Lịch sử Champa

V??ng qu?c Champa hình thành và phát tri?n trên d?i ??t mi?n Trung Vi?t Nam và m?t ph?n Cao nguyên Tr??ng S?n (L??ng Ninh : 3). C? s? v?t ch?t c?a v??ng qu?c Champa là t? v?n hóa Sa Hu?nh  và n?n nông nghi?p tr?ng lúa n??c n?i ti?ng trong khu v?c ?ông Nam Á. Ngay t? nguyên s?, Champa là qu?c gia ?a t?c ng??i. S? ra ??i c?a v??ng qu?c Champa vào cu?i th? k? th? II là k?t qu? c?a s? h?p nh?t c?a hai b? l?c l?n. ?ó là b? l?c Cau (Kramuka Vamsa) và b? l?c D?a (Nakirela Vamsa). B? l?c Cau c? trú ? khu v?c Nam Champa tr?i dài t? Bình ??nh ??n ??ng Nai còn b? l?c D?a sinh s?ng ? B?c Champa kéo dài t? Bình ??nh ra ??n Qu?ng Bình ngày nay. Nh? nh?ng khám phá c?a Kh?o c? h?c, qua bia kí vi?t b?ng ch? Ph?n cho bi?t v? m?t tri?u vua ??u tiên c?a qu?c gia này mà ng??i sáng l?p có tôn hi?u là Sri Mara. Bia c?ng nói lên ?nh h??ng r?t rõ r?t c?a v?n hóa ?n ??, vai trò c?a các t?ng l?  ?n ?? ??i v?i s? phát tri?n tôn giáo, và có th? kinh t?, xã h?i c?a qu?c gia này n?a (Hu?nh Công Bá :100). T? ngày ra ??i, v??ng qu?c Champa ?ã ch?u ?nh h??ng sâu s?c n?n v?n minh ?n ??. Quá trình hình thành m?t qu?c gia ?a t?c ng??i, v?i t? cách là m?t qu?c gia ??c l?p Champa liên t?c b? ?e d?a t? các qu?c gia láng gi?ng. M?i khi hùng m?nh, các qu?c gia xung quanh th??ng ?em quân  sang gây chi?n  ?? c??p bóc và chi?m l?n ??t ?ai, ??t n?n cai tr? trên lãnh th? Champa. Th? k? th? III, Champa ?ã chú ý xây d?ng b? máy chính quy?n, quân ??i, l?y dãy Hoành S?n làm c??ng gi?i phía B?c, xây d?ng thành Khu Túc ?? phòng ng? (Linh Ninh:18). Do v? trí ??a lí g?n v?i Trung Qu?c, m?t qu?c gia l?n m?nh có n?n v?n hóa khác v?i Champa. Nên gi?a hai qu?c gia này, th??ng xuyên x?y ra chi?n s? vì m?c ?ích c??p bóc và ??ng hóa v?n hóa. Vùng ??t phía B?c c?a Champa t? ?èo H?i Vân ??n ?èo Hoành S?n mà Ph?m V?n ?em quân chi?m ???c t? th? k? III cho ??n cu?i nhà Tùy (??u th? k? VII) v?n là vùng ??t th??ng xuyên x?y ra chi?n s? gi?a Champa v?i Trung Qu?c. N?m 446, th? s? Giao Châu là ?àn Hòa Chi ?ã ?em quân ?ánh Champa c??p ?o?t  nhi?u c?a c?i  và ??t phá c? kinh ?ô. ??n n?m 605, t??ng L?u Ph??ng nhà Tùy  l?i t?n công Champa l?n n?a (Hà Bích Liên:33). S? th?ng nh?t c?a Champa còn l?ng l?o do ?i?u ki?n giao l?u ?i l?i gi?a các vùng trong v??ng qu?c còn r?t khó kh?n và trong m?t tình tr?ng phân tán quy?n l?c khó tránh kh?i gi?a B?c và Nam Champa ( Hà Bích Liên : 34). Nh?ng t? th? k? VII, v??ng qu?c Champa ?ã tr? thành m?t qu?c gia hùng m?nh, n?m quy?n cai tr? trên m?t lãnh th? r?ng l?n. V??ng qu?c chia thành 5 khu v?c hành chính hay ti?u v??ng qu?c là : Indrapura, Amaravati, Vijaya, Kauthara và Panduranga. Nhi?u s? li?u c?ng ?ã t?ng ch?ng minh r?ng Champa không ph?i là m?t v??ng qu?c có m?t th? ch? chính tr? “Trung ??ng t?p quy?n” nh? ng??i ta th??ng hi?u l?m, nh?ng là m?t qu?c gia liên bang. M?i ti?u v??ng qu?c có m?t th? ch? chính tr? t? tr? và có quy?n li khai ra kh?i liên bang Champa ?? xây d?ng l?y m?t v??ng qu?c ??c l?p riêng bi?t. Champa b?t ??u dùng chính sách h?u ngh? ?? bang giao v?i các n??c láng gi?ng.  V??ng qu?c này ?ã nhi?u l?n g?i nh?ng quà c?ng ch? h?u c?ng nh? phái b? ngo?i giao sang Trung Qu?c và ti?p t?c phát tri?n ch??ng trình trao ??i kinh t? và tôn giáo v?i c??ng qu?c này. Chính nh?ng chuy?n du hành c?a nhi?u nhà tu s? Ph?t giáo t? Trung Qu?c sang ?n ?? th??ng hay ghé qua h?i c?ng Champa là nguyên nhân chính y?u có s? hi?n di?n c?a ??o Ph?t ??i th?a trong v??ng qu?c này. ??i v?i Cambodia, Champa luôn luôn coi v??ng qu?c này m?t qu?c gia láng gi?ng anh em (Po Dharma). Quan h? gi?a Champa và Cambodia ngày càng thân thi?t, khi m?t ông hoàng Ch?m sang làm phò mã n??c Bhavapura (Chân L?p), không ch? có quan h? hôn nhân mà còn có quan h? v?n hóa. B?i th? mà trong ki?n trúc xây d?ng ??n tháp Champa ? M? S?n E1 có cái vòm c?a ch?u ?nh h??ng khá rõ  c?a Prei Khmeng ( kho?ng gi?a th? k? VIII) c?a Chân L?p. Ng??c l?i, ng??i Champa c?ng ?em kinh nghi?m làm g?ch, xây g?ch ph? bi?n l?i cho ng??i Khmer và còn giúp ng??i Khmer xây d?ng tháp Prasat Damrei Krap n?m 802 ( L??ng Ninh:33). Riêng Vi?t Nam, th?i ?i?m này còn b? s? th?ng tr? c?a Trung Qu?c nên không có quan h? v? m?c ngo?i giao nh?ng v?n có s? trao ??i, ?i l?i gi?a ng??i dân khu v?c chung ???ng biên gi?i. Th? k? th? VIII, m?t s? ki?n l?n x?y ra ??i v?i Champa. ?ó là vi?c chuy?n kinh ?ô vào mi?n Nam vào Rajapura, t?c Virapura ? phía Nam ?èo C? mà không th?y do tranh ch?p, xung ??t nào. Còn mi?n B?c d??ng nh? ???c ??c quy?n quan h? v?i n??c ngoài, tr? thành vùng qu?n c? ?ông ?úc m?i  Sinhapura, tr? thành Trà Ki?u v?i ki?n trúc ??n tháp và nh?ng phù ?iêu ?á vào hàng ??p nh?t c?a ng??i Ch?m (L??ng Ninh:33-34). Trong các n?m 774 và n?m 787, Champa hai l?n b? ng??i Java t?n công, c??p bóc c?a c?i châu báu và tàn phá ??n ?ài. Nh?ng sau ?ó, Champa ?ã ph?c h?i ???c s?c m?nh và còn ?em quân ?ánh Chân L?p, khi?n vua n??c này vì lo ??i phó mà ch?m làm l? ??ng quang (Hu?nh Công Bá:104). Xung ??t quân s? x?y ra trong th?i kì v??ng tri?u mi?n Nam gi?a Java – Champa là l?n ??u và c?ng là l?n duy nh?t duy nh?t trong l?ch s? quan h? c?a hai n??c n??c này. Giai ?o?n cu?i và nh?ng th? k? sau ?ó m?i quan h? này càng ngày càng  tr? nên thân thi?n Bia kí Java ?ã l?u ý ??n s? có m?t c?a ng??i Ch?m vào nh?ng n?m 762, n?m 831 Saka (N?m 840, 902 công l?ch) trong hoàng cung c?a Kuti ? ?ông Java. Nhi?u nhà buôn ng??i Champa c?ng ?ã có m?t ? Champa ( Hà Bích Liên:45). Th? k? IX, Champa liên t?c x?y ra tình tr?ng ??u tranh trong n?i b? qu?c, nh?ng do yêu c?u ?n ??nh ?? phát tri?n  và m? r?ng quan h? ngo?i giao v?i bên ngoài hòa bình ???c l?p l?i, ??t n??c ???c th?ng nh?t. M?t nét n?i b?t trong giai ?o?n này là s? phát tri?n c?a Ph?t giáo, d? nhiên s? x?y ra quá trình c?nh tranh v?i Bàlamôn giáo, s? c?nh tranh này th? hi?n qua vi?c xây d?ng các công trình tôn giáo. Vua Champa ?ã chú tâm r?t nhi?u ??n công trình xây c?t các ??n ?ài Ph?t giáo ? ??ng D??ng hay các ??n ?ài Bàlamôn giáo ? M? S?n ( theo Po Dharma). N?i b? Champa di?n ra s? phân chia quy?n l?c d?n ??n vi?c d?i ?ô t? Panduranga ? mi?n Nam ??n Indrapura ( Thành ph? c?a th?n Indra – Th?n ??ng ??u c?a các th?n). ??a ?i?m kinh ?ô m?i là làng ??ng D??ng trên b? sông Ly Ly – M?t nhánh sông Thu B?n cách Trà Ki?u kho?ng 15km v? phía ?ông  Nam. D??i v??ng tri?u ??ng D??ng ( còn g?i là v??ng tri?u Ph?t Giáo ), ??o Ph?t phát tri?n r?t m?nh, tuy r?ng ?n ?? giáo v?n không b? bài xích (Hà Bích Liên:106). V??ng tri?u Indrapura r?t th?nh tr? th? hi?n ? ch? nhi?u công trình giáo ???c xây d?ng, quân s? ???c trang b? t?t. Champa ?ã 3 l?n t?n công An Nam ( vào n?m 861, 862, 865). Champa ?ã làm phá s?n ý chí xâm l??c c?a vua Chân L?p là Yasovarman vào nh?ng n?m 889-890, gây thi?t h?i l?n cho Chân L?p. Th? k? X, khi ??i Vi?t d?n thoát kh?i s? kìm k?p c?a Trung Qu?c, chính sách cai tr? c?a các  tri?u ??i Trung Qu?c ?ã ?? l?i m?t gánh n?ng l?n cho ??i Vi?t trong v?n ?? khôi ph?c, xây d?ng, t? ch?c l?i ??i s?ng kinh t?, xã h?i. ?? gi?i quy?t v?n n?n  trên, ??i Vi?t t?ng c??ng xây d?ng b? máy chính quy?n Trung ??ng, ban hành nh?ng chính sách m?i  thúc ??y s?c s?n xu?t c?a ??t n??c, kh?ng ??nh s? t?n t?i c?a mình và b?t ??u ti?n hành chi?n tranh v?i n??c láng gi?ng m?t m?t ?? c??p bóc, xâm l?n, m?t khác ?? th? uy. N?u nh? tr??c ?ây, nh?ng r?n n?t trong quan h? Champa ch? ??i m?t v?i cu?c t?n công c?a Cambodia, ??n ?ây l?i thêm ??i Vi?t ?ang l?n m?nh nhanh ch?ng. Do ??i Vi?t và Champa phát tri?n theo ý th?c chính tr? khác nhau, d?n ??n vi?c ?ng x? quy?n l?i gi?a hai giai c?p và dân t?c không gi?ng nhau, nên k?t qu? th??ng gi?i quy?t b?ng xung ??t quân s?. Cu?c chi?n tranh m?nh ???c y?u thua là m?t lu?t t?t y?u trong l?ch s? th? gi?i c? trung ??i. S? th?nh v??ng c?a kinh ?ô ánh sáng Indrapura tr? thành mi?ng m?i ngon cho c?n khát ??i Vi?t mu?n bành tr??ng v? ph??ng Nam. Cu?c chi?n tranh luôn nóng b?ng ? vùng giáp gianh ???ng biên gi?i hai n??c. ?? chu?n b? cho cu?c ch?ng tr? lâu dài, Champa ti?n hành xây d?ng m?t kinh ?ô m?i ? Vijaya (Bình ??nh) ??n n?m 1000 cho d?i toàn b? tri?u ?ình ? Indrapura (Qu?ng Nam) v? Vijaya.  Vì kinh ?ô m?i có ???ng biên gi?i cách xa v?i ??i Vi?t.  M?c khác, khi chi?n s? x?y ra s? có s? h? tr? nhanh ch?ng t? ti?u qu?c Panduranga và các t?c ng??i ? dãy Tr??ng S?n  th?n ph?c Champa ?? ?ng c?u nguy c?p. Th? k? XI, n?m k?p gi?a hai n??c l?n ?ang trên ?à phát tri?n, t? th? k? XI-XIII, Champa chao ??o trong quan h? tay ba gi?a Cambodia và ??i Vi?t. Champa v?a ch? ??ng v?a b? ??ng gây chi?n, v?a theo l?i v?a ch?ng c? hai. Quan h? ph?c t?p này th??ng ?i cùng v?i nh?ng bi?n ??ng v? chính tr? và xu h??ng phân li?t trong v??ng qu?c ( Hà Bích Liên:72). M?c dù các vua c?a th?i kì ??u Vijaya ?ã có c? g?ng ?? th?ng nh?t ??t n??c, nh?ng ta v?n th?y s? th?ng nh?t còn b?p bênh, ch?a th?t v?ng ch?c. S? phân li?t trong n??c g?n nh? luôn x?y ra cùng v?i s? xung ??t bên ngoài lãnh th?. N?i tình qu? th?t ch?a ?? m?nh, nh?ng m?c khác ?ó c?ng là h?u qu? tr?c ti?p c?a nh?ng xung ??t chính tr?, lãnh th? th??ng xuyên x?y ra v?i các n??c láng gi?ng ( Hà Bích Liên:73). N?m 1044, vua ??i Vi?t là Lý Thánh Tông d?n ??u m?t ?oàn quân hùng m?nh sang xâm chi?m Vijaya ( ?? Bàn) ?ã ??t phá th? ?ô ?? Bàn và gi?t ch?t vua Champa là S? ??u trong tr?n chi?n. H?n m??i n?m sau, quan h? hai n??c tr? l?i bình th??ng hóa, Champa th??ng xuyên phái b? ??n ??i Vi?t ?? t?ng nh?ng c?ng ph?m và trao ??i v?n hóa. ??n n?m 1069, m?t s? b?t ng? l?n ??n v?i Champa. Vua Lý Thánh Tông h? chi?u thân chinh Champa không rõ lí do v?ng ch?c. Cu?c hành quân vi?n chinh này do Lý Th??ng Ki?t c?m ??u ?ã ?ánh th?ng và kinh ?ô Vijaya ?ã gi?t r?t nhi?u quân và dân Champa. Vua Champa theo tên g?i c?a ??i Vi?t là Ch? C? b? b?t s?ng. ?? ???c t? do Ch? C? ph?i cam k?t th?n ph?c và c?t m?t ph?n lãnh th? cho ??i Vi?t. ?ó là ph?n ??t B? Chính, ??a Lí, Ma Linh ( t?c vùng Qu?ng Tr? ??n Hu? ngày nay). Tình hình b?t ?n chính tr? trong n??c ch?a gi?i quy?t d?t ?i?m, Champa l?i có chi?n s? v?i Cambodia và ??i Vi?t. Do v?y, mà v? th? Champa ?ang suy vi d?n, ph?i ch?p nh?n ngh?a v? c?ng n?p v?i Trung Qu?c nay l?i thêm ??i Vi?t. ?ây là nh?ng gánh n?ng l?n cho m?t ??t n??c ??t không r?ng ng??i không ?ông, tr? l?c này làm c?n tr? b??c phát tri?n c?a Champa trong các v??ng tri?u v? sau th?y rõ ràng. Th? k? XII, m?i bang giao gi?a Champa v?i Cambodia t? thân thi?t, tin c?y tr? nên x?u ?i tr?m tr?ng, hai qu?c gia cùng ch?u ?nh h??ng Hindu giáo ?ã gi?i quy?t nh?ng nghi k? b?ng cu?c chi?n tranh huynh ?? tàn khóc. N?m 1132, liên minh quân s? Cambodia – Champa ph?i h?p cùng nhau t?n công ??i Vi?t. Tr??c s?c ph?n kháng m?nh li?t, cu?c t?n công nhanh ch?ng b? ??y lùi. Sau s? th?t b?i này, quan h? Champa-Cambodia b? r?n n?t t? h?i, vì s? nghi ng? l?n nhau d?n ??n hi?m khích, xung ??t khó gi?i hòa. N?m 1145, vua Cambodia là Suryavarman II ?em quân quay l?ng ?ánh chi?m kinh ?ô Vijaya c?a Champa (Hà Bích Liên:198). Sau ?ó, ??t n?n cai tr? ? Champa luôn. Tr??c s? ph?n b?i tr?ng tr?n, nhân dân Champa liên t?c n?i d?y ch?ng l?i s? ?ô h? c?a ngo?i bang và gi?i phóng ??t n??c. N?m 1177, Jaya Indravarman IV c?a Champa ?ã tr? ??a b?ng cu?c nghinh chi?n b?ng quân s? vào kinh ?ô tráng l? Angkor, gi?t ch?t vua Chân L?p t?i tr?n và chi?m ?óng trong vòng 4 n?m tr?i. N?m 1190, vua Champa là Jaya Varman IV ti?p t?c ??a quân tr? l?i khiêu khích Chân L?p, l?p t?c vua Chân L?p ?em quân t?n công vào t?n kinh thành Vijaya b?t s?ng vua Champa ?em v? n??c. Sau ?ó, ??a ng??i thân tín lên n?m quy?n ? Champa. ?i?u này, ?ã làm nhân dân Champa ph?n n? b?ng cu?c kháng chi?n liên t?c trong hai n?m m?i th?ng nh?t l?i ???c ??t n??c. Th? k? XIII, cu?c tranh ch?p n?i b? Champa l?i dâng cao t?t ??nh vì quy?n l?c. Ti?u qu?c Panduranga sau khi ?u?i Chân L?p gi?i phóng ??t n??c, ?ã ti?n hành th?ng nh?t l?i ??t n??c và quy?t ??nh x?ng v??ng ? Vijaya ph?n ??i quy?t li?t, ??a ??n vi?c c?u vi?n tr? c?a Chân L?p. L?i d?ng c? h?i này Cambodia l?i chi ph?i sâu s?c n?i tình c?a Champa. H?n th? n?a, còn ph?i h?p v?i nhau kéo quân sang ?ánh ??i Vi?t. N?m 1220, Chân L?p rút quân kh?i Champa vì b? s? uy hi?p t? phía Xiêm La ( Thailand). K? t? ?ó, hai qu?c gia Hindu giáo ch?m d?t luôn s? xung ??t v?i nhau, tr? l?i quan h? bình th??ng. Tuy nhiên c?nh yên bình ch?ng bao lâu Champa l?i ??i m?t v?i k? thù hùng m?nh h?n, nguy c? m?t n??c luôn b? ?e d?a b?i ?oàn quân vi?n chinh Nguyên-Mông. N?m 1257, quân Nguyên Mông b? ch?ng ??ng trên lãnh th? ??i Vi?t. Nên quy?t ??nh chuy?n h??ng t?n công vào Champa. ??i Vi?t không nh?ng c? tuy?t m?i yêu sách c?a quân Nguyên Mông trong vi?c m??n ???ng ?i và cung c?p l??ng th?c ?? th?c hi?n ý ?? ?ánh chi?m Champa mà còn ti?p vi?n cho Champa 2 v?n quân và 500 chi?n thuy?n ?? ch?ng Mông C?. N?m 1282, quân Mông C? theo ???ng bi?n ti?n công vào kinh ?ô Vijaya, Champa ?ã th?c hi?n chi?n thu?t “ V??n không nhà tr?ng” rút quân vào vùng r?ng núi ?? phòng ng? chi?n ??u, khi?n cho ?oàn quân vi?n chinh b? kh?n ??n vì thi?u l??ng th?c. Hai n?m ch? ??i mà không giao chi?n quân Mông C? vì thi?u th?n l??ng th?c nên t? rút quân kh?i Champa. Trong nh?ng n?m kháng chi?n ch?ng quân Nguyên Mông (1282-1284) quan h? hai qu?c gia láng gi?ng ??i Vi?t-Champa tr? nên bình th??ng hóa, m?i r?n n?t  tr??c ?ây ???c hàn g?n h?t s?c ng?c nhiên. M?i bang giao tr? nên t?t ??p sau chi?n th?ng quân Nguyên Mông. N?m 1285 thái t? Harijit lên ngôi vua l?y hi?u là Jaya Sinhavarman IV ( Lê Vinh Qu?c : 59). S? sách Vi?t Nam g?i là Ch? Mân. Ông là ng??i tài gi?i có công l?n trong vi?c làm phá s?n âm m?u xâm l??c c?a quân Nguyên Mông. Ch? Mân ?ã ki?n thi?t l?i ??t n??c thi hành nhi?u chính sách ngo?i giao khôn khéo, c?i m?, k?t thân v?i các qu?c gia láng gi?ng. Trong n??c, Ch? Mân ??y m?nh s? liên h? v?i các t?c ng??i ? Tr??ng S?n Tây Nguyên v?n th?n ph?c Champa, th?c hi?n vi?c m? r?ng lãnh th? v? phía Tây. ??t n?n cai tr? ??n t?n Tây Nguyên, lãnh th? Champa v??n r?ng ??n ??ng Nai. Ho?t ??ng kinh t? trên c?ng bi?n tr? l?i th?i kì sôi ??ng, nh?n nh?p, thu hút nhi?u tàu buôn ? các n??c ?ông Nam Á ??n buôn bán. Ngoài n??c, Ch? Mân luôn t? ra hòa hi?u v?i ??i Vi?t và các qu?c gia h?i ??o. ??c bi?t, trong và sau cu?c liên minh quân s? ?ánh b?i quân Nguyên Mông. V?i Cambodia không h? có cu?c xung ??t, khiêu khích nào x?y ra, v?i Java càng g?n bó ch?t ch?  qua cu?c hôn nhân gi?a Ch? Mân v?i hoàng h?u Tapasi c?a Java. Champa th?i Ch? Mân là giai ?o?n th?nh tr? và yên bình nh?t trong l?ch s? Champa. Th? k? XIV, cu?c kháng chi?n ch?ng Nguyên Mông thành công, nh?ng Champa b? m?t m?t ph?n lãnh th? khá quan tr?ng ? B?c Champa. ?ó là vùng Châu Ô, Châu Lý  ( t?c khu v?c Th?a Thiên Hu? ngày nay ) vào n?m 1306. Nguyên nhân t? cu?c bang giao chính tr? l? th??ng gi?a ??i Vi?t và Champa. Vua Tr?n Nhân Tông sau g?n m?t n?m du ngo?n ? Champa, khi v? n??c ?ã b?ng lòng cho con gái mình là Tr?n Huy?n Trân sang làm dâu ? x? Champa. Ch? Mân t?ng nh?n vi?n binh c?a Tr?n Nhân Tông trong cu?c kháng chi?n ch?ng Nguyên Mông, nay tr? thành chàng r? c?a ??i Vi?t. ?ây là cu?c hôn nhân ??u tiên trong l?ch s? Champa và ??i Vi?t. ??ng sau s? thân tình là m?t kho?ng t?i mênh mông ch?a ai làm rõ ???c. Th?i gian ? x? s? Champa công chúa Huy?n Trân r?t ???c ân s?ng c?a hoàng ?? Champa, nàng ???c ?u ái ??a lên ngôi ???ng kim hoàng hoàng h?u. Tuy nhiên, thiên tình s? này ch?ng kéo dài bao lâu, m?t n?m sau cái ch?t ??t ng?t c?a c?a hoàng ?? Champa mà không ai hi?u n?i lí do, ?ã làm s?ng l?i v?t th??ng r?n n?t v?n có trong quan h? Champa-??i Vi?t. Ph?i ch?ng nó có s? liên quan ??n Công chúa Huy?n Trân ? S? xu?t hi?n c?a bà nh? là gián ?i?p ?ã mua chu?c thành công m?t s? quý t?c Champa và gây m?t s? chia r? l?n trong tri?u ?ình Champa. Nói cách khác, ch? m?u cho cái ch?t c?a Ch? Mân chính là Tr?n Nhân Tông. Vì ông ?ã nh?n th?y ???c m?i hi?m h?a có th? ??n t? Champa, nên ông ?ã phòng ng?a s?c m?nh c?a Champa trong t??ng lai. Gi? s?, m?t Champa b?t tay v?i Trung Qu?c, Cambodia và các qu?c ??o khác t?o nên m?t s?c m?nh t?ng h?p ?ánh vào ??i Vi?t thì h? qu? s? nh? th? nào. Và th?t s?, Trung Qu?c luôn mu?n l?i d?ng Champa ?? kìm k?p ??i Vi?t. Bên c?nh ?ó, ??i Vi?t nh? bé không th? bàng tr??ng lên phía B?c n?i, ch? còn cách ?ánh xu?ng phía Nam v?a tìm ???c ngu?n s?ng v?a v?a t?o ???c th? rút lui an toàn khi b? Trung Qu?c t?n công. Vì v?y, cái ch?t c?a Ch? Mân là do ý t??ng c?a Tr?n Nhân Tông cho dù ông ?ã rút kh?i tri?u chính ?? làm ch?c Thái th??ng hoàng. Tr?n Huy?n Trân ch? th?c thi m?nh l?nh mà thôi ! Qu? th?t, Champa ?ã ch?u nhi?u m?t mát l?n sau cái ch?t c?a hoàng ?? Ch? Mân. T? ?ó, quan h? ??i Vi?t-Champa b? tr??t d?c tr?m tr?ng, nh?ng cu?c chi?n tranh ?òi l?i ??t ?ai liên t?c di?n ra. Thêm vào ?ó, Champa c?ng ?ang b? m?t d?n s? liên h? v?i các qu?c ??o. Philippine ?ã liên h? tr?c ti?p v?i Trung Qu?c  không còn qua lãnh h?i Champa. Cambodia thì ?ang r?i ren v?i cu?c kháng chi?n v?i Ayuthaya c?a Thailand nên không có liên h? nhi?u v?i Champa. Tuy v?y, t? n?m 1360, làn s?ng chóng ??i Vi?t di?n ra m?nh m?. V?i s? xu?t hi?n c?a Ch? B?ng Nga. Hai qu?c gia ?ã x?y ra chi?n s? trong su?t 30 n?m, ?ã h?n 15 l?n Champa ?ánh ??i Vi?t, 3 l?n phá nát kinh ?ô Th?ng Long và gi?t ch?t c? vua ??i Vi?t là Tr?n Du? Tông. Vi?c Ch? B?ng Nga ch? ??ng ti?n công ??i Vi?t là mu?n giành l?i ph?n lãnh th? Champa ?ã b? m?t tr??c ?ây. M?c dù, tài ch? huy quân s? ki?t su?t ?ã nhi?u l?n khi?n ??i Vi?t b? kinh ?ô ch?y tr?n.  Nh?ng quá trình huy ??ng nhân v?t l?c cho cu?c chi?n quá dài và k?t cu?c b?t thành Champa ?ã b? m?t uy tín r?t nhi?u trong khu v?c. ??c bi?t là s? suy thoái c?a n?n kinh t?, s? phai m? c?a v?n hóa Hindu giáo ?ã ??a xã h?i Champa r?i vào tình tr?ng kh?ng ho?ng nghiêm tr?ng. ???c th? th?ng, các tri?u ??i Vi?t Nam không ng?ng th?c hi?n chính sách xâm l?n ??t ?ai, tranh giành ngu?n l?i t? nhiên, t?ng b??c ??y lùi Champa v? ph??ng Nam m?i khi có ?i?u ki?n. Th? k? XV, sau m?t th?i gian làm quan ?n l??ng nhà Tr?n, H? Quý Ly ?ã t?ng b??c ???c th?ng quan ti?n ch?c, r?i giành luôn ngôi vua c?a nhà Tr?n. H? Quý Ly m?c dù thi hành nhi?u chính sách thân thi?n v?i nhà Minh (Trung Qu?c). Riêng v?i Champa, H? Quý Ly th??ng d?n s?c gây chi?n ?? th? uy. Tr??c th? b? t?n công, vua Champa là Ba ?ích Lai ( Indravarman V) ph?i ch?p nh?n nh??ng vùng ??t Chiêm ?ông và C? L?y  ?? ???c Hi?p ??nh ?ình chi?n. Nh? th?, sau n?m 1404 c??ng gi?i Champa ch? còn t? Bình ??nh tr? vào. Vùng Amaravati  v?i thánh ??a tôn nghiêm và c? ?ô ?ã thu?c quy?n ki?m soát c?a ??i Vi?t (Hà Bích Liên:108). N?m 1414, th?a lúc Lê L?i và nhà Minh ?ang nghinh chi?n, Champa l?n l??t thu h?i l?i ???c vùng ??t ?ã b? m?t th?i H? Quý Ly. Indravarman V ( Ba ?ích Lai) ??c bi?t chú tâm ??n vùng ??t Cao nguyên trung ph?n và ??ng Nai ?? phát tri?n ??t n??c. Vì nh?ng liên h? v?i th? gi?i Hindu giáo ?ã phai m? h?n. Indravarman V n? l?c tìm cách huy ??ng m?i ngu?n l?c kinh t?, xã h?i ?? ki?n thi?t l?i tri?u chính, ng?n ng?a nh?ng xung ??t v?i ??i Vi?t. N?m 1467, có s? th?n Champa sang ??i Vi?t xin s?c phong và trong s? sách Vi?t Nam ghi tên vua m?i c?a Champa là B? ?i?n. Ông có thái ?? hòa hi?u v?i qu?c gia láng gi?ng. Nh?ng sau ?ó, phái ??i l?p trong tri?u ?ình Champa ?ã giành l?i v??ng quy?n b?ng cách l?t ?? B? ?i?n ??a ng??i khác lên thay là Bàn La Trà Toàn. Ng??c h?n v?i vua ti?n nhi?m, Bàn La Trà Toàn có ý th?c rõ ràng v? c??ng v?c lãnh th? nên phát ??ng quân s? ?ánh vào ??i Vi?t ? nh?ng vùng ??t Champa b? m?t vào th?i Ch? Mân ?? ?òi l?i. Hành ??ng ?ó, b? phía ??i Vi?t lên án m?nh m? “ là ng??i hung b?o, làm b?y, d?i th?n ng??c dân, l?i kêu ng?o t? cho mình là gi?i, kinh r? làm nh?c s? th?n c?a ??i Vi?t, xâm nhi?u dân biên gi?i”nh?ng không ph?i ch? có th? . Hi?n t??ng Bàn La Trà Toàn có l? còn kh?i l?i c? s? ki?n Ch? B?ng Nga, nh?c l?i m?t m?i lo ng?i không d?t v? nh?ng cu?c chi?n tranh s? n? ra. ?áp l?i hành ??ng, vua Lê Thánh Tông ?ã quy?t ??nh th?c hi?n m?t cu?c vi?n chinh quân s? v?i quy mô l?n ?ánh th?ng vào kinh ?ô Vijaya c?a Champa.  N?m 1471, vua Lê ?ích thân ?em 26 v?n quân ?i ?ánh Champa. Tr?n ?ánh toàn th?ng, chi?m ???c kinh ?ô Vijaya b?t ???c vua Bàn La Trà Toàn. M?t viên t??ng Ch?m là B? Trì Trì ch?y vào Phan Rang, t? l?p làm vua và xin s?c phong. Nhà Lê ?ã ch?p nh?n. Vua Lê ?ã chi?m l?i Chiêm ??ng và C? L?y và l?y thêm ph?n lãnh th? m?i là Vijaya sáp nh?p vào, l?p thành m?t ??o m?i g?i là Qu?ng Nam (bao g?m Qu?ng Nam, Qu?ng Ngãi, Bình ??nh ngày nay). V??ng tri?u Vijaya ??n nay ch?m d?t ( L??ng Ninh:114). T? ?ó v? sau, các v??ng tri?u Champa không bao gi? ??t ???c s? h?ng th?nh nh? Vijaya t?ng t?n t?i. Xã h?i Champa b? s?p ?? toàn di?n v? c? ch? t? ch?c qu?n lí xã h?i theo mô th?c Hindu giáo, nhi?u b??c chuy?n c?a xã h?i di?n ra theo m?t xu h??ng m?i. ?ó là s? tr?i d?y c?a t? t??ng Islam giáo ngày càng m?nh lên. Th? k? XVI-XVII, s? m? r?ng lãnh th? c?a ??i Vi?t trên vùng lãnh th? Champa ???c thi?t l?p v?ng ch?c. ??c bi?t t? cha con Nguy?n Hoàng và Nguy?n Phúc Nguyên. Kinh t? c?a chúa Nguy?n ? ?àng Trong t?o s? thu hút c?a tàu buôn n??c ngoài ??n r?t nhi?u, vô hình chung ?ã giành luôn nh?ng b?n hàng ??n t? vùng vi?n ?ông v?i Champa và ?ã t?o thành m?t s?c c?nh tranh khá gây g?t. Tuy v?y, chính nh?ng m?i quan h? buôn bán trên vùng bi?n t? do ngoài s? ki?m soát c?a qu?c v??ng Champa ?ã v?y g?i nh?ng tàu buôn t? Bruney, Bunta, Java… vào c?ng Champa ( Hà Bích Liên:121). Ng??c l?i nh?ng tàu buôn Champa c?ng ??n Malaysia và Indonesia th??ng xuyên. ?i?u này s? gi?i thích t?i sao Islam ???c duy trì và phát tri?n ? Champa. Do không ch?p nh?n s? có m?t ngày càng nhi?u ng??i Vi?t trên lãnh th? Champa, Po Nit (1603-1613) ??ng lên ch?ng l?i s? ?ô h? c?a ng??i Vi?t ? Phú Yên, cu?c kháng chi?n b?t thành.  Chúa Nguy?n xung luôn vùng ??t Phú Yên làm dinh Tr?n Biên. Tuy nhiên, ng??i Ch?m v?n bám tr? l?i vùng ??t c?a t? tiên, ngày nay h? ???c nh?n d?ng qua nét v?n hóa Ch?m và t?c danh Ch?m H’Re, Ch?m H’Roi. Xung ??t Nam B?c tri?u và n?i chi?n Tr?nh-Nguy?n kéo dài ?ã ph?n nào làm cho s?c m?nh c?a ??i Vi?t suy nh??c, gi?m chi ph?i ??n n?i tình Champa. Nh? ?