vì nhi?u ng??i ?ã ra ?i cùng n?m v?i anh nh? ?àng N?ng Giáo c? hai v? ch?ng Biên ? Ch?t Th??ng, anh Rài ? V?n Lâm, và N?i Thành Ngh?ch… ?ã ch?t h?t, ch? còn anh ? l?i, nh?ng bây gi? ?au ??n quá! ??i sao mà kh? nh? th? này! Tr?i ?i (Po Lingik ley). Sau khi lành b?nh, Po Dharma ???c tr? v? quân tr??ng và g?p Thi?u T??ng Les Kosem, m?t lãnh t? ng??i Campuchia g?c Ch?m, ông là m?t t?ng t? l?nh, m?t phó ch? t?ch Fulro và m?t phó ch? t?ch M?t trân Gi?i Phóng Cao Nguyên Trung Ph?n Champa và Khmer ??ng lên ??u tranh nh?m gi?i phóng dân t?c b? áp b?c, ?ã h?i Po Dharma là anh mu?n g?n lon Thi?u PD tra l?i ngay: “Tôi mu?n ?i du h?c”. Sau ?ó Po Dharma ?ã vi?t ??n và nh? Les Kosem g?i. Vài tháng sau, Po Dharma nh?n ???c gi?y ?i du h?c t?i Pháp, trong th?i gian mi?t mài ?èn sách Po Dharma ?ã t?t nghi?p c? nhân, r?i Th?c S?. Lúc ?ó, Po Dharma ?ã có v? và có nhà. Gi?a lúc ?ang theo h?c Ti?n S?, ?ây là th?i gian gian nan kham kh? nh?t trong cu?c ??i du h?c c?a anh b?i vì v? c?a anh ta ?ang lâm tr?ng b?nh, nên Po Dharma treo gi?y bán nhà, nh?ng không ai mua, nên anh ta tìm cách ?i tìm m?i cách ?i làm bat c? ?i?u gì, k? c? lau chùi c?u tiêu c?ng ph?i làm mi?n sao có ti?n ?? tr? chi phí h?c hành, thu?c men cho v?, và ?n u?ng là ???c! Tuy nhiên, c?ng không ?? ti?n trang tr?i, nên Po Dharma ph?i ??n m??n ti?n m? v? c?a anh m?i ?? tr?, anh ta nói thêm, là c? m?i l?n tao ?i m??n ti?n là m? v? ch?i: “Ti?n s? gì ti?n s?!”, v? mà không lo, c? ngày ?êm c? lo h?c ti?n s?!? Tien si "ka lon tok kau". Anh ta noi la nguoi Phap chui khong khac gi me cham minh vay. Va Po Dharma nói thêm, là n?u không ráng h?c ?? l?y b?ng ti?n s? vì b?ng th?c s? làm gì ???c! Sau th?i gian mi?t mài ?èn sách dài ??ng ??ng 6 n?m tr?i kh? s? tr?m b?, t? n?m 1980 ??n n?m 1986. Po Dharma m?i ???c t?t nghi?p Ti?n s?, t?i tr??ng ??i h?c Sorbon, m?t tr??ng n?i ti?ng b?c nh?t c?a Pháp. Sau ?ó, Po Dharma ???c ?i làm, có ti?n Po Dharma ?em ti?n ??n tr? cho m? v?, nên m? v? Po Dharma m?ng r? và h?i: “Ti?n ?âu mà có hay th?!? Po Dharma tr? l?i mi?n có tr? cho m? là ???c r?i. C? hai m? con ??u c??i m?t cách kh? ái tràn ??y ni?m h?nh phúc vô biên. Tôi h?i : "Tôi nói Dharma là d? hi?u r?i , nh?ng sao l?i l?y h? Po". Tr? l?i : T?i vì nh?ng ng??i lính ?i Fulro c?ng n?m v?i Dharma ??u ph?i l?y h? Po c? “ Tôi ?? ngh? : Dharma có th? thay th? h? khác ???c Không? B?i vì h? Po r?t khó g?i, K? l?m ! Dharma c??i nh? và nói: Ngày ta v? th?m quê h??ng g?p ông già . chính Ông già ta c?ng nói y nh? th? !. Tôi nói ti?p:"V?y thì thay ??i h? Po cho r?i b?i vì nh?ng ng??i làm cách m?ng , h? ??i tên h? là chuy?n r?t bình th??ng. Dharma, nín Không nói gì thêm n?a ! Cách vài n?m sau, tôi tr? v? quê h??ng g?p nai Nguyên và b?n gái c?a Dharma Th?ch Th? Th??ng c?ng ?ã g?i ý tôi hãy nói v?i Dharma ??i h? , vì th? khi g?p Dharma ? Hoa Ky tôi ?ã c? g?ng nói l?i v?i Dharma, nh?ng anh ta v?n c??i nh? và không th?y tr? l?i. Po Dharma làm vi?c r?t có h? th?ng! Nh? v?y, anh ta làm vi?c và lãnh l??ng t? Chánh ph? Pháp, mà anh ta ?ã vi?t c? 10,000 trang sách v? l?ch s? dân t?c Ch?m cho các h?c gi? và cho các sinh viên kh?p n?i trên th? gi?i tham kh?o v? dân t?c Ch?m. Gi? s? n?u nh? không có Po Dharma thì ch?ng còn ai bi?t ??n dân t?c Ch?m ?ã chôn vùi b?i l?p b?i m? c?a th?i gian !! Sách Po Dharma quý giá h?n c? ti?n b?c, châu báu, không ai có th? c??p ???c! ??c sách là theo dõi t? t??ng c?a nh?ng v? nhân trên th? gi?i, m?c d?u h? ?ã ch?t m?i ?ây, ho?c ?ã ch?t hàng tr?m hàng ngàn n?m, nh?ng sách c?a h? nh? m?t l?i “tr?n tr?i” ?? l?i cho ??i t??i ??p mãi, cho h?n dân t?c chóng v??n lên! Và ??c bi?t h?n n?a! Anh ?i tìm con ???ng cho chúng ta ??n d? h?i ngh? Geneva, t?i Th?y S? t? ch?c hàng n?m ?? tranh ??u cho dân t?c b?n ??a. N?u ???c chính quy?n Nhà n??c Vi?t Nam ch?p thu?n, hy v?ng dân t?c Ch?m s? không còn kham kh?, t? n?m 1832 mãi cho ??n hôm nay! Ng??i ta th??ng nói cái gì cho ?i là hãy còn bên mình. Lúc tu?i xuân th?i anh ?ã góp công , góp s?c, góp c? t?m lòng c?a anh cho dân t?c anh. T?t c? hãy còn ?ó cho ??n bây gi? và mãi mãi… Pgs.Ts. Po Dharma Qu?ng V?n ?? ?ã v?nh vi?n ra ?i m?t mình m?t bóng, m?t ánh ?èn ?ã t?t gi?a ?êm khuya c?a cu?c ??i v? con anh mà còn cho c?ng ??ng Cham. S? ra ?i c?a anh không nh?ng là m?t s? m?t mát ??i v?i n?n v?n h?c Ch?m nói riêng, mà còn là m?t s? thi?t thòi cho c? dân t?c Ch?m nói chu   Ng??i ?i ?ã không l?i giã bi?t,?? ta ??n ?au ni?m ti?c th??ng!Tình x?a, gi? ?ây ?ành quên lãng ,Xin g?i theo gió chi?uNg??i x?a,khu?t sau dòng n??c b?tTi?n ng??i tr?m n?mYêu m?t dòng, ngh?a trang thanh nhàn.Ngàn ??i V?nh bi?t Po Dharma Qu?ng v?n ?? .     Ngu?n: facebook

  Nik Mansour Nik Halim Trong m?i chúng ta, ch?c ai c?ng ?ã t?ng nhìn th?y ng??i ch?t. V?i ng??i Islam, thi th? tr??c khi mang ?i chôn s? ???c t?m r?a s?ch s? và sau ?ó s? ???c b?c l?i b?ng m?t t?m v?i l?m màu tr?ng g?i là kafan. T?m v?i s? ???c c?t l?i ? ??nh ??u, nhi?u ph?n ? thân và chân. Không ít ng??i Islam ?ã t? nhìn th?y cách th?c qu?n v?i l?m cho thi th? ( ikak kafan) , th? nên hình ?nh thi th? ???c b?c b?i t?m v?i tr?ng r?i ???c mang ?i chôn là h?t s?c g?n g?i v?i ng??i Islam nói chung và ng??i Ch?m Islam nói riêng. S? d? tr??c khi vào câu chuy?n tôi ph?i gi?i thích ?ôi chút v? cách th?c t?m l?m ng??i ch?t trong Islam vì nó có liên h? v?i câu chuy?n mà tôi s?p k? sau ?ây. Câu chuy?n này x?y ra ? m?t làng Ch?m sát c?nh sông H?u vào nh?ng n?m sau gi?i phóng . Trong ngôi làng ?ó có m?t gia ?ình ng??i Ch?m n? r?t nghèo. Trong gia ?ình thì ng??i cha ?ã m?t s?m, ng??i m? thì b?t t?t, ?m ?au. D??ng nh? lao ??ng chính ?? ki?m cái ?n cho c? nhà g?m ng??i m? và hai ??a e nh? m?t trai, m?t gái là ng??i anh c? t?m c? 18 tu?i. H?ng ngày, anh cùng chi?c xu?ng nh? c? k? gi?ng l??i ki?m cá trên sông H?u. Hôm nào có cá to thì anh mang ?i bán ??i g?o, còn cá nh?, cá d?t thì anh mang v? cho m? kho hay n?u canh cùng rau d?i, ??t chu?i… cho c? nhà ?n. Hôm nào ch? có cá nh? thì anh ch? có th? mang v? cho m? n?u canh cùng thân chu?i, c? mì ?? c? nhà ?n thay c?m. Cu?c s?ng ?ói kh? b?a ?ói, b?a no là th? nh?ng nghi?t ngã thay, th?i ?ó là th?i bao c?p mà vùng sông H?u Châu ??c thì h?i tr??c gi?i phóng v?n là n?i ??u ?á, b?n gi?t, phân chia quy?n l?c, lãnh ??a gi?a các th? l?c nh? Vi?t C?ng, Vi?t Nam C?ng Hòa r?i Ph?t giáo Hào H?o… s? giao tranh hay b?n phá du kích l?n nhau x?y ra nh? c?m b?a. Có hôm ??n pháo n? t? phía bên kia Th? Xã Châu ??c sang phía bên ?ây sông H?u khi?n c? con sông n? ?m tr?i th? nên bom ??n ch?a n? còn l?i d??i ?áy sông hay c?nh b? sông là r?t nhi?u. Nhi?u ng??i không may ?ã trúng ph?i bom n? tan xác. Nh?ng ng??i ki?m ?n trên sông H?u d?a vào con cá, con tép nh? gia ?ình anh c?ng ?ã tr? thành m?t ngh? nguy hi?m, ?ánh li?u tính m?ng ?? ki?m cái ?n. Hi?u ???c ?i?u ?ó nên m?i khi ng??i con xuôi ghe ?i ki?m cá thì ng??i m? ? nhà r?t lo, ch? mong sao ??a con mình v? th?t s?m. Th?i bao c?p khó kh?n, không ch? riêng nhà anh mà ?âu ?âu c?ng ?ói kh?, sông H?u cá tôm r?t khan hi?m do chi?n tranh bom ??n tr??c ?ó tôm cá c?ng ch?t h?t. ? làng có nhi?u ng??i chèo xu?ng l?n ra phía bên kia biên gi?i Campuchia ?? chày cá và chày ???c r?t nhi?u cá to. Nh?ng kh? n?i, lúc này Campuchia ?ang ???c cai qu?n b?i l?c l??ng Khmer ??. B?n này r?t tàn ác, trong n??c chúng ?ang ti?n hành c?i cách và th?c thi chính sách di?t ch?ng. Song hành ?ó chúng c?ng t?n công và di?t ch?ng ng??i Vi?t t?i Ba Chúc ( An giang), Tây Ninh c?ng nh? ??o Phú Qu?c, ??o Th? Châu…. Còn ? vùng Châu ??c, tuy g?n sát biên gi?i v?i Campuchia, t? Trung Tâm Th? Xã có th? ?i b? ?? qua phía bên kia biên gi?i nh?ng Khmer ?? không ?ánh vào ch?c có l? n?i ?ây ?ã t? xa x?a v?n là thành trì, n?i t?p trung m?t l?c l??ng v? trang m?nh có kh? n?ng phòng th? cao. Vì th? nên quân Khmer ?? ch? ?óng và canh phòng ? phía bên kia biên gi?i, t?c ph?n ??t c?a nó. Ph?n này là ph?n ??t quân s? nên ao h?, sông su?i… cá r?t nhi?u do không ai b?t. Nh?ng ng??i Ch?m trong làng th??ng t? ch?c ?i thành nhóm nh? ?? lén vào ph?n ??t c?a chúng chày cá mang v?. Nhi?u ng??i ?ã ?i và mang v? r?t nhi?u cá nên anh th?y v?y c?ng mu?n ???c ?i m?t l?n. T?i hôm ?ó, ng??i làng quy?t ??nh t? h?p ?? chèo ghe qua ?ó chày cá. Anh c?ng chu?n b? s?ng và m??n chày hàng xóm ?? chèo ghe ?i cùng. Ng??i m? không mu?n cho anh ?i vì s? con mình g?p nguy hi?m. Nh?ng anh c? tr?n an m? và nài n? ?? xin ?i cu?i cùng ng??i m? c?ng mi?n c??ng cho con mình theo ?oàn chày cá. L?n ?ó c? nhóm chày ???c r?t nhi?u cá, do tính tham c?a m?t s? ng??i nên m?t vài ng??i trong nhóm ?ã chèo h?i sâu vào con sông ?? chày thêm cá. Âm thanh c?a ti?ng chày m?i l?n th? xu?ng và kéo lên vô tình t?o s? chú ý cho m?t vài lính Khmer ?? ?i tu?n. Chúng chú ý và th?y nhóm ng??i ?ang chày cá trong khu ??t c?a chúng. Chúng không v?i ?u?i b?t hay b?n v?i mà cho nhóm chày ??n khi c? nhóm t? h?p nhau ?? chèo v?. Trong kho?n th?i gian ?ó chúng c?ng ra ám hi?u t?p h?p thêm nhi?u tên b?n t?a ?? bao vây. Khi th?y nhóm chày cá có d?u hi?u chèo ghe ra kh?i khu biên gi?i thì chúng b?t ??u x? súng. T?t c? m?i ng??i b?t ??u h?t ho?ng b? c? cá và chày và c? th? hì h?c chèo th?t nhanh ?? thoát kh?i khu v?c ?ó. M?t vài ng??i ?ã b? b?n trúng, b? th??ng máu me lai láng. Nh?ng vì là dân sông n??c, s?ng trên ghe thuy?n t? nh? nên h? chèo và thoát thân r?t nhanh. Ra kh?i khu biên gi?i, m?i ng??i d?ng l?i ? gi?a sông h?u g?n ngã ba Châu ??c r?i ki?m kê xem ai b? th??ng ra sao, n?ng nh? th? nào. Có hai ng??i b? trúng ??n, m?t ng??i b? b?n ngay vai và ng??i kia b? trúng ? chân khi ??ng lên c? chèo th?t nhanh. Riêng anh 18 tu?i kia b? phát hi?n ?ã ch?t do không may anh b? trúng m?t phát ??n ngay ??u. Thi th? c?a anh ???c ??a v? nhà v?i s? ti?c th??ng c?a t?t c? nh?ng ng??i trong nhóm. Gia ?ình anh vô cùng ?au th??ng khi nh?n thi th? c?a anh. Sáng hôm sau, m?i ng??i trong làng t?t b?t ??n cùng lo h?u s? cho anh. Tr??c khi mang ?i chôn, thi th? anh ph?i ???c qu?n trong t?m v?i l?m màu tr?ng nh?ng gia ?ình anh l?i không có. Trong th?i bao c?p, ki?m m?t t?m v?i ?? may ?? là r?t khó v?i l?i do nhà anh nghèo nên vi?c ??t mua v?i t? Sài Gòn là vi?c không th?. Do anh b? ch?t b?i trúng ??n nên ph?i chôn càng s?m càng t?t. Lúc này gia ?ình anh ch? có m?t t?m v?i to màu ?en nên ?ành ph?i dùng t?m v?i này ?? l?m thi th? c?a anh. Vi?c h?u s? c?a anh do m?i ng??i trong làng ??u chung tay giúp ?? nên xong xuôi r?t nhanh. Gia ?ình anh nh?t là ng??i m? dù th??ng con, khóc h?t n??c m?t nh?ng c?ng ph?i tr? v? nhà ?? lo cho hai ??a em c?a anh. Bi?t ???c cái ch?t c?a con mình là ch?t x?u nên ng??i m? r?t k?, bà r?a th?t s?ch các vi?t máu trong nhà và qu?n áo c?a anh m?c khi m?t bà c?ng mang ?i chôn s?ch s? trong ngày hôm ?ó. Vào t?i hôm ?ó, lúc gi?a ?êm, trong nhà, bà và các con nghe r?t rõ ti?ng gõ c?a. Ti?ng gõ c?a nghe không ph?i âm thanh t? ngón tay ??p vào c?a “cóc …cóc” mà là âm thanh d??ng nh? t? trán ng??i ??p vào c?a. Bà ngh? có l? do ???c l?m trong t?m v?i và ?ã ???c c?t tay và chân l?i nên ng??i ?ã ch?t không th? dùng tay gõ c?a mà ph?i dùng ??u. Bà không s? nh?ng hai ??a con nh? r?t s?, chúng chui rút trong ch?n và ôm ch?m l?y bà ? m?t góc gi??ng. Gi?a ?êm khuya thanh v?ng c?a m?t ngôi làng nghèo, ngoài ti?ng cú mèo ghê r?n nay l?i còn có ti?ng gõ “b?ch b?ch” ngoài c?a khi?n không khí càng thêm c?ng th?ng và ma m?. Bà c? nghe d??ng nh? trong ti?ng gõ c?a có ti?ng rên the thé hòa l?n vào ?ó. Bà ôm l?y hai ??a con và ra hi?u cho chúng ng?i th?t yên l?ng ?? bà nghe cho rõ ti?ng rên ?ó. Khi bà c? nghe rõ thì ti?ng rên hi?n lên m?n m?t: - Patih….patih… ( màu tr?ng…màu tr?ng…) Gi?ng rên âm trì ??n n?i khi?n bà c?ng d?ng tóc gái. Bà và các con c? th? mà ôm nhau r?i ng? thi?p ?i. ??n sáng hôm sau bà m? c?a th?y tr??c c?a là nh?ng v?n ??t, bà ?i theo v?n ??t ?ó thì nó d?n ??n n?i v?n là m? ph?n m? c?a con bà v?a chôn hôm qua. Tuy nhiên, ngôi m? v?n v?y và không có d?u hi?u gì là b? ?ào lên hay nh?ng d?u hi?u cái xác phía d??i ?ã t?ng ??i m? và ?i ra ngoài. Ch? là l? ? ch?, ??t cát t? ngôi m? rãi ?i?u t? ch? này ??n t?n c?a nhà bà. R?i b??c t? khu ngh?a trang c?a làng bà ?i th?ng ??n m?t gia ?ình chuyên d?t v?i. Bà ??n ?ó h?i vay m?t t?m v?i tr?ng. Khi bà ??n ??t v?n ?? thì gia ?ình ng??i ta hi?u ngay và r?t mu?n ???c giúp bà tuy r?ng bà không k? m?t chút gì v? s? ki?n tâm linh t?i hôm qua cho nhà ng??i d?t v?i nghe. Nhà di?t v?i b?o bà ph?i ch? d?t vì t? khi bao c?p ??n nay nhà không còn d?t s?ng ?? bán nh? tr??c mà ch? ho?t ??ng c?m ch?ng ai ??n ??t thì m?i d?t do không ki?m ???c s?i bông, s?i t? d? dàng nh? tr??c n?a. H? h?n bà ngày mai s? có và hôm nay h? s? g?p rút d?t cho bà. Bà t? thái ?? th?t tâm bi?t ?n gia ?ình này r?i t? bi?t ra v?. T?i hôm ?ó c? nhà v?n không th? nào ng? ???c, tuy nhiên ?ã vào gi?a ?êm nh?ng l?i không nghe ti?ng gõ c?a nh? ?êm hôm tr??c. Kho?ng không gian t?i om c?a khu xóm nghèo ch? có ti?ng gió rít qua nh?ng ng?n tre, ti?ng cú mèo và ti?ng hú xa xa c?a nh?ng chú chó v?ng v?ng t? khu làng ng??i Kinh phía bên kia. B?ng ??a con gái út bu?n ti?u và g?i m? d?t ra nhà sau ?? ?i v? sinh. Bà m? cùng ??a con trai gi?a d?n bé út ra m? c?a nhà sau ?? ?i v? sinh ( nhà ngày x?a không có toilet mà ch? là n?i mà phía d??i có ?ào h? nh? ?? ?i ti?u). Khi m? c?a m?i ng??i d??ng nh? c?m th?y có m?t lu?ng gió âm th?i t?t vào nhà làm d?y gai óc. ?i v? sinh xong m?i ng??i vào nhà r?i ?óng c?a l?i. Khi b??c vào nhà, ??a bé hét toáng lên. Bà nhìn v? phía n?i mà hôm tr??c dùng làm n?i ??t ?? thi th? và ng??i làng ??n ?? qu?n kh?n l?m cho thi th? thì gi? này ?ây nguyên m?t cái xác ng??i v?i t?m v?i l?m màu ?en qu?n thân ?ang n?m m?t ??ng ? ??y, gi?ng nh? lúc tr??c khi ???c ??a ?i chôn v?y. Ng??i m? lúc này c?ng r?i nên v?i ôm hai ??a con và ng?i luôn t?i ch?. V?a ng?i ng??i m? v?a nói m?t mình v? s? ti?c th??ng ??a con trai ?ã m?t c?ng nh? vô cùng ?au xót khi ph?i l?m ??a con cùng t?m v?i ?en và bà c?ng cho bi?t là ?ã ?i ??t d?t t?m v?i tr?ng, ngày mai khi d?t xong thì s? mang thay cho anh. Nói ??n ?ây thì m?i hình ?nh tr??c ?ó c? nhà nhìn th?y ?ã bi?n m?t, ngôi nhà tr? l?i bình th??ng nh? lúc ??u.   Sáng hôm sau, ng??i m? ??n l?y t?m v?i tr?ng v?a d?t xong và c?ng nh? ng??i làng c?i táng l?i, thay t?m v?i l?m màu ?en kia b?ng t?m v?i tr?ng v?a m?i d?t cho anh. M?i vi?c xong xuôi và t? ?ó v? sau không còn có nh?ng s? xu?t hi?n c?a nh?ng hi?n t??ng tâm linh kì bí ?ó n?a.     Ngu?n: Facebook