ó, Champa có th?i gian hòa bình ?? ?n ??nh t? ch?c l?i c? c?u kinh t?, v?n hóa, xã h?i. H?n 45 n?m n?i chi?n x?y ra ? ??i Vi?t c?ng là lúc Champa t?ng b??c ???c h?i ph?c v? kinh t?, do ???c t? do phát tri?n trong hòa bình. Và Po Rome ?ã xu?t hi?n nh? m?t hi?n t??ng m?i l? v?i bao huy?n tho?i trong l?ch s? Champa. Vua Po Rome chuyên tâm vào  ki?n thi?t l?i ??t n??c, chú tâm phát tri?n kinh t?, xã h?i. Ti?n hành xây d?ng h? th?ng th?y l?i ?? ph?c v? n??c t??i tiêu trong nông nghi?p, v?i công trình ??p n??c Maren ???c s? d?ng ??n t?n bây gi?. H?n th? n?a, Vua Po Rome ?ã xu?t s?c trong vi?c n?i l?i s? liên h? v?i các t?c ng??i ? Cao Nguyên Trung Ph?n qua cu?c hôn nhân v?i con gái c?a m?t tù tr??ng ng??i E?ê ( Ra?ê), nh?m m?c ?ích t?o s? g?n k?t ch?t ch? ng??i Ch?m ? ??ng B?ng và ng??i Ch?m vùng Cao Nguyên ( bao g?m các t?c ng??i ? Tây Nguyên). Trong bang giao v?i chúa Nguy?n, Po Rome c?ng t?o ???c s? tin t??ng r?t l?n, ??n n?i c??i luôn con gái c?a chúa Nguy?n là Ng?c Khoa ?? làm cung n?. Tri?u ??i Po Rome h?ng th?nh kéo dài không lâu. V? vua k? nghi?p là Po Nrop có ???ng l?i c?ng r?n v?i chúa Nguy?n. Ông ti?n hành ho?t ??ng quân s? ?? chi?m l?i vùng ??t Phú Yên b? m?t th?i Po Nit. Nh?ng không may b? th?t tr?n, không nh?ng không l?y l?i ???c vùng ??t ?ã m?t mà còn m?t luôn h?n vùng ??t Kauthara vào tay chúa Nguy?n ki?m soát và thi?t l?p n?n hành chính m?i t?i vùng ??t này là dinh Thái Khang và Diên Khánh. Nh? v?y, Champa ch? còn v?n v?n vùng ??t Panduranga làm n?i sinh s?ng và m?t b? ph?n dân c? ? ??ng Nai. S? m?t d?n ch? quy?n ??t ?ai và ngu?n l?i kinh t? ?ã ??a xã h?i Champa vào tình tr?ng kh?ng ho?ng tr?m tr?ng. L?ch s? Champa có b??c ti?n tri?n m?i hay không ph? thu?c r?t l?n t? cu?c n?i chi?n c?a Vi?t Nam và thái ?? ?ng x? c?a Vi?t Nam ??i v?i v?n ?? xã h?i Champa. B?i vì, Champa không còn làn gianh B?c Nam n?a mà phân hóa theo m?t h??ng khác r?t t? h?i. ?ó là, thái ?? khác nhau c?a ng??i Ch?m trong vi?c h?p tác v?i ??i Vi?t hay ??ng v? phía Champa ?? ch?ng l?i ng??i Vi?t ??n cùng. S? phân hóa này, làm cho Champa tr? thành n?n nhân c?a cu?c tranh giành quy?n l?c trong su?t v??ng tri?u Nguy?n. M?c dù, b? m?t kauthara m?t trung tâm c?a Hindu giáo con ???ng thông th??ng v?i các qu?c ??o vùng bi?n ?ông b? c?t ??t ?o?n, nh?ng nhân dân Champa v?n gi? v?ng ng?n l?a ??u tranh. Po Thot (1660-1692) ?ã lãnh ??o cu?c n?i d?y ch?ng l?i chúa Nguy?n nh?ng nhanh ch?ng b? th?t b?i và b? b?t t?i tr?n. Nh? m?t thông l? l?ch s?, c? m?i l?n ??ng ??u tranh ?? ?òi l?i ??t ?ai b? xâm chi?m, Champa càng b? ??y lùi v? phía Nam. Toàn b? lãnh th? còn l?i c?a Champa b? bi?n thành m?t ??n v? hành chính c?a chúa Nguy?n là tr?n Thu?n Thành. ??n tháng 8-1693, ??i tr?n Thu?n Thành b?ng ph? Bình Thu?n (Hà Bích Liên:132). Th?t s?, trên danh ngh?a chúa Nguy?n làm ch? trên toàn cõi Champa nh?ng ch?a th? tr?c ti?p qu?n lí ???c. Do ?ó, chúa Nguy?n th??ng ??t cách quy ch? ng??i Champa qu?n lí ng??i Champa theo s? s?p x?p c?a chúa Nguy?n. Chính sách t? tr? này, ???c tri?u Nguy?n th?c thi ?? d?p t?t ng?n l?a kháng chi?n ch?ng l?i ng??i Vi?t. Th? k? XVIII-XIX, vi?c l?p thi?t n?n hành chính m?i là ph? Bình Thu?n c?a nhà Nguy?n, nh?m ti?n sâu vào lãnh th? nh? bé còn l?i c?a Panduranga v?i lí do  ?? b?o v? b? ph?n ng??i Vi?t m?i di c? sang. Quá trình c?ng c? ?an xen ?ã làm xóa m? lãnh th? ??c l?p c?a Champa và xáo tr?n c? c?u t? ch?c kinh t?, xã h?i truy?n th?ng. N?m 1771, phong trào Tây S?n n? ra. Khi Nguy?n Hu? làm ch? ???c ??t n??c thì Nguy?n Ánh ráo ri?t xây d?ng c? s? ? phía Nam ?? ph?n công. Th? là ph?n lãnh th? c?a Champa ? gi?a tr? thành tr?n ??a quy?t li?t và cu?c tranh giành quy?n l?c lãnh ??o ??t n??c ?ã lôi kéo c? ng??i Champa vào cu?c chi?n tranh riêng t? c?a h? Nguy?n. Cu?i cùng, Nguy?n Ánh ?ã th?ng nh?t ???c ??t n??c và m? ra m?t tri?u ??i. ?ó là v??ng tri?u Nguy?n. ?? c?m ?n quý t?c Champa ?ã góp công làm nên chi?n th?ng. Ng??i ??ng ??u tri?u ?ình nhà Nguy?n là Gia Long ?ã ban b? nhi?u chính sách m?i ??i v?i Champa và v?n tôn tr?ng quy?n k? v? theo truy?n th?ng Champa, ???c h??ng quy ch? t? tr? ?? qu?n lí dân Champa nh? m?t chính quy?n chuyên ch?. T? n?m 1793-1799, Po Ladhun Dapaguh là m?t th? l?nh quân s? Ch?m làm ch??ng c? qu?n lí vùng ??t Thu?n Thành. N?m 1799-1802, Po Saung Nun Can ???c c? làm Khâm sai th?ng binh cai c? làm phó tr?n Thu?n Thành. N?m 1802-1820, Po Klan Thu lên thay th?. N?m 1828-1832, Po Phauk Tha ???c ti?n c? ??m nh?n cai qu?n vùng ??t Thu?n Thành. Trong th?i kì ??u nhà Nguy?n không gây ra m?t s? b?t ?n l?n cho Champa c?ng nh? không can thi?p nhi?u vào phong t?c, t?p quán truy?n th?ng c?a Champa. ?i?u này, t?o thu?n l?i cho ng??i Ch?m ???c yên ?n ?? sinh s?ng. Tuy nhiên, v? sau Minh M?ng v?i nh?ng chính sách c?i cách ??t n??c, ?ã không ch?p nh?n s? t?n t?i cát c?, n?m ngoài s? qu?n lí c?a tri?u ?ình. Chính sách c?i cách hành chính do Minh M?ng kh?i x??ng ?ã châm ng?n l?a ??u tranh ch?ng ng??i Vi?t bùng phát. ?ó là phong trào kh?i ngh?a Katip Sumat (1834) d??i ng?n c? Islam hy sinh vì ??o ?? ph?n n? chính sách Minh M?ng can thi?p nghiêm tr?ng vào sinh ho?t c?a Champa.  Ti?p sau ?ó là cu?c kh?i ngh?a c?a Ja Tha Wa (1835). C? hai phong trào ch?ng l?i ng??i Vi?t b? d?p t?t trong b? máu.  Minh M?ng ?ã th?ng ?àn áp ?? phòng ng?a nh?ng phong trào ch?ng l?i ng??i Vi?t v? sau. Nh? v?y, n?m 1832, ?ánh d?u m?c th?i ?i?m cu?i cùng c?a v??ng qu?c Champa, m?t qu?c gia hình thành ??u tiên ? ?ông Nam Á và t?ng gi? v? trí kinh t?, chính tr? quan tr?ng trong khu v?c.  C? dân Champa vì n?n chi?n tranh liên t?c nên l

L?CH S? V??NG QU?C CHAMPAV??ng Qu?c Champa là m?t Qu?c gia ??c l?p, t?n t?i t? kho?ng th? k? th? 7 ??n n?m 1832 trên ph?n ??t nay thu?c mi?n Trung Vi?t Nam. C??ng v?c c?a Ch?m Pa lúc m? r?ng nh?t tr?i dài t? dãy núi Hoành S?n ? phía B?c cho ??n Bình Thu?n ? phía Nam và t? bi?n ?ông cho ??n t?n mi?n núi phía Tây c?a n??c Lào ngày nay. V?n hóa Ch?m Pa ch?u ?nh h??ng c?a v?n hóa Trung Qu?c, Campuchia và ?n ?? ?ã t?ng phát tri?n r?c r? v?i nh?ng ??nh cao là phong cách ??ng D??ng và phong cách M? S?n A1 mà nhi?u di tích ??n tháp và các công trình ?iêu kh?c ?á, ??c bi?t là các hi?n v?t có hình linga v?n còn t?n t?i cho ??n ngày nay cho th?y ?nh h??ng c?a ?n giáo và Ph?t giáo là hai tôn giáo chính c?a ch? nhân v??ng qu?c Ch?m Pa x?a.Ch?m Pa h?ng th?nh nh?t vào th? k? th? 9 và 10 và sau ?ó d?n d?n suy y?u d??i s?c ép Nam ti?n c?a ??i Vi?t t? phía B?c và các cu?c chi?n tranh v?i ?? qu?c Khmer. N?m 1471, Ch?m Pa ch?u th?t b?i n?ng n? tr??c ??i Vi?t và n??c Ch?m Pa th?ng nh?t ch?m d?t t?n t?i. Ph?n lãnh th? còn l?i c?a Ch?m Pa ti?p t?c b? các chúa Nguy?n thôn tính l?n h?i và ??n n?m 1832 toàn b? v??ng qu?c chính th?c b? sáp nh?p vào Vi?t Nam.T? th? k? th? 7 ??n th? k? th? 15, lãnh th? c?a v??ng qu?c Ch?m Pa có nhi?u bi?n ??ng v? biên gi?i phía b?c v?i ??i Vi?t. Lãnh th? Ch?m Pa ban ??u là vùng mà ngày nay bao g?m các t?nh t? Qu?ng Bình, Bình ??nh cho ??n Ninh Thu?n, Bình Thu?n[1]. ??n n?m 1069, vua Rudravarman (Ch? C?) c?a Ch?m Pa ?ã nh??ng ba châu ??a Lý (L? Ninh, Qu?ng Bình ngày nay), Ma Linh (B?n H?i, Qu?ng Tr? ngày nay) và B? Chính (các huy?n Qu?ng Tr?ch, B? Tr?ch, Tuyên Hòa t?nh Qu?ng Bình ngày nay) cho vua Lý Thánh Tông c?a ??i Vi?t và lãnh th? Ch?m Pa ch? còn t? Th?a Thiên - Hu? ngày nay tr? xu?ng.[2] ??n n?m 1306, vua Jayasimhavarman III (Ch? Mân) nh??ng hai châu Ô, Lý cho nhà Tr?n. Nhà Tr?n ??i hai châu này thành hai châu Thu?n và châu Hóa nay là vùng t? Th?a Thiên – Hu? cho ??n ?à N?ng.[3] ??n n?m 1471, vua Lê Thánh Tông sau khi ?ánh b?i quân Chiêm và sáp nh?p ph?n l?n lãnh th? Chiêm ?ã xác l?p lãnh th? Chiêm ch? bao g?m các t?nh Phú Yên – Khánh Hòa và Ninh Thu?n – Bình Thu?n ngày nay.[4]V? phía Tây, tuy lãnh th? Ch?m Pa bao g?m c? Tây Nguyên và ?ôi khi còn m? r?ng sang t?n Lào ngày nay, nh?ng ng??i Ch?m v?n duy trì l?i s?ng c?a nh?ng ng??i ?i bi?n v?i các ho?t ??ng th??ng m?i ???ng bi?n, và ch? ??nh c? ? khu v?c ??ng b?ng ven bi?n mi?n Trung Vi?t Nam. N?m 1471, vua Lê Thánh Tông tách ph?n ??t thu?c Tây Nguyên ngày nay thành n??c Nam Bàn[5] và t? ?ây mi?n ??t này không còn thu?c c??ng v?c c?a Ch?m Pa.Các ??a khuV??ng qu?c Ch?m Pa trong l?ch s? bao g?m n?m ??a khu v?i tên g?i xu?t phát t? l?ch s? ?n ??. V? trí và lãnh th? c?a các khu v?c này nh? sau[1]:Indrapura: Trung tâm c?a ??a khu này là thành ph? Indrapura, ngày này n?m ? khu v?c ??ng D??ng, thu?c ??a ph?n huy?n Th?ng Bình, t?nh Qu?ng Nam ngày nay. "Thành ph? S? t?" Singhapura c?ng có th?i là trung tâm c?a ??a khu này, nay là Trà Ki?u, n?m g?n ?à N?ng và cách không xa thánh ??a M? S?n, n?i v?n còn nhi?u di tích ??n tháp c?a ng??i Ch?m. ??a khu này lúc m? r?ng nh?t bao g?m các t?nh Qu?ng Bình, Qu?ng Tr?, và Th?a Thiên–Hu? ngày nay. Amaravati: Nay là thành ph? ?à N?ng, t?nh Qu?ng Nam và Qu?ng Ngãi. Vijaya: Th? ph? c?ng là thành ph? cùng tên Vijaya mà trong sách s? c?a ng??i Vi?t g?i là Ph?t Th? (th?i Lý) hay Chà Bàn (th?i Lê) mà sách s? Vi?t vi?t nh?m thành ?? Bàn [6] n?m ? g?n Qui Nh?n thu?c t?nh Bình ??nh ngày nay. Lúc m? r?ng nh?t, ??a khu Vijaya ki?m soát toàn b? các t?nh Qu?ng Nam, Qu?ng Ngãi, Bình ??nh và Phú Yên ngày nay. Kauthara: Th? ph? là thành ph? Kauthara, nay là Nha Trang thu?c t?nh Khánh Hòa. Panduranga: Th? ph? là thành ph? Panduranga ngày nay là th? xã Phan Rang thu?c t?nh Ninh Thu?n. Panduranga là lãnh th? Ch?m Pa cu?i cùng b? sáp nh?p b?i ??i Vi?t và d??i th?i các chúa Nguy?n c?ng nh? ??u th?i Nguy?n ???c g?i là Thu?n Thành. Nhân kh?uNg??i Ch?m trong th?i v??ng qu?c Ch?m Pa l?ch s? bao g?m hai b? t?c chính là b? t?c D?a (Narikelavamsa) và Cau (Kramukavamsa). B? t?c D?a s?ng ? Amaravati và Vijaya trong khi b? t?c Cau s?ng ? Kauthara và Pandaranga. Hai b? t?c có nh?ng cách sinh ho?t và trang ph?c khác nhau và có nhi?u l?i ích xung ??t d?n ??n tranh ch?p th?m chí chi?n tranh. Nh?ng trong l?ch s? v??ng qu?c Ch?m Pa các m?i xung ??t này th??ng ???c gi?i quy?t ?? duy trì s? th?ng nh?t c?a ??t n??c thông qua hôn nhân.[7]Bên c?nh ng??i Ch?m, ch? nhân v??ng qu?c Ch?m Pa x?a còn có c? các t?c ng??i thi?u s? g?c Nam ??o và Mon-Khmer và ? phía B?c Ch?m Pa còn có c? ng??i Vi?t.Th? ch? chính tr?Các h?c gi? hi?n ??i quan ni?m th? ch? chính tr? và hành chính c?a v??ng qu?c Ch?m Pa theo hai thuy?t ??i l?p nhau. M?c dù các h?c gi? ??u th?ng nh?t vi?c v??ng qu?c Ch?m Pa b? chia nh? thành n?m ??a khu (Panduranga, Kauthara, Amaravati, Vijaya, Indrapura) ch?y t? Nam lên B?c d?c theo b? bi?n Vi?t Nam ngày nay và ???c th?ng nh?t b?i ngôn ng?, v?n hóa và di s?n chung. Tuy nhiên, các h?c gi? không th?ng nh?t vi?c n?m ??a khu này có cùng thu?c m?t th?c th? chính tr? ??n nh?t, hay là các ??a khu này hoàn toàn ??c l?p v?i nhau nh? là các ti?u qu?c. Nhi?u tác gi? quan ni?m Ch?m Pa là m?t liên bang bao g?m nhi?u ti?u qu?c, tuy có chính quy?n trung ??ng th?ng nh?t nh?ng các ti?u v??ng hoàn toàn t? quy?t cai tr? ti?u qu?c c?a mình. M?t th?c t? là không ph?i lúc nào các tài li?u l?ch s? c?ng phong phú ??i v?i m?i ??a khu ? t?t c? các giai ?o?n. Ví d?, vào th? k? th? 10, tài li?u v? Indrapura r?t phong phú trong khi ? th? k? th? 12 l?i r?t giàu tài li?u v? Vijaya; còn sau th? k? th? 15, tài li?u v? Panduranga r?t phong phú. M?t s? h?c gi? xem vi?c bi?n ??ng c?a các tài li?u l?ch s? trên là ph?n ánh vi?c di d?i c?a th? ?ô Ch?m Pa và quan ni?m Ch?m Pa n?u không ph?i là m?t th? ch? chính tr? ??n nh?t thì c?ng là m?t liên bang các ti?u qu?c và vi?c tài li?u phong phú chính minh ch?ng cho ?i?u này là th? ?ô c?a Ch?m Pa. Các h?c gi? nh?n th?y, th? k? th? 10 tài li?u v? Indrapura r?t phong phú, có l? xu?t phát t? lý do ?ây là th? ?ô c?a Ch?m Pa. Các h?c gi? khác không nh?t trí nh? v?y và cho r?ng Ch?m Pa ch?a bao gi? là m?t qu?c gia th?ng nh?t và không cho r?ng vi?c giàu c? li?u ? m?t giai ?o?n l?ch s? là c? s? ?? cho r?ng ?ó là th? ?ô c?a qu?c gia th?ng nh?t[8].v?n hóa ngh? thu?tV?n hóa Trung Qu?c, ?n ?? và Campuchia ??u có ?nh h??ng ??n v?n hóa Ch?m Pa. Ban ??u v?n hóa Ch?m Pa g?n v?i v?n hóa và truy?n th?ng tôn giáo Trung Qu?c, nh?ng t? th? k? th? 4 v??ng qu?c Phù Nam ? Campuchia và mi?n Nam Vi?t Nam ngày nay ?ã truy?n bá v?n minh ?n ?? vào xã h?i Ch?m. Ti?ng Ph?n tr? thành ngôn ng? h?c thu?t, và ?n giáo, ??c bi?t là Si-va giáo, tr? thành qu?c giáo. T? th? k? th? 10, các th??ng nhân ? R?p ?ã mang tôn giáo và v?n hóa ??o H?i vào khu v?c. Ch?m Pa có vai trò trung chuy?n quan tr?ng trên con ???ng h? tiêu t? v?nh Pec-xich t?i mi?n Nam Trung qu?c và sau này là con ???ng th??ng m?i trên bi?n c?a ng??i ? R?p, xu?t phát t? bán ??o ?ông D??ng - n?i xu?t kh?u tr?m h??ng. M?c dù gi?a Ch?m Pa và ?? qu?c Khmer luôn có chi?n tranh, nh?ng th??ng m?i và v?n hóa v?n ???c giao l?u v? c? hai phía. Hoàng gia c?a hai v??ng qu?c c?ng th??ng xuyên l?y l?n nhau. Ch?m Pa còn có quan h? th??ng m?i và v?n hóa v?i các ?? qu?c hùng m?nh trên bi?n nh? Srivijaya và sau này v?i Majapahit trên bán ??o Mã Lai.Giai ?o?n ngh? thu?t mi?n b?c: Th? k? 7 – th? k? 11T? th? k? th? 4, ng??i Ch?m pa ?ã xây d?ng ??n th? t?i M? S?n[9] nh?ng không còn t?i ngày nay. Các di tích ??n tháp còn l?i ???c phát hi?n có niên ??i s?m nh?t c?ng là vào n?a sau c?a th? k? th? 7. Các ngôi ??n tháp này thu?c th?i gian này cho ??n n?m 980 ??u thu?c cùng m?t giai ?o?n là giai ?o?n ngh? thu?t mi?n b?c. Các tháp thu?c giai ?o?n này ??u ??n gi?n, làm b?ng g?ch nung màu ??, có chân ?? là m?t kh?i hình ch? nh?t, các m?t tháp ??u có b? trí mi c?a ?n, tr? h??ng có c?a chính, trên ?ó có nhi?u hình ?i?u kh?c c?a các v? th?n. Mi c?a ???c ?? b?ng b? khung các tr? b? t??ng cao và h?p cùng các ??u c?t xòe ngang. C?ng chính các tr? b? t??ng này ?? vòm c?a. Trên vòm và trên các tr? b? t??ng có ch?m kh?c các phù ?iêu theo th?n tho?i ?n ??, v?i các ch?m kh?c t?p trung chính ? ??u c?t. Mái tháp th??ng g?m ba t?ng, m?i t?ng ??u có bao l?n nh? ? phía trên mi c?a. Bên trong tháp ??u có b? th? v?i hình ?nh tri?u ?ình theo ki?u ?n ??.Theo các tác gi? Philippe Stern (Ngh? thu?t Champa, 1942) and Jean Boisselier (?iêu kh?c Champa, 1963) ???c nhà s? h?c Jean-François Hubert t?ng h?p[10] thì có th? phân chia giai ?o?n này thành các phong cách sau:Phong cách M? S?n E1: Th? k? 7 - th? k? 8Phong cách ???c xác ??nh s?m nh?t là M? S?n E1. Phong cách th?i k? này ph?n ánh ?nh h??ng t? bên ngoài c?a v?n hóa ti?n Angkor và c? ngh? thu?t Dvaravati và mi?n Nam ?n ??[11].Tiêu bi?u cho phong cách M? S?n E 1 là ? b? th? bên trong tháp làm b?ng ?á cát k?t có hình d?ng linga t??ng tr?ng cho ng?n núi là nhà c?a th?n Si-va, xung quanh có ch?m các tu s? ?ang tu luy?n trong r?ng núi hay hang ??ng, v?i các hình d?ng nh? ?ang ch?i các lo?i nh?c c? khác nhau, ?ang giáo hóa cho các loài v?t và c? ?ang th? giãn. M?t công trình tiêu bi?u n?a là phù ?iêu ? trên l?i vào chính ch?m kh?c bu?i bình minh th?i ??i theo th?n tho?i ?n ??. Th?n Vishnu ?ang n?m ng? ? d??i ?áy bi?n, trên gi??ng là r?n th?n Sesha. M?t bông hoa sen t? t? m?c lên t? r?n c?a th?n. Th?n Brahma t? t? ??ng lên trong bông hoa sen ?ó ?? t?o ra c? v? tr? này[12][13].Phong cách ??ng D??ng: Th? k? 9 - th? k? 10Phong cách ??ng D??ng m? ??u b?ng các tháp Hòa Lai (n?a ??u th? k? 9) v?i các vòm c?a nhi?u m?i tròn v?i các tr? b? t??ng hình bát giác làm b?ng ?á cát k?t v?i các trang trí hình lá u?n cong. Sang ??ng D??ng (n?a sau th? k? th? 9) các trang trí chuy?n thành nh?ng hình hoa lá h??ng ra ngoài. Các tháp thu?c phong cách ??ng D??ng ??u có nh?ng hàng tr? b? t??ng và vòm c?a kh?e kh?n và có góc c?nh. ?ây c?ng là ?i?m khác bi?t gi?a phong cách ??ng D??ng và M? S?n. ??nh cao c?a phong cách là ki?n trúc m?t tu vi?n Ph?t giáo vào cu?i th? k? 9. B?c t??ng tu vi?n dài ??n m?t cây s? và có r?t nhi?u t??ng Ph?t. R?t ti?c là di tích ?ã b? phá h?y nh?ng nhi?u h?c gi? cho r?ng khi còn nguyên v?n, di tích này c?ng gi?ng nh? các tu vi?n Ph?t giáo ? mi?n B?c ?n ??. M?t s? hi?n v?t thu?c di tích còn ???c gi? l?i ? các b?o tàng cho th?y ?iêu kh?c th?i k? này có tính uy?n chuy?n, phong phú và th? hi?n nh?ng hình kh?c g?n g?i v?i chính ngu?i Ch?m h?n là nh?ng ?nh t??ng c?a các v? th?n. Các b?c t??ng có m?i và môi dày và không h? c??i[14]. Các ?? tài là ??c Ph?t, các v? s?, các h? pháp dvarapalas, b? tát Avalokiteshvara (Quán Th? Âm) và n? th?n tình th??ng Tara, ng??i ???c xem là v? c?a Avalokiteshvara[15].Phong cách M? S?n A1: Th? k? 10 - th? k? 11? phong cách này các tr? b? t??ng ??ng thành ?ôi m?t v?i b?c t??ng hình ng??i ? gi?a nh? trong tháp M? S?n A1. Các vòm c?a có hình dáng ph?c t?p nh?ng không ch?m kh?c. Thân tháp cao vút v?i các t?ng d?n thu nh? l?i. ?ây là th?i k? ch?u ?nh h??ng c?a Java và c?ng là th?i hoàng kim c?a Ch?m Pa[16]. Phong cách này ??t tên theo tòa tháp có cùng ký hi?u nh?ng do h?u qu? c?a chi?n tranh ??n nay không còn. Các tháp thu?c nhóm B, C và D trong khu di tích thánh ??a M? S?n c?ng thu?c phong cách này[17]. ??n th?i k? này, ??i ng??c v?i v? kh?e kho?n và có ph?n d? t?n c?a phong cách ??ng d??ng, phong cách M? S?n A 1 có tính ??ng, d??ng nh? ?ang nh?y múa, v?i v? ??p duyên dáng. Các v? công là các h?a ti?t ???c ?a chu?ng c?a các nhà ?iêu kh?c Ch?m th?i k? này. Bên c?nh ?ó các linh v?t c? trong cu?c s?ng th?c l?n t? th?n tho?i c?ng là m?t ch? ?? ???c ?a thích nh? voi, h?, garuda[18]:Th?n Indra: Th??ng ???c th? hi?n ? t? th? ng?i trên b? v?i tay c?m l??i t?m sét, chân x?p b?ng và m?t con voi là v?t c??i c?a th?n ?ang ph? ph?c.Bò Nan-din: Là v?t c??i c?a th?n Si-va th??ng th? hi?n d??i t? th? n?m và thu?c d?ng t??ng tròn. Ga-ru-da: Là linh v?t mà th?n Vis-nu th??ng c??i và là k? thù c?a r?n th?n Naga. Các phù ?iêu do v?y th??ng ch?m hình chim th?n Ga-ru-da ?ang nu?t ho?c d?m lên ho?c ??p r?n th?n Naga. S? t?: Th??ng là s? t? ??c ? t? th? ng?i v?i hai chân tr??c ??ng. Th?n Si-va: Th??ng ???c th? d??i hình t??ng linga, hay v?i ki?u tóc búi (jatanlinga) ho?c trang trí m?t ng??i (kosa). C?ng thu?c phong cách M? S?n A 1 này còn có c? các nhóm tháp ? Kh??ng M? và các di v?t ? Trà Ki?u. Các công trình Kh??ng M? n?m trong giai ?o?n chuy?n ti?p gi?a ??ng D??ng và M? S?n A1. ??ng th?i ch?u ?nh h??ng c?a Khmer và Java[19]. Nhi?u di v?t ?iêu kh?c c?a Trà Ki?u v?n ???c l?u gi? ? các vi?n b?o tàng ??c bi?t là b? th? Trà Ki?u. B? th? làm g?m b? ?á v?i phù ?iêu và m?t kh?i ligam. Các phù ?iêu ch?m các giai ?o?n khác nhau c?a cu?c ??i Krisna. ? m?i góc c?a b? th? có hình s? t? nâng ?? c? kh?i ki?n trúc n?ng bên trên[20]. C?ng thu?c phong cách Trà Ki?u còn có b? ?á ch?m v? công có hình vuông mà m?i m?t ??u có ch?m hình v? n? apsara ?ang nh?y múa và các nh?c công gandharva ?ang ch?i nh?c. B? ??t trên n?n có ch?m hình ??u s? t? và hình con makara.Giai ?o?n mi?n Nam: Sau th? k? 11 ??n th? k? 15Giai ?o?n này còn ???c g?i là phong cách Bình ??nh hay Tháp M?m. Kh?i ??u b?ng các tháp ? Chánh L? có phong cách chuy?n ti?p t? M? s?n A1 sang Tháp M?m[21]. M?t s? hi?n v?t ? Tháp M?m v?n còn dáng d?p cân ??i, nh? nhàng nh?ng ph?n l?n các ?iêu kh?c ?ã tr? nên thô v?i hình kh?i tròn mang tính b?n ??a d?n d?n chi?m l?nh kh?p các hình t??ng ?n giáo ? mi?n Nam. Các thi?t k? ki?n trúc v?i các ???ng nét s?c s?o nh?t là các ???ng tròn u?n l??n d?n d?n chuy?n sang phong cách m?nh m? v?i các hình kh?i ít ch?m tr? cho th?y ?n t??ng m?nh m? nh?ng d??ng nh? không còn nét tinh t? n?u so sánh v?i phong cách M? S?n A1. ? ?ây các vòm c?a thu l?i và vút lên thành hình m?i giáo. Các tháp nh? trên các t?ng bên trên cu?n tròn l?i thành các kh?i ??m nh?ng kh?e. Các tr? b? t??ng thu h?n vào trong t??ng thành m?t kh?i ph?ng. B? m?t tháp là các b?c t??ng v?i nh?ng ???ng gân s?ng. Ch? có các hình linh v?t là có th? so sánh ???c v?i phong cách tr??c[22]. Ch?m kh?c trong phong cách này ?i vào chi ti?t trang trí h?n là nhìn vào t?ng th? v? ??p và tính ??ng c?a hình t??ng. M?t trong các h?a ti?t c?a phong cách Tháp M?m là ch?m trên ?á m?t hàng các b? ng?c ph? n? xung quanh chân ?? c?a m?t b? th?. H?a ti?t này ?ã th?y ? Trà Ki?u nh?ng tr? thành ?i?n hình cho phong cách Tháp M?m và là m?t h?a ti?t ??c ?áo trong n?n ngh? thu?t ?ông Nam Á[23].Kinh t? xã h?iTrong khi có nhi?u công trình nghiên c?u v? ??i s?ng, ho?t ??ng kinh t? và c? c?u, t? ch?c và các m?t khác nhau c?a ng??i Ch?m hi?n ??i thì ch?a có nh?ng công trình nghiên c?u nh? v?y cho v??ng qu?c Ch?m Pa c?. Lý do c?ng th?t d? nh?n th?y vì nh?ng gì thu?c v? th??ng t?ng ki?n trúc là nh?ng th? khó còn l?i v?i th?i gian và s? li?u v? m?t v??ng qu?c có th?i ?ã d?ng n?n nh?ng ??n tháp r?c r? ch?y dài su?t ven bi?n mi?n Trung Vi?t nam ngày nay c?ng ch? còn qua các ph? tích.Qua các công trình nghiên c?u l?ch s?, các tác gi? cho r?ng n?n kinh t? Ch?m Pa x?a ch? y?u d?a vào các ho?t ??ng nông nghi?p, s?n xu?t ?? th? công và th??ng m?i. Các d?u v?t còn l?i ? mi?n Trung Vi?t Nam c?a nh?ng h? th?ng th?y l?i ph?c t?p và nh?ng gi?ng lúa có ch?t l??ng cao ??c tr?ng riêng c?a mi?n Trung ???c xem là các b?ng ch?ng c?a m?t n?n kinh t? nông nghi?p tr?ng lúa n??c ?ã phát tri?n cao[24].V??ng qu?c Ch?m Pa x?a có ???c v? trí thu?n l?i cho s? phát tri?n th??ng m?i ???ng bi?n. Các c?ng bi?n c?a v??ng qu?c là nh?ng ?i?m trung chuy?n giao l?u hàng hóa qu?c t? c?ng nh? ?? xu?t kh?u các s?n ph?m ch? y?u t? khai thác r?ng ? mi?n th??ng c?a các ??ng b?ng ven bi?n và Tây Nguyên. T? th? k? th? 10, các c?ng c?a Ch?m Pa ?ã ???c bi?t ??n nh? là nh?ng th??ng c?ng quan tr?ng trên Bi?n ?ông, n?m trên hành trình th??ng m?i ???ng bi?n gi?a ph??ng ?ông và ph??ng Tây v?n ???c g?i là "Con ???ng t? l?a trên bi?n".[24] Các s?n ph?m xu?t c?ng c?a Ch?m Pa là s?n ph?m c?a s?n xu?t ?? th? công nh? các ?? g?m s?, ??t nung và c? các s?n ph?m khai thác mi?n r?ng nh? s?ng tê, ngà voi, và ??c bi?t là tr?m h??ng, và c? c?a ho?t ??ng khai thác t? y?n trên các ??o ngoài kh?i.[24]Cho ??n nay, các công trình nghiên c?u dân t?c h?c và ?i?n dã c?ng nh? t?ng quan các nghiên c?u v? xã h?i ngu?i Ch?m ??u t?p trung vào ng??i Ch?m hi?n ??i. ??n nay ch?a có m?t công trình nghiên c?u l?ch s? nào, nh?t là các công trình d?a trên kh?o c?u v?n bia hay v?n t?ch c? c?a ng??i Ch?m cho ra các k?t lu?n khách quan có ch?ng c? v? xã h?i Ch?m Pa c?. M?t s? tác gi? ?? bù ??p cho s? thi?u h?t thông tin này và d?a trên n?n v?n hóa ?n hóa c?a ng??i Ch?m ??u trình bày xã h?i d??i d?ng các ??ng c?p (caste)[25] trong kinh V? ?à tr??c khi ?i vào kh?o c?u các di tích v?n hóa ngh? thu?t Ch?m Pa còn l?i. Theo ?ó, xã h?i V? ?à có b?n ??ng c?p, ??ng ??u là ??ng c?p giáo s? Brahman chuyên v? th? cúng, ti?p theo là ??ng c?p Ksatria t?c chi?n binh có nhi?m v? b?o v? các ??ng c?p kia[26]. Các h?c gi? hi?n ??i theo xu h??ng nghiên c?u th?c ch?ng ?ã t? ra dè d?t h?n và không ?? c?p gì t? ph??ng di?n nghiên c?u s? h?c, nh?t là t? các tài li?u v?n bia v? c? c?u xã h?i c?a Ch?m Pa c?. Các s? ki?n l?ch s?, nh? vi?c L?u K? Tông, m?t ng??i Vi?t ch? không ph?i ng??i Ch?m làm vua Ch?m Pa cho dù ch? có ba n?m (983-986)[27] r?i b? ng??i Ch?m ?o?t l?i v??ng v? c?ng ch?ng t? c? c?u xã h?i Ch?m Pa c? ph?c t?p h?n trong kinh V? ?à nhi?u. Tóm l?i, vi?c xem xã h?i Ch?m Pa c? là xã h?i V? ?à v?i b?n ??ng c?p nh? ? ?n ?? c? (hay n?m ??ng c?p v?i ??ng c?p th? n?m là ngo?i nhân[25]) c?n ???c nhìn nh?n r?t th?n tr?ng vì ch?a có công trình nghiên c?u nào t? c? li?u v?n kh?c Ch?m c? ch?ng minh.Nhi?u h?c gi? trong n??c[28] trên c? s? nghiên c?u ch? ?? m?u h? v?n còn t?n t?i c?a ng??i Ch?m hi?n nay và trên c? s? nghiên c?u c? th? các c?p linga-yoni, ??c bi?t là linga phân t?ng, c? linga phân làm ba t?ng th? trimutri (ba th? c?a Th??ng ??) và hai t?ng (linga và yoni - âm và d??ng[28]) ???c ??t trên b? ?á hình vuông có khe ?? n??c ch?y thoát ra chính là yoni ???c ??t bên d??i linga, thì cho r?ng ? xã h?i Ch?m c? vai trò c?a ng??i ph? n? trong xã h?i c?ng r?t to l?n. Tuy nhiên, c?ng gi?ng nh? ? trên, ??y m?i ch? là m?t suy lu?n ch? ch?a có các tài li?u v?n bia ch?ng minh và ch?a có công trình nghiên c?u l?ch s? d?a trên các v?n kh?c Ch?m c? nào ?? c?p ??n vi?c này.Và v?n ?? v? kinh t? và xã h?i c?a v??ng qu?c Ch?m Pa c? v?n còn ph?i ch? cho t?i khi có nh?ng ti?n b? v??t b?c h?n n?a c?a ngành nghiên c?u l?ch s? v?i nh?ng phát hi?n không ch? mang tính ??t phá mà còn ph?i ch? c? vào may m?n n?a v? các ngu?n th? t?ch c? m?i may ch?ng hé l? thêm cho chúng ta thông tin v? ph??ng di?n kinh t? và xã h?i c?a v??ng qu?c Ch?m Pa c?.Quá trình l?ch s?L?ch s? v??ng qu?c Ch?m Pa ???c khôi ph?c d?a trên ba ngu?n s? li?u chính[29]:Các di tích còn l?i bao g?m các công trình ??n tháp xây b?ng g?ch còn nguyên v?n c?ng nh? ?ã b? phá h?y và c? các công trình ch?m kh?c ?á; Các v?n b?n còn l?i b?ng ti?ng Ch?m và ti?ng Ph?n trên các bia và b? m?t các công trình b?ng ?á; Các sách s? c?a Vi?t Nam và Trung Qu?c, các v?n b?n ngo?i giao, và các v?n b?n khác liên quan còn l?i. Th?i ti?n s?Ng??i dân Ch?m Pa có ngu?n g?c Malayo-Polynesian di c? ??n ??t li?n ?ông Nam Á t? Borneo vào th?i ??i v?n hóa Sa Hu?nh ? th? k? th? 1 và th? 2 tr??c Công nguyên. Qua quan sát ?? ??t nung, ?? th? công và ?? tùy táng ?ã phát hi?n th?y có m?t s? chuy?n ??i liên t?c t? nh?ng ??a ?i?m kh?o c? nh? hang ??ng Niah ? Sarawak, ?ông Malaysia. Các ??a ?i?m v?n hóa Sa Hu?nh r?t phong phú ?? s?t trong khi n?n v?n hóa ?ông S?n cùng th?i k? ? mi?n B?c Vi?t Nam và các n?i khác trong khu v?c ?ông Nam Á l?i ch? y?u là ?? ??ng. Ngôn ng? Ch?m thu?c ng? h? Nam ??o (Austronesian).V?n hóa Sa Hu?nhV?n hóa Sa Hu?nh là xã h?i ti?n s? thu?c th?i ??i kim khí t?i khu v?c ven bi?n mi?n Trung Vi?t Nam. N?m 1909, ?ã phát hi?n kho?ng 200 l? b? chôn ? Sa Hu?nh, m?t làng ven bi?n ? nam Qu?ng Ngãi. T? ?ó ??n nay ?ã phát hi?n ???c r?t nhi?u hi?n v?t ? kho?ng 50 ??a ?i?m kh?o c?. Sa Hu?nh có ??c ?i?m v?n hóa th?i ??i ??ng Thau r?t ??c tr?ng v?i phong cách riêng th? hi?n qua các hi?n v?t nh? rìu, dao và ?? trang s?c. Vi?c ??nh tu?i theo ph??ng pháp phóng x? carbon ?ã x?p v?n hóa Sa Hu?nh ??ng th?i v?i v?n hóa ?ông S?n, t?c kho?ng thiên niên k? th? nh?t tr??c Công nguyên. Ng??i Ch?m b?t ??u c? trú t?i ??ng b?ng ven bi?n mi?n Trung Vi?t nam t? kho?ng n?m 200 sau công nguyên. Lúc này ng??i Ch?m ?ã ti?p thu các y?u t? c?a v?n hóa tôn giáo và chính tr? c?a ?n ??. Các nghiên c?u kh?o c? h?c c?a các tác gi? Vi?t Nam ?ã cho th?y ng??i Ch?m chính là h?u du? v? m?t ngôn ng? và v?n hóa c?a ng??i Sa Hu?nh c?. Các hi?n v?t kh?o c? c?a ng??i Sa Hu?nh ?ã cho th?y h? ?ã là nh?ng ng??i th? th? công r?t khéo tay và ?ã s?n xu?t ra nhi?u ?? trang s?c và v?t d?ng trang trí b?ng ?á và th?y tinh. Phong cách trang s?c Sa Hu?nh còn phát hi?n th?y ? Thái Lan, ?ài Loan và Philippines cho th?y h? ?ã buôn bán v?i các n??c láng gi?ng ? ?ông Nam Á c? b?ng ???ng bi?n và ???ng b?. Các nhà kh?o c? c?ng quan sát th?y các hi?n v?t b?ng s?t ?ã ???c ng??i Sa Hu?nh s? d?ng trong khi ng??i ?ông S?n láng gi?ng v?n còn ch? y?u s? d?ng ?? ??ng.Lâm ?pTheo s? li?u Trung Qu?c, v??ng qu?c Ch?m Pa ?ã ???c bi?t ??n ??u tiên là v??ng qu?c Lâm ?p b?t ??u t? n?m 192 ? khu v?c Hu? ngày nay, sau cu?c kh?i ngh?a c?a ng??i dân ??a ph??ng ch?ng l?i nhà Hán. Trong nhi?u th? k? sau ?ó, quân ??i Trung Qu?c ?ã nhi?u l?n c? g?ng chi?m l?i khu v?c này nh?ng không thành công[30].T? n??c láng gi?ng Phù Nam ? phía tây và nam, Lâm ?p nhanh chóng h?p thu n?n v?n minh ?n ??[31]. Các h?c gi? ?ã xác ??nh th?i ?i?m b?t ??u c?a Ch?m Pa là th? k? th? 4 sau Công nguyên, khi quá trình ?n hóa ?ang di?n ra. ?ây chính là giai ?o?n mà ng??i Ch?m ?ã b?t ??u có các v?n b?n mô t? trên ?á b?ng ch? Ph?n và b?ng ch? Ch?m, và h? ?ã có b? ch? cái hoàn ch?nh ?? ghi l?i ti?ng nói c?a ng??i Ch?m[32].V? vua ??u tiên ???c mô t? trong v?n bia là Bhadravarman, cai tr? t? n?m 349 ??n 361. ? thánh ??a M? S?n, vua Bhadravarman ?ã xây d?ng nên ngôi ??n th? th?n có tên là Bhadresvara, cái tên là s? k?t h?p gi?a tên c?a nhà vua và tên c?a th?n Shiva, v? th?n c?a các th?n trong ?n ?? giáo[33]. Vi?c th? vua nh? th? th?n, ch?ng h?n nh? th? v?i tên th?n Bhadresvara hay các tên khác v?n ti?p di?n trong các th? k? sau ?ó[34].Vào th?i Bhadravarman, kinh ?ô c?a Lâm ?p là kinh thành Simhapura ("thành ph? S? t?"), n?m ? d?c hai con sông và bao quanh b?i t??ng thành có chu vi dài ??n tám d?m. Theo ghi chép l?i c?a m?t ng??i Trung Qu?c thì ng??i Lâm ?p v?a ?a thích ca nh?c nh?ng c?ng l?i hi?u chi?n, và có "m?t sâu, m?i th?ng và cao, và tóc ?en và xo?n"[35].C?ng theo tài li?u Trung Qu?c, Sambhuvarman lên ngôi vua Lâm ?p n?m 529. Các tài li?u c?ng mô t? v? vua này ?ã cho khôi ph?c l?i ngôi ??n th? Bhadresvara sau m?t v? cháy. Sambhuvarman c?ng ?ã c? s? th?n sang c?ng tu? Trung Qu?c, và ?ã xâm l??c không thành ph?n ??t mà ngày nay là mi?n B?c Vi?t Nam[36]. N?m 605, t??ng L?u Ph??ng nhà Tùy xâm l??c Lâm ?p, và ?ã chi?n th?ng sau khi d? t??ng binh c?a Lâm ?p ??n và tiêu di?t t?i tr?n ??a mà tr??c ?ó ông ?ã cho ?ào nhi?u h? nh? và ph? c? lên[37]. Vào kho?ng nh?ng n?m 620, các vua Lâm ?p ?ã c? nhi?u s? th?n sang nhà ???ng và xin ???c làm n??c phiên thu?c c?a Trung Qu?c[38].Các tài li?u Trung Qu?c ghi nh?n cái ch?t c?a v? vua cu?i cùng c?a Lâm ?p là vào kho?ng n?m 756 sau Công nguyên. Sau ?ó trong m?t th?i gian dài, các sách s? Trung qu?c g?i Ch?m Pa là "Hoàn V??ng"[39]. Tài li?u Trung Qu?c s?m nh?t s? d?ng tên có d?ng "Ch?m Pa" là vào n?m 877, tuy nhiên, nh?ng cái tên nh? v?y ?ã ???c ng??i Ch?m s? d?ng mu?n nh?t là t? n?m 629, và ng??i Khmer ?ã dùng mu?n nh?t là t? n?m 657[40].th?i hoàng kimT? th? k? th? 7 ??n th? k? th? 10, ng??i Ch?m ki?m soát vi?c buôn bán h? tiêu và t? l?a gi?a Trung Qu?c, ?n ??, Indonesia, và ?? qu?c Abbassid ? Baghdad. Ng??i Ch?m còn b? sung thêm cho ngu?n thu nh?p c?a mình t? th??ng m?i, không ch? b?ng vi?c xu?t kh?u ngà voi và tr?m h??ng mà còn b?ng c? các ho?t ??ng c??p phá trên bi?n và các n??c láng gi?ng ven bi?n[41].Vào n?a cu?i th? k? th? 7, các ngôi ??n c?a hoàng gia b?t ??u ???c xây d?ng t?i M? S?n. Tôn giáo chính lúc này là th? th?n Shiva nh?ng các ngôi ??n c?ng th? c? th?n Vishnu. Các h?c gi? g?i phong cách ki?n trúc th?i k? này là phong cách M? S?n E1, ?? ch? các di tích ? M? S?n ?i?n hình theo phong cách này. Các công trình còn ??n nay c?a phong cách này bao g?m b? ?á hình linga ???c bi?t v?i tên g?i là b? ?á M? S?n E1 và ph?n trán t??ng có hình Brahma ???c sinh ra t? hoa sen n? t? r?n c?a th?n Vishnu ?ang ng?[42].Trong m?t v?n bia kh?c n?m 657 tìm th?y ? M? S?n, vua Prakasadharma, ng??i l?y hi?u là Vikrantavarman I, ?ã t? x?ng có bên ngo?i là h?u du? c?a Brahman Kaundinya và công chúa r?n Soma, ng??i theo truy?n thuy?t c?ng là th?y t? c?a ng??i Khmer. Chính v?n bia này ?ã cho th?y m?i quan h? v? v?n hóa và ch?ng t?c gi?a v??ng qu?c Ch?m Pa và ?? qu?c Khmer. Bia ???c kh?c nhân d?p vua cho d?ng t??ng ?ài, có l? là linga, cho th?n Shiva[43]. M?t v?n bia khác mô t? l?i c?u nguy?n chân thành c?a vua khi hi?n t? cho Shiva: ng??i là ngu?n kh?i th?y c?a s? k?t thúc v?nh vi?n s? s?ng, ?i?u r?t khó ??t ???c; mà b?n ch?t th?c s? n?m ngoài suy ngh? và l?i nói c?a con ng??i, tuy nhiên nh?ng ai mà ý ni?m t??ng ??ng v?i v? tr? thì hình thái c?a ng??i s? hi?n ra[44].

V??ng qu?c Chiêm Thành (Champa) c? cho ??n nay v?n còn là m?t bí ?n ??i v?i ng??i Vi?t Nam. V??ng qu?c này ? ?âu, xu?t hi?n t? th?i nào, phát tri?n ra sao và t?i sao bi?n m?t ? Không s? sách Vi?t Nam nào nh?c ??n. ??c l?i s? x?a, nh?ng nhân v?t l?ch s? Chiêm Thành, v?i nh?ng tên phiên âm Hán hóa, th??ng ???c nh?c t?i m?t cách m? h?, ?ôi khi v?i nh?ng l?i l? xúc ph?m, t? ?ó sinh ra hi?u l?m r?i hi?u sai d?n ??n tâm lý phân bi?t ??i x? hay khinh th??ng, không thông c?m l?n nhau.?ây là thi?u sót l?n trong quan h? gi?a ng??i Vi?t và ng??i Vi?t v?i nhau. Tình tr?ng này c?n s?m ch?m d?t vì c?ng ??ng ng??i Ch?m ngày nay là thành t? b?t kh? phân c?a dân t?c Vi?t Nam. Quá kh? c?a ng??i Ch?m c?ng là quá kh? chung c?a ng??i Vi?t Nam. Tìm hi?u l?ch s? v??ng qu?c Chiêm Thành x?a, chính vì th?, không nh?ng là m?t b?t bu?c l?ch s? mà còn là m?t bi?u l? tình c?m ?? hàn g?n nh?ng tai h?a mà c?ng ??ng ng??i Vi?t Nam nói chung ?ã gây ra cho nh?ng dân t?c anh em tr??c khi cùng nhau b?t tay xây d?ng l?i m?t ??t n??c chung. Quan ni?m v? ??t ?ai, lãnh th? và t? ch?c chính tr? Tr??c khi ?i sâu vào ph?n tìm hi?u l?ch s? v??ng qu?c Chiêm Thành x?a, t??ng c?ng nên duy?t l?i m?t s? quan ni?m v? ??t ?ai và lãnh th? c?a ng??i Kinh và ng??i Ch?m. Có n?m v?ng y?u t? này, chúng ta s? d? dàng theo dõi nh?ng chuy?n bi?n l?ch s? ti?p theo và k?t qu? t?t y?u c?a nó. Khuy?t ?i?m c?a nh?ng nhà vi?t s? hay nghiên c?u dân t?c h?c là th??ng d?a trên nh?ng quan ?i?m v?n hóa và tình c?m c?a mình ?? phê phán các dân t?c khác, hi?u l?m và ng? nh?n là không tránh kh?i.??t ?ai và lãnh th? tuy là nh?ng giá tr? c? th? nh?ng quan ?i?m c?a ng??i Kinh và ng??i Ch?m r?t khác nhau. ??i v?i ng??i Kinh, ??t ?ai và lãnh th? v?a là m?t giá tr? v?t ch?t v?a là m?t bi?u t??ng tình c?m, trong khi ??i v?i ng??i Ch?m ?ó là m?t giá tr? tâm linh và là m?t bi?u t??ng th?n quy?n.Qua nh?ng ??t di dân liên t?c t? h?n m?t ngàn n?m qua, lãnh th? c?a ng??i Kinh không ng?ng m? r?ng theo th?i gian và c?ng ??ng ng??i Kinh ngày nay ?ã có m?t t?i kh?p n?i trên th? gi?i. Ng??i Kinh tuy r?t quí ??t ?ai nh?ng ?ó ch? là m?t tài s?n c?n ph?i b?o v?, m?t k? ni?m c?n ph?i gi? gìn. R?t ít ai ch?u giam mình n?i chôn nhau c?t r?n n?u ?i?u ki?n sinh s?ng n?i ?ó khó kh?n. N?i nào có th? an c? l?c nghi?p ???c, n?i ?ó tr? thành quê h??ng, n?i nào sinh s?ng khó kh?n thì b? ?i tìm n?i khác. Và khi ra ?i, ng??i Kinh mang theo c? bàn th? t? tiên, gia ph? và tín ng??ng ?i theo, do ?ó không có v?n ?? m?t g?c hay m?t c?i ngu?n.Suy cho cùng, ng??i Kinh v?a là m?t dân t?c du m?c v?a là m?t dân t?c phù sa, b?i vì, m?t m?t, l?ch s? dân t?c Kinh là m?t l?ch s? di dân th??ng tr?c và cu?c di dân này ??n nay ch?a ch?m d?t, m?t khác, ng??i Kinh ch? g?n bó v?i nh?ng vùng ??t th?p, ??t ??ng b?ng c?nh nh?ng dòng sông hay tr?c l? giao thông, ít ai ch?u g?n bó ??i mình v?i r?ng núi hay bi?n c? bao la.Trên ph?m vi l?n h?n là lãnh th?. Lãnh th? bao g?m c? ??t ?ai, b?u tr?i và vùng n??c, có l?n ranh nh?t ??nh và thu?c ch? quy?n m?t qu?c gia. ??i v?i ng??i Kinh, lãnh th? là m?t ph?m trù ?o, không c? th?, cha chung không ai ti?c. Lãnh th? r?ng h?p ra sao là v?n ?? trách nhi?m c?a nh?ng ng??i lãnh ??o qu?c gia, không ?nh h??ng gì ??n ??i s?ng th??ng ngày c?a ng??i dân.Ng??i Ch?m thì ng??c l?i, ??t ?ai là m?t v?t th? thiêng liêng không th? sang nh??ng và ch?i b?. T? ngàn x?a cha ông ?ã ? ?ây thì con cháu ??i sau ph?i ? ?ó, không ai t? quy?n r?i b? quê cha ??t t? ??nh c? n?i khác. R?i b? quê cha ??t t? là t? b? dòng t?c, t? b? th?n linh. Chính vì th?, trong su?t dòng l?ch s? ???ng ??u v?i ng??i Kinh, c?ng ??ng ng??i Ch?m ch?p nh?n m?i hy sinh và gian kh? ?? gi? ??t và bám ??t, cho dù quê h??ng không còn hay b? t??c m?t. T?t c? nh?ng l? l?c trong tri?u chính và ngoài dân gian ??u nh?m vinh danh các v? th?n cai qu?n ??t ?ai, vì ??t là ngu?n s?ng và c?ng là n?i ng? tr? c?a các v? th?n b?o v? ??t, che ch? gia ?ình và ??ng t?c. N?u vì m?t lý do nào ?ó ngoài ý mu?n m?t ng??i Ch?m ph?i r?i b? quê h??ng ?i n?i khác l?p nghi?p, sinh ho?t tâm linh c?a ng??i ?ó luôn g?n li?n v?i n?i sinh quán c?, vì không ai ???c quy?n mang bàn th? t? tiên và th?n linh ?i theo, con ng??i l? thu?c th?n linh ch? không ng??c l?i. H?n n?a n?u ph?i ly h??ng, ng??i ?ó c?ng không th? ?i ra ngoài lãnh th? ?ã ???c th?n linh che ch?, ngh?a là ch? gi?i h?n trong vùng ??t c?a ??ng t?c mà thôi. ?ó là lý do gi?i thích t?i sao t?i ng??i Ch?m không di c? ra kh?i ??a bàn c? trú c?a h? và t?i nhi?u n?i, nh?t là ? Bình Thu?n, ng??i Ch?m ??nh c? t?i m?t làng cách xa n?i sinh quán c? c? tr?m cây s? nh?ng v?n mu?n l? thu?c v? hành chánh và nghi l? t?i làng c?. ??o H?i khi du nh?p vào ?ây c?ng ph?i thích nghi v?i tâm lý tôn th? th?n linh c?a ng??i Ch?m ?? ???c ch?p nh?n và ?ã bi?n c?i thành ??o Bani. T?t c? ch? vì ng??i ph? trách l? nghi và s? b? hành chánh ??a ph??ng là các th?y Paseh, Tapah (n?u là giáo dân ??o Bà La Môn) và các th?y Char, Po Adhya, Po Bac (n?u là giáo dân ??o Bani). ?ây là m?t khó kh?n v? qu?n tr? hành chánh mà các chính quy?n ng??i Kinh không hi?u n?i và mu?n xóa b?, nhi?u tranh ch?p ?áng ti?c ?ã x?y ra.Nhi?u ng??i s? h?i dân s? v??ng qu?c Chiêm Thành x?a bây gi? ? ?âu ? Không l? ?ã b? tiêu di?t h?t sao ? Con s? 100.000 ng??i Ch?m t?i Bình Thu?n và Châu ??c có ph?n ánh ?úng s? th?t không ?Câu tr? l?i là không và dân chúng g?c Ch?m v?n còn nguyên v?n. Ng??i Ch?m ??ng b?ng không ?i ?âu c?, h? ?ã ? l?i trên lãnh th? c? t?i mi?n Trung và v?i th?i gian ?ã tr? thành công dân Vi?t Nam m?t cách tr?n v?n. Có th? nói không m?t ng??i Vi?t Nam nào sinh s?ng t? lâu ??i t?i mi?n Trung nào mà không mang ít nhi?u dòng máu Champa trong ng??i. ?i?u này c?ng r?t d? khám phá, ít nh?t là v? hình dáng : da ng?m ?en, vai ngang, m?t vuông, tóc d?n sóng, vòm m?t sâu, m?t b?u d?c hai mí, m?i cao, môi d?y, mi?ng kín. C?ng không ph?i vô tình mà cách phát âm c?a ng??i mi?n Trung khác h?n ph?n còn l?i c?a ??t n??c, v?i nhi?u âm s?c th?p c?a ng??i Champa. ?ó là ch?a k? nh?ng danh t? có ngu?n g?c Champa. C?ng không ph?i tình c? mà các ?i?u múa hát c?a ng??i Ch?m tr? thành nh?ng ?i?u múa hát trong cung ?ình và ngoài dân gian th?i Nguy?n. Nêu ra m?t vài tr??ng h?p c? th? trên ch? ?? ch?ng minh m?t ?i?u : dân c? v??ng qu?c Champa c? ?ã h?i nh?p hoàn toàn vào xã h?i Vi?t Nam. Nh?c l?i quá kh? c?a ng??i Ch?m c?ng là nh?c l?i quá kh? c?a c?ng ??ng ng??i Vi?t t?i mi?n Trung nói chung.V? chính tr?, v??ng qu?c Champa ???c t? ch?c theo ??nh ch? liên bang. Tr??c khi b? xóa tên, v??ng qu?c Chiêm Thành là m?t k?t h?p c?a nhi?u ti?u v??ng qu?c, t? ?èo Ngang (Qu?ng Bình) ??n m?i Kê Gà (Bình Thu?n). M?i ti?u v??ng cai tr? m?t lãnh th? riêng, v?i m?t dân s? nh?t ??nh, sinh ho?t ??c l?p v?i các ti?u v??ng khác và không can thi?p vào n?i b? c?a nhau. M?t cách không chính xác, v??ng qu?c Chiêm Thành c? (Campapura) có ít nh?t n?m ti?u v??ng qu?c : Indrapura (Bình Tr? Thiên), Amaravati (Qu?ng Nam), Vijaya (Ngh?a Bình), Kauthara (Phú Khánh) và Panduranga (Bình Thu?n). Có th? thêm ti?u v??ng qu?c Aryaru (Phú Yên) là sáu, nh?ng s? hi?n di?n c?a ti?u v??ng qu?c này trong l?ch s? Chiêm Thành không rõ ràng.Trong m?i ti?u v??ng qu?c c?ng có s? phân chia quy?n hành gi?a các lãnh chúa ??a ph??ng. Chính sách ??a ph??ng t?n quy?n này ?ã ???c tri?u ?ình Vi?t Nam công nh?n n?m 1471, khi thành ?? Bàn, kinh ?ô v??ng qu?c Chiêm Thành, v?a b? ?ánh chi?m : ??t Qu?ng Nam ???c chia thành nhi?u lãnh ??a khác nhau và giao cho nh?ng lãnh chúa Champa ??a ph??ng cai qu?n. V??ng quy?n trung ??ng Chiêm Thành ch? gi? vai trò th?n quy?n, gìn gi? s? th?ng nh?t và s? v?n toàn lãnh th? mà thôi, nh?ng sinh ho?t khác ??u do các ti?u v??ng qu?c ??a ph??ng ??m nhi?m. Khi có nhu c?u hay g?p nguy bi?n, tri?u ?ình trung ??ng nhân danh th?n linh b?o v? v??ng qu?c kêu g?i các ti?u v??ng ??a ph??ng ?óng góp nhân tài, v?t l?c xây d?ng ??n ?ài, chu?n b? chinh chi?n hay tri?u c?ng các th? l?c l?n m?nh h?n. V? th?n bao v? v??ng qu?c Chiêm Thành ???c bi?t ??n nhi?u nh?t là n? th?n Yan Po Nagar (Bà M? ??t N??c hay Thiên Y Thánh M?u), ??n th? ??t t?i Xóm Bóng, Nha Trang.V? biên gi?i, l?n ranh phân chia gi?a các ti?u v??ng qu?c và v??ng qu?c Chiêm Thành c? v?i các th? l?c chính tr? ???ng th?i là m?t biên gi?i th?n quy?n, không ai ???c quy?n v??t qua và c?ng không ai có quy?n xâm ph?m. V??ng tri?u Chiêm Thành không có tham v?ng ??t ?ai, h? ch? t?p trung phát tri?n và b?o v? nh?ng ??t ?ai thu?c quy?n s? h?u mà thôi. Nh?ng chuy?n bi?n l?ch s? sau ?ây ch?ng minh ?i?u ?ó.T??ng Lâm : ??a bàn xác ??nh b?n th?R?t khó xác ??nh m?c th?i gian ?? bi?t v??ng qu?c c? Chiêm Thành ?ã ???c hình thành t? h?i nào. Ph?n l?n nh?ng nhà kh?o c? và s? h?c ??u ??ng ý là v??ng qu?c này xu?t hi?n vào ??u công nguyên, t?c là th?i gian ng??i Ch?m b?t ??u có ch? vi?t, ch? Ph?n c?. Nói nh? v?y không có ngh?a là tr??c ?ó ng??i Ch?m không có lãnh th?, không có t? ch?c chính quy?n và không có l?ch s? riêng. B?n th? Chiêm Thành có tr??c danh x?ng. T? ch?c chính quy?n c?a h? có th? ?ã thành hình cùng lúc v?i s? xu?t hi?n c?a các L?c h?u, L?c t??ng trên ??a bàn l?u v?c sông H?ng và sông Mã c?a n??c V?n Lang, th?i Hùng V??ng.Nh?ng tài li?u có d?u v?t th?i gian rõ ràng (s? li?u c? Trung Hoa và các bia ký) ghi nh?n v??ng qu?c c? Chiêm Thành chính th?c xu?t hi?n vào kho?ng th? k? th? 2, n?m 192 khi qu?c gia Lâm ?p ra ??i. Th?t ra v??ng qu?c này tr??c ?ó có r?t nhi?u tên : H? Tôn Tinh, T??ng Lâm. Sau này ???c ??ng hóa v?i các tên Lâm ?p, Hoàn V??ng Qu?c, Chiêm Thành (Campapura), Phan Rang (Panduranga), cu?i cùng là tr?n Thu?n Thành (Pradara). Nh?ng tên g?c Ph?n v?a k? ??u do ng??i Trung Hoa hay ng??i Vi?t ??t ra, d?a theo cách phát âm c?a ng??i ??a ph??ng mà g?i.V? n??c H? Tôn Tinh, sách L?nh Nam Chích Quái vi?t: "X?a kia bên ngoài lãnh th? Âu L?c có m?t v??ng qu?c mang tên Di?u Nghiêm [có th? là Phù Nam]. V? vua c?a v??ng qu?c này có tên là Tràng Minh, hi?u Qu? V??ng [Dasanana] có m??i ??u. Phía b?c v??ng qu?c này có m?t v??ng qu?c khác tên H? Tôn Tinh [qu?c gia c?a ng??i kh?] do vua Dasaratha cai tr?. Hoàng t? Chung T? [Rama], ng??i k? v? vua Dasaratha, có m?t ng??i v? là công chúa B?ch Tinh [Sita]. Công chúa B?ch Tinh có m?t s?c ??p tuy?t tr?n không gi?ng ng??i phàm. Qu? V??ng, mê h?n tr??c s?c ??p c?a B?ch Tinh, mang binh sang ?ánh n??c H? Tôn Tinh c??p công chúa v? n??c. Hoàng t? Chung T?, quá c?m gi?n, d?n ??u m?t ?oàn h?u binh xe núi b?ng bi?n ti?n vào v??ng qu?c Di?u Nghiêm, gi?t Qu? V??ng, ??a công chúa B?ch Tinh v?".Theo nh?n xét c?a h?c gi? Huber (La Légende du Ramayana en Annam, Etudes indochinoises), H? Tôn Tinh có th? là v??ng qu?c Champa c?. Nh?ng qu?c gia ch?u ?nh h??ng n?n v?n minh ?n ?? th?i ?ó ??u có s? tích gi?ng nhau, t?i Indonésia trong các ??n th? Bà La Môn l?n ??u kh?c chuy?n th?n tho?i này trên t??ng ?á. Chuy?n Qu? V??ng có m??i ??u ch? là cách mô t? thô thi?n ngai vàng c?a các v? vua trong th?n tho?i ?n ?? và Phù Nam th??ng có hình con r?n h? mang [naja] m??i ??u.V? ??t T??ng Lâm, các s? li?u Trung Hoa xác quy?t ?ó là ph?n ??t ? vùng c?c nam qu?n Nh?t Nam x?a kia, tr?c thu?c quy?n quan tr? hành chánh c?a Giao Châu th?i B?c thu?c, ngày nay là các t?nh Qu?ng Nam, Qu?ng Ngãi, Bình ??nh (có tài li?u ghi ??n c?a ??i Lãnh, Phú Yên). Nh?ng nhà kh?o c? ph??ng Tây cho r?ng T??ng Lâm có th? là ph?n ??t ch?y d?c theo b? bi?n, t? ?èo Ngang ??n ?èo H?i Vân, n?m trong lãnh th? các t?nh Ngh? An, Hà T?nh, Qu?ng Bình, Qu?ng Tr? và Th?a Thiên, g?i chung là Thanh Ngh? T?nh và Bình Tr? Thiên. M?t s? h?c gi? ng??i Ch?m xác nh?n lãnh th? T??ng Lâm bao g?m : Indrapura (Bình Tr? Thiên), Amavarati (Qu?ng Nam) và Vijaya (Ngh?a Bình), sau này g?i chung là B?c Chiêm Thành.Nh? v?y, v? v?n hóa, T??ng Lâm là n?i t?p c? c?a nhi?u nhóm ng??i xu?t thân t? nhi?u n?n v?n hóa khác nhau, m?t s? pha tr?n v?n hóa t? nhiên gi?a các gi?ng ng??i vào th?i hoang s?. ??u tiên là s? pha tr?n v?n hóa gi?a các nhóm Indonésien di c? (v?n hóa Indus) và c? Mã Lai (v?n hóa Sa Hu?nh), k? là v?i nhóm Vi?t t?c s? s? (v?n hóa ?ông S?n), sau có thêm ng??i Hán (v?n hóa Kh?ng M?nh) t? ph??ng b?c di c? xu?ng và ng??i Môn Khmer (v?n hóa Óc Eo-Phù Nam) t? tây-nam ?i lên. Cu?i cùng là nh?ng nhóm Malayo-Polynésien (v?n hóa Mã Lai - ?a ??o hay Nam ??o) t? bi?n c? tràn vào h?i ??u công nguyên. Nhóm sau cùng, hùng m?nh h?n, ?ã thu ph?c hay ??ng hóa nh?ng nhóm có tr??c, ?? ch? còn y?u t? Nam ??o ??c tôn, và thi?t ??t quy?n cai tr? lâu dài (th? k? 1 tr??c và sau công nguyên). M?t s? c? dân b?n ??a, không ch?p nh?n hay không ch?u n?i s? cai tr? c?a nhóm di dân m?i t?i, ?ã di t?n lên vùng r?ng núi sinh s?ng và tr? thành nh?ng nhóm s?c t?c thi?u s? ngày nay, nh?ng không vì v?y mà quan h? gi?a ??ng b?ng và mi?n núi b? c?t ??t, dân c? hai vùng ?ã n??ng t?a nhau ?? t?n t?i trong su?t th?i gian qua.Sang th? k? th? 2, m?t s? th??ng nhân ?n ?? ??n vùng ??t này buôn bán và luôn ti?n ph? bi?n n?n v?n minh và v?n hóa mà h? th?a h??ng cho thành ph?n c?m quy?n ??a ph??ng và m?t s? c? ch? t? ch?c qu?c gi? ?ã ???c thành hình t? mi?n Nam lên mi?n B?c. M?t t?m bia ?