Nik Mansour Nik HalimV

C

"T

N??c Champa b? vua Minh M?ng c?a n??c ??i Vi?t x

?ây thiên tình s? Bàlamôn v?i Bàni Chuy?n x?y ra lâu l?m r?i, khi nh?ng ng??i theo ??o Bàlamôn và ??o Bà Ni còn coi nhau nh? hai con su?i không th? ch?y chung m?t dòng, nh? m?t tr?ng m?t tr?i không th? sáng cùng m?t lúc. H? là hai ??a bé ?i ch?n bò, ch?n dê, ngày nay qua ngày khác, lúc tr?i n?ng, h? cùng ngh? chung d??i m?t bóng cây, nh?ng ngày m?a, h? cùng trú chung trong m?t cái l?u. C? th?, n?ng m?a làm cho c?u bé ngày m?t kh?e lên và giàu thêm ngh? l?c, Tháng ngày c?ng tô h?ng thêm cho ?ôi má c?a cô gái. Nên lúc ?ôi b?n nh?n ra mình ?ã l?n thì không có cách gì tách h? ra ???c n?a. Nh?ng tình yêu c?a ?ôi trai gái có sáng nh? tr?ng r?m tháng tám, có ngát nh? h??ng hoa bu?i s?m c?ng không ???c ??o lu?t che ch?. Chàng trai ? xóm ??o Bà Ni, còn cô gái ? xóm ??o Bàlamôn. T? khi nghe trong gi?ng nói c?a cô gái có ti?ng chim ?ang hót, trong ánh m?t chàng trai có ng?n l?a ?ang nh?y múa thì cha m? hai nhà không cho h? g?p nhau n?a. Nh?ng ng??i ? trong m?i dòng ??o coi ?ây nh? là m?t tai h?a s?p gieo xu?ng ??u mình. V?i ?ôi trai, lu?t ??o nh? m?t l??i dao tàn nh?n ?ang ?âm vào trái tim. Ti?ng nói c?a cô gái không còn véo von nh? chim hót. Ánh l?a trong ?ôi m?t chàng trai nh? b? n??c l?nh d?i vào. Chàng trai s?ng v?i m? và ng??i m? r?t th??ng con. Th?y con quá ?au kh? nên bà không n? ng?n cách. Chính s? d?u dàng, ch?u th??ng ch?u khó c?a cô gái ?ã làm bà v?a lòng. Trái l?i, gia ?ình cô gái c??ng quy?t không cho con mình l?y k? khác ??o. H? cho r?ng ?ây là ý mu?n c?a th?n thánh, mà làm cho th?n thánh n?i gi?n thì không th? l??ng tr??c ???c tai h?a s? ghê g?m ??n m?c nào. Ng??i cha và các anh c?a cô gái b?t nàng c?m cung trong nhà, không cho ?i ch?n dê, làm ru?ng nh? tr??c n?a. Chàng trai thi?u b?n tình, không mu?n ?n u?ng gì c?. Su?t ngày chàng ?i lang thang ngoài ??ng c?. ?êm ??n, chàng c?ng ch?ng ch?u v? nhà. Chàng h??ng v? phía ng??i yêu và hát nh?ng bài mà ngày nào hai ng??i cùng hát. Gi?ng chàng kh?c kho?i nh? ti?ng chim g?i b?n. B? nh?t trong bu?ng t?i, cô gái ch? bi?t ôm m?t khóc. Ti?ng hát c?a ng??i yêu l?t qua khe c?a nh? than thân trách ph?n, nh? t?i, nh? h?n. R?i m?t ?êm cô c?y vách ?i tìm ng??i yêu. H? s?ng trong ni?m h?nh phúc khi ???c g?n nhau, nh?ng c?ng là lúc s?ng trong ?au kh? vì s?p ph?i xa nhau. Chàng trai quy?t ??nh r? ng??i yêu ?i tr?n. Cô gái b?ng lòng. H? d?t tay nhau ?i m?i mi?t nh? hai con chim s? l?ng bay v? r?ng xanh. Nh?ng ngay trong ?êm ?y, gia ?ình cô gái phát hi?n con b? tr?n. Tin ?y nh? sét ?ánh, c? dòng h? l?p t?c cùng nhau ??t ?u?c ?i tìm. Ch?ng bao lâu, h? b?t ???c hai ng??i ? m?t n?i ch?a xa làng bao nhiêu. L?p t?c h? trói c? hai ng??i ??a v?. Dòng h? Bàlamôn bên cô gái l?p m?t phiên tòa xét x?, ghép t?i chàng trai ?ã phá lu?t l? c?a ông bà, dám ?i quy?n r? m?t ng??i con gái khác ??o. Vì v?y, chàng trai b? ph?t m?t tr?m roi và bu?c ng??i nhà ph?i ??n chu?c. Còn cô gái ?ã làm nh?c dòng h?, làm nh?c m? cha, nên b? ?ánh n?m m??i roi và giao cho che m? giam trong bu?ng t?i, ?n c?m nh?t, ??n khi nào th?c s? h?i c?i m?i cho ra ngoài. B?n án ???c thi hành ngay t?c kh?c. Hai ng??i b? trói vào hai cây c?c. Qu?n áo b? roi qu?t rách t? t?i, máu r? ra t? nh?ng v?t th??ng trên c?, trên m?t. Tuy ?au ??n nh?ng ???c ? g?n nhau, nên tuy?t nhiên h? không kêu khóc, không van xin. Tin này ??n tai bà m? và c? dòng h? chàng trai. V?a h? th?n, v?a t?c gi?n, h? ??nh kéo nhau ?i tr? thù, nh?ng m? chàng trai kêu khóc, van xin m?i ng??i ??ng vì con bà mà gây h?a cho c? làng. B?i vì chính con bà ?ã vi ph?m lu?t ??o. M?i ng??i nghe theo và c? m?t ?oàn cùng bà mang ti?n ?i chu?c con v?. T? ?ó, ?ôi trai gái không ???c g?p m?t nhau n?a. Th?m thoát ?ã m?t mùa b?p trôi qua, cô gái vì th??ng nh? mà héo hon nhan s?c, chàng trai ?au kh? mà ? r? m?t mày. Gia ?ình cô gái v?n bi?t con mình th??ng nh? chàng trai Bà Ni khôn nguôi, nên c??ng quy?t b?t nàng ph?i l?y m?t ng??i cùng dòng ??o. H? ngh? r?ng, có ch?ng r?i cô s? quên ?i chuy?n c?. Nh?ng v?i cô gái, ?ó là m?t ?i?u kh?ng khi?p. Cô ngã ra b?t t?nh trong s? lo s? c?a m?i ng??i. T?nh d?y, cô ch? bi?t úp m?t khóc. Trong thâm tâm, cô thà ch?t ch? không ph? b?c ng??i yêu. Gia ?ình cô tuy th??ng con, nh?ng v?n không thay ??i ý ki?n, nên m?i ng??i ti?n hành chu?n b? cho l? c??i. Bi?t không lay chuy?n ???c cha m?, ?êm tr??c ngày c??i, cô th?t c? t? v?n. Tr??c khi ch?t, cô v?n còn g?i: “Chàng ?i, em s? ??i chàng” Sáng hôm sau, khi có ng??i vào trang ?i?m cho cô dâu thì th?y nàng ch? còn m?t cái xác l?nh ng?t, v?i ?ôi m?t không ch?u khép. Th? là ?ám c??i tr? thành m?t ?ám tang. Nghe tin ng??i yêu ch?t, chàng trai không còn t? ch? ???c n?a. Chàng vùng ch?y m?t m?ch t?i nhà nàng m?c cho m?i ng??i ng?n c?n. Ng??i ta không cho chàng ??n g?n ng??i ch?t. Nh?ng cha m? cô gái vì quá ân h?n nên ??ng ý ?? chàng vào nhìn m?t nàng l?n cu?i. Chàng ??n sát ng??i yêu và nhìn vào m?t nàng, b?ng nhiên ?ôi m?t ?y khép l?i. Chàng trai nói v?i cha m? ng??i yêu xin ???c d?ng giàn h?a thiêu cho nàng. Cha m? ??ng ý, nh?ng yêu c?u chàng trai ph?i ?i ngay tr??c khi hành l?. Không còn cách nào khác, chàng trai ?ành ch?p nh?n. Khi ng??i ta ??a nàng lên giàn h?a thiêu do chính tay chàng d?ng là lúc chàng ph?i ?au ??n ra ?i. ?i ?âu bây gi?? Chàng không bi?t n?a. Phía sau chàng là giàn h?a táng ?ang b?c cháy. Chàng th?y ng?n l?a thiêu ??t ng??i yêu nh? ?ang ??t cháy trong tim mình. Chàng ngh?, nàng ?ã ch?t thì ta còn s?ng làm gì! Nàng hãy ch? ta… T?i giàn thiêu, l?a b?c cháy ngùn ng?t, nh?ng không hi?u sao xác ng??i con gái không cháy. Gi?a lúc m?i ng??i ?ang bàn tán v? ?i?u l? lùng này thì chàng trai quay tr? l?i. Chàng ?i quanh giàn thiêu thét g?i tên ng??i yêu r?i lao vào l?a. B?ng d?ng hai cái xác cùng b?c cháy, t?o ra hai c?t khói v??n lên cao và qu?n quít l?y nhau. Sau này ng??i ta k? r?ng: t? trong ??ng tro n?i thiêu xác, có ng??i tìm th?y m?t quy?n th? ghi l?i câu chuy?n c?a ?ôi tình nhân b?t h?nh ?y. Chuy?n ???c truy?n t? ??i này sang ??i khác. C?ng t? ?ó, gi?a nh?ng ng??i trong dòng ??o Bàlamôn và Bà Ni không còn ?? k?, ghen ghét nhau nh? tr??c n?a.  Akhar Thrah Cham Ngu?n: Facebook

Ch?y d