á tìm ???c ? làng Võ C?nh (Nha Trang) cho bi?t v? v??ng cai tr? vùng ??t phía nam vào th? k? th? 2 tên là Sri Mara, không có ph?n k? ti?p. Nhi?u h?c gi? cho r?ng v? v??ng ?ó là Khu Liên, ng??i thành l?p v??ng qu?c Lâm ?p ? phía b?c, là sai. Sri Mara ch? là m?t ti?u v??ng Champa ? phía nam (Kauthara), trong khi Khu Liên là m?t ti?u v??ng khác ? phía b?c (Indrapura).Do n?m c?nh lãnh th? v?i Trung Qu?c, s? hình thành v??ng qu?c Champa phía b?c ???c bi?t ??n nhi?u nh?t b?i các ngu?n s? li?u Trung Hoa ?? l?i và c?ng nh? ?ó ng??i ta bi?t thêm quan h? gi?a ng??i Vi?t (các L?c h?u và L?c t??ng) và ng??i Ch?m trong th?i B?c thu?c ?ã r?t g?n bó.C?ng nên bi?t ??t Giao Châu, t?c n??c V?n Lang c? là thu?c ??a c?a nhà ?ông Hán (-202 ??n + 220) t? n?m 111 tr??c công nguyên. Sau khi di?t xong nhà Tri?u (Tri?u ?à), Hán V? ?? chia ??t Âu L?c (V?n Lang c?) ra làm ba qu?n : Giao Ch?, C?u Chân và Nh?t Nam. Theo Ti?n Hán th?, qu?n Giao Ch? có 92.440 h? g?m 746.237 dân, qu?n C?u Chân có 35.743 h? g?m 166.013 dân và qu?n Nh?t Nam có 15.460 h? g?m 69.485 dân. Qu?n Nh?t Nam có n?m huy?n : Tây Quy?n (Hà T?nh), Ty C?nh hay Ty ?nh (Qu?ng Bình), Châu Ngô (Qu?ng Tr?), Lô Dung (Th?a Thiên) và T??ng Lâm (t? Qu?ng Nam tr? xu?ng).Không ch?p nh?n s? cai tr? c?a ng??i Hán, m?t s? dân c? (các nhóm L?c h?u, L?c t??ng) t? các qu?n Giao Ch?, C?u Chân và Nh?t Nam ?ã ho?c tr?n lên các vùng r?ng núi phía tây ?n náu, ho?c ch?y xu?ng các vùng c?c nam (huy?n T??ng Lâm) h?p l?c v?i nh?ng nhóm dân c? b?n ??a ch?ng l?i quân Hán. Huy?n T??ng Lâm tr? thành ??a bàn tranh ch?p quy?n l?c gi?a quan quân nhà Hán v?i các nhóm c? dân b?n ??a trong su?t th?i k? B?c thu?c. Tr??ng Tôn, thái thú qu?n C?u Chân (25-56 tr??c công nguyên), mô t? dân chúng huy?n T??ng Lâm là "nh?ng gi?ng ng??i còn man di, ch? bi?t b?t cá và s?n thú r?ng, không bi?t cày c?y. B?n ng??i này r?t b?t tr?, th??ng hay n?i lên ch?ng l?i thiên tri?u, ??t nhà, gi?t ng??i, c??p c?a, r?i rút vào r?ng sâu m?i khi quân ti?p vi?n ??n".T?i Giao Ch?, n?m 42, m?t L?c t??ng tên Thi Sách n?i lên ch?ng l?i s? cai tr? hà kh?c c?a quân Hán nh?ng th?t b?i, ông b? quân ?ô h? gi?t ch?t. V? là Tr?ng Tr?c, cùng em là Tr?ng Nh?, ti?p n?i cu?c kháng chi?n ch?ng l?i nhà Hán. Hai Bà chiêu m? ngh?a binh g?c Nam ??o phía nam và L?c Vi?t phía b?c, ?ánh ?u?i quân ?ô h? ra kh?i x? s?. Binh l?c c?a Hai Bà chi?m 65 thành trì trong các qu?n Nh?t Nam, C?u Chân và Giao Ch?. Hán v??ng (Quang V? ??) ph?i c? Ph?c Ba t??ng quân Mã Vi?n mang ??i quân sang ?ánh d?p và chi?m l?i nh?ng ph?n ??t ?ã m?t. ?? xác nh?n uy quy?n c?a nhà Hán, Mã Vi?n cho d?ng c?t ??ng kh?c sáu ch? : "Tr? ??ng chi?t, Giao Ch? di?t" [Tr? ??ng ngã xu?ng, Giao Ch? không còn]. Thông ?i?p này th?t ra là m?t l?i nh?n nh? ?ám quan quân ??a ph??ng : mu?n gi? yên ??t Giao Ch? ph?i ng?n ch?n phi?n quân t? phía nam tràn lên, n?u không ??t Giao Ch? s? m?t. Quan quân ??a ph??ng ? ?ây ph?i hi?u là quan quân nhà Hán và quan quân L?c Vi?t h?p tác v?i nhà Hán cai tr? ??t Giao Ch? (g?i chung là ng??i Kinh, t?c ng??i ??nh c? trên ??ng b?ng).L?nh c?a Ph?c Ba t??ng quân Mã Vi?n có l? ?ã ???c ?ông ??o dân chúng ??a ph??ng nghe theo nên, theo truy?n thuy?t, khi ?i ngang tr? ??ng m?i ng??i ph?i ném m?t c?c ?á vào chân tr? ??ng ?? nó luôn ???c ??ng v?ng. S? ki?n này gi?i thích s? qua l?i ? khu v?c biên gi?i phía nam qu?n Giao Ch? c?a các th??ng nhân phía b?c r?t là t?p n?p. Lâu d?n tr? ??ng b? l?p, ngày nay không còn d?u v?t do ?ó không bi?t ? ?âu. C?ng có th? Mã Vi?n, sau khi di?t xong hai Bà Tr?ng, ?ã thi hành m?t chính sách cai tr? m?m d?o h?n ?? l?y lòng dân chúng ??a ph??ng, vì không có s? sách nào nh?c ??n nh?ng cu?c b?o ??ng c?a ng??i Giao Ch? ch?ng l?i thiên tri?u trong su?t h?n 50 n?m sau ?ó.Tr? ??ng này là m?c ranh gi?i ??u tiên gi?a nhà Hán và dân c? g?c Nam ??o. S? ki?n này ch?ng minh các nhóm dân c? g?c Kinh theo nhà Hán sinh s?ng trên ph?n ??t phía nam qu?n Nh?t Nam r?t s? nh?ng cu?c ti?n công c?a ng??i Nam ??o phía d??i. V? ??a ?i?m c?a tr? ??ng, s? c? Trung Hoa (H?u Hán Th? và Thuy Kinh chú) ghi chép r?ng nó n?m ? ph?n lãnh th? c?c nam c?a nhà Hán (qu?n Nh?t Nam) ? huy?n C?u Phong (còn g?i là C? Phong, t?nh Qu?ng Tr? ngày nay). Nh?ng ngu?n s? khác (T?n th?, Nam T? th? và L??ng th?) c?ng xác nh?n tr? ??ng ???c d?ng lên ? phía nam huy?n T??ng Lâm (phía b?c Th?a Thiên). Có sách (Tân ???ng th?) ghi tr? ??ng ???c d?ng lên ? phía nam Qu?ng Châu.D?u ngo?c v? hai Bà Tr?ngNgu?n g?c c?a hai Bà Tr?ng c?ng c?n ???c nghiên c?u l?i, vì trong th?i k? này ??t Giao Ch? ch?u ?nh h??ng v?n hóa Trung Hoa. Sau g?n hai th? k? b? ?ô h? (t? –111 ??n +42) ch? ?? m?u h? c?a ng??i L?c Vi?t b? ch? ?? ph? h? do ng??i Hán mang t?i l?n át, m?t d?n ?nh h??ng r?i bi?n m?t trong xã h?i th??ng l?u và gi?i quí t?c. Ng??i ph? n? b?n ??a tuy m?t ?i vai trò lãnh ??o xã h?i, nh??ng ch? cho phái nam, nh?ng uy quy?n c?a h? v?n ???c tôn tr?ng trong gi?i dân gian (gia t?c và gia ?ình).Trong th?i B?c thu?c, nhà ?ông Hán mu?n xóa b? n?n v?n hóa ?ông S?n c?a các nhóm L?c Vi?t ?? ch? còn v?n hóa Trung Hoa, các quan cai tr? ?ã thay th? ch? ?? m?u h? b?ng ch? ?? ph? h?, khuyên khích ??nh c?, c?i ??i l?i ?n m?c và canh tác nông nghi?p. Ch? ?? m?u h? c?a các dòng L?c h?u, L?c t??ng b? xóa b? d?n theo t?ng chính sách cai tr? c?a các quan thái thú t? B?c tri?u g?i xu?ng. Có l? ph?n l?n các nhóm L?c Vi?t sinh s?ng trên l?u v?c sông H?ng ch?p nh?n s? cai tr? c?a ng??i Hán, ch? m?t s? ít còn l?i t? ch?i s? h?i nh?p này ?ã rút lên mi?n núi sinh s?ng và tr? thành nh?ng nhóm ng??i M??ng ngày nay (gia ?ình hai Bà Tr?ng có l? là m?t trong nh?ng nhóm này), hay ch?y xu?ng phía nam k?t h?p v?i các nhóm Nam ??o, v?n còn mang n?ng y?u t? m?u h?.S? sách Trung Hoa nói r?ng hai Bà Tr?ng, thu?c dòng "man di", là ch? em sinh ?ôi, quê t?i xã C? Lai, huy?n Châu Diên, qu?n Phong Châu (làng H? Lôi, huy?n Yên Lãng, t?nh Phúc Yên ngày nay). Tr?ng Tr?c l?y ch?ng là Thi Sách, ng??i huy?n Châu Diên (V?nh Yên) và ??nh c? t?i quê ch?ng. S? sách Vi?t Nam cho r?ng hai Bà thu?c dòng L?c h?u, L?c t??ng (v?n hóa ?ông S?n), quê ? huy?n Mê Linh (ngo?i thành Hà N?i), t? Ba Vì ??n Tam ??o, ??t b?n b? c? c?a các vua Hùng, sinh s?ng b?ng ngh? nuôi t?m, do ?ó m?i có tên Tr?ng Ch?c (kén d?y) và Tr?ng Nh? (kén m?ng), sau này ??c tr?i thành Tr?ng Tr?c và Tr?ng Nh?.Thi Sách là m?t quan l?i b?n ??a thu?c dòng L?c t??ng, h?p tác v?i quan quân nhà Hán cai tr? Châu Diên. Sau khi c??i Tr?ng Tr?c, có th? ?ã b? ?nh h??ng b?i ý chí ??c l?p c?a gia t?c bên v?, ?ã ch?ng l?i s? cai tr? c?a quan quân nhà Hán. Trong giai ?o?n này, có l? y?u t? m?u h? còn m?nh nên Thi Sách ?ã không ???c s? h??ng ?ng m?nh m? c?a dân chúng ??a ph??ng nên th?t b?i. Khi Thi Sách b? sát h?i, Tr?ng Tr?c ?ã cùng em là Tr?ng Nh? n?i lên ch?ng l?i quân Hán thì không nh?ng ?ã ???c dân chúng Giao Ch? ?ng h? mà c? dân chúng phía nam (C?u Chân, Nh?t Nam, ??c bi?t là huy?n T??ng Lâm) h??ng ?ng và tôn lên làm lãnh t?. Y?u t? m?u h? n?i b?t trong ??o quân kháng chi?n, trong n?m t?c l?n th?i ?ó hai Bà ?ã kén ch?n ???c 62 v? t??ng, trong ?ó h?n phân n?a (32 ng??i) là ph? n? nh? Thánh Thiên công chúa, Man Thi?n, Di?u Tiên, bà Lê Chân, Bát Nàn, Hoàng Thi?u Hoa, ?ào K?, Xuân N??ng, Li?u Giáp, Vi?t Huy, ? Di, ? Lã, ? T?c, Nàng ?ê, v.v... và 21 tì t??ng, trong ?ó g?n phân n?a là ph? n?.C?ng nên bi?t ch? "?, n??ng, nàng, ?ào, li?u" là nh?ng t? Hán ?? ch? ng??i phái n?. Y?u t? Ph?t giáo c?ng n?i b?t trong cách ??t tên ng??i : Man Thi?n, Di?u Tiên, Bát Nàn là nh?ng pháp danh Ph?t giáo. Y?u t? v??ng quy?n c?ng b?t ??u xu?t hi?n v?i nh?ng t??c v? nh? ng??i Hán : công chúa Thánh Thiên ???c phong binh hàm Bình Tây ??i nguyên soái, bà Lê Chân gi? ch?c Tiên Phong n? t??ng quân... Nh?ng s? ki?n n?i b?t nh?t là ??o binh c?a hai Bà Tr?ng ?ã bi?t dùng voi xung tr?n, m?t lo?i quân d?ng hoàn toàn xa l? v?i ng??i Hán. ?ây là b?ng ch?ng cho th?y s? h?p tác gi?a các nhóm dân c? sông H?ng và dân c? phía b?c mi?n Trung r?t là m?t thi?t, vì thu?n ph?c voi là ngh? c?a nh?ng ng??i mi?n núi phía tây-nam B?c ph?n. Nh?ng cu?c n?i d?y c?a ng??i Ch?m ? T??ng Lâm Sau bi?n c? hai bà Tr?ng, có l? chính sách cai tr? c?a quan quân ?ông Hán ?ã c?i m? h?n nên ??t Giao Ch? tr? nên yên bình trong h?n n?m th? k?. Ng??c l?i, tình hình chính tr? phía nam, huy?n T??ng Lâm, luôn giao ??ng.Mùa hè n?m 100, h?n 2.000 dân T??ng Lâm n?i lên phá ??n, ??t thành, gi?t m?t s? quan quân cai tr?. Chính quy?n ?ô h? ph?i huy ??ng quân c?a các qu?n huy?n khác ??n d?p, gi?t ???c ch? t??ng, cu?c n?i lo?n m?i t?m yên. T? ?ó chính quy?n nhà Hán không dám ?c hi?p m?t cách thô b?o dân c? t?i ?ây nh?ng ??t vùng ??t này d??i quy?n cai tr? tr?c ti?p, do m?t binh tr??ng s? c?m ??u, phòng h? nh?ng cu?c n?i lo?n sau này. ?? l?y lòng dân c? ??a ph??ng, quan quân nhà Hán t? ch?c phát ch?n cho dân nghèo, mi?n thu? hai n?m...M?c ?ích c?a chính sách cai tr? tr?c ti?p này là thu thu? và nh?n ph?m v?t tri?u c?ng (vàng, b?c, s?ng tê giác, ngà voi, móng chim ?ng, h??ng li?u, vai l?a...) càng nhi?u càng t?t. Thu? và ph?m v?t tri?u c?ng do nh?ng lãnh chúa ??a ph??ng (thu?n ph?c nhà Hán) thay m?t thiên tri?u quyên góp trong dân chúng. Nh? v?y nhà Hán v?a có thu nh?p v?a không hao t?n ngân qu?, l?i duy trì ???c ?nh h??ng trên vùng ??t ?ó, bù l?i lãnh chúa ??a ph??ng ???c thiên tri?u s?c phong và ???c b?o v? khi b? t?n công.Theo s? li?u c? c?a Trung Hoa (H?u Hán th?, L?u Long truy?n, Mã Vi?n truy?n) ghi l?i thì ng??i huy?n T??ng Lâm luôn ch?ng ??i l?i chính sách cai tr? c?a nhà Hán và th??ng tranh ch?p l?n nhau v? quy?n cai tr? t?i vùng ??t này. T??ng Lâm ? quá xa chính qu?c nên s? cai tr? tr?c ti?p c?a nh?ng quan ?ô h? và binh l?c thiên tri?u làm hao t?n công qu? mà l?i ích chính tr? và kinh t? ch?a ch?c ?ã cao, do ?ó ?ã r?t l? là.N?m 136, kho?ng 1.000 dân T??ng Lâm n?i lên ch?ng l?i s? cai tr? c?a nhà Hán và ?ánh chi?m huy?n T??ng Lâm, h? ?ã ??t thành và gi?t tr??ng l?i (huy?n tr??ng). N?m sau th? s? Giao Ch? là Phàn Di?n ph?i ?i?u h?n 10.000 binh s? t? hai qu?n Giao Ch? và C?u Chân xu?ng ?àn áp nh?ng th?t b?i. Thay vì ?i d?p lo?n, ?oàn quân này l?i ph?i h?p v?i dân quân T??ng Lâm ch?ng l?i và chi?m ?óng m?t s? thành quách khác trong qu?n, quan quân ?ông Hán ph?i rút lui kh?i huy?n T??ng Lâm.N?m 138, Gi? X??ng, m?t quan th? ng? s? nhà Hán ?i s? phía nam, ?ã cùng v?i các quan thái thú trong qu?n Nh?t Nam gom quân ?i d?p nh?ng cu?c n?i lo?n ? huy?n T??ng Lâm. Nh?ng sau g?n m?t n?m c? g?ng, t?t c? ??u th?t b?i, không nh?ng th? h? còn b? dân quân ??a ph??ng bao vây h?n c? n?m tr?i. T? ?ó nhà Hán m?t tin t??ng ? ?ám quan quân ??a ph??ng và ch? tin dùng quan quân t? Trung Hoa ??a xu?ng. N?m sau Hán Thu?n ?? sai t??ng C? X??ng huy ??ng 40.000 quân ? các châu Kinh, D??ng, Duyên, D? (Trung Hoa) xu?ng ?àn áp cu?c n?i d?y. C? X??ng b? quân n?i lo?n ?ánh b?i, Hán v??ng sai m?t t??ng khác tên Lý C? mang vi?n binh ti?p tr? nh?ng Lý C? vi?n b?y lý do ?? hoãn binh. Cu?c ti?n quân b? kh?ng l?i và tình hình t?m yên tr? l?i.Nh?ng k? sách c?a Lý C? là : ly gián n?i b? nh?ng ng??i n?i lo?n b?ng cách mua chu?c nh?ng lãnh chúa ??a ph??ng nh?m làm suy y?u ti?m l?c c?a dân quân T??ng Lâm ; tránh can thi?p b?ng quân s? vào nh?ng tranh ch?p c?c b? c?a ng??i ??a ph??ng ; ch? ?? l?i m?t quan l?i ng??i ??a ph??ng thay m?t thiên tri?u cai tr? ; v?n ?? lãnh ??o ??a ph??ng ?? cho ng??i ??a ph??ng ch?n l?y, ng??i th?ng cu?c ???c thiên tri?u t?n phong ; quan cai tr? ??a ph??ng ph?i là m?t lãnh chúa th?n ph?c thiên tri?u ; t??c V??ng H?u (dành cho ng??i nhà Hán) và Li?t Th? (dành cho ng??i ??a ph??ng).?? th?c hi?n m?u k? c?a Lý C?, Hán v??ng phong Tr??ng Ki?u làm th? s? Giao Ch? và Chúc L??ng làm thái thú C?u Chân ; c? hai có nhi?m v? thu thu? và nh?n ph?m v?t t? nh?ng quan l?i ???c nhà Hán t?n phong. Tr??ng Ki?u ?ã thu ph?c ???c hàng ch?c ngàn th??ng dân Nh?t Nam và T??ng Lâm qui thu?n Hán tri?u.N?m 144, dân chúng qu?n Nh?t Nam và huy?n T??ng Lâm l?i n?i lên ch?ng l?i ách cai tr? c?a nhà Hán, nh?ng b? th? s? H? Ph??ng ?ánh b?i. N?m 157, m?t ng??i tên Chu ??t cùng v?i dân chúng C?u Chân n?i lên gi?t huy?n l?nh ? C? Phong và thái thú Nghê Th?c chi?m quy?n lãnh ??o. S? k?t h?p t? nhiên gi?a dân chúng hai qu?n C?u Chân và Nh?t Nam gây nhi?u b?i r?i cho các quan quân cai tr?. D??i s? ch? huy c?a ?ô úy qu?n C?u Chân là Ng?y Lãng, quân Hán ph?n công quy?t li?t, gi?t h?n 2.000 dân C?u Chân, phe n?i lo?n ph?i ch?y xu?ng phía nam chi?m qu?n Nh?t Nam và ch?ng tr? l?i. Trong ba n?m li?n, t? 157 d?n 160, l?c l??ng ngh?a quân huy?n T??ng Lâm, kho?ng 20.000 ng??i, ti?n lên ?ánh quân Hán và chi?m nhi?u huy?n khác c?a Nh?t Nam. Vài n?m sau, n?m 178, L??ng Long c?m ??u cu?c kh?i ngh?a ch?ng l?i quân Hán, chi?m ???c nhi?u vùng ??t t? Giao Ch? ??n H?p Ph? và t? C?u Chân ??n Nh?t Nam ; n?m 181 Hán v??ng c? Lã ??i mang ??i quân sang ?ánh d?p tình hình m?i t?m yên. ??n ??i Hán S? Bình (190-193), nhân n?i tình Trung Hoa lo?n l?c, dân chúng T??ng Lâm, ph?i h?p v?i dân c? hai qu?n C?u Chân và Nh?t Nam, n?i lên ?ánh ?u?i quân Hán và ??t th?ng l?i sau cùng. N?m 192, ti?u v??ng qu?c Champa ??u tiên phía b?c chính th?c ra ??i, d??i tên Lâm ?p. Ti?u v??ng qu?c này là ??u tàu m? ??u cu?c ??u tranh giành ??c l?p c?a ng??i Kinh ? phía b?c và là phong trào th?ng nh?t v??ng qu?c Chiêm Thành ? phía nam. Nguy?n V?n Huy   Theo e-ThongLuan.org

T? sau n?a th? k? th? hai sau công nguyên, ph?n lãnh th? c?c nam Giao Ch? tr? nên khó tr?, dân c? b?n ??a liên t?c n?i lên ch?ng l?i chính sách cai tr? hà kh?c c?a chính quy?n ?ô h? nhà Hán. Huy?n T??ng Lâm tr? thành n?i tranh ch?p th??ng tr?c gi?a quan quân ?ô h? và nhân dân ??a ph??ng. N?m 190, ng??i T??ng Lâm n?i lên gi?t th? s? Chu Phù và chi?m huy?n thành. Vài n?m sau, n?m 192, dân c? T??ng Lâm l?i n?i lên gi?t huy?n l?nh (huy?n tr??ng) và tôn Khu Liên, con m?t quan công tào (xã tr??ng) ??a ph??ng, lên làm vua. Khu Liên t? ti?n xén m?t ph?n lãnh th? c?c nam c?a qu?n Nh?t Nam - huy?n T??ng Lâm – thành l?p m?t v??ng qu?c riêng : Lâm ?p.   Lâm ?p : m?t bi?n c? l?ch s? Cho ??n nay g?n nh? không m?t s? gia Vi?t Nam nào quan tâm ??n bi?n c? Lâm ?p. Có l? nhi?u ng??i cho r?ng Lâm ?p không quan tr?ng vì không dính líu gì, n?u không mu?n nói là thù ??ch, v?i ng??i Vi?t Nam. T?t c? ??u r?t l?m. Cu?c n?i d?y c?a ng??i Lâm ?p là c?a chính dân t?c Vi?t Nam, ng??i Vi?t c?, vào th?i ?ó. Lâm ?p là m?t bi?n c? l?ch s? tr?ng ??i, m? ??u giai ?o?n ??u tranh giành ??c l?p c?a nh?ng dân t?c b? ??t d??i ách ?ô h? c?a ng??i Hán. ?ây là l?n ??u tiên trong l?ch s? Trung Hoa, m?t lãnh th? ??t d??i quy?n ki?m soát tr?c ti?p c?a thiên tri?u ?ã t? tách ra và tuyên b? ??c l?p. S? ki?n này trái v?i nguyên t?c t? ch?c chính quy?n c?a ng??i Hoa, vì t? th? k? th? hai tr??c công nguyên tr? ?i, d??i th?i nhà Hán, nguyên t?c trung ??ng t?p quy?n ?ã là n?n t?ng c?a các chính sách cai tr? c?a ng??i Trung Hoa, không có ngo?i l?. Giao Ch? th?i ?ó là m?t ph?n lãnh th? Trung Hoa, các quan cai tr? ??u do thiên tri?u tr?c ti?p ch? ??nh, m?i ý ?? ly khai hay t? tr? ??u b? tr?ng tr?. M?c ?ích c?a chính sách trung ??ng t?p quy?n này là gi? gìn và b?o v? s? toàn v?n gi?ng nòi, ng??i Hán không ch?p nh?n b?t c? m?t pha tr?n ch?ng t?c nào ngoài ch?ng t?c Hán v?i nhau. M?t l?n c?n khó ch?u là trong su?t th?i B?c thu?c, ??i b? ph?n gi?i "quí t?c" L?c Vi?t (L?c h?u và L?c t??ng), và ng??i Kinh - b? khu?t ph?c b?i v?n minh và v?n hóa do ng??i Hán mang l?i - ?ã h?p tác v?i ng??i Hán trong vi?c qu?n tr? ??t n??c, ???ng nhiên ? nh?ng ??a v? th?p h?n. Nh?ng cu?c n?i d?y ch?ng l?i chính sách cai tr? hà kh?c và mu?n tách kh?i v?n minh và v?n hóa c?a ng??i Hán, ph?n l?n ??u do ng??i M??ng (hai Bà Tr?ng n?m 42 và bà Tri?u n?m 248) và ng??i Nam ??o (Mai Thúc Loan n?m 722) kh?i x??ng. Nh?ng cu?c n?i d?y c?a ng??i Kinh - Lý Bí, Tri?u Quang Ph?c, Lý Ph?t T? (th? k? 6 và 7), Phùng H?ng và D??ng Thanh (th? k? 8), Khúc Th?a M? và D??ng ?ình Ngh? (th? k? 10) - ??u xu?t phát t? ??ng c? b?t mãn c?a nh?ng ng??i c?ng tác không ???c ?u ?ãi h?n là ý chí giành ??c l?p hay mu?n tách kh?i ?nh h??ng c?a ng??i Hoa. Ch? ??n th?i Ngô Quy?n ý chí ??c l?p c?a ng??i Vi?t m?i rõ ràng nh?ng ng??i Kinh l?i xem ng??i Ch?m là ??i th?, nên ?ã không ng?ng phân bi?t ??i x? vì v?n hóa khác bi?t và uy hi?p h? trong su?t th?i k? t? ch?, quên h?n quá kh? ru?t th?t ?ã qua. Tr? v? v?i Lâm ?p, khi thành l?p v??ng qu?c riêng có l? Khu Liên không có ý ??nh tách r?i ?nh h??ng v?n minh và v?n hóa Trung Hoa, nh?ng v?i th?i gian quy?t tâm tách kh?i qu? ??o Trung Hoa ngày càng rõ nét. S? d? có s? ?o?n tuy?t này là vì t? ch?c chính tr? xã h?i c?a ng??i Hoa không còn phù h?p v?i n?n t?ng chính tr? xã h?i Lâm ?p n?a. Vào th?i k? này, th??ng nhân và tu s? ?n ?? ?ã giao ti?p m?t thi?t v?i ng??i Ch?m sinh s?ng ven bi?n mi?n Trung. Khi ? l?i ch? thu?n bu?m xuôi gió tr? v? quê c?, nh?ng ng??i ?n này ?ã truy?n cho gi?i quí t?c ??a ph??ng v?n minh và v?n hóa c?a h?, và ???ng nhiên truy?n luôn c? cách th?c t? ch?c xã h?i. Khác v?i ng??i Hoa, t? ch?c xã h?i c?a ng??i ?n d?a trên nguyên t?c t?n quy?n và phân quy?n, phù h?p v?i n?p s?ng và ??c nguy?n t? tr? c?a ng??i ??a ph??ng nên r?t ???c ?a chu?ng. ??c ?i?m c?a ng??i ?n là không dùng b?o l?c ?? áp ??t v?n hóa hay uy quy?n chính tr? c?a mình trên nh?ng xã h?i khác, kém h?n, mà ?? các thân hào ??a ph??ng t? nguy?n làm thay, sau khi h?p th? v?n minh và v?n hóa c?a h?. Tranh ch?p v?n hóa Trung Hoa và ?n ?? trong n?i b? Lâm ?p ngã ng? sau khi Khu Liên qua ??i, ch? Ph?n c? (sanscrit, m?t lo?i ch? vi?t xu?t phát t? mi?n nam ?n ?? cách ?ây h?n 2.000 n?m) tr? thành ch? vi?t chính th?c cua các tri?u v??ng. Các bia ký tìm ???c trong giai ?o?n này ??u kh?c b?ng ch? Ph?n. Qu?c th? trao ??i cua Lâm ?p v?i Trung Hoa th?i ?ó ???c vi?t b?ng ch? "H?" (ch? cua n??c H? Tôn Tinh, t?c ch? Ph?n) thay vì ch? Hán. V?n hóa ?n ??, t? phía Nam ??a lên, tr? thành v?n hóa c?a toàn v??ng qu?c Lâm ?p. ??o Bà La Môn và ??o Ph?t ???c ph? bi?n r?ng rãi trong qu?n chúng, l?n át anh h??ng ??o Kh?ng và ??o Lão cua v?n hóa Trung Hoa ?? l?i trong v??ng qu?c. C?ng nên bi?t th? cúng ông bà là tín ng??ng dân gian c?a ng??i b?n ??a, Kinh hay Ch?m, do ?ó r?t ???c kính tr?ng, giáo lý và nghi l? các tôn giáo khác ph?i thích h?p theo n?u mu?n ???c ?ng h?. V? chính tr?, các v? vua Lâm ?p ??u gán ghép tên mình v?i m?t th?n linh, th??ng là v?i Siva (còn g?i là Isvara) ?? có ??c quy?n cai tr?. Uy quy?n vua th? hi?n qua cái l?ng màu tr?ng mà dân gian không ???c dùng. Ph? tá nhà vua là các quan l?i trung ??ng và ??a ph??ng, ???c phân chia thành ba h?ng : ??ng ??u là hai v? tôn quan (senapati và tapatica-hai t? t??ng võ và v?n), k? là thu?c quan g?m ba h?ng : luân ?a ?inh (dandavaso bhatah-t??ng ch? huy c?m v?), ca luân trí ?? (danay pinang, quan h?u tr?u) và ?t tha già lan (yuvaraja-k? v??ng), sau cùng là ngo?i quan (quan l?i ??a ph??ng). Quân l?c Lâm ?p kho?ng t? 40 ??n 50.000 ng??i, g?m k? binh, t??ng binh và th?y binh, Tri?u ?ình Trung Hoa có l? c?ng mu?n ch?m d?t tình tr?ng tranh ch?p v?n hóa và chính tr? kéo dài quá lâu này nên ?ã ch?p nh?n s? ly khai m?t cách mi?n c??ng, h? ??t tên qu?c gia m?i này là Lâm ?p, thay vì H? Tôn Tinh hay T??ng Lâm nh? tr??c kia, và duy trì m?i quan h? t?t ?? nh?n càng nhi?u ph?m v?t tri?u c?ng càng t?t. V? danh x?ng, Lâm ?p ch? là s? bi?n ngh?a cua ch? T??ng Lâm. ??i v?i nhà ?ông Hán, danh x?ng Lâm ?p là m?t khinh mi?t, vì ?ó ch? là m?t ph?n ??t nho không quan tr?ng ? vùng c?c nam ?? thiên tri?u phai quan tâm tr?c ti?p. Sách Thuy Kinh Chú giai thích : "Lâm ?p là huy?n T??ng Lâm, sau bo ch? T??ng ?? ch? còn ch? Lâm". C?ng nên bi?t ngôn ng? Trung Hoa trong th?i k? này có nhi?u h?n ch? trong vi?c phiên âm các tên ngo?i qu?c : Lâm ?p là cách phát âm Vi?t hóa t? ch? Lin-yi, phiên âm t? ch? "Hindi" hay "Indi", t?c ng??i ?n. Có ng??i nói ?ó là cách phiên âm t? ch? Ph?n "Indirapura" (??t c?a ng??i ?n ??). V? sau ng??i Ch?m ??t tên ph?n ??t t? Qu?ng Bình ??n Th?a Thiên là Indrapura (??t c?a Indra, th?n s?m sét). Lâm ?p c?ng có th? do s? phát âm Vi?t hóa t? ch? "Krom" hay "Prum" (hai t?c c?a ng??i Vi?t c?) mà ra. Bình dân h?n ng??i ta giai thích : Lâm là r?ng, ?p là thôn nho v.v... Nói chung, cho dù di?n gi?i th? nào Lâm ?p là m?t ??nh ch? ??c l?p v?i v??ng tri?u Trung Hoa t?i Giao Ch?. V? tên g?i Khu Liên c?ng th?, có r?t nhi?u tranh cãi. S? sách Trung Hoa vi?t tên v? vua ??u tiên c?a Lâm ?p là Khu Liên, có sách vi?t là Khu Qu?, Khu ??t hay Khu V??ng. Nhi?u s? gia cho r?ng Khu Liên thu?c dòng dõi cua b? t?c D?a ? phía B?c… Th?t ra Khu Liên không là tên c?a ng??i nào c?, ?ó ch? là cách g?i m?t cách kính tr?ng m?t ng??i có ngôi v? cao trong m?t ??nh ch? t?p th? (làng, xã, huy?n…). ??i v?i dân chúng ??a ph??ng, "Khu" không phai là tên riêng mà là t??c v? c?a m?t t?c tr??ng (lãnh chúa), phiên âm t? ch? "Kurung" (nh? các vua Hùng) c?a ng??i Vi?t c? – hay ch? "Varman" c?a ng??i Ch?m t? ti?ng Ph?n, có ngh?a là t??c t?c tr??ng, lãnh chúa hay vua. Tr??c ?ó, n?m 137, các quan ?ô h? nhà Hán g?i quân phan lo?n ? Tây Quy?n (Qu?ng Bình) là "r? Khu Liên". Nh? v?y Khu Liên ch? là tên g?i chung nh?ng ng??i không cùng v?n hóa v?i ng??i Hán ? phía nam Giao Ch?. Tên g?i này không liên quan gì ??n danh x?ng Sri Mara (tên m?t v? v??ng tôn ng??i Ch?m khác cùng th?i k?, con bà Lona Lavana ? Panduranga) tìm th?y trên m?t bia ký b?ng ?á granít (ngang 1 mét, dày 1 mét, cao 2,5 mét) ? làng Võ C?nh (nay thu?c xã V?nh Trung), Nha Trang. V? ??a lý, v??ng qu?c Lâm ?p ? ?âu, r?ng h?p nh? th? nào ? Còn r?t nhi?u ?i?m t?i, không ai rõ. Theo s? c? Trung Hoa thì lãnh th? v??ng qu?c này là huy?n T??ng Lâm thu?c qu?n Nh?t Nam, phía nam huy?n Lô Dung (Th?a Thiên ngày nay). ???ng Th? nói Lâm ?p t? huy?n Tây Quy?n (Qu?ng Bình) tr? xu?ng. ??i Nam Nh?t Th?ng Chí nói T??ng Lâm là Bình ??nh và Phú Yên. Thuy Kinh Chú cho bi?t thu phu Lâm ?p lúc ??u không bi?t ? ?âu, sau ???c bi?t ??t t?i Khu L?t (Hu?, Th?a Thiên), phía Nam có sông Lô Dung (sông H??ng) chay qua. M?t cách tóm l??c, d?a vào s? sách x?a, lãnh th? Lâm ?p có th? ?ã tr?i dài t? Qu?ng Bình ??n Qu?ng Nam. M?t s? chuyên gia Champa cho r?ng Lâm ?p là lãnh th? Indrapura (??t c?a th?n Indra), t? m?i Hoành S?n ??n ?èo H?i Vân, do v??ng tri?u Gangaraja, t?c nh?ng ng??i ?n ?? ??n t? sông Gange, khai sinh ra. S? ki?n này c?n ???c ghi nh?n v?i t?t c? dè d?t vì cho ??n nay ch?a m?t d?u tích bia ký nào gi?i thích s? ki?n này. Các tri?u v??ng Lâm ?p 1. Tri?u v??ng th? nh?t (192-366) : khai sinh v??ng qu?c Khu Liên lên ngôi n?m 192, tr? vì trong nhi?u n?m, nh?ng không bi?t m?t n?m nào và ai là ng??i k? v?. S? c? Trung Hoa (L??ng th?) cho bi?t trong khoang th?p niên 220-230, con cháu Khu Liên có g?i phái b? ??n th?ng ??c Quang ?ông và các thái thú Giao Châu (Lã ??i và L?c D?n) tri?u c?ng và duy trì quan h? ngo?i giao. S? ki?n n?i b?t sau th?i Khu Liên là cu?c d?y binh c?a bà Tri?u n?m 248 t?i qu?n C?u Chân ch?ng l?i quân ?ông Ngô (Trung Hoa). Bà Tri?u, còn g?i là Tri?u Trinh N??ng, là m?t thi?u n? M??ng c??i voi ra tr?n làm khi?p ?am quân ??ch. Bà Tri?u c?ng là m?u ng??i lý t??ng cua ch? ?? m?u h? : thân hình n?y n? (vú dài ba th??c !?) và can ?am (dám ??ng ra gánh vác vi?c n??c). Có l? trong giai ?o?n này con cái cua Khu Liên gia nh?p vào ??i quân cua bà Tri?u r?t ?ông vì cu?c kh?i ngh?a này ???c s? Trung Hoa ghi nh?n là cu?c n?i d?y cua nhân dân Lâm ?p. Nhà ?ông Ngô phong danh t??ng L?c D?n t??c An Nam hi?u úy, t?c th? s?, sang Giao Châu d?p l?an. L?c D?n v?a dùng m?u v?a làm áp l?c chiêu d? các b? l?c n?i lo?n ; sau h?n 6 tháng c?m c? quân cua Bà Tri?u b? cô l?p và b? ?ánh b?i phai ch?y v? mi?n Nam lánh n?n. L?c D?n xua quân xu?ng chi?m Khu L?t (Hu?), b?t theo hàng ngàn th? khéo tay mang v? Giao Châu r?i dâng cho nhà ?ông Ngô n?m 260. Nh?ng vùng ??t b? ngh?a quân Lâm ?p chi?m ?óng ??u b? l?y l?i. Lãnh th? Lâm ?p tr? v? v? trí c?, t?c huy?n T??ng Lâm, quân ?ông Ngô không dám ti?n xu?ng xa h?n. Có l? truy?n nhân ?ích tôn cua Khu Liên ?ã ch?t trong cu?c kh?i ngh?a này vì không còn ???c nh?c t?i n?a. Sách L??ng th? cho bi?t n?m 270, cháu ngo?i cua Khu Liên là Ph?m Hùng (Fan Hiong hay Fan Hsung) lên làm vua. C?ng nên bi?t "Ph?m" ? ?ây là cách phiên âm Hán hóa t? ch? "Po" (hay Pô, Phò, Pha) c?a ng??i Ch?m, t?c là ng??i ??ng ??u, lãnh t? ho?c là ngài, ch? không ph?i là cách phiên âm t? ch? "varman" c?a ng??i ?n, c?ng có ngh?a là vua, v??ng, ngài, hay "h? Ph?m" c?a ng??i Vi?t Nam mà ra. C?ng nên bi?t ng??i Lâm ?p theo ch? ?? m?u h?, ch? có tên ch? không có h?. D??i th?i Ph?m Hùng, lãnh th? Lâm ?p ???c n?i r?ng t?i thành Khu Túc, c?nh sông Gianh, phía b?c và t?i Khánh Hòa (Kauthara) phía nam. Ph?m Hùng c?ng ?ã chinh ph?c và th?ng nh?t các ti?u v??ng qu?c khác n?m trong các lõm ??t d?c duyên hai mi?n Trung : Amavarati (Quang Nam), Vijaya (Quang Ngãi, Bình ??nh) và m?t ph?n lãnh th? Aryaru (Phú Yên). Nh?ng sau h?n 10 n?m chinh chi?n (271-282), Ph?m Hùng b? quân Tây T?n (do ?ào Hoàng ch? huy) ?ánh b?i, n?m 283 con là Ph?m D?t (Fan Yi) lên ngôi thay. N?m 284, Ph?m D?t g?i m?t s? b? sang Trung Hoa c?u hòa ; Lâm ?p ???c thái hòa và Ph?m D?t tr? vì 52 n?m thì qua ??i. 2. Tri?u v??ng th? hai (337-420) : m? r?ng v??ng qu?c Ph?m D?t qua ??i n?m 336, m?t t? t??ng c??p ngôi vua t? x?ng Ph?m V?n (Fan Wen). Ph?m V?n không ph?i là ng??i Ch?m mà là m?t ng??i g?c Hoa quê ? D??ng Châu, b? bán làm nô l? cho m?t quan cai tr? huy?n Tây Quy?n tên Ph?m T??ng. N?m 15 tu?i, vì ph?m t?i gian V?n phai tr?n theo m?t th??ng gia ng??i Lâm ?p sang Trung Hoa và ?n ?? buôn bán, nh? ?ó ?ã h?c hoi ???c k? thu?t luy?n kim và xây thành l?y c?a ng??i Hoa. Khi v? l?i Lâm ?p n?m 321, V?n tr? thành ng??i thân tín cua Ph?m D?t và ???c giao tr?ng trách xây thành, ??p l?y, d?ng cung ?ài theo ki?u Trung Hoa, ch? t?o chi?n xa và v? khí, ch? bi?n d?ng c? âm nh?c v.v... và ???c th?ng ch?c t? t??ng. D??i th?i Ph?m V?n, k? thu?t luy?n s?t (rèn ki?m, ?úc lao) ??t ??n t?t ??nh. Nhà vua áp d?ng v?n minh ?n ?? th?ng vào ??i s?ng : cai t? l?i h? th?ng quan l?i theo khuôn m?u ?n D?, nh? ?ó gu?ng máy t? ch?c chính quy?n ch?y ??u và mang l?i hi?u qua t?t ; xây d?ng thu phu chính tr? t?i Khu L?t (K’iu-sou, hay Thành L?i, Hu?), hình ch? nh?t, chu vi 2100 mét, t??ng cao 8 mét, có 16 c?a, dân chúng s?ng chung quanh chân thành, m?i khi có lo?n, các c?a thành ??u ?óng l?i. V?i th? m?nh này, Ph?m V?n ?ánh th?ng hai n??c ??i K? Gi?i và Ti?u K? Gi?i (có th? ?ây là hai v??ng qu?c trên ??t Lào ngày nay), chinh ph?c nhi?u b? l?c khác nh? Che Phou, Siu Lang, Khiu Tou, Kan Lou và Fou Tan (có th? là nh?ng b? l?c thi?u s? g?c Thái trên dãy Tr??ng S?n), t?ng c??ng s? ph? n? mang v? t? các lãnh th? ?ánh chi?m ???c và t?ng nhân s? trong quân ??i (khoang t? 40.000 ??n 50.000 ng??i). N?m 340, Ph?m V?n xin nhà ?ông T?n cho sát nh?p qu?n Nh?t Nam, g?m các huy?n Tây Quy?n, Ty Canh, Chu Ngô, Lô Dung và m?t ph?n ??t phía nam qu?n C?u Chân huy?n Hàm Hoan (Thanh Hóa) vào lãnh th? Lâm ?p nh?ng không ???c to?i nguy?n. Ph?m V?n li?n xua quân ti?n công vào n?i ??a Nh?t Nam, chi?m huy?n Tây Quy?n, gi?t th? s? H? H?u Lâm, l?y m?i Hoành S?n (nam Thanh Hóa) làm biên gi?i phía b?c, cho xây l?i thành Khu Túc (c?nh sông Gianh) phòng gi?. T? ?ó ph?n lãnh th? t? ?èo Ngang tr? xu?ng thu?c v? Lâm ?p và c?ng k? t? ?ó phía b?c ?èo Ngang là n?i xay ra nh?ng tr?n th? hùng gi?a Lâm ?p và Giao Châu trong su?t hai th? ky 4 và 5. N?m 349 nhà ?ông T?n ph?n công, quân Lâm ?p b? ?ánh b?i, Ph?m V?n b? tr?ng th??ng và qua ??i, con là Ph?m Ph?t (Fan Fo) lên thay. Ph?m Ph?t là m?t v? t??ng tài ba, ???c nhi?u s? gia cho là ng??i m? ??u v??ng tri?u Gangaraja (B?c Chiêm Thành). V?a lên ngôi, Ph?m Ph?t t?n công quân ?ông T?n t?i Nh?t Nam và vây thành C?u Chân. N?m 351, quân Lâm ?p b? ?ánh b?i phai bo ch?y v? phía tây t?i Lãng H?, huy?n Th? Lãnh (Thanh Hóa), thành Khu Túc b? chi?m, ranh gi?i ???c thi?t l?p l?i t?ihuy?n Ty Canh g?n sông Nh?t L? (Quang Bình). N?m 359, quân ?ông T?n chi?m huy?n Th? Lãnh và ?ánh b?i quân Lâm ?p t?i v?nh Ôn C?n, chi?m thành Khu Túc ; Ph?m Ph?t xin hòa và g?i s? b? sang Trung Hoa tri?u c?ng (372 và 377). Ph?m Ph?t m?t n?m 380 nh??ng ngôi cho con là Ph?m H? ??t. Ph?m H? ??t (Fan Houta) ???c nhi?u h?c gia cho là vua Dharmamaharaja, hi?u Bhadravarman I, ng??i sáng l?p v??ng tri?u Gangaraja. D??i th?i Ph?m H? ??t, Ph?t giáo ti?u th?a (Thevada) phát tri?n m?nh, nhi?u nhà s? ??n tr?c ti?p t? ?n ?? sang truy?n ??o. Thành Khu L?t (Hu?) v?n là trung tâm chính tr? nh?ng ??i tên thành Kandapurpura, ngh?a là Ph?t Bao Thành (vì là n?i có nhi?u ??n ?ài và hình t??ng Ph?t và Siva). Bên c?nh ?ó nhà vua còn cho xây d?ng thêm m?t trung tâm tôn giáo m?i t?i Amavarati, t?c thánh ??a Hào Quang (nay là M? S?n, m?t thung l?ng cách ?à N?ng 70km v? phía tây). Nhi?u ??n th? Bà La Môn ???c xây d?ng t?i M? S?n ?? th? th?n Siva và t??ng Linga, t??ng tr?ng s?c m?nh phái nam. Ngôi ??n ??u tiên ???c xây b?ng g? vào cu?i th? ky 4 mang tên Bradresvara, k?t h?p gi?a tên vua Bradravarman I và th?n Isvara (hay Siva). K? t? th? ky th? 4 tr? ?i lãnh t? chính tr? và tôn giáo t?i Lâm ?p là m?t : th? th?n t?c th? vua, vua thay m?t th?n Siva cai quan muôn dân. Siva v?a là th?n b?o h? x? s? v?a là viï th?n gi? ??n (Dvarapala) ?? dân chúng ??n th? ph??ng và dâng l? v?t. N?m 399, Ph?m H? ??t mang quân chi?m qu?n Nh?t Nam, gi?t thái thú Kh?ng Nguyên, ti?n công qu?n C?u ??c, b?t s?ng thái thú Tào Bính nh?ng b? quân cua th?ng ch? ?? Vi?n ?ánh b?i phai rút v? d??i ?èo Ngang. N?m 413,Ph?m H? ??t mang b? binh chi?m ?óng Nh?t Nam, ra l?nh cho thuy binh ?? b? vào C?u Chân ??t phá các làng xã ven duyên. Th? s? ?? Tu? ?? mang quân ra nghinh chi?n, chém ???c con cua Ph?m H? ??t là Ph?m Trân Trân (ti?u v??ng ??t Giao Long) và t??ng Ph?m Ki?n, b?t làm tù binh h?n 100 ng??i, trong có m?t hoàng t? tên Na Neng, t?t ca ??u b? chém ??u. Ph?m H? ??t tr?n vào r?ng sâu r?i m?t tích. Trong khi ch?a tìm ???c m?t v? vua m?i, tri?u ?ình Lâm ?p ti?p t?c tri?u c?ng Trung Hoa ?? ???c yên v? chính tr?. Trong th?i gian t? 413 ??n 420, con cháu Ph?m H? ??t tranh giành ngôi vua, n?i chi?n x?y ra kh?p n?i. N?m 413, m?t ng??i con cua Ph?m H? ??t là ??ch Ch?n (Ti Chen), ??o s? Bà La Môn, ???c tri?u th?n ??a lên ngôi vua, hi?u Gangaraja (sông Gange bên ?n ??). ??ch Ch?n là ng??i ?am mê v?n hóa ?n ?? mu?n nh??ng ngôi cho em là ??ch Khai (Ti Kai) ?? sang ?n ?? s?ng nh?ng ngày cu?i ??i, nh?ng ??ch Khai s? b? tri?u th?n ám h?i, d?n m? ch?y tr?n vào r?ng. Ngôi báu ?ành nh??ng cho Manorathavarman, cháu ??ch Ch?n nh?ng t? t??ng Thi?u Lâm (Tsang Lin) ch?ng l?i vì ng??i này không ???c sinh ra t? m?t ng??i m? có dòng máu tinh khi?t (t?c ??ng c?p Brahman), nên b? Manorathavarman gi?t ch?t. 3. Tri?u v??ng th? ba (420-530) : tranh ch?p v?i Trung Hoa N?m 420, con cháu cua Thi?u Lâm ám sát vua Manorathavarman và ??a ng??i em cùng m? khác cha cua ??ch Ch?n là V?n ??ch (Wen Ti) lên thay. V?n ??ch x?ng hi?u là Ph?m D??ng M?i I (Yan Mah hay Fan Yang Mai), có ngh?a là Hoàng t? Vàng, nh?ng không tr? v? lâu vì b? ch?t trong m?t cu?c t?n công c?a quân ?ông T?n. Con là thái t? ??t, 19 tu?i, ???c nhà ?ông T?n phong v??ng n?m 421, hi?u D??ng M?i II. Nhân tình th? lo?n l?c bên Trung Hoa (nhà T?ng d?p nhà ?ông T?n), n?m 431, D??ng M?i II d?n h?n 100 chi?n thuy?n t?n công các làng ven bi?n t?i c?a Th? Lãnh, T? H?i và Châu Ngô (qu?n Nh?t Nam và C?u Chân) nh?ng b? ?ánh b?i, quân T?ng chi?m thành Khu L?t, D??ng M?i II ch?y tr?n ra Cù Lao Chàm (Quang Nam). N?m 433, D??ng M?i II xin "lãnh" ??t Giao Châu v? cai tr? nh?ng vua T?ng không ch?u, chi?n tranh l?i x?y ra. N?m 443 vua T?ng Du Long phong th?ng ch? ?àn Hòa Chi làm th? s? Giao Châu, cùng hai phó t??ng là T?ng Xác và Túc Canh Hi?n, mang ??i quân ?ánh Lâm ?p, Ph?m D??ng M?i II ch?y thoát ???c ra c?a T??ng Ph?, v?nh Bành Long (Bình ??nh), t? ch?c l?i l?c l??ng, t?ng c??ng thêm nhi?u ??i t??ng binh r?i ra l?nh t?ng phan công nh?ng không ??ch n?i quân Nam T?ng. Nh?ng ng??i s?ng sót ch?y sang Láng Cháng (Luang Prabang t?i B?c Lào) t? n?n, m?t s? ch?y ??n Champassak (Nam Lào) ?n náu. ?àn Hòa Chi thu r?t nhi?u vàng b?c, châu báu, t??ng ??ng và??p phá r?t nhi?u ??n ?ài. S? Trung Hoa (T?ng Th?) chép r?ng ?àn Hòa Chi l?y ???c nhi?u t??ng vàng (m??i ng??i m?i ôm xu?), ?em n?u chay thâu ???c h?n 10 v?n cân (50.000 kí-lô vàng y?). T? ?ó Trung Hoa bi?t Lâm ?p có nhi?u vàng nên m?i khi có d?p là ti?n quân xu?ng ?ánh c??p. Trong th?i này, nhi?u nhà s? Ph?t giáo Trung Hoa ái m? nét ki?n trúc và t??ng ?ài trong các ??n th? t?i M? S?n sang Lâm ?p tìm hi?u và h?c hoi r?t ?ông, nhi?u t??ng B? Tát cua Ph?t giáo ??i Th?a Trung Hoa ???c tìm th?y trong các chùa (chùa Quang Khê) trong vùng. Trong lúc ch?y tr?n v? phía nam, D??ng M?i II chinh ph?c luôn các ti?u v??ng t?i Vijaya (Bình ??nh), Aryaru (Phú Yên), th?ng nh?t lãnh th? phía B?c. N?m 443, D??ng M?i II v? l?i Khu L?t, th?y canh hoang tàn, bu?n r?u r?i m?t n?m 446. Lãnh th? phía B?c cua Lâm ?p b? ??y lùi v? huy?n Lô Dung (Th?a Thiên), con cháu D??ng M?i II l?i tranh ch?p quy?n hành. N?m 455 con D??ng M?i II là Ph?m Chút (Fan Tou) lên ngôi, hi?u Tr?n Thành (Devanika). Trung tâm chính tr? v?n t?i Khu L?t, nh?ng Tr?n Thành cho xây d?ng thêm m?t trung tâm v?n hóa và tôn giáo m?i t?i Amaravati, g?i là thánh ??a Hào Quang (M? S?n, Quang Nam). V??ng qu?c Lâm ?p ti?p t?c ???c n?i r?ng xu?ng phía nam ??n t?n sông Ba (Tuy Hòa), thu?c lãnh th? Aryaru (Phú Yên) và vùng núi non phía tây lân c?n (cao nguyên Kontum, Darlac), và phía tây t?i Champassak (Nam Lào), nhi?u b? l?c Th??ng s?ng trên dãy Tr??ng S?n c?ng theo v? tri?u c?ng. Ph?m Tr?n Thành m?t n?m 472, Lâm ?p không có vua, n?i b? tri?u ?ình có bi?n ??ng. N?m 484, m?t ng??i Khmer tên Ph?m ??ng C?n Th?ng (Kieou Tcheou Lo), con vua Phù Nam Jayavarman t? n?n t?i Lâm ?p, c??p ngôi và c?m quy?n trong g?n 20 n?m. N?m 492, con Ph?m Tr?n Thành là Ph?m Ch? Nông gi?t C?n Th?ng giành l?i ngôi báu. Ph?m Ch? Nông b? ch?t ?u?i n?m 498, con cháu ti?p t?c tr? vì ??n n?m 527 : Ph?m V?n T?n (Fan Wen Kuoan) tr? vì t? 498 ??n 502, Ph?m Thiên Kh?i hi?u Devavarman (510-514) và Cao Th?c Th?ng Kh?i hi?u Vijayavarman hay B?t Tôi B?t Ma (526-527). 4. Tri?u v??ng th? t? (529-757) : cung c? và ?n ??nh lãnh th? N?m 529, Vijayavarman m?t không ng??i k? t?. Tri?u ?ình Lâm ?p phong Lu?t ?a La B?t Ma lên làm vua, hi?u Rudravarman I. N?m 577 Lu?t ?a La B?t Ma m?t, con là Prasastadharma lên k? nghi?p, hi?u Ph?m Ph?n Chi (Sambhuvarman). D??i th?i Ph?m Ph?n Chi, v?n hóa Lâm ?p t?a r?ng kh?p ?ông Nam Á. N?m 598, nhà Tùy chi?m dóng Lâm ?p và phân chia thành ba châu : châu Hoan (Ty Canh), châu Ái (Hai Âm) và châu Trong (Kh??ng). N?m 605, Ph?m Ph?n Chi d?i kinh ?ô v? Sinhapura, thành ph? S? T? (nay là Trà Ki?u, c?nh sông Thu B?n, huy?n Duy Xuyên, t?nh Quang Nam). Danh x?ng Campa (Chiêm Thành) chính th?c xu?t hi?n trong h?i này. N?m 629 Ph?m Ph?n Chi m?t, con là Ph?m ??u Lê (Kandharpardharma) k? nghi?p. N?m 645 Ph?m ??u Lê qua ??i, v??ng tri?u Lâm ?p lo?n l?c. Ph?m Tr?n Long (Prabhasadharma), con ??u Lê, v?a giành ???c ngôi vua li?n b? gi?t ch?t, dân chúng ??a con trai cua m?t công chúa, em gái cua Tr?n Long, tên Ch? Cát ??a lên làm vua, hi?u Bhadresvaravarman (s? ghép tên gi?a th?n Bradresvara và v? t? Bradravarman). Ch? Cát ??a làm vua ???c m?t n?m (646) thì b? tri?u th?n l?t ??, công chúa Tchou Koti, con gái cua chánh phi c?a Ph?m ??u Lê, ???c tôn lên làm n? v??ng, hi?u Jagaddharma. ??c ?? cua bà Jagaddharma r?t ???c dân chúng kính tr?ng. Sau khi qua ??i, n? v??ng Jagaddharma ???c dân chúng l?p ??n th? t?i tháp Po Nagar (Xóm Bóng, Nha Trang). N?m 653 Tchou Koti nh??ng ngôi cho ch?ng (ng??i Khmer) tên Prakasadharma (Po Kiachopamo), hi?u Vikrantavarman I. N?m 685, Vikrantavarman I qua ??i, nh??ng ngôi cho con là Vikrantavarman II (Kientotamo). D??i th?i Vikrantavarman II, v?n hóa Lâm ?p toa kh?p ?ông Nam Á, các qu?c gia lân bang ??u mu?n k?t thân. N?m 731, Vikrantavarman II qua ??i, con là Rudravarman II (Lutolo) tr? vì ??n n?m 757 thì m?t. Con là Bhadravarman II lên thay nh?ng b? các v??ng tôn mi?n Nam h? b?, ch?m d?t vai trò lãnh ??o c?a v??ng tri?u mi?n B?c. Nguy?n V?n Huy Theo thongluan.org

Sau thời kỳ dựng nước và mở nước khó khăn, từ thế kỷ thứ 4 vương quốc Lâm Ấp đã trở thành một thế lực chính trị đáng kể trong vùng, dưới thời Bradravarman I (Phạm Hồ Đạt), người sáng lập triều đại Gangaraja phía Bắc. Là một kết hợp của nhiều tiểu vương quốc khác nhau, lãnh thổ phía Bắc giáp ranh với quận Cửu Chân, lãnh thổ phía Nam trải dài đến mũi Kê Gà (Varella, Phan Thiết). Hào quang của Lâm Ấp chiếu sáng vùng trời Đông Nam Á, các quốc gia láng giềng đều tìm đến để làm thân. Cho đến nay không ai biết hai miền Nam Bắc đã thống nhất như thế nào, nhưng từ thế kỷ 5 trở về sau thông thương giữa hai miền trở nên liên tục và ồ ạt, lượng người và hàng hóa di chuyển từ miền Nam lên miền Bắc thay đổi dần dần cán cân quyền lực. Người Chăm phía Bắc, vì phải thường xuyên đối phó với quân thù, trở nên thiện chiến ; khi mộ quân hay trên đường chạy nạn, vì bị quân Trung Hoa truy đuổi, họ khuất phục luôn những tiểu vương quốc khác đã có mặt dọc bờ biển miền Trung từ lâu đời, quen sống trong hòa bình và an lạc. Với thời gian, vương quyền miền Bắc suy yếu dần, vì dồn hết tài nguyên nhân vật lực cho chiến tranh, vai trò lãnh đạo nhường lại cho các vương triều phía Nam giàu có và hùng mạnh hơn.   Triều vương thứ năm (758-854) : vương triều Panduranga hay Hoàn Vương Quốc Năm 757, môt tiểu vương phía Nam nổi lên hạ bệ Bhadravarman II - nhà vua trẻ vừa lên ngôi - rồi tự xưng vương, hiệu Prithi Indravarman, chấm dứt dòng Gangaraja phía Bắc. Theo bia ký đọc được, Prithi Indravarman là người đã thống nhất lãnh thổ Champa một cách chính danh nhất, vì được triều thần công nhận là "người thống lãnh toàn bộ đất nước như Indra, thần của các vị thần". Tuy đất nước đã được thống nhất, lãnh thổ này vẫn chưa có tên. Khi sang Trung Hoa triều cống, không biết sứ thần của Prithi Indravarman đã giải thích như thế nào mà sử liệu cổ Trung Hoa đặt tên lãnh thổ mới của người Chăm trong thời kỳ này là Hoàn Vương Quốc, "vương quyền trở về quê cũ". Để xác minh điều này, việc làm đầu tiên của Prithi Indravarman là dời kinh đô Sinhapura (thành phố sư tử hay Trà Kiệu, Quảng Nam) về Virapura (thành phố Hùng Tráng, nay là thôn Palai Bachong, xã Hòa Trinh, huyện An Phước - cách Sài Gòn 310 cây số về phía Bắc trên quốc lộ 1, tỉnh Ninh Thuận). Dưới thời Prithi Indravarman, văn minh và văn hóa Ấn Độ từ phía Nam đưa lên lấn át toàn bộ sinh hoạt của người Chăm phía Bắc ; chữ Phạn được phổ biến rộng rãi trong giới vương quyền và các nơi thờ phượng ; đạo Bà La Môn được đông đảo người theo ; đạo Phật Tiểu Thừa (Thevada) phát triển mạnh trong chốn dân gian ; đền đài, dinh thự và chùa tháp được xây dựng lên khắp nơi, nhiều nhất là tại Khu Lật (Huế), Amavarati (Mỹ Sơn), Sinhapura (Trà Kiệu)… để tạ ơn thần linh. Tuy vậy nguyên tắc tự trị của các tiểu vương quốc phía Bắc vẫn được tôn trọng, vì không thấy di ảnh hay hình tượng nữ thần Bhagavati - vị thần bảo hộ Panduranga được Prithi Indravarman chọn làm "Bà Mẹ xứ sở" để dân chúng thờ phượng – trong các di tích khảo cổ trên lãnh thổ Chiêm Thành phía Bắc. Về "Bà Mẹ xứ sở", ngôi tháp bằng gỗ trước kia thờ nữ vương Jagadharma (646-653) được Prithi Indravarman cho xây dựng lại bằng vật liệu cứng tại Aya Tră (Nha Trang), trên một ngọn đồi cao cạnh cửa sông Cái (Xóm Bóng), để thờ tượng nữ thần Bhagavati (bằng vàng). Tháp này về sau được biết dưới tên Po Nagar, hay Tháp Bà. Truyền thuyết Chăm cho rằng Hoàn Vương Quốc trước kia do nữ vương Po Nagar cai trị trong suốt 200 năm, từ 758 đến 958. Thời gian trị vì lâu dài này là thời gian mà vương triều Panduranga thịnh hành. Nữ vương Po Nagar - còn gọi là Yan Pu Nagara, Po Ino Nagar hay Bà Đen (nguời Việt Nam gọi là Thánh Mẫu Thiên Y Ana) - là vị nữ thần được tạo nên bởi áng mây trời và bọt biển, người tạo dựng ra quả đất, sản sinh gỗ quí, cây cối và lúa gạo. Bà có 97 phu quân, trong đó chỉ một mình Po Yan Amo là người có uy quyền và được tôn trọng hơn cả. Bà có 38 người con gái, tất cả đều hóa thân thành nữ thần, trong đó có ba người được người Chăm chọn làm thần bảo vệ đất đai và còn thờ phượng cho tới ngày nay : Po Nagar Dara, nữ thần Kauthara (Khánh Hòa) ; Po Rarai Anaih, nữ thần Panduranga (Ninh Thuận) và Po Bia Tikuk, nữ thần Manthit (Phan Thiết). Prithi Indravarman là một quân vương tài giỏi, đất nước thái bình và rất phồn vinh. Sự giàu có của Hoàn Vương Quốc hấp dẫn các vương quốc lân bang, đặc biệt là Srivijaya (Palembang), Malayu (Malaysia), Javadvipa (Java), Nagara Phatom (Thái Lan), Sriksetra (Miến Điện) và Angkor (Chân Lạp) ; họ đến để trao đổi hoặc chờ dịp cướp phá. Năm 774, quân Nam Đảo từ ngoài khơi đổ bộ vào Kauthara và Panduranga, chiếm Virapura. Vua Prithi Indravarman đã chống trả lại mãnh liệt nhưng bị chết trong đám loạn quân (sau này được dân chúng tôn thờ dưới pháp danh Rudraloka). Một bia ký đọc được ở tháp Po Nagar ghi "những người đen đủi và gầy yếu từ miền xa đến, ăn những thức ăn khủng khiếp hơn xác chết, lại có tính hung ác. Bọn người này đi mành đến lấy cắp tượng linga của thần Sri Sambhu, đốt phá đền thờ [Po Nagar]". Sau cuộc tấn công này quân Nam Đảo cướp đi rất nhiều báu vật, trong đó có tượng nữ thần Bhagavati bằng vàng. Ngay khi Prithi Indravarman vừa tử trận, một người cháu gọi ông bằng cậu tên Satyavarman được hoàng tộc tôn lên thay thế. Nhưng vừa lên ngôi, Satyavarman đã cùng hoàng tộc chạy lên miền Bắc (Bình Định) lánh nạn. Tại đây, nhà vua được cộng đồng người Chăm và người Thượng địa phương (Bahnar, Hré) giúp thành lập một đạo quân hùng mạnh tiến xuống Kauthara tấn công quân Nam Đảo. Trước uy lực của Satyavarman, quân Nam Đảo lên thuyền bỏ chạy ra khơi, tân vương dẫn hoàng gia về lại Virapura. Tại đây, nhà vua xây thêm một cung điện mới trong thành Krong Laa và không ngờ đã sáng chế ra một phong tục mới mà các đời vua sau bắt chước theo, đó là tục trồng cây Kraik, biểu tượng của hoàng gia, trước cung điện. Đền Po Nagar, bị quân Nam Đảo phá hủy, được Satyavarman cho dựng lại bằng gạch, 10 năm sau (774-784) thì hoàn thành và tồn tại cho tới ngày nay. Năm 786, Satyavarman mất (được dân chúng thờ phượng dưới pháp danh Isvaraloka), em trai út của ông được hoàng tộc đưa lên ngôi, hiệu Indravarman I (786-801). Hay tin Satyavarman từ trần, năm 787, quân Java từ ngoài khơi lại tràn vào Virapura cướp phá, sát hại rất nhiều binh sĩ và dân chúng, phá tháp Hòa Lai thờ thần Bhadradhipatisvara tại Virapura. Quân Nam Đảo chia ra làm hai nhóm, một nhóm bắt theo nhiềuá phụ nữ cùng rbáu vật chở về nước, một nhóm khác chiếm giữ Panduranga. Phải hơn mười năm vất vả Indravarman I mới đuổi được quân Nam Đảo ra khơi để khiến thiết lại xứ ở (năm 799). Tại Virapura, nhà vua xây lại tháp Hòa Lai bằng ba tháp mới, gọi là Kalan Ba Tháp, thờ các thần Indrabhadresvara, Sankara và Narayana. Cũng vất vả lắm Indravarman I mới dẹp yên được một số giặc giã nổi lên từ khắp nơi, như tại Candra (phía bắc), Indra (đông-bắc), Agni (phía đông), Yama (đông-nam), quan trọng nhất là loạn Yakshas (phía nam). Yakshas là những bộ lạc Thượng cư ngụ trên lãnh thổ đế quốc Angkor chứ không phải là quân Khmer. Đầu thế kỷ thứ 9, Indravarman I mất, em rể là hoàng thân Deva Rajadhiraja lên thay, hiệu Harivarman I, mở đầu một trang sử mới. Trong hai năm đầu tân vương dồn mọi nổ lực xây dựng lại đất nước và phục hồi thế lực quân sự. Để nhận thêm sự ủng hộ của quần chúng, nhà vua sai tể tướng Senapati Pangro trùng tu lại tháp Po Nagar và xây thêm hai tháp mới cạnh tháp chính, một ở hướng nam và một ở hướng tây-bắc để dân chúng đến chiêm bái tượng nữ thần Bhagavati, được tạc lại bằng đá hoa cương. Sau những cố gắng vượt bực, Hoàn Vương Quốc hưng thịnh trở lại, Harivarman I quyết định trả thù những quốc gia đã tấn công và cướp bóc đất nước của ông trước đó. Tháng 1-803, quân Chăm tấn công châu Hoan (Tỷ Cảnh, nay là Thanh Hóa) và châu Ái (Hải Âm, nay là Nghệ Tĩnh), mang về rất nhiều phẩm vật. Với lượng lúa gạo mang về miền Bắc, thủy quân Hoàn Vương Quốc xuất dương trừng phạt vương quốc Kelantan ở Java và Patani ở Malaysia. Khi trở về, nhà vua cho người lên