Kieu Maily (ngu?n-facebook) Sau Katê, do b?n nhi?u vi?c nên tôi ch?a vi?t v? ?i?u ch??ng m?t trong mùa l? Kate v?a qua t?i tháp Pô Rômê.Sáng ngày 9/10/2018 là ngày r??c Y trang lên tháp. Gi?a tr?i n?ng oi b?c, vì l? di?n ra vào sáng s?m cho ??n tr?a nên m?i ng??i t?p trung lên tháp càng ?ông. Sau ph?n l? lên tháp ti?p ??n là l? m? c?a tháp, l? t?m và m?c Y trang cho th?n linh. Bên trong tháp g?m 5 v? ch?c s?c, m?t bà b?ng t?m cho th?n và m?t ng??i nam ph? có m?c váy và áo tr?ng. B?ng nhiên ? ?âu xu?t hi?n m?t thanh niên ng??i Kinh m?c qu?n ?en, ??u ??i nón b?o hi?m, b?t m?t và ?eo m?t kính xông vào quay lia l?a, trong lúc tôi và các ch? ??ng ngoài ch? xong l?.  Ng??i thanh niên này có v? không hi?u bi?t v?n hóa tâm linh là gì! Và không bi?t anh ta thu?c d?ng ng??i nào, có quen bi?t v?i quan to hay không n?a. Có v? anh ta thu?c bên hãng truy?n thông nào ?ó, nên dám ngang nhiên xông vào, chân ??p trên b?c tháp ??ng ngang b?ng v?i t??ng th?n. N?u các b?n th?y t?n m?t hành ??ng này s? không kh?i nóng m?t. Tôi tính b?m vài bô dáng ??ng “hiên ngang” kia mà không ???c, vì trong lòng tháp r?t ch?t, trong khi các v? ch?c s?c ?ang hành l? che h?t ph?n ngoài. Tôi r?t mu?n ch?p ???c cái chân ??ng trên b?c th?m th?n linh kia, nh?ng không th?. Không nh?n ???c, tôi quát anh ta ra ngoài, nh?ng anh ta tr?ng m?t nhìn tôi, r?i còn ??a chân b??c qua ??u v? Th?n Bò Nandin ngay góc bên trong tháp. Mãi khi anh ta b??c ra , tôi m?i h?i tên anh ta.- Anh tên gì? Làm ? c? quan nào? Anh bi?t bên trong tháp là gì không? T?i sao dám ??ng ??p trên b?c t??ng th?n? Anh nên nh?, tr??c khi mu?n tìm hi?u m?t v?n hóa nào thì nên h?i, hay ít nh?t khi vô ??n tháp tâm linh thì anh c?n có s? tôn tr?ng t?i thi?u… Và tôi nói ti?p:- Anh có bi?t khi vô trong tháp b?t k? ai ph?i là ng??i ch?n chu b? áo qu?n áo tr?ng, s?ch s?. ??ng này anh vô không h?i han ai, các s? th?y ?ang hành l? anh dám b??c ngang qua, mà không h?i ng??i ta l?y m?t ti?ng, là sao? Tôi h?i anh? Khi vào các ??n th? tôn giáo khác, khi ng??i ta ?ang trong hành l? tâm linh thì m?t ng??i ngo?i ??o xông vào v?i b? trang ph?c không ?úng qui cách v?n hóa và d?m ??p lên b?c Ph?t, hay Chúa… li?u ng??i ta có cho phép anh làm ?i?u ?ó hay ko?Khi tôi g?i anh ra ngoài, nh?ng anh ta v?n thái ?? m?t d?y, không ch?u nghe. Anh ta còn lên gi?ng to ti?ng h?i: - Ch? là ai? Ch? l?y quy?n gì c?m tôi làm chuy?n này?- ?ây là n?i tôn nghiêm c?a th?n linh c?a tôi, tôi hay là b?t k? ai c?ng ???c có quy?n c?m anh xúc ph?m ??n v?n hóa c?a tôi, và c?ng nh? anh khi anh theo m?t tôn giáo nào thì anh có quy?n c?m và n?i ?iên khi có ng??i khác ngo?i ??o không tôn tr?ng v?n hóa anh. Lúc ?ó bao nhiêu ng???i Ch?m ??ng quanh, tôi không c?m ???c s? t?c gi?n, bu?n t?i n??c m?t c? ? ra. Tôi vì s? xu?t không ch?p ???c khuôn m?t c?a anh ta, khi ch?y xu?ng tìm thì anh ta cao bay xa m?t. Hi?n tôi ch? có t?m hình ch?p r?t nh? hình dáng c?a anh ta phía sau v?i nón b?o hi?m bên trong tháp. ?ây c?ng là m?t ph?n do nh?ng ng??i ch? trì hành l?, không ?? ý t?i nên x?y ra tình tr?ng này. Ph?n hai, c?ng vào tr?a hôm ?ó, khói nhang trong tháp b?c vùn v?t, ng??i l?y, ng??i c?u nguy?n. Tôi th?t s? hoang mang và lo l?ng. T? x?a ông bà t? tiên ch? ??t tr?m, t?i sao bây gi? l?i x?y ra h??ng khói nhang l?i vào trong ngày l? quan tr?ng c?a m?t v??ng qu?c ?ã b? h?y di?t. Nhang t? ?âu t?i? ai ?ã ??t nó trong tháp? Có v? t?t c? ?i?u h? h?ng nh? là v?n hóa ?ang b? m?t d?n, tôi không ch?u ???c s? thoái hóa v?n hóa này c?a Ch?m tôi, cho dù ng??i Vi?t t?i c?u nguy?n ?i ch?ng n?a c?ng ph?i nh?p gia tùy t?c, vì tháp hi?n t?i là c?a th?n linh Ch?m ch? không ph?i là c?a th?n linh c?a ai khác. Ng??i qu?n lý ??n tháp không bi?t có hi?u v? v?n ?? này hay không? T?i sao nó c? x?y ta ch??ng m?t. M?t ?oàn ng??i n??c ngoài h? vào, h? l?i ngh? ? ng??i Ch?m c?ng ??t nhanh gi?ng nh? v?n hóa Vi?t quá. Cách ngày l? Katê m?t ngày tôi l?i vào ??n tháp Pô Klong Girai v?n th?y bóng nhang khói. Tôi nh? tuy?t v?ng. Lúc ?ó g?p hai ph? n? ng??i Kinh b?n b? ?? ? nhà ?em theo m?t bó nhang v?i hoa qu? lên tháp b? tôi ch?n ngay chân tháp.- Các ch? không ???c ?em bó nhang này lên tháp, n?u các ch? còn ngoan c? ??t nhang tôi s? lên án các ch? và ch?p hình các ch? l?i ?? ??a lên m?ng xã h?i, thì hai ph? n? ?ó li?n b? nhang xu?ng d??i chân tháp, h? ch? xách b?t trái cây lên. - Nên nh? b?n mu?n lên cúng ??n tháp b?n không c?n ph?i ti?n b?c hay nhang nhu?c gì c?, các b?n ch? c?n t?nh tâm, ho?c là ít trái cây lên c?u nguy?n là ???c. Khi b?n b??c chân ra kh?i nhà ??n ?i?m cúng là th?n linh ?ã bi?t b?n r?i, ch? không c?n b?n ph?i mang theo v?t ch?t. Theo tâm linh ng??i Ch?m, khi b?n ?ang mu?n ?i l? ??n tháp là trong ??u b?n ph?i th?c hi?n, và khi b?n b??c chân ra kh?i nhà m?c dù không mang theo th? gì c? nh?ng th?n linh ?ã bi?t b?n ?ang có tâm nguy?n ??n c?u nguy?n r?i. Còn trong nhà khi dòng h? ?ang có l? tang ma, nhà có ông bà, hay anh ch?, con cháu m?t mà cùng dòng h? v?i ch? ?ám tang thì tr??c ngày cu?i cùng ??a ti?n t?t c? nh?ng ng??i ?ã khu?t h? s? ??n th?m gia ?ình và h? bi?t gia ?ình mình ?ã chu?n b? nh?ng gì r?i. Theo tìm hi?u thì ng??i làm qu?n lý ??n tháp Pô Klong Giarai là m?t ng??i Ch?m. V?y tôi t? h?i li?u ng??i qu?n lý này có hi?u gì v? v?n hóa tâm linh dân t?c mình hay không? T?i sao cho phép th?p nh?ng cây nhang vô t?i v? trên ??n tháp Ch?m nh? v?y. M?t nén tr?m bây gi? ng??i ta bán r?t nhi?u, và r?t ti?n, t?i sao không mua dùng? Tôi yêu c?u Ban qu?n lý c? hai tháp Ch?m t?i Ninh Thu?n hãy d?ng ngay vi?c cho phép ??t nhang trên ??n tháp, làm m?t ?i giá tr? truy?n th?ng c?a m?t v?n hóa ?ã có hàng tr?m th? k? mà t? tiên ?ã gìn gi?. Hãy tr? l?i tôn nghiêm n?i tâm linh.    

Th? cu?i tu?n. ??A CON C?A ??T Inra Sara (facebook.com) Tôi??a con c?a ng?n gió lang thang cánh ??ng mi?n Trung nh? h?p??a con c?a n?ng l?a b?n mùa cát tr?ng hanh hao??a con c?a bi?n kh?i trùng trùng bão thétvà c?a ?ôi m?t tháp Chàm m?t ng? xanh xao M? nuôi tôi b?ng b?u s?a ca dao bu?ncha nuôi tôi b?ng cánh tay s?n Gl?ng Anakông nuôi tôi b?ng v?ng tr?ng s??ng mù truy?n thuy?tplây nuôi tôi b?ng bóng di?u, h?n d?, ti?ng mõ trâu L?n lêntôi ??ng ??u v?i chi?n tranhtôi c?ng ??u v?i c?m áo, hi?n sinh, hi?n t??ngtôi ch?i v?i gi?a dòng ng? ngôn hoang ?ãngr?i cu?n chìm trong thung l?ng tình yêu em Tôi ?ánh r?i th? gi?i và tôi l?c m?t tôitôi l?c m?t ?i?u ?ua buk, câu ariya, b?i ?ttrái tim ?uitôi nh? ng??i b? v?tr?t gi?a cánh r?ng hoang tr?i lá mùa xanh R?i tôi ngóc ??u d?y và tôi tr??n lênr?i tôi r??n mình kh?i h? hang quá kh?nh? k? b? th??ng mò tìm l?i ra kh?i ??ng tan hoang thành ph?tôi tìm l?i tôitìm th?y n?ng quê h??ng L?i xanh trong tôi – dù r?ng ?ã cháyl?i ch?y trong tôi – dù sông ?ã ch?tch?t hanh l?i cát – ch?t bu?n l?i ruch?t duyên l?i em – ch?t hoang l?i tháp Gi?ng m? xa v?i d? gi?c thiên thu. __________________ * Gl?ng Anak: tên m?t thi ph?m c? Ch?m; Plây: buôn, làng; ?ua buk: m?t ?i?u múa; Ariya: th?, tr??ng ca. 