Tây Nguyên mộ thêm binh sĩ và được sự hưởng ứng nồng nhiệt của người thiểu số. Với đạo quân này, hai lần (nam 803 và 817), Harivarman I tiến vào cao nguyên Đồng Nai thượng, đánh bại quân Khmer và kiểm soát một vùng đất rộng lớn. Để có thêm nguồn lương thực, năm 808, Harivarman I xua quân đánh chiếm châu Hoan và châu Ái lần nữa, nhưng bị thái thú Trương Châu đánh bại : 59 người trong hoàng tộc bị bắt sống, nhiều thớt voi, tàu chiến và quân trang quân dụng bị tịch thu, hơn 30.000 người bỏ xác tại trận. Về con số ba vạn người bị chết này, tưởng cũng nên tương đối hóa nó vì thời đó người Hoa chưa phát minh ra số "không" (zéro) do đó cái gì nhiều quá, đếm không xuể đều được ghi là "vạn" ; con số ba vạn ở đây có thể do nhiều đơn vị khác nhau cùng báo cáo và cũng có thể được thổi phồng để được triều đình trung ương khen thưởng, vì qua năm sau, năm 809, Harivarman I tái chiếm châu Hoan và châu Ái một cách dễ dàng và mang về rất nhiều phẩm vật. Không rõ Harivarman I mất năm nào nhưng con trai là tiểu vương (pulyan) đất Panduranga lên kế vị năm 817, hiệu Vikrantavarman III. Vì tân vương còn nhỏ tuổi, triều thần phong tể tướng Senapati Par, tiểu vương đất Manidhi (?), làm phụ chính. Viên tể tướng này đã tổ chức nhiều cuộc tấn công vào lãnh thổ Kambujas (Kampuchea ngày nay), do vua Jayavarman II cai trị, phá nhiều thành trì khmer trên cao nguyên Đồng Nai thượng. Để tạ ơn Bà Mẹ Xứ Sở, trong khuôn viên Po Nagar, Senapati Par cho xây thêm hai tháp mới về phía tây và tây-nam, thời gian sau xây thêm ba tháp khác : một tại khu trung tâm thờ Sri Shambu, một phía tây-bắc thờ Shandhaka và một phía nam thờ Ganesha. Mặc dù vậy, trung tâm chính trị và tôn giáo vẫn được duy trì tại Virapura, thủ phủ Panduranga. Dưới thời Vikrantavarman III, Hoàn Vương Quốc rất là giàu có, quân lực rất là hùng mạnh. Một bia ký, tìm được tại tháp Po Nagar, mô tả Vikrantavarman III như sau : "[Người] đeo những dây vàng có đính ngọc trai và ngọc bích, giống như mặt trăng tròn đầy đặn, che một chiếc lọng trắng bao phủ cả bốn phương trời bởi vì lọng còn sâu hơn cả đại dương, thân thể [Người] trang sức phủ kín bởi vương miện, đai, vòng, hoa tai, những tràng hồng ngọc... bằng vàng, từ đó phát ra ánh sáng giống như những cây leo [sáng lấp lánh]". Thư tịch cổ Trung Hoa (Cựu Đường thư) mô tả thêm : "[Vua] mặc áo cổ bối bạch diệp... trên đeo thêm trân châu, dây chuyền vàng làm thành chuỗi...". Đẳng cấp quí tộc và phụ nữ cung đình cũng đeo trang sức quí : "Phu nhân mặc vải cổ bối triệu hà... mình trang sức dây chuyền vàng, chuỗi ngọc trai". "[...] Quân đội được trang bị nhiều loại vũ khí khác nhau...". Với thời gian, Hoàn Vương Quốc trở thành nạn nhân của sự giàu có của mình, các thế lực lân bang liên tục tràn váo cướp phá. Trong suốt hơn 20 năm, từ 854 đến 875, quân của đế quốc Angkor đã nhiều lần tiến đánh Hoàn Vương Quốc, chiếm nhiều vùng đất rộng lớn dọc tả ngạn sông Đồng Nai, đôi khi còn băng cao nguyên Langbian đột nhập vào lãnh thổ Panduranga cướp phá. Vikrantavarman III mất năm 854 (được thờ dưới pháp danh Vikrantasvara), không người kế tự, nội bộ triều đình xảy ra tranh chấp. Triều vương thứ sáu (859-991) : vương triều Indrapura hay Campapura (Chiêm Thành) Sống mãi trong xa hoa, vương triều Panduranga trở nên yếu đuối. Sau hơn 20 năm chinh chiến với Angkor quyền hành trong nước lọt dần vào tay các dòng vương tôn miền Bắc, chính họ đã chống trả lại các đợt xâm lăng của đế quốc Angkor. Năm 859, một vương tôn mang nhiều chiến công, tên Laksmindra Bhumisvara Gramasvamin, được triều thần đưa lên ngôi, hiệu Indravarman II. Mặc dù là truyền nhân đích tôn của các đời vua trước (ông nội là Rudravarman II, cha là Bhadravarman II), Indravarman II lên ngôi do "dày công tu luyện, do sức mạnh của trí tuệ trong sáng", vì Indra là thần trên các vị thần. Sau khi qua đời ông được dân chúng thờ dưới tên Paramabuddhaloka. Dưới thời Indravarman II, trung tâm quyền lực chính trị và tôn giáo được dời lên phía Bắc tại Indrapura - thành phố Sấm Sét (nay là Đồng Dương, cách Đà Nẵng hơn 50km về phía nam) trên bờ sông Ly Ly (một nhánh sông Thu Bồn, cách thánh địa Trà Kiệu 15 cây số). Vị trí của Indrapura rất thuận lợi trong việc phòng thủ chống lại những cuộc tiến công của quân Khmer và quân Nam Đảo. Phật giáo Đại Thừa cũng phát triển mạnh trong giai đoạn này, nhiều nhà sư Trung Hoa được phép đến Indrapura truyền đạo, xây chùa chiền và thu nạp giáo đồ, nhưng không mấy thịnh hành. Indravarman II là người đã dung hòa được hai tôn giáo lớn nhất thời đó (Bà La Môn và Phật giáo) trong dân gian và xã hội : nhiều Phật viện (Vihara), Phật đường, tu viện, đền thờ được xây dựng khắp nơi lãnh thổ, một bảo tháp dài 1.330m tên Laksmindra Lokesvara được xây dựng cạnh đền thờ Bà La Môn (một tượng Buddha thời này, cao 1,14m, được tìm thấy tại Đồng Dương năm 1978). Đẳng cấp tu sĩ (Brahman) rất được trọng vọng, đạo Bà La Môn rất thịnh hành. Indravarman II rất tự hào vì các đại thần dưới quyền đều là những người Brahman và Ksatriya, và chính nhà vua cũng là một Brahman. Quốc hiệu Campapura (đất nước của người Chăm, theo tiếng Phạn cổ) được Indravarman II chính thức sử dụng khi tôn vinh đất nước mình. Sử sách Trung Hoa phiên âm là Chang Cheng (từ chữ Campapura hay Campa mà ra), tiếng Việt là Chiêm Thành hay Chiêm Bà, tiếng Tây phương là Champa. Trong thực tế, Campa là tên của một cây có hoa màu trắng, nhụy vàng, hương rất thơm. Tiếng Việt gọi là hoa đại hay bông sứ. Loài hoa này được trồng quanh cung điện của các vua Chăm và đền thờ của người Chăm ; sau này được trồng tại nhiều nơi thờ tự của các tôn giáo khác ở miền Trung và các gia trang có sân vườn rộng. Mỗi dịp lễ lạc người Chăm thường hái bông sứ dâng lên bàn thờ, mùi hương tỏa ngát không gian của đền thờ. Campa cũng là tên một địa danh miền bắc Ấn Độ, trên con sông Hasdo, tỉnh Madhya Pradesh, gần thành phố Bhagalpur (Bilaspur). Thời đó, vì mến mộ văn minh và văn hóa Ấn Độ, các vị lãnh đạo Champa thường đặt tên triều vương, lãnh thổ và thành phố của mình theo tên các địa danh đã có tại Ấn Độ. Chiêm Thành dưới thời Indravarman II rất là hùng mạnh, hai miền Nam-Bắc đã được thống nhất trong hòa bình. Trong những năm 861, 862 và 865, quân Chiêm Thành tổ chức nhiều cuộc tấn công vào phủ An Nam, mang về rất nhiều lương thực và của cải. Năm 889 vua Angkor là Yasovarman hai lần tiến quân vào Chiêm Thành nhưng đều bị đánh bại và chết trong rừng sâu (năm 890), một phần đất trên Đồng Nai thượng và lãnh thổ đông-bắc Angkor (cao nguyên Rattanakiri và Mondolkiri) đặt dưới quyền kiểm soát của Chiêm Thành. Năm 890 Indravarman II mất, cháu là hoàng thân Jaya Sinhavarmadeva Campapura Paramesvara kế vị, hiệu Jaya Sinhavarman I. Tân vương được nhiều danh tướng Ajna Jayendrapati, Ajna Narendranpavitra, Sivacarya, Po Klun Pilih Rajadvara… tận tình giúp đỡ. Nhà vua tiếp tục cho xây thêm nhiều đền đài tráng lệ, tu viện Phật giáo quanh thánh địa Đồng Dương. Tượng nữ thần Bhagavati được cho đúc lại bằng vàng thờ trong chính điện tháp Yan Po Nagara. Uy quyền của vương triều Indrapura nới rộng lên đến Tây Nguyên. Cao nguyên Darlac-Kontum do một tiểu vương người Thượng, tên Mahindravarman, cai trị. Nhiều đền đài Chăm được xây cất trong thung lũng sông Bla gần Kontum (đền Kon Kor được xây cất năm 914 thờ thần Mahindra Lokesvara). Jaya Sinhavarman I mất năm 898, con là Jaya Saktivarman lên thay (899-901). Những vị vua tiếp theo - Bhadravarman II (901-918) và con là Indravarman III (918-959) - tiếp tục sự nghiệp của cha ông trong lãnh vực tôn giáo : đạo Bà La Môn trở thành quốc giáo. Qua trung gian những gia đình hoàng tộc gốc Nam Đảo - Rahdar Ahmed Abu Kamil, Naqid Amr Ali - trốn chạy chính sách cai trị khắc nghiệt của những tiểu vương Java, được tể tướng Po Klun Pilih Rajadvara nhận vào tị nạn, đạo Hồi chính thức được phổ biến trong chốn hoàng gia. Với thời gian, đạo Hồi được đông đảo quần chúng bình dân tin theo. Nhân cơ hội, những gia đình quí tộc tị nạn này truyền bá luôn văn minh và văn hóa Nam Đảo, đặc biệt là lối kiến trúc và cách điêu khắc, cho nghệ nhân Chăm. Vào thời này, người Chăm đã nắm vững kỹ thuật đi biển, biết buôn bán và giao hảo tốt với các quốc gia lân bang : Trung Hoa và Java. Vừa lo ngại vừa ganh tị sức mạnh và sự giàu có của Chiêm Thành, năm 945 vua Khmer là Rajendravarman II cùng binh sĩ băng rừng từ Angkor vào Kauthara, cướp tượng nữ thần Bhagavati bằng vàng - vị thần bảo vệ xứ sở và là biểu tượng uy quyền của Chiêm Thành - trong tháp Yan Po Nagara mang về nước ; từ sau ngày đó, vương triều Indravarman III suy yếu hẳn. Dưới thời Indravarman III, biến cố quan trọng ảnh hưởng đến sự tồn vong của vương quốc Chiêm Thành là sự hình thành một vương quốc độc lập phía Bắc : nước Đại Cồ Việt, nhưng chỉ thực sự để lại hậu quả qua các triều vua sau. Năm 959, Indravarman III từ trần, con là Jaya Indravarman I lên thay năm 960. Việc làm đầu tiên của tân vương là cho tạc lại tượng nữ thần Bhagavati bằng đá hoa cương để dân chúng đến thờ, năm 965 mới xong. Năm 972, Jaya Indravarman Iraq từ trần, con là Phê Mi Thuế, Paramesvaravarman I (972-982), lên thay. Sinh hoạt chính trị của Chiêm Thành trong giai đoạn này rất là hỗn độn, năm 978, một người tên Kinan Tache mang phẩm vật sang Trung Hoa triều cống để được phong làm vua Chiêm Thành nhưng không được nhà Tống nhìn nhận. Trong lúc đó, lợi dụng tình trạng loạn lạc tại Đại Cồ Việt (loạn thập nhị sứ quân, từ 944 đến 972), quân Chiêm Thành nhiều lần tiến lên đánh phá những quận huyện ở phía nam, gây nhiều thiệt hại nhân mạng và tài sản. Năm 979, hay tin Đinh Tiên Hoàng bị ám sát, Ngô Nhật Khánh, một sứ quân Đại Cồ Việt, thuyết phục vua Paramesvaravarman I, dẫn hơn một ngàn chiến thuyền từ Chiêm Thành vào chiếm Hoa Lư, nhưng không thành. Ngô Nhật Khánh bị giết, quân Chăm phải rút về. Tình hình chính trị của Đại Cồ Việt trong giai đoạn này cũng không lấy gì làm sáng sủa : triều đình không có vua, Hạng Lang tức Đinh Vệ Vương còn quá nhỏ (6 tuổi), mẹ là thái hậu Dương Vân Nga không thể một mình đảm đương việc nước vì phía Bắc quân Tống lăm le tiến xuống, phía Nam quân Chiêm sẵn sàng tiến lên. Năm 980, Dương Vân Nga nhường cho Lê Hoàn làm vua Đại Cồ Việt, hiệu Lê Đại Hành hoàng đế. Tân vương sai sứ sang Trung Hoa báo tin, dâng vài tù binh Chiêm vừa bắt được làm quà biếu. Vua Tống nhận tặng phẩm nhưng lại muốn duy trì ảnh hưởng tốt với Chiêm Thành, sai thống đốc Quảng Châu cho những tù binh Chiêm ăn uống rồi thả về nước. Bực mình trước tin này, Lê Đại Hành sai Từ Mục và Ngô Tử Canh sang Chiêm Thành yêu cầu vua Chiêm sang bái kiến. Paramesvaravarman I, sau khi nhận lại tù binh từ nhà Tống và tin chắc sẽ được Bắc triều bênh vực nếu bị Lê Đại Hành tấn công, đã không những không sang bái kiến mà còn bắt giam sứ giả. Lê Đại Hành rất giận nhưng chưa có phản ứng. Sau khi đánh đuổi quân Tống ra khỏi lãnh thổ phía Bắc cuối năm 980, Lê Đại Hành củng cố lại lực lượng chuẩn bị tấn công Chiêm Thành. Đầu năm 982, nhà vua dẫn đại quân tiến vào Indrapura. Đây là cuộc Nam chinh đầu tiên của người Việt vào đất Chiêm Thành. Paramesvaravarman I tử trận ngay tại cửa thành, chấm dứt triều đại Indrapura. Lê Đại Hành tiến vào kinh đô Indrapura (Đồng Dương), giết tướng giữ thành Tỳ My Thuế, bắt sống hàng trăm vũ nữ trong hậu cung, tịch thu rất nhiều báu vật mang về nước. Bên ngoài binh lính Việt đốt phá thành trì, san phẳng lăng tẩm các vị vua Chiêm, bắt theo hàng ngàn tù binh, trong đó một nhà sư Ấn Độ tên Thiền Trước Tăng (bhiksu). Lãnh thổ Bắc Chiêm Thành (Bình Trị Thiên) bị chiếm đóng từ 982 đến 983. Sau chiến thắng này, văn hóa và nghệ thuật (nhất là âm nhạc) Chiêm Thành chính thức được du nhập vào đời sống cung đình và dân gian Việt. Đền đài, dinh thự tại Hoa Lư được trang trí bằng những chiến lợi phẩm do các thợ Chiêm Thành chạm trổ và sản xuất ra. Indravarman IV (Xá Lợi Đà Ngô Nhựt Hoàn) – được hoàng triều tôn lên làm vua khi Paramesvaravarman I vừa tử trận - chạy vào Panduranga lánh nạn và chịu triều cống nhà Lê mới được yên. Năm 985 Nhựt Hoàn sai pháp sư Kinkoma sang Trung Hoa xin nhà Tống cứu viện nhưng được khuyên là nên duy trì quan hệ tốt với Đại Cồ Việt. Nội bộ nhà Lê cũng xảy ra tranh chấp về quyền lãnh đạo trên lãnh thổ Bắc Chiêm Thành, người thì đề nghị cai trị trực tiếp, người thì khuyên tản quyền. Cuối cùng một giải pháp trung gian được áp dụng : nơi nào còn đông đảo người Chăm cư ngụ thì giao cho người địa phương quản lý, nơi nào đông dân cư gốc Kinh sinh sống thì triều đình Đại Cồ Việt đặt quan cai trị trực tiếp. Sự kiện này chứng tỏ sự cộng cư giữa các nhóm cư dân địa phương sau khi Lâm Ấp giành được độc lập vẫn còn khắng khít, nhưng từ khi người Kinh bắt đầu cai trị trực tiếp lãnh thổ Bắc Chiêm Thành chống đối bắt đầu xảy ra. Năm 983, một quản giáp (trưởng làng) người Kinh sinh sống trên lãnh thổ Bắc Chiêm Thành tên Lưu Kỳ Tông nổi lên chém đầu một người con nuôi của Lê Đại Hành, lúc đó là một quan cai trị trực tiếp, xây thêm thành lũy quanh Phật Thành (Fo Che) phòng thủ lãnh thổ Bắc Chiêm Thành, rồI mộ hơn 10.000 người và nhiều voi ngựa đánh Đại Cồ Việt. Lê Đại Hành tiến quân xuống đánh nhưng cuộc chiến đã không xảy ra, vì sau khi vượt núi Đông Cổ và sông Bà Hòa (Thanh Hóa), đại quân của nhà Tiền Lê chịu không nổi sương lam chướng khí phải rút về. Năm 986, hay tin vua Indravartman IV (Ngô Nhựt Hoàn) của người Chăm từ trần, Lưu Kỳ Tông liền tự xưng vương và xin nhà Tống thừa nhận. Sự tiếm quyền này xúc phạm đến tín ngưỡng của người Chăm vì Lưu Kỳ Tông không xuất thân từ vương tộc hay đẳng cấp tôn giáo nào, và là một đe dọa cho cộng đồng người Hoa địa phương. Một người Chăm gốc Hoa tên Poulo Ngo dẫn theo khoảng 150 người đổ bộ lên đảo Hải Nàm và vùng duyên hải nam Quảng Châu tị nạn. Năm 988, thêm 300 người khác do Ho Siuan dẫn đầu đổ bộ lên bờ biển Quảng Châu. Người Chăm gốc Nam Đảo còn lại theo Bằng Vương La (Cu-thì-lợi Hà-thanh-bài Ma-la), một người Champa sinh sống tại Phật Thành, kháng chiến chống Lưu Kỳ Tông. Nguyễn Văn Huy   Theo thongluan.org

G?n sát qu?c l? 1, cách thành ph? Quy Nh?n ch?ng 27km v? phía tây b?c, trên ??a ph?n huy?n An Nh?n còn tàn tích c?a m?t tòa thành c? mà n?n móng c?a nó chính là kinh thành Vijaya. Theo ??a gi?i hành chính hi?n nay, thành n?m trên ??a ph?n hai thôn Nam Tân, B?c Thu?n (xã Nh?n H?u) và thôn B? Canh th? tr?n ??p ?á. Trong các tài li?u l?ch s? và ??a lý c?a Vi?t Nam, tên thành này ???c phiên âm thành Chà Bàn, Trà Bàn, Xà Bàn hay ?? Bàn còn dân gian th??ng g?i là thành L?i. Tác gi? m?t s? công trình nghiên c?u, d?a vào th? t?ch c? Trung Qu?c, còn dùng các tên nh? Ph?t Th? (Lý Th??ng Ki?t c?a Hoàng Xuân Hãn), ??i Châu (Cu?c kháng chi?n ch?ng xâm l??c Nguyên Mông th? k? XIII c?a Hà V?n T?n và Ph?m Th? Tâm) ?? ch? kinh ?ô Vijaya. Sách Thiên Nam t? chí l? ?? th?, vi?t vào cu?i th?i Lê ?ã v? s? ?? và mô t? nh? sau: "Xã Phú ?a x?a có thành g?ch, g?i là thành ?? Bàn. Thành hình vuông, m?i b? dài m?t d?m. Có b?n c?a. Trong có ?i?n, có tháp. ?i?n ?ã b? ??, tháp còn 12 tòa, t?c g?i là tháp Con Gái". Trong b? ??i Nam nh?t th?ng chí c?ng có m?t ?o?n ghi chép v? tòa thành này, nh?ng l?i dùng tên Chà Bàn và s? li?u v? quy mô c?a thành c?ng không gi?ng v?i tài li?u ?ã d?n: "Thành c? Chà Bàn ? ??a ph?n ba thôn Nam ??nh, B?c Thu?n và B? Canh v? phía ?ông b?c huy?n Tuy Vi?n, x?a là qu?c ?ô c?a Chiêm Thành, chu vi 30 d?m, trong thành có tháp c?, có nghê ?á, voi ?á, ??u c?a ng??i Chiêm Thành". Nguy?n V?n Hi?n trong tác ph?m ?? Bàn thành ký, cho bi?t: "Thành ?? Bàn hình vuông, xây b?ng g?ch, rào b?ng g?, m? b?n c?a, chu vi h?n 10 d?m". Nh? v?y, t? li?u trong các th? t?ch c?, tuy có ch? sai khác, nh?ng ??u th?ng nh?t mô t? ?? Bàn là m?t tòa thành hình vuông, có b?n c?a, xây b?ng g?ch. ?i?m khác bi?t ?áng k? gi?a các ngu?n t? li?u là v? chu vi tòa thành. Theo Thiên Nam t? chí l? ?? th?, m?i m?t thành dài 1 d?m, ngh?a là chu vi ch? có 4 d?m. Trong khi ?ó ??i Nam nh?t th?ng chí l?i mô t? chu vi c?a thành t?i 30 d?m. Không rõ s? sai khác này do ?âu mà có, nh?ng n?u c?n c? vào ??n v? ?o l??ng th?i Nguy?n thì nh?ng s? li?u trên ?ây không phù h?p v?i tài li?u kh?o sát th?c ??a. T??ng ??i sát v?i th?c t? di tích là s? li?u trong sách ?? Bàn thành ký, theo ?ó thành có chu vi 10 d?m (g?n 6km). ? vào th?i hoàng kim, Vijaya là m?t tòa thành nguy nga, tráng l?. Theo sách Vi?t s? l??c, vào n?m 1069, sau khi vua Lý Thánh Tông chi?m ???c thành Ph?t Th? ?ã sai ki?m t?t c? các nhà trong và ngoài thành, c? th?y có t?i h?n 2.560 khu. M?c dù cung ?i?n, ??n ?ài, tháp mi?u trong thành ?ã nhi?u phen b? phá h?y vì binh l?a chi?n tranh, ??n th? k? XVIII, khi vi?t L?ch tri?u hi?n ch??ng lo?i chí, trong m?c Ph? Hoài Nh?n, Phan Huy Chú v?n còn nh?n xét: "Trong ph? có thành ?? Bàn, là n?i x?a kia vua n??c Chiêm ? ?ó, l?ng l?y kiên c?, nay d?u c? hãy còn". Sách Hoàng Vi?t ??a d? chíc?ng cho bi?t trong thành có t?i 35 tòa tháp. B? phá ?i d?ng l?i nhi?u l?n và v?i s? bào mòn c?a th?i gian nhi?u th? k? (thành Vijaya th?c t? b? ph? b? t? 1471), nay thành ch? còn là m?t ph? tích. H?n th?, vào th? k? XVIII, tòa thành này m?t l?n n?a ???c ngh?a quân Tây S?n tu b?, m? r?ng, ??p thêm ?? xây d?ng làm ??i b?n doanh c?a phong trào nên c?u trúc c? c?a kinh thành Vijaya không còn nguyên v?n nh? x?a. Tuy nhiên, nh?ng d?u tích Champa v?n còn l?i khá nhi?u. ??n n?m 1778 Nguy?n Nh?c ??i tên là thành Hoàng ??. Theo s? c?, thành Vijaya v?n là m?t khu v?c có nhi?u tháp, nh?ng hi?n còn t??ng ??i nguyên v?n ch? có m?t ngôi tháp tên g?i Cánh Tiên.(Theo "Bình ??nh - Danh th?ng và di tích")

1. ?ôi nét v? s? hình thành v??ng qu?cChampa Qua nh?ng ghi chép trong th? t?ch c?, bia ký và nh?ng di tích kh?o c? trên m?t và trong lòng ??t, ??a bàn V??ng qu?c Champa trùng h?p v?i ??a bàn phân b? c?a n?n v?n hoá th?i S? s? – v?n hoá Sa Hu?nh. Theo th? t?ch Trung Hoa c?, vào cu?i th? k? II (n?m 192) Khu Liên ?ã l?p ra n??c Lâm ?p.M?c dù còn nhi?u ý ki?n khác nhau xung quanh v?n ?? v? trí, tính ch?t c?a Lâm ?p và m?i quan h? gi?a Lâm ?p v?i Champa, nh?ng m?t ?i?u c?n l?u ý, s? hình thành v??ng qu?c Champa là quá trình ti?n hoá c?a c?u trúc xã h?i trong kho?ng th?i gian vài th? k? và n?m trong qu? ??o phát tri?n chung c?a khu v?c ?ông Nam Á. Trên c? s? nh?ng t? ch?c xã h?i ti?n nhà n??c ?ã phát tri?n t?i nh?ng vùng ??a ph??ng c?a v?n hoá Sa Hu?nh (??c bi?t là ? nh?ng l?u v?c sông l?n) và d??i tác ??ng c?a nhi?u y?u t? bên trong và bên ngoài, vào kho?ng th? k? II ??n th? k? IV AD m?t s? chính th? d?ng nhà n??c s? khai ?ã hình thành ? mi?n Trung Vi?t Nam. Tài li?u kh?o c? thu th?p ???c qua khai qu?t Trà Ki?u (sông Thu B?n, Qu?ng Nam), C? Lu?-Phú Th? (sông Trà Khúc, Qu?ng Ngãi) và thành H? (sông ?à R?ng, Phú Yên) cho th?y t? nh?ng th? k? sau Công nguyên ? nh?ng khu v?c này ?ã có nh?ng trung tâm quân s?-chính tr?-kinh t? ?óng vai trò quan tr?ng trong m?i l?u v?c sông t??ng ?ng. Di tích và di v?t kh?o c? c?ng ch?ng t? nh?ng chính th? d?ng nhà n??c s? khai này có cùng trình ?? phát tri?n kinh t?-xã h?i và quan h? gi?a chúng là quan h? v?a theo xu h??ng liên minh, liên k?t v?a theo xu h??ng thu ph?c và c?nh tranh. ??n kho?ng th? k? V AD nh?ng xu th? này d?n ??n s? ra ??i c?a v??ng qu?c Champa. 2.Nh?ng y?u t? tác ??ng ??n s? hình thành nhà n??c ? mi?n Trung Vi?t Nam.K?t qu? khai qu?t Trà Ki?u, Gò C?m (Duy Xuyên, Qu?ng Nam), di ch? H?u Xá I (H?i An)… cho th?y t?ng v?n hoá s?m nh?t ? nh?ng ??a ?i?m này có niên ??i kho?ng th? k? I, II AD và trùng h?p v?i niên ??i c?a th? t?ch c? v? m?t nhà n??c s?m. N?u so sánh th?i gian ta th?y có s? trùng khít gi?a th?i ?i?m k?t thúc c?a v?n hoá Sa Hu?nh (nh?ng khu m? chum Sa Hu?nh mu?n nh?t ? Gò D?a (Duy Xuyên, Qu?ng Nam), Bình Yên (Qu? S?n, Qu?ng Nam), Lai Nghi (?i?n Bàn, Qu?ng Nam), Hoà Diêm (Cam Ranh, Khánh Hoà)… ???c xác ??nh có niên ??i k?t thúc kho?ng th? k? I ??n II AD) v?i niên ??i kh?i ??u c?a nh?ng nhà n??c s? khai ? mi?n Trung Vi?t Nam. Trong tình hình nghiên c?u hi?n nay, t? li?u ??a t?ng và hi?n v?t kh?o c? ch?a nhi?u ?? tìm hi?u ??y ?? b?n ch?t và n?i dung c? th? quá trình chuy?n ti?p và chuy?n bi?n gi?a hai n?n v?n hoá Sa Hu?nh- Champa. Tuy v?y, s? trùng h?p v? không gian phân b?, th?i gian kh?i ??u, k?t thúc và ti?p n?i c?a hai v?n hoá; s? n?i ti?p trong s?n xu?t và s? d?ng c?a m?t s? lo?i hình hi?n v?t nh? ?? g?m gia d?ng, ?? trang s?c b?ng mã não, thu? tinh; s? ti?p t?c t?n t?i c?a táng t?c ho? thiêu gi?a hai n?n v?n hoá; s? phát tri?n c?a nh?ng thi?t ch? chính tr? phân t?ng; s? chuyên hoá ? m?c ?? nào ?ó c?a s?n xu?t th? công và c?u trúc xã h?i d?a trên c? s? t?ng l?p c?a xã h?i th?i Sa Hu?nh (n?n t?ng ?? hình thành c?u trúc chính tr? m?i – nhà n??c)… m?t m?t h??ng các nhà nghiên c?u t?i vi?c tìm ki?m nh?ng ngu?n g?c b?n ??a c?a v?n hoá Champa, m?t khác giúp ?ánh giá ?úng m?c vai trò c?a nh?ng y?u t? ngo?i sinh bao g?m c? ti?p xúc, trao ??i v?n hoá, kinh t?, làn sóng d?ch chuy?n dân c? trong vi?c hình thành nh?ng ??c tr?ng v?n hoá m?i. ?a s? ý ki?n ??ng thu?n v?i gi? thi?t v?n hoá Champa n?y sinh t? v?n hoá Sa Hu?nh, ng??i Ch?m c? là con cháu ng??i Sa Hu?nh c?. Theo Hà V?n T?n ch? nhân v?n hoá Sa Hu?nh là c? dân Ti?n Ch?m hay S? Ch?m, có ngh?a c?ng là c? dân nói ti?ng Nam ??o nh? ng??i Ch?m sau này. D??i ánh sáng c?a kh?i t? li?u m?i hi?n nay v? tính ??a ph??ng c?a v?n hoá Sa Hu?nh giai ?o?n mu?n ? hai vùng Trung Trung B? và Nam Trung B?, có th? gi? thi?t r?ng, nh?ng nhóm t?c ng??i thu?c m?t s? ng? h? khác nhau ?ã ?óng góp vào quá trình kh?i d?ng n?n v?n minh Champa, trong ?ó vai trò ch? ??o là c?a c? dân nói ti?ng Nam ??o.B?t k? c?u trúc Lâm ?p và nh?ng chính th? t??ng ???ng Lâm ?p nh? th? nào, nh?ng nghiên c?u m?i nh?t cho th?y nh?ng chính th? này ??u ???c b?t ngu?n t? nh?ng d?ng v?n hoá-xã h?i b?n ??a. Nh?ng y?u t? v?n hoá ngo?i sinh Trung Hoa, ?n ??… ?ã có m?t tr??c khi nh?ng chính th? này ra ??i. T? Sa Hu?nh qua Lâm ?p ??n Champa là c? quá trình di?n bi?n d?n d?n và lâu dài mà trong ?ó c? hai nhóm ngu?n l?c n?i sinh và ngo?i sinh có m?i quan h? ch?t ch? và t??ng h?. 3.C?u trúc c?a v??ng qu?c ChampaTr??c ?