V?N H

L??c s? v? th

By Sakaya Tr??ng V?n Món   (Ngu?n: Facebook)     Katé Ch?m n?m 2011 ch?m d?t ?ã ?? l?i nhi?u ?n t??ng trong lòng khán gi? c?ng nh? nh?ng ng??i d? h?i. Th?i gian và không gian Katé ngày càng lan r?ng t?a ngát h??ng, tung bay kh?p m?i mi?n. Katé Ch?m không còn gi?i h?n m?t ngày, hai ngày ? palei Phan Rang, Phan Rí, Pajai n?ng gió mà ?ã v??n ??n ch?n th? thành Sài Gòn – C?n Gi? và c? n??c M?, Pháp. “Katé – Palei Ch?m” ?ã tr? thành kh?u hi?u m?i g?i, cu?n hút du khách th?p ph??ng.   D?u bi?t r?ng Katé nào c?ng m?a! Katé nào c?ng ca hát nh?y múa, ?á bóng! Katé nào c?ng ?n th?t v?t, cari bún và u?ng bia nh? nhau. Tuy nhiên n?u n?m nào không ???c tham d? Katé thì c?m th?y thi?u và tr?ng v?ng. Linh h?n Katé - Ramawan ?ã tr? thành b?t di?t trong tâm h?n m?i ng??i Ch?m.   Tôi ?ã t?ng làm vi?c 16 n?m ? Ninh Thu?n, nh?ng không n?m nào ?n ???c m?t mùa Katé tr?n v?n nh? n?m nay. Th??ng m?i n?m làm l? h?i Katé, tôi ? c? quan ph?i t?t b?t lo t? ch?c Katé cho bà con. ??c bi?t, ??n ngày Katé tôi ph?i ti?p và h??ng d?n nhi?u ?oàn nghiên c?u, khách tham quan. ??a h? tham d?, gi?i thi?u ?? h? hi?u v? Katé Ch?m. Khi ch??ng trình kh?o sát l? h?i c?a các ?oàn k?t thúc, thì l? Katé ?ã ch?m d?t. Tôi ?n Katé khá mu?n màng? V? làng không khí Katé ?ã chìm l?ng. H?t Katé ??ng sau tôi là nh?ng kho?ng tr?ng.   N?m 2004 tôi b?t ??u ?i h?c n??c ngoài và sau ?ó n?m 2009 v? công tác ? Sài Gòn. Th?i gian ? n??c ngoài h?n 4 n?m, tôi v?ng Katé 4 l?n. Mãi ??n n?m 2011, tôi m?i ???c t? do, tho?i mái d? m?t mùa Katé tr?n v?n ? c? 4 vùng: Katé Phan Rang, Katé B?c Bình, Katé &Ramawan Tp HCM; Katé c?a Công ty c? ph?n Khánh S?n ? C?n Gi?.     Katé Phan Rang     Katé Phan Rang lúc nào c?ng m? ??u.Vào ngày 26/9/2011, tôi t? Sài Gòn cùng ?oàn ngo?i giao Vi?t Nam và Campuchia ??n th?m Katé làng Ch?m. Chi?u ngày 26/9/2011 chúng tôi ??n th?m l? ?ón r??c y trang c?a Po Ina Nagar ? H?u ??c. Không khí Katé ? ?ây v?n không thay ??i, v?n r?o r?c, háo h?c nh? x?a. C?ng là màng múa t?p th? truy?n th?ng hàng tr?m ng??i ?? chào ?ón quan khách, r?i ??n ?á bóng, t?ng nhà t? ch?c ti?p ?ãi khách linh ?ình. K?t thúc màng múa, chúng tôi ??n th?m ??n Danaok Po Ina Nagar. ? ?ó có m?t nh?ng tu s?- ban t? l? Katé.Tr??c c?a và trong ??n có ki?u khiêng. Trong ??n có Po Adhia, Kadhar, Pajau m?c áo tr?ng, kh?n ?? và vài ng??i Raglai ng?i ch?m nhau ? góc ??n r?t matuei madhar, ch?ng ai quan tâm m?c dù h? là t?ng l?p hoàng gia. Tôi th?y m?i th? không thay ??i, ch? có vài ch?c s?c thay ??i. Po Adhia và Kadhar- nh?ng ng??i tr? trì t? l? ? ?ây mà tôi ?ã t?ng g?p h? 6 n?m v? tr??c bây gi? ?ã m?t. S? còn l?i, m?c dù tu?i già s?c y?u, qua nhi?u n?m xa cách h? v?n nh?n ra tôi nh? ngày nào.Th?t c?m ??ng,tay b?t m?t m?ng h? h?i. Trong ch?n linh thiêng này không cho phép nói chuy?n nhi?u v?i nhau. Vài l?i th?m h?i, ch?p vài ki?u ?nh l?u ni?m v?i nh?ng tu s?, chúng tôi t?m bi?t các c? và r?i làng H?u ??c.   ?oàn chúng tôi v? Phan Rang, ghé th?m Trung tâm Nghiên c?u V?n hoá Ch?m Ninh Thu?n. Trung tâm này ???c nhà n??c xây d?ng l?i khan trang b? th? v?i ki?n trúc r?t l?, không x?p ???c vào lo?i ki?n trúc nào. Chúng tôi ???c m?i vào xem nhà tr?ng bày, nhân viên thuy?t minh b?ng ti?ng Vi?t nên khách Campuchia không hi?u. ?oàn yêu c?u thuy?t minh b?ng ti?ng Ch?m nh?ng nhân viên ? ?ây không ai ?áp ?ng ???c. Th?y v?y ông giám ??c Trung tâm ti?p l?i và thuy?t minh m?t tràn b?ng ti?ng Ch?m pha l?n ph?n l?n ti?ng Vi?t nên ng??i Ch?m Campuchia c?ng không hi?u ông ?y nói gì. Cu?i cùng tôi ??ng ra thuy?t minh thay.Vào Trung tâm này tôi th?y ch? có ngôi nhà m?i, còn hi?n v?t tr?ng bày ? ?ây v?n không thay ??i so v?i nh?ng n?m tr??c ?ó. Cách tr?ng bày hi?n v?t ? ?ây gi?ng nh? cách tri?n lãm m?t phòng tranh t??ng c?a m?t ho? s? h?n là cách tr?ng bày hi?n v?t c?a b?o tàng hay nhà tr?ng bày di s?n v?n hoá.   Sáng ngày 27/10/2011, ?oàn chúng tôi lên th?m Katé tháp Po Klaong Garai. C?nh ??u tiên nh?n th?y là, ngày h?i l?n c?a dân t?c Ch?m nh?ng nh?c tr? Vi?t phát lên loa inh ?i. C? ??, vàng, xanh bay ph?t ph?i, ch?c ch?n ?ó c?ng không ph?i nh?ng lá c? Ch?m. Ng??i Kinh bán hàng rong, vé s?, trò ch?i ?? ?en r?t nhi?u. Khi ?oàn xe chúng tôi ghé vào ???ng lên tháp, ngay c?ng chào g?p bãi rác to. Nhân viên ch?n xe l?i, không cho lên tháp ti?p m?c dù xe chúng tôi có bi?n s? ngo?i giao và g?n còi hú trên mui. Lúc ?ó chúng tôi không mu?n s? d?ng uy quy?n c?a mình mà âm th?m t?p xe ??u ngay bên c?nh bãi rác.   R?i kh?i xe, chúng tôi chen chút m?t h?i lâu c?ng ???c lên tháp. Kho?ng 8.30h l? Katé khai m?c. Ông bí th?, ch? t?ch t?nh gì ?ó ??c di?n v?n khai m?c và t?ng quà cho ch?c s?c. Sau ?ó ti?t m?c trình di?n v?n ngh? l? h?i Katé Ch?m. C?nh ? ?ây m?t tr?t t? ?ã di?n ra m?y n?m nay nh?ng chính quy?n, ban t? ch?c l? h?i Katé ch?a có gi?i pháp. Nh?ng nhà nhi?p ?nh, camera ?ông ?úc, chen l?ng ch?p ch?p quay quay, b??c ngang qua c? ?? chu?n b? cúng c?a các ông tu s?. Tôi t??ng nh? m?i n?m ? t?nh, Katé phong phú l?m nh?ng không ng? n?m nay ch? có hai ti?t m?c. M?t múa qu?t truy?n th?ng Ch?m và múa Mã La c?a ng??i Raglai. Sau ch??ng trình v?n ngh?, BTC Katé tuyên b? k?t thúc. T? ?ó làm cho m?i ng??i h?t h?n. Có m?t nam di?n viên ?i?n ?nh r?t n?i ti?ng ??ng c?nh tôi, ông h?i ch??ng trình Katé k?t thúc h?. Tôi tr? l?i, ?úng v?y. Ông nói sao b?n tôi k? l? h?i Katé phong phú l?m mà, ch? v?y thôi ?! Tôi h?i l?i, ngh? s? tham gia Katé l?n ??u tiên h?. Ông tr? l?i vâng! Tôi c?ng c?m nh?n nh? v?y, không th?y Katé n?m nào mà t? nh?t nh? n?m nay ? ??n tháp. T? ngày ??n tháp Po Klaong Gariai b? nhà n??c qu?n lí Katé ngày càng xu?ng c?p tr?m tr?ng. Vì nhà n??c luôn ph? thu?c vào ti?n. N?m nào nhà n??c có kinh phí thì Katé ???c t? ch?c hoành tráng, sôi ??ng. N?m nào không có kinh phí thì Katé t? nh?t. N?u c? ?à nh? th?, Katé Ch?m s? r?t b?p bênh và cu?i cùng s? phai nh?t.   Ng??c l?i tr??c n?m 1990, tháp Ch?m ch?a b? nhà n??c qu?n lí, làng Ch?m t? ??ng t? ch?c Katé r?t hay.Tr??c ngày Katé m?t ngày, Ban t? ch?c huy ??ng dân làng h?c sinh, sinh viên làm v? sinh tháp, phát cây d?n c?, làm gì có c?nh t??ng b?i rác h?i hùng kia tr??c c?ng tháp. Ch??ng trình Katé do chính ng??i Ch?m t? ch?c. M?i làng Ch?m ??u có ??i v?n ngh?. ??n ngày Katé h? lên tháp ??ng kí v?i BTC l? h?i ?? bi?u di?n. Khi l? khai m?c Katé xong, ??i v?n ngh? t?ng thôn làng, ch?n m?t góc ??t tr?ng nào ?ó ? khuôn viên tháp sinh ho?t. C? th? b?ng ?ôi chân tr?n, h? ca hát nh?y múa cho nhau nghe. ??c bi?t ai lên tháp ??u m?c áo qu?n truy?n th?ng Ch?m, làm gì có ai m?c qu?n hai ?ng lên tháp. T? ?ó t?o nên c?nh s?c l? h?i Katé r?t ??c ?áo. Nay không khí Katé truy?n th?ng ?ã d?n phai màu, xu h??ng Katé không là c?a dân mà b? nhà n??c chi?m l?nh, b?ng m?t l? h?i Katé c?a nhà n??c, do nhà n??c giàn d?ng và ph? thu?c vào nhà n??c. Dân làng luôn b? ??ng. H?n Katé truy?n th?ng ?ang y?u d?n. Trong t??ng lai Katé ch? còn là nh?ng ??a con lai y?u ?t ?ang ngày ?êm thoi thóp ch? ngu?n s?a m? già ?ã hoá th?ch t? m?y tr?m n?m qua.   Th?t v?ng ch??ng trình Katé ? tháp Ch?m, tôi quy?t ??nh ??a ?oàn rút lui ra kh?i khu v?c tháp.Tình c? lúc này tôi g?p ???c ông M? Tray, m?i ng??i gi?i thi?u v?i ông, tôi là nhà nghiên c?u V?n Món Sakaya. Tôi chào h?i ông m?y câu r?i t?m bi?t theo ?oàn ?i. Không ng? M? Tray l?i ch?y theo, g?i tôi l?i xin phép nói chuy?n thêm vài phút. Ông h?i tôi và xác ??nh l?i r?t nhi?u l?n, có ph?i tôi là V?n Món Sakaya, ?úng chính xác là ng??i ?ã h?c ? Mã Lai và M? v? không? Có ph?i tôi là ng??i ?ã vi?t cu?n l? h?i Ch?m không? Ông ta k? ?ã ??c r?t k? cu?n sách này. Tr??c khi ?i l? h?i này, ông c?ng ??c l?i bài Katé c?a tôi. Ông nghi ng? tôi không ph?i là V?n Món Sakaya nên ông h?i r?t nhi?u l?n chuy?n này. E r?ng nói ti?ng Vi?t ông không hi?u, tôi chuy?n qua nói ti?ng Anh, tôi chính là V?n Món Sakaya thì ông ta yên tâm. Ch?c trong trí t??ng t??ng c?a ông , V?n Món Sakaya là ng??i tr?nh tr?ng, ph?i m?c áo Veston, ?eo kính tr?ng, túi d?t d?m 3 cây vi?t xanh, ??, tay xách c?p da, chân mang giày láng cóng. Không ng? V?n Món Sakaya t??ng l?i b?i b? nh? th? kia? Ông ta còn h?i tôi có h?c ? tr??ng Po Klong không? Tôi nói, không. Tôi là th? h? tr? Ch?m sau n?m 1975, do c?ng s?n ?ào t?o (xin l?i vì tôi nói t? “cách m?ng” (revolution) ông ta không hi?u nên tôi m?i s? d?ng t? “c?ng s?n” (communist). Ông ng? l?i m?i tôi... Tôi cám ?n và h?n d?p khác.Tôi ??a cho ông name card và kèm theo l?i xã giao, có gì chúng ta liên h? sau. Trong lúc nói chuy?n, tôi ch?ng ?? ý, th?nh tho?ng có nh?ng ánh ?èn máy ?nh nh?p nháy v? phía chúng tôi.   Tôi t?m bi?t M? Tray, len lõi gi?a dòng ng??i ra kh?i tháp. Ti?p t?c ??a ?oàn tham quan ??n hai làng ngh? sau ?ó tôi ti?n h? vào Sài Gòn. Tôi quy?t ??nh ? l?i làng Ch?m ?n Katé. Ngày hôm sau tôi ?i vòng m?t làng Ch?m ?? xem không khí l? h?i Katé. Tr??c khi vào làng Ch?m tôi c?ng âm th?m l?ng l? ?i vào các ch? ng??i Kinh ? vùng Ch?m nh? ch? Phan Rang, ch? Tháp Chàm, ch? Phú Quý v?a ?? kh?o sát v?a ?? mua quà t?ng nh?ng trí th?c, tu s? Ch?m. Tôi c? ngh? Katé Ch?m ch? di?n ra ? làng nh?ng trong ch? không khí Katé c?ng r?n ràng, h? xã, sôi n?i nh?ng l?i chào h?i, chúc t?ng Katé gi?a ng??i Kinh (ng??i bán hàng) và ng??i Ch?m (ng??i mua hàng). Ng??i Ch?m tiêu th? hàng hoá nhi?u, ch? y?u h? mua ?? ?? ?ãi khách, ?? mua ?? cúng ch?ng bao nhiêu. Ng??i Kinh bán ?? không k?p ch?y, không k?p l?y ti?n. Th?nh tho?ng tôi c?ng th?y ng??i Ch?m mua hàng ch?u (mua hàng nh?ng không tr? ti?n m?t ngay, ch? khi nào có ti?n ng??i mua hàng m?i tr? cho ng??i bán sau). ?i vào làng Ch?m, nhà nào c?ng ?ãi khách t?ng ?oàn, nh?t là nh?ng nhà cán b?, h?c sinh, sinh viên Ch?m. Nhà nông dân ch? y?u là cúng qu?y ông bà (ew muk kei), sau ?ó là bà con trong n?i t?c ?n u?ng v?i nhau là chính. Nhà nào c?ng có vài thùng 333, th?c ?n gi?ng nhau, ch? y?u là v?t xào, th?t gà lu?c, th?t heo n??ng, cari bún ho?c bánh mì. Th?y khách m?i ng??i Kinh ?i hàng ?àn, ?n nói vui v?, khí th? .Vì ???c m?i ?n Katé th?t s??ng, ?n ki?u t?p th?, ?? ?n nóng, bia u?ng không gi?i h?n, ?n u?ng ??u mi?n phí, không có quà bi?u, không có ti?n lì xì…Ki?u ?n này ?i ??n t?n n??c M? giàu nh?t th? gi?i và c? lên thiên ???ng c?ng không có. ?n t??ng ??u tiên, tôi vào làng H?u ??c, th?y ?oàn xe (3 chi?c xe t?i) ?ang ch? nh?ng két bia ?ã u?ng xong ra kh?i làng. Không bi?t Katé làng Ch?m tiêu th? bao nhiêu két bia, xe t?i kia ch? bao nhiêu chuy?n r?i?. Nh?ng ch?c r?ng mùa Katé và Ramanan ? Ninh Thu?n ?ã góp ph?n không nh? ?? nâng k? lu?t u?ng bia c?a Vi?t Nam lên ??ng hàng th? hai th? gi?i sau n??c ??c.   Mùa Katé, làng Ch?m không bao gi? thi?u hai môn s? tr??ng n?a ?ó là bóng ?á và v?n ngh?. Bóng ?á ??i làng này làng kia ?á giao h?u v?i nhau. Vào bu?i t?i, làng nào c?ng có t? ch?c ?êm v?n ngh?, múa hát. Có làng sân kh?u ch? là m?t mô ??t nhô lên và m?t cái bóng ?i?n tròn, hai loa thùng nh?ng h? c?ng làm nên ch??ng trình v?n ngh? ??c s?c. Tôi âm th?m ?i kh?o sát v?n ngh? hai làng MN và BT. Tôi c? ng? v?n ngh? c?a làng v?ng teo, ch?ng ai coi, nh?ng quá ?ông không th? nào chen chân. Ch??ng trình ch? y?u nh?ng bài hát múa truy?n th?ng và nh?ng bài mà nh?ng nh?c s? Ch?m, Kinh m?i sáng tác trong nh?ng n?m g?n ?ây nh? nh?ng bài c?a c? nh?c s? ?àng N?ng Qu?, Tan Tu, Am?nhân, nh?ng bài múa Ápsara, múa tr?ng Baranâng. Di?n viên ch? y?u là h?c sinh, sinh viên và nh?ng ca s?, ngh? nhân chân ??t …T?t c? h? ?ã hoà quy?n v?i nhau góp ph?n làm nên linh h?n v?n ngh? trong m?i d?p Katé & Ramawan ? làng Ch?m     Katé B?c Bình   T?m bi?t Katé Phan Rang, tôi v? ?n Katé B?c Bình hai ngày c?ng là hai ngày chìm ??m trong ti?c tùng và bia. ?i nhà nào c?ng v?y, c?ng cúng kính ?ãi khách. C?ng y h?t nh? Phan Rang nhà nào c?ng u?ng bia lon 333. Hình nh? bia chai ?ã tuy?t ch?ng ? làng Ch?m. Khách vi?ng th?m t?ng ?oàn, ?n u?ng hoàn toàn mi?n phí. M?y ngày ? B?c Bình tôi ? Nhà Tr? c?a m?t ng??i Ch?m. Ch? nhà cao to, hi?n t?, ít nói. Không khí Katé mãnh li?t nh? th? nh?ng không len lõi n?i vào nhà ông. Trong không gian t?nh m?ch, nhà tr? im v?ng. Ông ng?i m?t mình nh? ?ang ngh? gì quá kh? xa x?m, m?t th?i vàng son mà ông t?ng tr?i.     Katé C?n gi?     Tôi t?m bi?t B?c Bình.V?n chi?c xe Honda Air Blade rong r?i kh?p n?o ???ng mùa Katé. Tôi tr? v? Sài Gòn, r?i qua r?ng sát C?n Gi? vào ngày 22/10. Gi?a r?ng mênh mông, Katé Ch?m ??t nhiên xu?t hi?n. M?t bu?i sáng ??p tr?i, t?ng ?oàn xe ch? ng??i Ch?m n?i ?uôi nhau hành h??ng v? Katé ? C?n Gi?. Công ty c? ph?n Khánh S?n C?n Gi? chào ?ón l? h?i b?ng kh?u hi?u Ch?m – Vi?t th?t hoành tráng, nh?t là hàng ch? Ch?m truy?n th?ng to (Raok uen harei Katé Cam thun 2011) bay b?ng, hiên ngang gi?a cánh r?ng. Thành ph?n tham gia ??y ??, c? Ch?m Ahier, Ch?m Awal và Ch?m Islam. Nh? ?ó mà t?o nên m?t s?c màu Katé m?i l? ? C?n Gi?. T?ng s? ng??i d? l? ??c tính g?n 1.500 ng??i, nhi?u nh?t là ng??i Ch?m Palei Pajai. Katé m? ??u b?ng trò ch?i ??p n?i và b?t v?t có th??ng. Bu?i tr?a ?n c?m dân dã gi?a r?ng. ? ?ây tôi c?ng g?p ??y ?? ch?c s?c Ch?m nh? Po Basaih, Po Acar, Imam…Bu?i t?i hôm ?ó chúng tôi t? g?i nhau nhóm l?i bao g?m Gru Thành Ph?n, Lâm T?n Bình, Qu?ng ??i H?i, Ch? Viên, Sam?c Linh … ?? ch?y ch??ng trình v?n ngh? giúp vui cho bà con. ??u tiên kêu g?i các ?oàn, các palei Ch?m tham gia ??ng kí ch??ng trình v?n ngh?. T?t c? h?n 10 ?oàn ??i di?n g?n 10 palei ??ng kí, t?ng c?ng là 24 ti?t m?c. Chúng tôi s?p x?p l?i ch??ng trình và b?t ??u bi?u di?n t? lúc 9h t?i ??n 11h30 k?t thúc. Lúc này ai c?ng b?n r?n, m?i ng??i m?i vi?c. Không tìm ai ???c ?? làm MC (master of ceremony), m?i ng??i th?y tôi có khoát áo cánh d?i c?a nhà báo nên c? tôi làm MC. Tôi tr? thành MC b?t ??c d?. Áo qu?n th?m ??m m? hôi t? sáng ??n t?i, không có áo m?i ?? thay, ??u tóc qu?n, r?i b?i, không tìm th?y l??c ?âu mà ch?i tóc cho ??p ?? b??c lên sân kh?u. Trong tôi, t?i hôm ?ó không còn gì, ch? có “tinh th?n Katé b?t di?t” v?i nét m?t r?ng r?, ánh m?t sáng ng?i, gi?ng nói vang vang c?t lên ??u ??u m?c dù không truy?n c?m, d?u dàng l?m. Ch??ng trình ti?p t?c ch?y, nh?ng di?n viên vai tr?n chân ??t v?n h?ng say, cu?ng nhi?t ca hát nh?y múa trên sân kh?u. Ch? ?? hát múa v?n là nh?ng bài hát c? nh?c s? ?àng N?ng Qu?, nh?c s? Am?nhân nh? Bhum adei, H?i Katé, g?p em ?êm h?i Ramawan, múa qu?t...Ch??ng trình k?t thúc b?ng ti?ng hát c?a ca s? Y Sa v?i bài hát Bar batéh tal paje và màn múa m?ng h?i Katé c?a palei Pajai di?n ra sôi ??ng ??y ?n t??ng. M?i ng??i ch?y ào lên sân kh?u cùng múa nh?y và giao l?u. ?èn sân kh?u quay nhanh ?? màu, pháo hoa, ?èn sáng r?c t?o thành âm vang sôi ??ng lay chuy?n r?ng sác C?n Gi?. Không ng? ch??ng trình dân giã mà t?o ???c ?n t??ng nh? th?, ?? l?i nhi?u ?n t??ng trong lòng khán gi?. Vì ??n ?ây h? múa hát b?ng chính nh?ng trái tim và nh?p ??p chân tình, ch? không ph?i múa hát vì ti?n, vì huy ch??ng và gi?i th??ng. H? ??n tham d? Katé m?t cách t? giác cho công ??ng và cho chính h?, ch? không ph? Katé do nhà n??c t? ch?c. Do v?y h?n Katé C?n gi? khác h?n h?n Katé ? nh?ng n?i khác do nhà n??c t? ch?c. Có m?t khán gi? có chuyên môn ?ã nh?n xét, Katé C?n Gi? hoành tráng và có h?n h?n ch??ng trình Ngày h?i V?n hoá Dân t?c Ch?m m?y n?m tr??c ? Hà N?i.     S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7     12h ?êm ch??ng trình Katé C?n Gi? k?t thúc, nhóm chúng tôi ph?i quay v? l?i Sài Gòn ngay ?êm ?