ây, d?a vào s? li?u Trung Hoa, nhi?u h?c gi? ?ã cho r?ng v??ng qu?c Champa ???c t? ch?c theo mô hình chính quy?n quan liêu t?p quy?n ki?u T?n-Hán. Nh?ng k?t qu? nghiên c?u m?i nh?t c?a C. Jasques, O.W. Wolter, K. Taylor ?ã ch?ng minh r?ng Champa, Phù Nam (th?m chí c? V?n Lang, Âu L?c) là nh?ng liên hi?p, liên minh c?a nhi?u ti?u qu?c có nhi?u nét t??ng ??ng v? v?n hoá. Theo GS. Tr?n Qu?c V??ng, mô hình m?t ti?u qu?c Champa d?a trên tr?c quy chi?u là dòng sông ph?i có ba thi?t ch? – ba trung tâm (tính theo dòng ch?y c?a sông, t? núi ra bi?n) là: trung tâm tôn giáo, t?m g?i là Thánh ??a (th??ng v? phía Tây, ??u ngu?n sông) – trung tâm chính tr? (th??ng n?m ? b? Nam sông) và trung tâm th??ng m?i – kinh t? (th??ng n?m ? g?n sát c?a sông – c?a bi?n).hoáT? th?p k? 60 tr? v? tr??c, nhi?u h?c gi? ph??ng Tây nh? G. Coedès, H. Maspéro… th??ng coi Champa là m?t qu?c gia ?n hoá. Trên th?c t?, ?nh h??ng v?n hoá-tôn giáo c?a ?n ?? ??i v?i Champa là r?t m?nh m? và không th? ph? nh?n. Song, ng??i ta c?ng nh?n th?y nhi?u y?u t? phi ?n, khác ?n ? ?ây. Paul Mus nh?n m?nh t?i nh?ng ??c ?i?m b?n ??a – Ti?n ?n ?? hoá – trong v?n hoá Champa. Trong quá trình ti?p thu v?n hoá Trung Hoa, ?n ??… c? dân Champa ?ã k?t h?p hài hoà gi?a y?u t? v?n hoá ??a ph??ng (n?i sinh) và v?n hoá bên ngoài (ngo?i sinh) trên c? s? phù h?p v?i ?i?u ki?n môi tr??ng sinh thái, tính cách, tâm lý t?c ng??i, ?i?u ki?n xã h?i và l?ch s? ??c thù ?? sáng t?o ra n?n v?n hoá c?a mình có nh?ng nét chung, song có nhi?u nét riêng so v?i nh?ng v?n hoá láng gi?ng khác ? ?ông Nam Á cùng ch?u ?nh h??ng c?a v?n minh ?n ??.T? li?u kh?o c? h?c c?ng cho th?y ?nh h??ng c?a v?n hoá Trung Hoa, ?n ?? và v?n hoá ?ông S?n ??i v?i v?n hoá Sa Hu?nh t? nh?ng th? k? BC. Nh?ng ?nh h??ng này ???c di?n ra qua trao ??i buôn bán hàng hoá, ??ng th?i c?ng là trao ??i k? thu?t gi?a các khu v?c. M?i quan h? – ?nh h??ng v?n hoá – này ???c ??y m?nh t? ??u thiên niên k? I Công nguyên. Theo các nhà nghiên c?u, nguyên nhân ch? y?u c?a vi?c t?ng c??ng các ?nh h??ng c?a v?n hoá ?n ?? chính là nhu c?u th??ng m?i. Các ngu?n t? li?u khác nhau cho bi?t, ngu?n h??ng li?u, g? tr?m, các lo?i d?u th?m, long não, cánh ki?n tr?ng và ??c bi?t là vàng vô cùng phong phú ? ?ông Nam Á ?ã thu hút các th??ng nhân ?n ?? t?i ?ông Nam Á nói chung và Champa nói riêng. Theo sau các th??ng nhân, hay cùng các th??ng nhân là các tu s? Hindu giáo, các nhà s? Ph?t giáo…. Do thâm nh?p ch? y?u qua v?n hoá mà l?i b?ng nh?ng ph??ng th?c hoà bình, t? nguy?n, nên quá trình ti?p xúc và trao ??i v?i v?n hoá ?n ?? (và v?i c? v?n hoá Trung Hoa, v?n hoá ?ông Nam Á) ?ã th?m th?u và ?? l?i nh?ng d?u ?n ??m nét trong m?i khía c?nh ??i s?ng v?n hoá Champa t? v?t ch?t ??n ??i s?ng tinh th?n-tâm linh.ChampaT? cu?i th? k? XIX, v?n hoá Champa ?ã ???c nhi?u h?c gi? n??c ngoài, ??c bi?t là ng??i Pháp, quan tâm nghiên c?u. H? ?ã ti?n hành nhi?u ??t kh?o sát s?u t?m nh?ng di tích ki?n trúc và ?iêu kh?c Champa. ??c bi?t t? n?m 1898 v?i vi?c phát hi?n khu di tích M? S?n, vi?c nghiên c?u Champa càng ???c ??y m?nh. Nh?ng nghiên c?u giai ?o?n này ??t nhi?u thành t?u ?áng k? và ??t n?n móng c? b?n cho nh?ng giai ?o?n sau. Tuy v?y, nh?ng nghiên c?u c?a ng??i Pháp ch? t?p trung vào các l?nh v?c ki?n trúc, ?iêu kh?c và bia ký. Giai ?o?n này h?u nh? không ai quan tâm nghiên c?u ??i s?ng sinh ho?t c?a c? dân qua di tích và di v?t kh?o c? h?c.T? sau ngày ??t n??c th?ng nh?t (n?m 1975), vi?c nghiên c?u v?n hoá Champa ???c ??y m?nh trên nhi?u l?nh v?c và ch? y?u do các nhà nghiên c?u Vi?t Nam ti?n hành. Tuy v?y, cho ??n n?m 1985, v?n ch? là nh?ng cu?c ?i?u tra s?u t?m v?i hai cu?c khai qu?t nh? c?a ?HTH Hà N?i và các m?ng, các ?? tài nghiên c?u còn r?t h?n h?p. H?u nh? chúng ta ch?a có ý ni?m gì v? n?i c? trú, v? ??i s?ng sinh ho?t, v? các ngành ngh? th? công, v? c? c?u kinh t? c?a c? dân.T? sau n?m 1985, ??c bi?t t? th?p k? 90 tr? l?i ?ây, tình hình nghiên c?u Champa ???c ??y m?nh lên m?t b??c m?i. K? th?a thành t?u nghiên c?u c?a các th? h? h?c gi? ?i tr??c, nh?ng ng??i nghiên c?u giai ?o?n này ?ã b? sung và hoàn thi?n h?n k?t qu? nghiên c?u trong các l?nh v?c ?ã ???c th?c hi?n tr??c ?ây nh?: ki?n trúc, ?iêu kh?c, v?n bia…. D??i góc ?? kh?o c? h?c, h? ?ã tri?n khai nhi?u ?? tài m?i nh?: khai qu?t các di ch? c? trú; nghiên c?u ?ô th?, thành c?, th??ng c?ng; vi?c s?n xu?t ?? g?m, ?? trang s?c và các ngành ngh? th? công khác; k? thu?t tr? thu? và s? d?ng n??c; ??i s?ng tâm linh…. Thành t?u l?n nh?t trong giai ?o?n này là vi?c phát hi?n và nghiên c?u nh?ng n?i c? trú c?a c? dân Champa, ngh? làm ?? g?m và g?ch ngói c?ng nh? trang trí, v?t ph?m dâng cúng b?ng ??t nung…. Các cu?c ?i?u tra kh?o sát ?ã phát hi?n thêm nhi?u di tích, di v?t m?i nh? các ph? tích ki?n trúc, tác ph?m ?iêu kh?c ?á, ?? g?m… làm phong phú thêm lo?i hình di tích di v?t. T?ng s? ??a ?i?m phát hi?n có di tích di v?t v?n hoá Champa ? ??u th? k? XX ch? là 229, còn vào cu?i th? k? con s? này ???c nâng lên g?n 300 ??a ?i?m.Nhi?u ??a ?i?m ???c khai qu?t trên di?n r?ng và trong nhi?u n?m li?n. Nh?ng v?n ?? th??ng ???c t?p trung gi?i quy?t là ngu?n g?c, m?i quan h? c?a v?n hoá Champa v?i v?n hoá Sa Hu?nh, ?nh h??ng mang tính “xúc tác” c?a các y?u t? ngo?i sinh Hán, ?n ??, ?ông Nam Á…. Nh?ng v?n ?? khác nh? di v?t hay các lo?i hình c? trú, th? t?, th??ng c?ng và bi?n pháp tr? thu?… c?ng ??t ???c nhi?u k?t qu? ?áng khích l?.Ngh? s?n xu?t ?? g?m c?a c? dân Champa ? giai ?o?n s?m thu hút s? quan tâm ??c bi?t c?a các nhà nghiên c?u trong và ngoài n??c. D?a trên kh?i t? li?u kh?ng l? t? các cu?c khai qu?t H?u Xá, Trà Ki?u, Nam Th? S?n, Bãi Làng, Lý S?n, C? Lu?, thành H?… nhi?u nh?n xét và k?t lu?n v? ch?t li?u, hoa v?n, k? thu?t s?n xu?t g?m ?ã ???c ??a ra.V??ng qu?c Champa n?i ti?ng trong th? t?ch v?i nh?ng ?? kim hoàn l?ng l?y b?ng vàng, b?c, thu? tinh, ?á quý… song ch?ng c? t? các cu?c khai qu?t kh?o c? h?c các ??a ?i?m c? trú h?u nh? không cung c?p b?t c? t? li?u xác th?c nào. ?i?u này là tr? ng?i l?n cho vi?c tìm hi?u ??i s?ng ngh? thu?t và tâm linh c?a c? dân. Chúng ta ch? bi?t qua ghi chép và qua các s?u t?p t? nhân, r?t khó xác ??nh chính xác ngu?n g?c xu?t x? và niên ??i.Tóm l?i, th?i gian v?a qua, ngành Champa h?c Vi?t Nam ?ã làm ???c nhi?u vi?c khi ?i sâu nghiên c?u v?n hoá Champa ? khía c?nh ??i s?ng c?a c? dân. Nh?ng di s?n v?t th? và c? phi v?t th? m?i thu th?p ???c này ?ã ?em l?i nh?ng hi?u bi?t m?i ho?c giúp ?i?u ch?nh nh?ng hi?u bi?t c? v? c? dân Champa c?, v?n hoá Champa trong m?i quan h? v?i các t?c ng??i, các v?n hoá, các qu?c gia…. Thêm nhi?u c? li?u m?i, ki?n th?c càng m? r?ng nh?ng c?ng làm n?y sinh nhi?u v?n ?? m?i. Cái ch?a làm ???c cùng v?i cái ?ã làm ch?a xong ??t ra nhi?u thách th?c và trách nhi?m ??i v?i nh?ng ng??i quan tâm ??n n?n v?n hoá r?c r? m?t th?i ? ?ông Nam Á. 6. Tên g?i: K? t? khi ???c phát hi?n l?i, các di tích ki?n trúc b?ng g?ch c?a v??ng qu?c Champa ???c g?i b?ng nhi?u tên khác nhau nh? tháp, tháp-l?ng m?, ??n-tháp…. ??n nay, các di tích ki?n trúc này ???c th?ng nh?t tên g?i là các ??n-tháp Champa (B?n ?nh 35).C? dân Champa ?ã xây d?ng ???c nhi?u công trình ki?n trúc ??n-tháp ?n ?? giáo và Ph?t giáo r?t quy mô v?i m?t k? thu?t ?iêu luy?n, tinh x?o và m?t n?n ngh? thu?t t?o hình ??y cá tính trong su?t nhi?u th? k?. Ngày nay v?n t?n t?i nh?ng nhóm ??n-tháp t?i các di tích n?i ti?ng nh? M? S?n, ??ng D??ng, Po Nagar, D??ng Long… cùng v?i hàng ngàn tác ph?m ?iêu kh?c b?ng sa th?ch và h?p kim tr?ng bày t?i các b?o tàng. M? thu?t Champa ?ã góp ph?n t?o nên di?n m?o ??c ?áo c?a n?n ngh? thu?t ?ông Nam Á bên c?nh m?t n?n ngh? thu?t ?n ?? k? v?. Tháp Po Nagar, Nha Trang Hi?n nay, theo th?ng kê, hi?n còn l?i t?t c? 19 nhóm ??n-tháp ?ang t?n t?i trên m?t ??t, tính t? t?nh Qu?ng Nam ??n Bình Thu?n và ??k L?k ???c phân b? nh? sau:Qu?ng Nam: M? S?n, B?ng An, Kh??ng M?, Chiên ?àn.Bình ??nh: Ph??c L?c, Cánh Tiên, Bánh Ít, Bình Lâm, Th? Thi?n, D??ng Long, H?ng Th?nh.Phú Yên: Nh?n Tháp.Khánh Hoà: Po Nagar.Ninh Thu?n: Hoà Lai, Po Klaung Garai, Po Rôme.Bình Thu?n: Po ?am (Po T?m), Phú Hài.??k L?k: Yang Prong.Niên ??i c?a nh?ng ??n-tháp này tr?i dài t? th? k? th? VII-VIII ??n th? k? th? XVII-XVIII. Theo v?n bia, ph?n l?n nh?ng ??n-tháp tr??c th? k? th? VII-VIII ???c d?ng b?ng g?, nh?ng sau nh?ng c?n binh l?a, nh?ng ngôi ??n này ??u b? thiêu h?y, cho ??n kho?ng th? k? th? VII-VIII m?i xu?t hi?n nh?ng ??n-tháp xây b?ng g?ch nung và sa th?ch.Ki?n trúc Champa ch?u ?nh h??ng ngh? thu?t ?n ??. M?t t?ng th? nhóm ??n-tháp bao g?m m?t ngôi ??n chính, ti?ng Champa g?i là kalan, k?t h?p v?i nh?ng ??n th? nh?, nh?ng công trình ph? và ???c bao quanh b?i nh?ng b? t??ng th?p. Thông th??ng, m?t nhóm ??n-tháp Champa ph?i có ít nh?t 4 công trình là: mandapa (tháp Nhà), gorupa (tháp C?ng), kalan (?i?n th?) và kosa grha (tháp Ho?).Kalan t??ng tr?ng cho ng?n núi th?n tho?i Meru, cái tr?c c?a v? tr?, trung tâm hoàn v?; bao quanh núi Meru là các thiên th? và nh?ng ??i d??ng ???c t??ng tr?ng b?ng nh?ng ngôi ??n nh? và nh?ng b? t??ng th?p. H??ng chung c?a m?t t?ng th? th??ng là h??ng ?ông, h??ng m?t tr?i m?c, n?i m? ??u cho s? v?n hành c?a th?i gian và v? tr?.Kalan Champa là m?t ki?n trúc có bình ?? hình vuông, mái tháp hình chóp có ba t?ng và m?t ??nh tháp b?ng sa th?ch.??n-tháp Champa xây b?ng g?ch nung, ghép v?i nh?ng m?ng trang trí và ch?u l?c b?ng sa th?ch ? ?? tháp, khung c?a, trán c?a (tym-pan), ???ng di?m, v?t trang trí góc và ??nh tháp…V? k? thu?t xây d?ng c?a ng??i Champa c?, hi?n nay còn nhi?u gi? thi?t và ý ki?n khác nhau. Tuy nhiên, ph?n l?n các nhà nghiên c?u ?ã ??ng thu?n v? ch?t k?t dính có ngu?n g?c nh?a th?c v?t.?iêu kh?c: ??n-tháp Champa ???c trang trí tinh t?, c?u k?, th? hi?n s? k?t h?p hài hoà gi?a ngh? thu?t ?iêu kh?c và ngh? thu?t ki?n trúc. Ch? ?? chính trong ?iêu kh?c trang trí tháp là hoa lá, hình ng??i, hình ??ng v?t, các v? th?n, các con v?t huy?n tho?i theo n?i dung tôn giáo ho?c s? thi ?n ?? .D?a vào các y?u t? trang trí, s? thay ??i c?a k?t c?u ki?n trúc, s? xu?t hi?n hay m?t ?i c?a các motif trang trí, k?t h?p v?i nh?ng tài li?u liên quan (bia ký, các ngu?n s? li?u…), ?nh h??ng c?a các phong cách t? nh?ng n?n ngh? thu?t xung quanh nh? ?n ?? và các n??c láng gi?ng khác (nh? Môn, Kh?me, Vi?t, Java…), các nhà nghiên c?u ?ã chia ngh? thu?t trang trí và xây d?ng ??n tháp Champa t? th? k? th? VII ??n th? k? XV ra làm nhi?u phong cách khác nhau. ?iêu kh?c Champa n?i ti?ng v?i phù ?iêu và t??ng tròn. Riêng phù ?iêu c?ng ?ã có nhi?u hình th?c. Ngoài ch?m kh?c trên ch?t li?u ?á còn có ch?m kh?c tr?c ti?p lên g?ch tháp hay t?o hình trang trí trên g?ch tr??c khi nung. Nét ??c s?c c?a ?iêu kh?c Champa là nh?ng hình ch?m kh?c d??i d?ng phù ?iêu ??u mang xu h??ng h??ng t?i t??ng tròn – phù ?iêu n?i cao. T?ng nhân v?t, t?ng nhóm nhân v?t nh? tách r?i nhau, ??c l?p và g?n nh? bi?n thành nh?ng t??ng tròn riêng bi?t.S?u t?p hi?n v?t ?iêu kh?c l?n nh?t hi?n ?ang ???c l?u gi? t?i B?o tàng ?iêu kh?c Champa ? Tp. ?à N?ng. Nhi?u tác ph?m khác ???c gi? t?i các b?o tàng t?nh, các phòng VHTT huy?n, th?m chí ? c? m?t s? UBND xã. M?t s? không ít hi?n v?t l?u l?c ? các b?o tàng n??c ngoài và trong các s?u t?p t? nhân trong và ngoài n??c.Lo?i hình và ch? ?? ?iêu kh?c khá ?a d?ng, liên quan ??n ?n ?? giáo, Ph?t giáo, tín ng??ng b?n ??a… và có các nhóm chính sau:- T??ng th?.- ?ài th?.- Trán c?a (lá nh?/tym-pan).- Các trang trí ki?n trúc trên tháp.6.2. Minh v?nT?m bia Võ C?nh (Nha Trang, hi?n tr?ng bày ? sân B?o tàng L?ch s? Vi?t Nam) có niên ??i cu?i th? k? III ??u th? k? IV (niên ??i tr??c ?ây ??a ra là th? k? th? II) là bi ký s?m nh?t kh?c b?ng ch? Sanskrit. Sau quá trình ti?p bi?n v?n hoá-ngôn ng?, ng??i Champa ?ã sáng t?o ra h? th?ng v?n t? c?a mình ?? ghi ti?ng Ch?m. Minh v?n vi?t b?ng ch? Champa s?m nh?t ???c tìm th?y ? ?ông Yên Châu (Qu?ng Nam) có niên ??i th? k? IV.N?i dung c?a các minh v?n th??ng g?n v?i vi?c l?p ??n th? th?n, d?ng t??ng ho?c ghi nh? m?t s? ki?n quan tr?ng nào ?ó. Minh v?n ???c kh?c trên vách núi, trên bia, c?t ??n, tr? c?a, b? th?…Cho t?i nay, s? minh v?n Champa ?ã bi?t là 208 v?n b?n, trong s? ?ó có 69 b?n ?ã d?ch và công b? ch? y?u nh? công lao và nghiên c?u c?a các h?c gi? Pháp mà ?i?n hình là A. Bergaigne, E. Aymonier. Ng??i Ch?m hi?n nay c?ng không ??c ???c các v?n bia c? vì ?ang s? d?ng m?t h? th?ng v?n t? hoàn toàn khác.6.3. Thành c?Thành c? là m?t b? ph?n h?u c? c?a v?n hoá Champa. Ng??i Champa ?ã xây d?ng nhi?u toà thành trong ph?m vi v??ng qu?c c?a mình. Ph?n l?n nh?ng thành l?y này ?ã b? phá hu? nhi?u l?n, nh?ng do v? th? ??c ??a l?i th??ng ???c tái d?ng, tái s? d?ng qua nhi?u th?i ??i. Vì v?y, thành c? Champa th??ng ?n ch?a trong lòng nhi?u l?p tr?m tích v?n hoá t? s?m ??n mu?n và không ít tr??ng h?p ???c ng??i Vi?t c?u trúc l?i và tái s? d?ng. Nhi?u toà thành ???c xây d?ng trên c? t?ng c? trú s?m h?n, do v?y niên ??i c?a l?p c? trú không th? coi là niên ??i c?a xây d?ng thành. ?i?n hình nh? thành Trà Ki?u, niên ??i c?a t?ng c? trú s?m nh?t c?a Trà Ki?u hi?n nay ???c xác ??nh là t? th? k? I AD, nh?ng k?t qu? khai qu?t t??ng thành Nam cho th?y có l? t??ng thành ???c ??p s?m nh?t t? th? k? III, IV AD. Thành C? Lu? (Qu?ng Ngãi) ???c xây d?ng trên l?p c? trú Champa s?m có niên ??i ??u th? k? II AD và nh?ng ki?n trúc b?ng g?ch s?m nh?t ? ?ây có niên ??i kho?ng t? th? k? IV AD. Nh?ng nghiên c?u m?i ?ây t?i thành H? (Phú Yên) c?ng cho th?y k?t qu? t??ng t?.Theo s? li?u, vào th? k? th? IV, ng??i Champa ?ã h?c ???c cách xây thành t? Trung Hoa. Nh?ng phát hi?n kh?o c? h?c g?n ?ây ? Trà Ki?u, C? Lu?-Phú Th?, thành H? c?ng cho th?y ?i?u này. S? li?u ghi chép ??u tiên v? thành ???c ?? c?p trong Thu? kinh chú (cu?i th? k? V ??u th? k? VI), sau ?ó trong cu?n ?? bàn thành ký (th? k? XIX), thành Chà Bàn ???c mô t? khá t? m? và bên c?nh ?ó còn ?? c?p t?i 12 toà thành khác… B?n v? thành Trà Ki?u c?a ClayesTrên d?i ??t mi?n Trung hi?n nay còn v?t tích c?a m?t s? thành c? Champa nh? thành C? Lu? (Qu?ng Tr?), thành Hoá Châu, thành L?i (Th?a Thiên Hu?), thành Trà Ki?u (Qu?ng Nam), thành Châu Sa, thành C? Lu?-Phú Th? (Qu?ng Ngãi), Tra (Cha) thành, thành ?? Bàn (Bình ??nh), thành H? (Phú Yên), thành Diên Khánh (Khánh Hoà)…. Nh?ng thành này th??ng ???c xây d?ng ? nh?ng v? trí xung y?u, c?a sông, c?n bi?n hay ngã ba sông trong m?t quy ho?ch t?ng th? c?a vùng l?y sông làm tr?c chính và th??ng n?m bên b? Nam c?a sông.Nh?ng k?t qu? kh?o sát và khai qu?t g?n ?ây ? các thành nh? Trà Ki?u, C? Lu?, thành H?… cho th?y, khi xây d?ng toà thành, ng??i Champa ?ã l?i d?ng t?i ?a ??a hình t? nhiên nh? sông, gò, núi… ?? t?ng c??ng tính phòng th?/phòng ng? c?a t??ng thành và hào lu?. Thành Champa th??ng có c?u trúc kép hay th?m chí nhi?u l?p.Tuy v?y, cho ??n nay ch?a có b?t k? m?t thành nào ???c khai qu?t m?t cách có h? th?ng nên ch?a có m?t bình ?? c? th? v? t?ng th? quy ho?ch thành Champa. Có th? vòng thành bên ngoài th??ng có hình d?ng n??ng theo ??a hình, toà thành bên trong ???c ??p khá quy ch?nh. Nh?ng cu?c khai qu?t c?t thành Trà Ki?u hay thành H? m?i ?ây cho th?y: t??ng thành th??ng có m?t c?t ngang hình thang, bên ngoài d?c ??ng, bên trong thoai tho?i, hai bên ?p g?ch, d??i chân thành kè ?á, lòng t??ng ??p ??t lèn ch?t và t??ng thành th??ng ???c gia c? nhi?u l?n.6.4. C?ng th?Ng??i Champa là c? dân h??ng bi?n. Bi?n ?óng vai trò quan tr?ng và ?nh x? trong nhi?u khía c?nh ??i s?ng c?a h?. ??a hình bi?n mi?n Trung (b? và ??o ven b?) c?ng r?t thu?n l?i cho thuy?n bè neo ??u, trú ng?. Ngay t? th?i v?n hoá Sa Hu?nh ? ?ây ?ã hình thành nh?ng c?ng th? s? khai, có vai trò quan tr?ng trong ho?t ??ng ti?p xúc, giao l?u v?n hoá trong ngoài v??ng qu?c Ti?n Ch?mpa trong s?u t?p H? V?n Em, TP.?à N?ng D?a vào nh?ng phát hi?n ?? g?m Trung Hoa, g?m và thu? tinh Islam… t?i nhi?u các c?a sông ven bi?n l?n t? Qu?ng Tr? vào ??n Ninh Thu?n, k?t h?p v?i ghi chép trong th? t?ch c?, m?t s? nhà nghiên c?u ?ã xác quy?t m?t s? v?t tích c?ng th? c?a ng??i Champa. C?ng th? n?i ti?ng nh?t là Champapura th?i Lâm ?p ? C?a ??i (H?i An, Qu?ng Nam) v?i ti?n c?ng chính là Cù Lao Chàm. ? Quy Nh?n, Bình ??nh còn l?u d?u c?ng Th? N?i. Các c?ng này ?óng vai trò quan tr?ng trong vi?c hình thành và h?ng th?nh c?a con ???ng t? l?a qu?c t? trên bi?n vào nh?ng th? k? IX-X và nh?ng th? k? mu?n h?n. Tài li?u kh?o c? h?c c?a các ??t kh?o sát xác nh?n s? t?n t?i các c?ng Ròn, Gianh, Lý Hoà, Nh?t L? ? Qu?ng Bình; c?a Tùng (Lu?t), Mai Xá (trên c?ng c?a Vi?t hi?n nay 3-4km) ? Qu?ng Tr?; c?a Eo, c?a T? Hi?n ? Th?a Thiên Hu?; Nha Trang ? Khánh Hoà, Phan Rang ? Ninh Thu?n… có nhi?u kh? n?ng t?ng là các c?ng th? Champa.Theo các nhà nghiên c?u, c?u trúc th??ng c?ng Champa d??ng nh? khá th?ng nh?t theo m?t bình ?? t? ngoài vào nh? sau: C?a bi?n – ??m n??c – tháp – thành hay th? t? . Tuy v?y, c?n ph?i thêm vào c?u trúc này vai trò che ch?n, ti?n tiêu/ti?n c?ng c?a h? th?ng ??o ven b?. H? th?ng ??o này liên quan m?t cách h?u c? v?i nh?ng c?u trúc trong ??t li?n theo m?t tr?c sông ch? ??o. Ví d? ?i?n hình v? c?u trúc này là Cù Lao Chàm (Chiêm B?t Lao) ngoài c?a sông Thu B?n. Cù Lao Ré ? Qu?ng Ngãi. Có th? nh?n rõ vai trò c?a các ??o-c?a sông khác ngay trên b?n ?? ??a lý mi?n Trung hi?n ??i.6.5. ??a ?i?m c? trúCho t?i nay, ?ã phát hi?n và khai qu?t hàng ch?c ??a ?i?m thu?c v?n hoá Champa. Ph?n l?n di tích có tính ch?t ph?c h?p, ?a ch?c n?ng. D?a trên nghiên c?u v?t tích c? trú còn l?i có th? th?y nh?ng di tích c? trú Champa, ??c bi?t là nh?ng di tích thu?c giai ?o?n n?a ??u thiên niên k? I AD phân b? trùng kh?p v?i ??a bàn c?a v?n hoá Sa Hu?nh tr??c ?ó. Hi?n t??ng chung là trên các khu m? v?n hoá Sa Hu?nh th??ng có l?p v?n hoá Champa, hay nh?ng di tích Champa hay ???c tìm th?y k? c?n nh?ng khu m? chum c?a v?n hoá Sa Hu?nh.Tính ch?t c?a các ??a ?i?m r?t ?a d?ng và ph?c t?p, nh?ng ??a ?i?m này th??ng ?a ch?c n?ng (c? trú, phòng v?, trung tâm chính tr?, kinh t?…), trong khi các cu?c khai qu?t l?i có di?n tích h?n ch?. Thông th??ng các di tích nh? thành hay ??n-tháp trong m?t ph?c h?p di tích th??ng ???c xây d?ng trên n?n c?a l?p c? trú s?m h?n, ví d? ?i?n hình nh? khu di tích Trà Ki?u, C? Lu?, thành H?…Niên ??i c?a các ??a ?i?m: Có hai nhóm hay chính xác h?n có ba giai ?o?n ?ng v?i tính ch?t v?n hoá s?m mu?n c?a các di tích. Nhóm 1: giai ?o?n s?m t? Công nguyên ??n th? k? II, III AD. Nhóm 2: t? th? k? III AD ??n th? k? VII,VIII và nhóm 3: t? th? k? IX-X… v? sau. H?u h?t các ??a ?i?m ??u có niên ??i kéo dài su?t t? nhóm niên ??i 1 ??n 2, ?i?n hình nh? Trà Ki?u, H?u Xá I (di ch?), Tr?ng S?i…. M?t s? khác ch? thu?c nhóm niên ??i 3 nh? Nam Th? S?n, Bãi Làng…7. ??i s?ng c?a c? dânNg??i Champa có m?t n?n kinh t? ?a ngành ngh?. Tr??c tiên là ngh? nông tr?ng lúa n??c, dâu t?m, bông, hoa màu (v?i nhi?u gi?ng cây ngo?i nh?p t? Nam Thái Bình D??ng nh? mía, khoai…); ngh? r?ng, khai thác lâm th? s?n g? quý nh? qu?, tr?m h??ng, h? tiêu…; ngh? bi?n; ngh? th? công (rèn s?t, d?t v?i l?a, làm g?m, g?ch, ngói, ch? t?o ?? thu? tinh, ?á ng?c, khai khoáng và làm m? ngh? vàng b?c…), phát tri?n ngh? buôn bán ???ng bi?n, ???ng sông và ???ng núi. C? c?u kinh t? này là s? k? th?a và phát huy c? c?u có s?n tuy ch?a hoàn ch?nh c?a v?n hoá Sa Hu?nh tr??c ?ó. M?t s? ngành ngh? nh? làm g?m, g?ch, ngói, rèn s?t, ch? t?o ?? trang s?c b?ng thu? tinh, buôn bán b?ng ???ng bi?n ?ã ???c xác nh?n qua nh?ng tài li?u kh?o c? h?c nh?ng n?m g?n ?ây. Nh?ng thành t?u c?a các ngành ngh? khác m?i ch? ???c bi?t qua nh?ng t? li?u gián ti?p, qua nh?ng ghi chép trong th? t?ch c? Trung Hoa, bia ký…M?t trong nh?ng thành t?u n?i b?t c?a Champa là nh?ng ti?n b? v? nông nghi?p. Ng??i Ch?m ?ã t?o ra gi?ng lúa ch?u h?n. Khi di th?c gi?ng lúa này ra châu th? B?c b? (trong s? g?i là lúa Chiêm Thành hay lúa Chiêm, lúa Ch?m), gieo c?y c? hai v?. T? tháng 7 ??n tháng 10, tr?ng lúa tr?ng ? ru?ng b?ch ?i?n, t? tháng 12 ??n tháng 4, tr?ng lúa ?? ? ru?ng xích ?i?n. ?? thích ?ng v?i vùng ??t khô h?n Trung B?, c? dân v??ng qu?c Champa ?ã có hàng lo?t các bi?n pháp tr? thu? và s? d?ng n??c nh? c?n n??c, gi?ng, kênh, h? ??p…. ??c bi?t là h? th?ng khai thác nh?ng ngu?n n??c m?nh n?i hay ng?m, phân c?n, chia dòng ch?y s? d?ng n??c vào các m?c ?ích khác nhau ch?ng xói mòn ? nh?ng vùng ??i gò hay c?n cát… (“thu? h?” ch? dùng c?a Tr?n Qu?c V??ng). Có nhi?u kh? n?ng nh?ng “thu? h?” c?a ng??i Champa mà sau này ng??i Vi?t k? th?a và s? d?ng là m?t trong nh?ng bi?n pháp tr? thu? ??c ?áo, thích ?ng tuy?t v?i v?i môi tr??ng sinh thái v?a khô h?n v?a l? l?t mi?n Trung Vi?t Nam. V?t tích c?a nh?ng “thu? h?” này hi?n nay v?n còn th?y ? nhi?u vùng thu?c các t?nh Qu?ng Tr?, Qu?ng Nam, Ninh Thu?n, Bình Thu?n…. Nh?ng công trình s? d?ng n??c nh? gi?ng hay tr? thu? nh? ??p, kênh mà d?u v?t còn l?i cho ??n t?n ngày nay ? mi?n Trung Vi?t Nam c?ng là minh ch?ng cho chi?n l??c thích nghi này. Ng??i Champa ?ã bi?t khai thác và t?n d?ng m?i th? m?nh c?a các h? sinh thái ? mi?n Trung Vi?t Nam. Nh?ng gi?ng n??c c?a ng??i Champa không nh?ng ph?c v? cho nhu c?u tôn giáo, dân d?ng, mà còn ???c ph?c v? cho m?c ?ích th??ng m?i. Nhi?u s? li?u còn ghi l?i vi?c ng??i Champa bán n??c ng?t cho các thuy?n buôn n??c ngoài. Ngh? làm ngói, g?ch hình thành và phát tri?n t? r?t s?m. T?i nh?ng ??a ?i?m kh?o c? h?c có niên ??i t? ??u Công nguyên nh? Gò C?m, Trà Ki?u, V??n ?ình-Khuê B?c (l?p trên)… ?ã phát hi?n ra nhi?u lo?i ngói khác nhau. Theo các nhà nghiên c?u, ngh? s?n xu?t v?t li?u xây d?ng này có ngu?n g?c t? bên ngoài, có nhi?u kh? n?ng t? Trung Hoa (tr?c ti?p ho?c gián ti?p qua mi?n B?c Vi?t Nam), n?u so sánh lo?i v?t li?u này v?i nh?ng v?t li?u t??ng t? ? Trung Qu?c, Mi?n B?c Vi?t Nam, Nh?t B?n, Tri?u Tiên… cùng giai ?o?n. Theo Chamstudies.wordpress.com