ó ?? k?p sáng mai ch?y ch??ng trình S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7 t?i Sài Gòn. Tôi v?n trung thành v?i con ng?a s?t Honda Air Blade ch? theo m?t ng??i r?i kh?i C?n Gi?. Còn l?i gru Ph?n, anh Bình, Qu?ng ??i H?i, Thành Ch? Ph??ng … ?i xe ô tô gru Ph?n, không may xe b? l?y, vì ???ng ??t, n??c thu? tri?u lên, ???ng C?n Gi? lún. M?i ng??i xúm vào ??y xe gru Ph?n g?n m?t ti?ng ??ng h? và cu?i cùng c?ng ch?y ???c v? Sài Gòn g?n 4 gi? sáng. Chúng tôi ch? ???c ch?p m?t vài ti?ng l?i th?c d?y ??n ??i h?c V?n hoá ?? làm ch??ng trình Katé. Cu?i cùng ng?a s?t Honda Air Blade c?a tôi v?n th??ng h?ng, ?i ??n n?i v? ??n ch?n r?t ti?n l?i. Ch?c nh? Po Yang phù h?, ?? trì thôi.   L? h?i Katé & Ramawan m?t b? ph?n ng??i Ch?m và các em sinh viên sinh s?ng h?c t?p và làm vi?c t?i Sài Gòn t? ch?c hàng n?m ?ã tr? thành thông l?. Làm ???c ch??ng trình nh? th? gi?a lòng Sài Gòn là n? l?c r?t l?n ??i v?i các em sinh viên và nh?ng anh em Ch?m tâm huy?t. S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7 -20011 c? b?n thành công r?c r?. Tuy nhiên n?u chúng ta c? b?ng lòng và t? hào nh? th? thì ch??ng trình s? tr? thành nhàm chán, c? l?p ?i l?p l?i nh? th? t? n?m nay qua n?m khác, không có gì m?i h?n. N?m nào c?ng bài hát Bhum Adei, g?p em ?êm h?i Ramâwan, c?ng tình ca gi?ng n??c cây bàng, c?ng múa Siva, múa tr?ng Baranang … ? ?ây không ai ph? nh?n nh?ng sáng tác m?i mà còn khuy?n khích n?a là khác. S? ?òi h?i ??i m?i ? ?ây không ph?i là ?òi h?i ph?i ??i m?i bài hát, ph?i c?i biên, nâng cao t? bài c? nhi?u lên. ?ó là ??i m?i sai l?m và s? d?n ??n s? m?t g?c v? v?n hoá. ??i m?i có nhi?u cách, c?ng bài ?ó nh?ng n?m này bi?u di?n ? không gian, môi tr??ng khác, v?i ??o c?, múa ph? h?a khác thì nó s? m?i h?n. Ch? không nh?t thi?t n?m nào c?ng ??ng hát trên sân kh?u, di?n viên m?c áo dài Ch?m ?eo dây ?ai và phong sân kh?u là tháp Ch?m, ?èn chi?u vàng. Ví d?, ca s? Thu Hi?n luôn hát bài dân ca Hu? bao n?m nay nh?ng m?i khi ca s? hát ??u th?y m?i là do cách làm nh? trên. Chúng ta ph?i quy?t t?m h??ng ??n chuyên nghi?p h?n. Hi?n nay ?ã là S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7, ch? còn 3 n?m n?a (r?t nhanh) s? ??n S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 10. K? ni?m 10 n?m chúng ta c?n ph?i làm gì, ch??ng trình ra sao ph?i tính ngay bây gi?. ??n lúc k? ni?m 10 n?m mà S?c màu l? h?i Katé & Ramwan v?n nh? l?n 5,6,7 thì không còn gì ?? bàn ? ?ây. Mu?n làm m?i ?i?u này ph?i có ??o di?n, nh?c s?, biên ??o múa. Ng??i Ch?m ta có ??y ?? l?c l??ng này. D? nhhiên làm vi?c này là khó không ??n gi?n, ?òi h?i m?i ng??i ph?i có nhi?t tâm và tính hi sinh. Vì khó nh? v?y, nên có m?t s? ng??i tham gia r?i d?n b? cu?c. Hi?n nay ch? mình gru Ph?n là có tinh th?n theo ?u?i cu?c ch?i này su?t t? sau gi?i phóng ??n nay.   ? Sài Gòn m?i l?n t?p trung anh em r?t khó, vì nhi?u lí do khác nhau m?i ng??i không ??n tham gia ???c. Ví d? hôm s? kh?o ch??ng trình S?c màu l? h?i Katé Ramwan l?n 7, ngoài gru Ph?n b?n vi?c ? Phan Rang không ??n ???c, còn l?i anh em l?n tu?i không ai ??n ch? có tôi , ?àng N?ng Hoà và Hán D??ng Phú. Hôm ?y có anh Phú V?n H?n ??n nh?ng do b?n vi?c nên m?t lúc ph?i ?i. Hôm t?ng duy?t ch??ng trình có thêm Biên ??o múa Quang D?ng, n?m tr??c có thêm nh?c s? Am?nhân. C?ng nên bi?u d??ng m?t s? ng??i kiên trì ch?u ??ng có tinh th?n hi sinh, ?óng góp vô biên nh? gru Ph?n, V?n Quang V? …??c bi?t ph?i k? ??n anh Hán D??ng Phú m?c dù ? Phan Rang nh?ng khi có ch??ng trình Katé anh ??u b?t xe vào Sài Gòn tham gia v?i anh em. Ng??c l?i, có m?t s? anh em m?c dù ? t?i Sài Gòn nh?ng không có m?t và ?óng góp gì cho phong trào. Nói chung t?t c? anh em ??u có tinh th?n, vì th? ?ã t?o nên s?c màu Katé m?y n?m nay th?t hoành tráng. T?t c? khán gi? ngoài Ch?m khi xem ch??ng trình qua nh?ng c?nh tái hi?n l? h?i Katé & Ramawan, nh?ng l?i ca ti?ng hát sinh viên h? ??u công nh?n ng??i Ch?m có n?n v?n hoá r?t cao. H? c?ng ?ánh giá Ban t? ch?c t? ch?c ch??ng trình r?t chuyên nghi?p.     ??ng sau l? h?i Katé: Nh?n di?n con ng??i Ch?m và v?n hoá Ch?m   Tôi vào Sài Gòn và tr?c ti?p tham gia ch??ng trình này 3 n?m nay. Ngoài vi?c ?ó tôi c?ng ?ã xin ???c m?t d? án cho sinh viên h?c nh?c c? và ch? Ch?m. Tôi vào cu?c không ch? v?i t? cách cá nhân, trách nhi?m công dân c?a m?t c?ng ??ng (ng??i trong cu?c) mà còn là t? cách c?a m?t nhà nghiên c?u (ngoài cu?c). Do v?y, tôi ph?i ghi chép, xem xét, theo gi?i và l?ng nghe m?i ho?t ??ng c?a c?ng ??ng này. T? ?ó tôi rút ra nhi?u v?n ??, trong ?ó có v?n ?? hay, có v?n ?? d?. Nh?ng cái hay tôi l?y làm t? hào và gi?i thi?u v?i b?n bè g?n xa và nh?ng cái d? bu?c tôi ph?i tr?n tr?, suy t? ?? tìm h??ng kh?c ph?c. M?i ng??i nh?t trí r?ng, ng??i Ch?m làm v?n ngh? r?t hay, v?n hoá Ch?m r?t cao, nh?ng con ng??i Ch?m là ph?i xem l?i. V?n ?? c? th? ? ?ây, chúng ta ph?i xác ??nh t? ch?c ch??ng trình Katé ?? làm gì? Không ch? ?? múa hát mua vui r? ti?n mà thông qua ch??ng trình này nh?m giáo d?c cho th? h? tr? có tính k? lu?t, t? ch?c cao, tinh th?n giao l?u h?c h?i ?? nâng cao ki?n th?c, hoàn ch?nh nhân cách mình ?? ?óng góp cho xã h?i cho dân t?c. ??c bi?t qua ch??ng này giáo d?c th? h? tr? có lòng yêu v?n hoá, t? hào v? dân t?c Ch?m. T? ?ó h? m?i g?n bó v?i quê h??ng v?i dân t?c mình. N?u múa hát Katé ?? mua vui, n?i g?p g? nhau trong kho?ng kh?c ? Sài Gòn thì ch??ng trình nh? th? là vô ngh?a. Và nh? th? c?ng ?i sai m?c tiêu c?a l? h?i Katé truy?n th?ng. Vì Katé truy?n th?ng nói riêng và l? h?i khác nói chung, luôn l?y múa hát ?? lôi cu?n ng??i xem v? v?i tín ng??ng, v? v?i t? tiên, v? v?i v?n hoá và l?ch s? dân t?c. C? th? là múa hát l? h?i Katé nh?m lôi cu?n ng??i Ch?m v? v?i ??n tháp, dâng l? v?t lên thánh th?n, l?ng nghe nh?ng l?i ca, t?c cúng ?? hi?u v? v?n hoá, v? l?ch s? dân t?c, hi?u v? Po Bin Thuer, Po Klaong Garai, Po Romé, Po Rayak là ai?. Ngu?n g?c và ý ngh?a sâu xa c?a l? h?i Katé truy?n th?ng là nh? v?y. Ch? Katé không ph?i ??n múa hát, ?á bóng là chính.   Do v?y, m?i ng??i Ch?m, nh?t là th? h? tr? ??n Katé ph?i có ý th?c. ??n Katé không ph?i ?? múa hát mà qua ?ó là n?i g?p g? giao l?u, h??ng v? c?i ngu?n, n?i ?? th? hi?n v?n hoá cá nhân ?? góp ph?n làm t?t lên v?n hoá c?a c?ng ??ng. M?t n?n v?n hoá cao ch?c ch?n s? s?n sinh ra nh?ng con ng??i t?t. Nh?ng ng??i Ch?m hi?n nay ph?i xem l?i chúng ta.Th? h? tr? có x?ng ?áng th?a h??ng m?t di s?n v?n hoá Ch?m cao ??p nh? th? kia không? Hay là mu?n tr? thành nh?ng ??a con l?c loài, m?t g?c, b? ??ng hoá? Mu?n x?ng ?áng ?? th?a h??ng, t? hào v? nó thì chúng ta c?n ph?i làm gì? Qua t? ch?c 3 mùa Katé ? Sài Gòn tôi ít nhi?u hi?u th? th? tr? có h?c th?c (sinh viên) ng??i Ch?m ? Sài Gòn. D? nhiên ?a s? các em là ng??i t?t, n?ng n? nhi?t tình, ai c?ng có n?ng khi?u múa hát, ?á banh và s? em có tinh th?n dân t?c cao ??. Tuy nhiên m?t s? em (k? c? m?t s? b?c ?àn anh) ph?i xem l?i. ??n tham gia v?i c?ng ??ng, h? luôn ?òi h?i, ra nhi?u ?i?u ki?n. H? ??n thì h? ph?i tham gia ch??ng trình, ??n là ph?i có ch? ng?i, v? trí x?ng ?áng, còn không thì không ??n. ?i h?p không ?úng gi?, vào t? ch?c không tuân th? n?i quy, tinh th?n tùy ti?n. M?t s? l?p tr? còn nhát gan, không l?p tr??ng, lên m?ng, th?o lu?n, phát bi?u không dám nêu tên th?t, luôn m?o danh. Trong m?i bu?i h?p t? ch?c v? Katé và bi?u di?n ch??ng trình ? Sài Gòn, tôi ch?a th?y bao gi? ng??i Ch?m mình ?i h?p ?úng gi?. Chúng ta nên ch?m d?t tình tr?ng này, th??ng BTC thông báo 8h h?p, có khi ??n 9-10h ch? có m?t lèo tèo, vài ng??i. Ch??ng trình s? kh?o v?n ngh? thông báo cách hai tu?n là 8h s? b?t ??u nh?ng ??n 10.30h v?n ch?a ch?y ???c ch??ng trình, m?c dù BTC c?m loa thông báo nhi?u l?n t?t c? các ?oàn t?p trung v? h?i tr??ng chu?n b? bi?u di?n. M?c cho thông báo các em c? ??ng tr? tr?, tho?i mái nói chuy?n c??i ?ùa mà không ch?u vào h?i tr??ng. Khi góp ý h? ??a ra muôn vàn lí do nh?ng n?u nh?ng lí do kia ??u chính ?áng thì khônggì ph?i bàn và lâu ??i nó s? tr? thành m?t t?p quán c? h? cho Ch?m là luôn ?i tr?, vô k? lu?t. Vì v?y v?n ?? này t? BTC ??n các em sinh viên nên xem xét l?i chính mình. B?i vì ?a s? chúng ta là th? h? m?i, th? h? c?a th?i ??i v?n minh, c?a tính k? lu?t, th?i ??i c?a công vi?c, ch? không ph?i th?i ??i buông th?. Có t? ch?c, có k? lu?t m?i t?o ra cho con ng??i có hành ??ng chu?n m?c, nhanh nh?n, chính xác. T? ?ó mà g?t hái thành công trong h?c t?p, c?ng nh? trong công vi?c c?a c? quan trong n??c và ngoài n??c.   Khi bi?u di?n ch??ng trình Ban giáo kh?o góp ý không nghe. Ti?t m?c nào ???c duy?t vui m?ng h?n h?, không ???c duy?t thì ?òi b? v?, rút lui luôn không tham gia, r?i ra bè phái, ch?ng phá. Ch??ng trình BTC ?ã duy?t nh?ng tùy ti?n, ng?u h?ng thay ??i liên t?c. C? ch? này mu?n gi?i và ?iêu luy?n ph?i ch?p nh?n c?nh tranh, ph?i thi ??. Vì c?nh tranh m?i t?o ra ???c ch?t l??ng s?n ph?m t?t. ?i thi có ng??i r?t, ng??i ??u thì m?i tìm ra ???c ng??i gi?i. Ch??ng trình có ki?m duy?t, s? kh?o, lo?i b? cái d? thì m?i tìm ra ch??ng trình hay, ch?t l??ng lôi cu?n ng??i xem. M?t ch??ng trình ??ng kí t?t c? 40 ti?t m?c, không c?n duy?t, ??a lên sân kh?u di?n h?t là có v?n ??. Khán gi? s? b? tra t?n, m?t m?i và b?i th?c trong âm thanh vang d?i su?t g?n 5 ti?ng ??ng h? trong h?i tr??ng. Ch??ng trình Katé Sài Gòn n?m nào c?ng r?i vào trình tr?ng này. Vì tinh th?n sinh viên không mu?n c?nh tr?nh, nâng cao ch?t l??ng, cái gì h? tham gia ph?i ???c trình di?n. Ban t? ch?c ?ã h?p bàn nhi?u l?n v? s? lo?i nh?ng do ch?a kiên quy?t làm vi?c này. M?t khi sinh viên ch?a t? giác, BTC, ng??i d?n ??u ch?a quy?t tâm thì không bi?t t? ch?c này s? ??a ?âu?   Xung quanh chuy?n Katé, nhi?u khuy?t t?t c?a Ch?m ?ã ???c l? ra t? gi?i tr? chúng ta (trong ?ó có tôi). M?t GS là Vi?t ki?u Pháp xem ch??ng trình Katé ? C?n Gi? hai ngày xong nh?n xét v?i tôi. Ông r?t khâm ph?c dân t?c Ch?m có n?n v?n hoá cao nh?ng nhìn c? th? con ng??i Ch?m, cách sinh ho?t, ?n ?, ?i ??ng thì có v?n ??. Ví d?, nhi?u ng??i m?t mình chi?m hai ba cái gh?, m?t gh? ng?i, m?t gh? gác trong khi ?ó m?t s? ng??i khác loang xoay tìm gh? ng?i mà không có. T?t c? thanh niên nam n? ?n u?ng ??u t? do xã rác b?a bãi ?? r?i sáng s?m m?y c? bà Ch?m t? giác c?m ch?i quét rác, còn thanh nhiên nam n? v?n vô t? t? l?. T? hình ?nh m?y c? già Ch?m c?m ch?i quét rác, ông suy ng?m ch?c truy?n th?ng v?n hoá c?a ng??i Ch?m ngày x?a là t?t, ch?c m?i suy thoái ? th? h? tr? này thôi. Ông tin r?ng m?t dân t?c s?n sinh ra m?t n?n v?n hoá cao nh? v?y nên ch?c r?ng s? s?n sinh nh?ng con ng??i t?t. Nh?ng t?i sao th? h? tr? Ch?m bây gi? l?i nh? th? kia. Tôi cho r?ng ông nh?n xét r?t tinh vi. Tôi l?y Ariya Pataow Adat Kamei, Ariya Pataow Adat Lakei ?? gi?i thích và ch?ng minh v?i ông ngày x?a con ng??i Ch?m r?t hay và chu?n m?c, ch?c m?i suy thoái m?y n?m g?n ?ây nh? ông nói thôi (có ng??i ?? l?i do ?nh h??ng ng??i Kinh, tôi không tin ?i?u này). Ông ??ng viên tôi nên làm gì ?? giáo d?c gi?i tr? Ch?m ngày nay, h??ng h? ??n tinh th?n Ch?m cách ?ây 300 n?m ?? ti?p t?c ?óng vai trò là ch? nhân c?a n?n v?n hoá cao ??p này. N?u không s? b? v?t m?t trong t?m tay.   Cu?i cùng chúng ta th?y, t? nh?ng chuy?n v?n ngh?, ca hát nh?y múa (th? hi?n v?n hoá cao ??p); ??n vi?c t? ch?c ?n u?ng linh ?ình, ?ãi khách xa hoa, lãng phí ? làng; không có tính t? ch?c k? lu?t cao, tinh th?n tu? ti?n, không ý th?c v? m?i ng??i xung quanh, “mình vì m?i ng??i” ?ã t?o ra cho con ng??i Ch?m m?t hình d?ng quái d?, ?i ??ng m?t th?ng b?ng v?i ?ôi chân kh?p kh?nh. Chúng ta có th? hình dung con ng??i Ch?m hi?n nay (trong ?ó có tôi) nh? sau: M?t ng??i có ??y ?? ??u, mình, tay nh?ng có ?ôi chân kh?p kh?nh, m?t chân r?t to dài (ch?a ??ng m?t n?n v?n hoá Ch?m r?t cao ??p) còn m?t chân kia th?p, ?m o (ch?a ??ng nh?ng khuy?t t?t mà tôi v?a m?i k?).   Chúng ta không con còn ???ng nào khác, nh?t là gi?i tr?, không c?n hô hào ?? th? trí thông minh hay h??ng v? tinh th?n Nh?t B?n, tinh th?n hi?p s? Ph??ng Tây mà nên c? g?ng s?ng vì m?i ng??i,ý th?c v? v?n hoá dân t?c, ?oàn k?t v?i nhau, ti?p nh?n tinh hoa c?a Ariya Pataow Adat Kamei và Ariya Pataow Adat Lakei ?? th?c s? h?i nh?p vào n?p s?ng v?n minh, hi?n ??i. T? ?ó m?i có th? kh?c ph?c nh?ng khuy?t t?t, t?o thành m?t hình ?nh Ch?m ??p, cân ??i, hài hoà gi?a con ng??i Ch?m và v?n hoá Ch?m trong th? k? t?i.     Bai Gaor harei 27/10/2011  

(th?y hay nên MD mu?n chia s? ??n các b?n)   Hãy ng?ng m?i than th?, trách mócV?t b? m?y ?? k? nh? nhoi, ném h?t m?y tranh giành hèn m?nNhìn l?i mình, dõi theo t?ng ??ng t?nh t? vi nh?t di?n ra n?i tâm th?c mình. ??ng phán xét, n?u ta không mu?n b? phán xétNh?n ??nh, mà không ph?i phán xét; nh?n ??nh thì có phân tích, có gi?i minh, g?i m?. Cham không c?n ?oàn k?t, n?u ?oàn k?t ch? mang tính th?a hi?p hình th?c, th?m chí là th? chiêu bàiB?n ch? c?n th?c nh?n mình là Cham, dù ?ang c? trú b?t kì ?âu – là ??. Phi lí, chúng ta mãi phát tán ý t??ng qua mênh mông tr?n tán g?u, cãi c?Th?m vô ích, chúng ta ?ang h?y ho?i n?ng l??ng tu?i tr? vào b?t ngàn r??u bia, hàng ngày. Môi tr??ng nông thôn Cham ?ang b? ?ô th? hóa, n?p s?ng truy?n th?ng s?p nghiêng ??Nam n? thanh niên Cham t?n mác vào thành ph?, hi?n t??ng tha hóa là không th? tránhCu?c th? quanh ta, ngay sát nhà ta mù m? nhân ?nh không l??ng ???cLàm gì? Ta t?ng ch?t vì ngu mu?i, vì thi?u hi?u bi?t, vì nông n?i m?t chi?uB? ?è nén, b? ??i x? b?t công – ta d?ng c?m ph?n kháng, nh?ng ph?i th?t thông minh và trí tu?Ch? tin vào b?o l?c d??i b?t kì hình th?c nàoTa quy?t li?t, nh?ng ta không c?c ?oanTa s? d?ng b?n thân, ch? không hi sinh tánh m?ng ng??i khác ?? ch?ng th?c chân líC?m thù ch? v?y g?i c?m thù. Cham không c?n ?? cho th?t nhi?u, mà c?n s?n sinh con ng??i nh? là con ng??iCon ng??i Cham v?iThân th? khang ki?n – Trí tu? minh m?n – Tinh th?n m?nh m? – Tâm h?n hòa áiTa là Cham, ??ng th?i là công dân th? gi?iTa là sinh th? mang tên Con Ng??i – ? ?ây trên m?nh ??t này gi?a v? tr?. Ch? lo l?ng v? vài khác bi?t mang tính vùng mi?n các t?p t?c Ahier Awal, c?a Akhar thrah, hay c?a y?u t? v?n hóa nào b?t kìÔng bà ta t?ng khác bi?t, Ahier Awal t?n t?i, Akhar thrah v?n c? t?n t?i D?y con cái trong nhà nói ti?ng Cham, c? g?ng nói harat ti?ng Cham, thì ti?ng Cham không th? m?t. Ch? lo l?ng v? vài m?nh v?n minh Champa th?t tánSu?t dòng l?ch s?, Cham ?ã nhi?u l?n b?, nh?ng ta ?ã bi?t làm l?i, oách h?n. Hi?n nay Cham ?ang dùng ti?ng Vi?t ?? sáng tácM?t t??ng lai không xa, Cham nói và vi?t b?ng ti?ng Anh, ti?ng Tây Ban Nha hay ngôn ng? nào ?ó trên th? gi?i – không v?n ?? gì c?Pauh Catwai, Gl?ng Anak còn thì nguyên khí Cham cònDamn?y còn là tinh th?n huy?n s? Cham cònLà dân t?c Cham còn. Ta c?n làm giàu; ví có ph?i nghèo, ta không hènTa c?n ph?i gi?i; n?u không gi?i, ta không vi?c gì m?c c?m, ta h?c bi?t trân tr?ng ng??i gi?i h?n taChúng ta không yêu c?u ?u ái, chúng ta ?òi h?i công b?ng. Th? gi?i tr? thành m?t làng – làng toàn c?uHi?u th? gi?i xung quanh, là ?i?u c?n thi?t; c?n thi?t không kém, là hi?u chính taHi?u thì càng yêu h?nCham c?n hi?u bi?t, ?? s?ng sót: làm vi?c – yêu th??ng – sáng t?o. Ta hãnh di?n v? di s?n ông bà ta ?? l?i; và chính ta c?ng ph?i là ni?m hãnh di?n c?a con cháu ta, ngày maiHãy PR Cham, hãy làm cho th? gi?i ngo?nh v? Cham, hãy bi?t làm cho t? “CHAM” vang lên r?ng và xa h?n – m?t Cham ?au kh?, tài n?ng và nhân b?n.   Dù gì ?i n?a, v?n nh?y múa và ca hát.     Inra Sara (t? facebook)