Lâm ?p, Champa và di s?n  Nguy?n ??c Hi?p (theo Viet Ecology Foundation)Trong chuy?n v? l?i Vi?t Nam vào ??u n?m 2004, tôi có d?p vi?ng th?m mi?n trung Vi?t Nam ch? y?u là ? ba thành ph? chính: Hu?, ?à N?ng và H?i An. Hu? th? m?ng ???m nét Vi?t Nam, H?i An c? kính v?i nhi?u ?nh h??ng c?a v?n hoá Hoa ki?u (Minh H??ng), và ?à N?ng thì l?i m?i m? và n?ng ??ng. Có l? ?a s? khách du l?ch s? ch?n Hu? hay H?i An là ??a ?i?m ?áng th?m nh?t qua b? d?y l?ch s? và nét c? kính c?a hai thành ph? này. Nh?ng chính ?à n?ng là n?i tôi chú ý h?n vì ? ??y có Vi?n b?o tàng v?n hoá Ch?m ch?a ??ng nhi?u b?o v?t quý giá c?a n?n v?n minh c? Champa. Trong l?a tu?i tu?i h?c trò ? trung h?c, tôi r?t thích môn h?c l?ch s? và tò mò v? v??ng qu?c Ch?m. S? tò mò pha l?n lãng m?ng và nu?i ti?c m?t n?n v?n minh ?ã tàn l?i, có l? m?t ph?n b? ?nh h??ng t? t?p th? “?iêu tàn” c?a Ch? Lan Viên. G?n ?ây, tôi có d?p ??c t?p th? “Tháp N?ng” và các bài nghiên c?u có giá tr? v? v?n hoá Ch?m c?a Inrasara (Phú Tr?m), m?t ng??i Vi?t g?c Ch?m. Cu?c hành trình tr? v? ngu?n g?c Ch?m c?a Inrasara ???c k? l?i r?t chân tình và c?m ??ng, làm tôi ray r?c và càng mu?n h?c h?i thêm v? m?t b? ph?n dân t?c và v?n hoá ít ???c quan tâm ??n ? Vi?t Nam. Tôi ??n th?m Vi?n b?o tàng ?à N?ng v?i m?c ?ích tìm hi?u v? quá trình phát tri?n m? thu?t Ch?m qua các phong cách khác nhau c?a các tháp Ch?m.Champa ?ã bi?n m?t cách ?ây g?n 2 th? k?, nay ch? còn ?? l?i các di tích Ch?m, r?i rác ? các t?nh Trung ph?n Vi?t Nam, nh? Trà Ki?u, M? S?n, ??ng D??ng, Kh??ng M?, Tháp M?m.. Vi?n b?o tàng Ch?m, do nhà nghiên c?u Pháp Parmentier thành l?p n?m 1919, ?ã thu th?p các b?o v?t, nh? t??ng, b?, công trình ki?n trúc, ?iêu kh?c c?a các ??n, cung ?i?n.. t? nhi?u n?i ?? t?n gi?. Nh?ng n_ t?i ?ây, trãi qua nhi?u bi?n c? l?ch s?, các di s?n ??c s?c c?a v?n minh Ch?m c?ng không thoát qua nhi?u s? m?t mát, l?u l?c. Ngày 9 tháng 12 n?m 1946, trong nh?ng ngày ??u c?a chi?n tranh Vi?t-Pháp, gi?a s? h?n lo?n và thi?u an ninh ? ?à N?ng, vi?n b?o tàng ?ã b? xâm nh?p. R?t nhi?u b?o v?t c?ng nh? t? li?u trong th? vi?n ?ã bi ?ánh c?p (1). H?n m?t n?m sau, vào n?m 1948, Tr??ng Vi?n ?ông bác c? ?ã g?i ông Manukus ??n ?? h?i ph?c l?i vi?n b?o tàng. H?n 150 b?o v?t này ?ã ???c tìm l?i t? nhà dân, tr?i lính, phi tr??ng và t?n ? Lào (Savanakhet). N?m 1954, Vi?n b?o tàng là n?i trú ng? c?a kho?ng 300 ng??i dân di t?n chi?n tranh. N?m M?u Thân 1968, trong tr?n ?ánh chi?m l?i Hu?, Vi?n b?o tàng này ?ã tr? thành tr?i t?p trung và là n?i ?n ? c?a quân ??i Nam Vi?t Nam. Gi?a nh?ng s? sô b?, h?n ??n, va ch?m và không có s? b?o v? và b?o trì nh? v?y, thì s? h? h?i, hay m?t mác các t??ng ?á, các công trình ?iêu kh?c t?t nhiên ?ã x?y ra. G?n ?ây trong n?m 1996, các nhân viên vi?n b?o tàng ?ã tình c? tìm ra ???c 157 m?nh c? v?t ?ã ???c chôn d??i lòng ??t trong khuôn viên c?a vi?n b?o tàng.Champa ?ã bi?n m?t qua nh?ng c?n b?o l?ch s?, nh?ng di s?n c?a n?n v?n minh này c?ng ?ã ch?u ??ng nhi?u s? c? không may m?n. M?t s? ph?n h?m hiêu c?a n?n v?n minh Ch?m ? Tr?i qua nhi?u th? k?, các ngôi tháp Ch?m ? nhi?u n?i b? h? h?i và ?? nát b?i th?i gian và do thiên nhiên tác ??ng. Theo Lê Quí ?ôn thì Ngô Th? Lân, vào th? k? 18, ?ã ?? l?i bài th?, Chà bàn c? thành hoài c?, cho th?y tình tr?ng s? sát, b? hoang c?a các tháp, ?i?n ?ài c?a v??ng qu?c Champa cách ?ây h?n 200 n?m(8).Bóng tà d?ng ng?a ??ngMan mác n?i h? vongL?ng uy?n làm chùa Ph?t;Cung ?ình thành ru?ng càyNúi tàn tr? tháp c?;N??c c? hi?n thành hoangTh?n ??o nguyên vô c?;C?a tây tràn kh?c bia(b?n d?ch)Không khác chi tình tr?ng hi?n nay c?a nhi?u tháp c? kh?p mi?n trung Vi?t Nam.Trong cu?c chi?n v?a qua, di tích ??ng D??ng h?u nh? b? hu? ho?i hoàn toàn do bom ??n . M?t m?t mác to l?n ??i v?i nh?ng th? h? v? sau.H?u nh? t?t c? nh?ng gì ta bi?t v? v?n minh Ch?m là ??ng t? góc ?? c?a ng??i không ph?i Ch?m. Ngày nay, trong sách giáo khoa ??i h?c c?a giáo s? D. Hall v? l?ch s? ?ông Nam Á (2), ta có th? bi?t t?ng quát v? l?ch s? ??t n??c Champa. Tuy v?y ph?n l?n d? ki?n t? sách c?a Hall là d?a vào nh?ng công trình nghiên c?u tiên phong c?a các h?c gi? Pháp nh? G. Coedes, H. Parmentier và H. Maspero ? ??u th? k? 20.Nói chung v? kh?o c? và s? c?a các n??c Champa, Cam B?t và m?t s? n??c khác ? ?ông Nam Á thì ch? vào ??u th? k? 20 ng??i ta m?i bi?t ???c nhi?u mà thôi. Tr??c ?ó không m?y ai bi?t nhi?u v? Cambodia có m?t n?n v?n minh Angkor r?c r?, c? s? c?a Nam D??ng c?ng mù t?t cho ??n khi Coedes khám phá ra v??ng qu?c SriVijaya ? Sumatra, còn s? c?a Champa thì mù m?, ch? bi?t qua t? li?u c?a các n??c láng gi?ng nh? Vi?t Nam (??i Vi?t s? ký toàn th?) hay c?a Trung qu?c (T?ng s?, Minh s?..) ??n khi Finot, Parmentier, Majumdar và Maspero khám phá ra b?ng ph??ng pháp có h? th?ng. N_ c? trong s? c?a ?n ??, tr??c ?ây hoàng ?? Ashoka ch? ai bi?t nhi?u, ch? nghe tên trong vài kinh ?i?n Ph?t giáo, ??n khi Princep khám phá ra qua bia ký là có th?t, m?t nhà vua hi?n tri?t chu?ng ??o Ph?t v?i m?t v??ng qu?c r?ng l?n.H?u nh? t?t c? khám phá v? v??ng qu?c Champa là t? nh?ng ký t? trên ?á và nh?ng gì bi?t qua t? s? ký c?a Trung qu?c nói v? các dân t?c trên. T? ?ó l?ch s? các n??c ?ã ???c vi?t và ghi l?i. Gi?i nh?ng ký t? trên ?á ?? bi?t ??n v?n minh c? ? ?ông Nam Á c?ng không kém khó kh?n và mang tính cách ??t phá nh? gi?i ra ???c ch? vi?t c? Ai c?p qua t?ng ?á Rosetta c?a n?n v?n minh Ai C?p.Ph?i nói là v?n minh Trung Hoa ?ã ?óng góp không l?n vào v?n minh nhân lo?i qua s? phát minh ra gi?y và dùng nó trong quan tri?u ?? ghi và truy?n l?i cho h?u th? nh?ng tham kh?o r?t giá tr? v? các n??c chung quanh. Vi?t Nam c?ng nh? Trung Qu?c có nh?ng t? li?u l?ch s? quí giá (nh? ??i Vi?t s? ký toàn th?), còn các n??c khác ? ?ông Nam Á, không có truy?n th?ng vi?t s? ?ánh d?u giai ?o?n c?a các tri?u vua, mà dùng lá và ?á ?? vi?t nay thì t?t c? ch? vi?t có giá tr? trên lá ??u ?ã ra tro b?i ho?c còn r?t ít rãi rác ? các thôn Ch?m, ch? ?? l?i m?t vài ch? trên các t?ng ?á mà thôi.Hi?n nay nghiên c?u v? v?n minh và v?n hóa Ch?m ?ã ???c quan tâm và ?ã có m?t s? công trình nghiên c?u có giá tr? ???c xu?t b?n g?n ?ây ? Vi?t Nam. ?ây là m?t d?u hi?u ?áng m?ng cho s? nghiên c?u Ch?m h?c ? Vi?t nam. Tr??c ?ây, trong các th?p niên 1970 và sau 1975, có s? dè d?t trong s? nghiên c?u Ch?m h?c, vì ngành này ?a s? là do các nhà nghiên c?u n??c ngoài, ch? y?u là Pháp, khai phá và phát tri?n v?i s? c?ng tác c?a m?t s? c?ng tác viên Ch?m và Vi?t. S? dè d?t nghi k? c?a ng??i Vi?t v? m?c ?ích chính tr? ??i v?i các công trình nghiên c?u Ch?m h?c không ph?i là không có lý do. Vì ?ã có nhi?u th? l?c chính tr? l?i d?ng ?? chia r?, hay mu?n tách r?i ??a ph?n ?? ??c l?p làm khó kh?n cho Vi?t Nam trong nh?ng n?m chi?n tranh ch?ng th?c dân, gi?m ?i ti?m n?ng và b??c ti?n c?a l?ch s?. Nh?ng s? dè d?t và nghi ng? này n?u ?i quá c?ng có h? qu? là trong lãnh v?c Ch?m h?c, “sân ch?i” ch? dành cho l?c l??ng ng??i n??c ngoài nghiên c?u mà Vi?t Nam thì ch? có l?a th?a vài ng??i.N?m 1984, tôi có d?p v? th?m Vi?t Nam và nhân d?p này có ti?p xúc v?i nhóm nghiên c?u ? vi?n Khoa h?c Xã h?i ? Thành ph? SG. Khi tôi ?? c?p ??n s? thích v? nghiên c?u v?n minh Ch?m thì m?i ng??i ??i thái ?? và h?i dè d?t lo âu, anh tr??ng ban chuy?n qua ?? tài v? các l?c l??ng ch?ng chính quy?n ? Tây Nguyên và sau ?ó không còn bàn v? ?? tài Ch?m h?c n?a. Ch? có bác qu?n gia già ? th? vi?n sau ?ó nói chuy?n v?i tôi vui v? v? các sách v? Ch?m h?c mà bác bi?t r?t nhi?u t? khi bác làm vi?c ? ?ây t? tr??c n?m 1945. Kho?ng cu?i th?p niên 1990, t? ch?c Toyota Foundation ?ã tài tr? cho Gs Tr?n K? Ph??ng xu?t b?n b? sách t?ng h?p v? s? hi?u bi?t hi?n nay v? v?n minh Champa ? Vi?t Nam nh? tr??c ?ây h? ?ã tài tr? cho b? sách v? v?n minh ?ông S?n do Gs Hà V?n T?n xu?t b?n. Không may là s? vi?c ?ã không thành.Ngày nay Vi?t nam ?ã khác nhi?u và t? tin h?n v? ??t n??c mình qua s? chuy?n mình v? kinh t? và tìm n?ng trong t??ng lai. T? duy c?ng ?ã thay ??i t? th?i chi?n qua th?i bình m?c d?u có nh?ng khó kh?n trong nh?ng n?m chuy?n ti?p. S? v?ng tin này c?ng th? hi?n trong lãnh v?c v?n hóa, v?n h?c và nghiên c?u trong nh?ng n?m g?n ?ây. Vi?n Nghiên c?u ?ông Nam Á ?ã thành l?p. Vi?t Nam ngày nay là thành viên c?a t? ch?c ASEAN. C?ng ??ng Ch?m ? Vi?t Nam là g?ch n?i v?i các thành viên Indonesia, Mã Lai cùng tôn giáo và liên h? ngôn ng?. Các n??c này ?ã có nh?ng ch??ng trình ho?t ??ng v?n hóa, nghiên c?u chung v?i c?ng ??ng Ch?m. S?i dây liên h? gi?a Vi?t Nam và ?ông Nam Á s? càng ?an k?t và th?t ch?c.Bài này có m?c ?ích gi?i thi?u và tóm t?t l?ch s?, v?n hóa Ch?m và m?t s? thành qu? nghiên c?u g?n ?ây ? Vi?t Nam và n??c ngoài. Hy v?ng s? giúp chút ít cho ??c gi? th?y m?t hình ?nh toàn c?nh v? s? hi?u bi?t v? v?n minh Ch?m trong lãnh v?c Ch?m h?c hi?n nay.L?n ??u tiên sau nhi?u n?m qua ?ã có m?t h?i ngh? Ch?m h?c vào tháng 8/2004 ? Singapore qui t? m?t s? h?c gi? t? nhi?u n??c nh? Vi?t Nam, Singapore, Nh?t, Anh, M?, Pháp. Nhi?u báo cáo, khám phá m?i có giá tr? ?ã ???c thông báo: nh?ng hi?u bi?t v? v?n minh Sa Hu?nh và Ch?m qua ??a ?i?m kh?o c? Trà Ki?u, liên h? gi?a ngôn ng? Ch?m và các ngôn ng? dân t?c ? Tây Nguyên. M?t ?i?m ?áng chú ý trong các b?n báo cáo là các tài li?u Trung qu?c tr??c kia ch?a ???c quan tâm ??n nay ?ã ???c m?t s? h?c gi? nghiên c?u: Minh s?, T?ng h?i y?u t?p cao và C?u Phiên Chí. “T?ng h?i y?u t?p cao” có nhi?u thông tin v? Champa t? 960-1180 nh? s? liên h? c?a Champa v?i tri?u ?ình T?ng, Chân L?p, Srivijaya, ??i Vi?t (thu?c Giao Châu th?i b? Trung qu?c ?ô h? và sau khi ??c l?p n?m 960), phong t?c Ch?m, nông nghi?p, th??ng m?i hàng h?i...Ti?p n?i công trình b? d? c?a Boisselier khi ông này m?t, Emmanuel Guillon n?m 2002 ?ã xu?t b?n tác ph?m v? ngh? thu?t Ch?m qua nh?ng b?o v?t ? vi?n b?o tàng ?à N?ng. Sách có giá tr? tham kh?o, t?ng h?p s? hi?u bi?t t? tr??c ??n nay k? c? nh?ng khám phá các di v?t kh?o c? m?i thu th?p ???c.? Vi?t Nam, các sách v? v?n hóa, v?n h?c, ngh? thu?t Champa c?a Ngô V?n Doanh, Insara, Tr?n K? Ph??ng... v?i nh?ng hi?u bi?t m?i c?ng ?ã ???c xu?t b?n. Lãnh v?c Ch?m h?c nh? có lu?ng sinh khí m?i m? ??u cho th?i k? Ph?c h?ng trong nghiên c?u mà tr??c ?ây ?ã b? b? quên, ít ???c quan tâm trong m?t th?i gian dài, sau nh?ng công trình khám phá tiên phong c?a các h?c gi? Pháp trong giai ?o?n n?a ??u th? k? 20.  IndrapuraNói v? vùng ??t t? ?èo Ngang, Hoành S?n ??n ?èo H?i Vân (Qu?ng Bình, Qu?ng Tr? và Th?a Thiên) là vùng giao ?i?m c?a hai v?n minh t? h??ng B?c và h??ng Nam h?i ??o. ?ây là vùng ??t "??m" c?a hai n?n v?n minh ?n-Hoa. Di tích Ch?m trong vùng này còn ? M? ??c, Qu?ng Bình, Hà Trung, Th?ch An, Bích La (5) c?ng nh? ? dãi c?n ? C?a Tùng, C?a Vi?t. Di tích Tháp Ch?m ???c tìm th?y ? An Xá (Do Linh), Cam Giang, Cam L?, C? Thành Ái T? và Trà Liên (6).T?i vùng này, ng??i ta c?ng tìm ???c nhi?u ?? g?m x?a c?a v?n hoá Ch?m và Trung qu?c t? th?i ???ng, T?ng, Minh.. ch?ng t? x?a kia ? ?ây c?ng có th? là n?i có các h?i c?ng th??ng m?i s?m u?t không kém c?ng H?i An v? sau này.Xa h?n n?a vào th?i ti?n s?, vùng này là n?i chuy?n ti?p c?a giao l?u v?n hóa Sa Hu?nh và v?n minh ?ông S?n qua ?èo Ngang. N?i ?ây còn có các di tích v?n hóa Sa Hu?nh ? C?n Bàu, ??o C?n C?, C? Trai ? C?a Tùng. ?? ??ng ?ông S?n ?ã ???c tìm th?y ? Tam M?, Phú Hòa và m?i ?ây t?n mãi Bình ??nh, còn nh?ng khuyên tai hai ??u thú và các h?t chu?i thu? tinh thu?c v?n hoá Sa Hu?nh, thì tìm th?y ???c ? Xuân An, Làng V?c (Ngh? An, Hà T?nh). V?n hoá Sa Hu?nh ???c các nhà kh?o c? Vi?t Nam và n??c ngoài cho là có không gian chính t? Qu?ng Nam ??n ??ng Nai.Tháng 8, 2001 ? Th?a Thiên, Hu?, tình c? tìm ???c m?t ngôi tháp Ch?m nh?, ??nh tháp ?ã m?t, thân tháp cao kho?ng g?n 2m. Theo Ngô V?n Doanh, ngôi tháp này (g?i là tháp M? Khánh) có niên ??i ? th? k? 8. Nh? v?y là ngôi tháp Ch?m c? nh?t hi?n còn thu?c phong cách M? S?n E1.Trong chi?n tranh ch?ng Mông c? d??i ??i vua Tr?n Nhân Tông, liên minh Ch?m-Vi?t ?ã thành công ??y lui hi?m h?a xâm l?ng t? ph??ng b?c qua ???ng b? và th?y. T? s? liên k?t này qua chính sách chi?n l??c sáng su?t c?a vua Tr?n Nhân Tông, mà Jaya Simhavarman III (Ch? Mân) c?ng ?ã ??ng ý theo l?i ?? ngh? c?a th??ng hoàng Nhân Tông, trong d?p ông r?i n?i tu d??ng ? núi Yên T? ?i vi?ng Champa, ?? l?y công chúa Tr?n Huy?n Trân, em gái c?a vua Tr?n Anh Tông. Trong hôn nhân Ch?m-Vi?t này, lãnh th? Ch?m là châu Ô và châu Rí (Qu?ng Tr? và Th?a Thiên) ?ã ???c nh??ng t?ng cho ??i Vi?t. Trong th?i tr? vì c?a vua Ch? Mân, quy?n l?c Ch?m r?t m?nh trãi r?ng ??n t?n Tây Nguyên nam ph?n. Tháp Yang Prong ? Tây Nguyên và tháp Jaya Simhalingesvara (tháp Pô Klaung Garai) n?i ti?ng ? Phan Rang là do chính Ch? Mân xây d?ng.Tuy nhiên sau khi Nhân Tông và Jaya Simhavarman m?t, vua Anh Tông hoàn toàn thay ??i chánh sách. Chi?n tranh Ch?m-Vi?t tr? l?i kh?c li?t h?n khi Champa ?òi l?i vùng ??t ?ã nh??ng.Theo Minh s?, m?t trong nh?ng lý do nhà Minh ?ã g?i t??ng Tr??ng Ph? xâm l?ng ??i Vi?t là ??i Vi?t ?ã nhi?u l?n xâm ph?m lãnh th? Champa. S? gi? Ch?m lúc này ?ã dùng chi?n thu?t ngo?i giao r?t có tác d?ng. H? ?ã báo cáo th??ng xuyên r?t nhi?u l?n và nh? nhà Minh tr? giúp quân s? hay mua võ khí ?? ?ánh tr? ??i Vi?t. Nh?ng c?ng chính s? chi?m ?óng và ?ô h? ??i Vi?t c?a nhà Minh trong m?t th?i gian ?ã ??a ??n các nguyên nhân d?n ??n s? suy tàn c?a v??ng qu?c Ch?m sau khi ??i Vi?t dành l?i ???c ??c l?p. Theo Wade (14) thì có 2 nguyên nhân chính: (a) S? chi?m ?óng và qu?n lý c?a nhà Minh ? ??i Vi?t và các qu?n ? Indrapura ?ã m? r?ng ph?m vi ??i Vi?t khi quân Minh rút ?i (b) S? chuy?n giao k? thu?t quân s? (súng ?ng) c?a nhà Minh vào ??i Vi?t. Ð?n th?i Lê Thánh Tông, v??ng qu?c Ch?m hoàn toàn b? m?t th? trong t??ng quan l?c l??ng quân s?. Champa b?t ??u tàn l?i sau khi th? ph? Vijaya b? tàn phá v?i dân s? m?t ph?n b? tiêu di?t và ph?n khác b? b?t làm tù binh mang v? ??i Vi?t.Theo Shiro Momoki, qua các t? li?u nh? “T?ng h?i y?u t?p cao”, “Ch? Phiên Chí” thì Champa vào th? k? 10 ??n 11 v?n còn các c? c?u xã h?i, chính quy?n ? phía b?c ?èo H?i Vân. Nh? v?y quan ?i?m cho r?ng ng??i Vi?t liên t?c m? r?ng xu?ng phía Nam t? th? k? 10 là không ?úng. N_ c? ? th? k? 14, Champa không suy tàn nh? ta ngh?, mà v?n phát tri?n ho?t ??ng th??ng m?i v?i Trung Qu?c và các n??c trong vùng. V?i bông, ?? g?m Ch?m xu?t kh?u ??n các n??c ?ông Nam Á h?i ??o. C?a Th? N?i là c?ng quan tr?ng ? bi?n Nam mà Kublai Khan coi là c?ng ti?p n?i t? c?ng Qu?ng Châu ??n c?ng Quilam ? nam ?n ??. Nh? v?y s? nam ti?n c?a ??i Vi?t sau 1390 ch? có th? ???c coi nh? là m?t chi?n th?ng len l?i t? sau l?ng.AmaravatiT? ?èo H?i Vân (Qu?ng Nam) xu?ng phía nam ??n giáp Bình ??nh là vùng tr?ng ?i?m c?a v?n minh Ch?m v?i các di tích l?n nh? M? S?n, Trà Ki?u, ??ng D??ng, Kh??ng M?, Chiên ?àn. N?i ?ây ? ??ng D??ng ?ã tìm th?y t??ng ph?t ??ng r?t ??p ??y m? thu?t (hi?n còn tàng tr? ? vi?n b?o tàng Thành ph? SG). ??c bi?t các t??ng ?iêu kh?c, ki?n trúc ? ??n ??ng D??ng ch?u ?nh h??ng c?a Ph?t giáo ??i th?a. Trong t?t c? các di tich Ch?m, ngh? thu?t Ch?m ??ng D??ng là ??c ?áo sáng t?o và là n?i duy nh?t có ch?u ?nh h??ng t? t??ng t? Trung qu?c ph??ng b?c. Di tích ??ng D??ng h?u nh? ?ã b? hu? di?t hoàn toàn trong cu?c chi?n tranh v?a qua.Trà Ki?u hay Simhapura (Thành ph? s? t?, t? ch? Simha, Singha ngh?a là s? t? và pura là thành ph?) là kinh ?ô x?a nh?t c?a Champa ? Amaravati. Tr??c c? 2 thành ph? "s? t?"khác ? ?ông Nam Á là Singapore (Lion City, t? Singha và pura) và Singburi (Singha và buri (thành ph?)), g?n Ayuthaya, Thái Lan. X?a kia s? t? còn hi?n di?n ? C?n ?ông và B?c ?n (các vua ng??i Assyria th??ng ?i s?n b?n s? t? nh? trên các bia kh?c ??n ?ã mô t?), sau này s? t? Á châu tuy?t ch?ng ch? còn l?i s? t? ? Phi Châu. Theo Ngô V?n Doanh (16) thì t? Trà Ki?u hi?n nay là bi?n âm t? ch? Ch?m c? ya – sông, n??c và ch? Ph?n: keo - ng?c, mà ng??i Vi?t g?i là thành Sông Ng?c ?? ch? thành ph? Simhapura. Mariko Yamagata, Ian Glover, Nguy?n Kim Dung c?a nhóm nghiên c?u Vi?t-Anh-Nh?t khai qu?t ? Trà Ki?u (1997-2000) và ? Gò Cam (2000) g?n sông Thu B?n, cách thành c? Trà Ki?u 3.5km v? phía ?ông. T?i ?ây ?ã tìm th?y các h? ??t gi?ng các hi?n v?t ? Trà Ki?u, các ?? g?m, ??ng, d?u ?n th?i Hán, di tích nhà g? c? nh?t (???c xác ??nh kho?ng ). D??i t?ng khai qu?t trên là các di v?t thu?c v?n hóa Sa Hu?nh, cho th?y có s? liên t?c và ng??i Ch?m là h?u du? c?a ng??i Sa Hu?nh. ??a ?i?m Gò Cam g?n ba di tích m? chôn Sa Hu?nh: Gò Mi?u Ông, Gò Mã Voi, Gò Vàng. Ông Yamagata cho r?ng Trà Ki?u và Gò Cam xu?t hi?n n_ sau s? suy tàn c?a v?n hóa Sa Hu?nh. T?ng cu?i nh?t c?a ??a ?i?m kh?o c? Hoàn Châu (Trà Ki?u) và Gò Cam ???c th?m d?nh ? n?a ??u th? k? 2.M? S?n là di tích Ch?m l?n nh?t, n?m trong thung l?ng, d?c theo m?t con su?i. N?i ?ây có nhi?u ??n, tháp, bia ký ???c nhi?u tri?u ??i trong l?ch s? Ch?m xây d?ng. Nh? bia ký tìm ???c mà ng??i ta bi?t ???c là ng??i sáng l?p ra M? S?n vào th? k? th? 4 là vua Bhadravarman I . Dù th? ?ô có d?i hay ? n?i nào khác do th?i cu?c, các vua chúa Ch?m v?n h??ng v? M? S?n ?? t??ng nh? và xây ??n th?. Thánh ??a M? S?n vì th? có nhi?u ki?n trúc khác nhau theo các phong thái riêng c?a m?i th?i.. Ph?n l?n nh?ng công trình ki?n trúc hi?n còn ? M? S?n ???c xây d?ng vào th? k? th? 10 có chung m?t phong cách ki?n trúc ???c các nhà nghiên c?u g?i chung là phong cách M? S?n A1. Tr??c phong cách M? S?n A1 là các nhóm tháp thu?c th? k? 8 ??n 9. Qua l?ch trình phát tri?n ki?n trúc Ch?m thì trong 2 th? k? 8 và 9, có ba phong cách khác nhau ???c nh?n ra là phong cách M? S?n E1, phong cách Hoà Lai và phong cách ??ng D??ng.Trong cu?c chi?n tranh Vi?t-M? v?a qua, ??n M? S?n A1 và vài di tích lân c?n ?ã b? phá hu? khi trúng bom máy bay M? trong m?t phi v? oanh kích. Vào n?m 1988, trong m?t công trình th?y l?i, ng??i ta tình c? khám phá ra di tích tháp An M?, Tam K? v?i nhi?u ?iêu kh?c ?á nh? b? linga-yoni, trang trí ki?n trúc (??nh, c?t tháp), m?nh v? c?a t?m bia… Niên ??i ???c th?m ??nh vào ??u th? k? 10, thu?c phong cách chuy?n ti?p t? ??ng D??ng ??n M? S?n A1.Vào n?m 1997, t?nh Qu?ng Nam và chính ph? Vi?t Nam ?ã ?? ngh? và xin Liên Hi?p Qu?c ??a Trà Ki?u, M? S?n và ??ng D??ng lên danh sách nh?ng di s?n c?a th? gi?i (World Heritage list) ?? b?o t?n. ?ây là nh?ng di tích v?n hóa x?a nh?t ? Trung Vi?t Nam, lâu h?n Hu? h?n 12 th? k?. Hi?n nay qu?n th? M? S?n ???c công nh?n là m?t di s?n v?n hoá th? gi?i.??ng D??ng (Indrapura) m?t th?i là kinh ?ô c?a Champa d??i tri?u ??i Indrapura. Tri?u ??i Indrapura, do vua Indravarman II sáng l?p, b?t ??u t? n?m 875. Các ??n tháp c?a phong cách M? S?n A1 ??u ???c xây d?ng d??i tri?u ??i Indrapura. Sau h?n m?t th? k? phát tri?n, kinh thành Indrapura b? tiêu h?y trong tr?n chi?n v?i vua Lê ??i Hành vào n?m 982. N?m 1000, vua Ch?m Harivarman II r?i h?n th? ?ô v? Vijaya ? phía Nam.M?t s? ng??i Ch?m c?ng ?ã di c? qua ??o H?i Nam (và hi?n nay h? v?n còn) sau cu?c chinh ph?t c?a Lê Hoàn vào Amaravati. M?t t??ng c?a Lê Hoàn là L?u K? Tông, ph?n l?i nhà Lê, t? x?ng v??ng ? Amaravati (986-988) ?ã cai tr? hà kh?c và hu? di?t ??n ?ài và nhi?u bia ký ? M? S?n nên m?t s? ng??i Champa ?ã ch?y ??n ??o H?i Nam (Trung Qu?c). Theo s? gia Maspero thì, vì b? m?t nhi?u bia ký (th? k? 8 – 10), nên trong giai ?o?n này l?ch s? Champa không ???c bi?t nhi?u (9).VijayaM?c d?u Indrapura và Amaravati v?n là lãnh th? Ch?m khi d?i ?ô v? Vijaya vào n?m 1000, Indrapura và Amaravati ?ã tr? thành các t?nh ngo?i vi, không còn chi?m v? trí quan tr?ng v? kinh t?, chính tr? c?a Champa. N?m 1286, ??t Indrapura phía b?c ?èo H?i Vân nh??ng cho ??i Vi?t khi vua vua Ch?m c??i công chúa Huy?n Trân. Vua Champa Ch? B?ng Nga l?y l?i ???c trong chi?n tranh v?i ??i Vi?t. n?m 1390, khi Ch? B?ng Nga m?t, Indrapura m?t h?n, và sau ?ó không lâu Amaravati c?ng r?i vào tay ??i Vi?t.Sau khi b? m?t Indrapura và Amaravati vào tay ??i Vi?t thì vùng ??t t? Bình ??nh ??n Phú Yên là n?i dân t?c Ch?m rút v? t?p trung ra s?c ch?ng ch?i l?i cu?c nam ti?n c?a ??i Vi?t. Khi dân Vi?t ?i vào ??nh c?, thì ng??i Ch?m có ??c tính và khuynh h??ng là không bám tr? ? l?i. ?a s? h? d?i ?i ? ch? khác xu?ng phía Nam, ch? không ? l?i v?i ng??i Vi?t. Có th? ?ây là vì hai v?n hóa có s? khác bi?t nhi?u.T?p trung quanh khu v?c kinh ?ô m?i Trà bàn (Vijaya), h? c?ng c? g?ng l?y l?i m?t cách vô v?ng nh?ng vùng ??t phía b?c ?ã b? m?t. Nh?ng ??n n?m 1471, kinh ?ô Trà bàn c?ng ?ã b? th?t th? và tàn phá khi vua Lê Thánh Tông ?em quân chinh ph?t Chiêm Thành. Lê Thánh Tông ?ã dùng chính sách phá h?y v?n hóa ?? tiêu di?t dân t?c và n?ng l?c tinh th?n n??c Ch?m: ??n ?ài, cung ?i?n, tháp, bia ký, t? li?u ph?n ?nh ??c tr?ng c?a v?n hoá Ch?m ??u b? phá h?y, quân dân và ngh? nhân b? tàn sát hay b? b?t ?i. M?t Vijaya coi nh? v?n m?nh c?a Champa ?ã tàn. ??i v?i ??i Vi?t thì Lê Thánh Tông là v? vua thành công nh?t d??i tri?u Lê trong lãnh v?c v?n hóa, k? c??ng xã h?i d?a vào nho h?c. Lê Thánh Tông là ??i di?n tiêu bi?u cho v?n minh Trung qu?c ph??ng b?c ??i ch?i v?i v?n minh ?ông Nam Á. C?t l?i v?n minh b?n ??a ?ông Nam Á c?a ??i Vi?t ?ã b? ?è nén và d?n d?n b? tan loãng d??i l?p v?n hóa Hán nho. Trong cu?c “xung ??t v?n minh” s?ng còn này, v?n minh Champa ?ông Nam Á ?ã ph?i lùi m?t b??c dài quy?t ??nh tr??c b??c ti?n c?a v?n minh nho h?c Trung qu?c.Không nh?ng b? áp l?c t? ??i Vi?t ? ph??ng B?c, mà Champa còn ??i di?n v?i v??ng qu?c Khmer ? phía Nam. Vào th? k? 12, quy?n l?c Khmer ? Angkor lan r?ng và ?nh h??ng ??n Champa gây ra các cu?c xung ??t gi?a Angkor và Vijaya. T? th? k? 12 ??n 15, Champa ?ã ch?u hai s?c ép t? ??i Vi?t và Angkor. ?ó c?ng là nguyên nhân d?n t?i s? suy vong c?a Champa. Sau khi Champa ?ánh chi?m và tàn phá Angkor n?m 1177, vua Khmer Jayavarman VII ?ã gi?i phóng th? ?ô Angkor n?m 1181, ti?n ?ánh chi?m Vijaya và Champa. T? n?m 1203, Champa tr? thành m?t t?nh c?a Khmer cho ??n n?m 1220 thì Champa dành ???c l?i ??c l?p, sau cu?c th?m b?i c?a liên quân Khmer, Xiêm, Pagan ?ánh vào ??i Vi?t, d??i tri?u vua Sri Jaya Paramesvaravarman II mà bia ký ?á ? Ch? Dinh (Phan Rang) cho th?y. C?ng không l? gì mà r?t nhi?u ki?n trúc, ?iêu kh?c ??n tháp ? Vijaya ch?u ?nh h??ng c?a ngh? thu?t Khmer.Hi?n nay thành Vijaya (Trà Bàn) không còn, ch? còn chút v?t tích t??ng thành ?? l?i. Chính gi?a thành, trên m?t gò nh? còn tr? l?i duy nh?t tháp Cánh Tiên (tháp ??ng). Ngoài ra có hai con voi ?á và hai con s? t? ?á r?t l?n g?n l?ng Võ Tánh. ?iêu kh?c và mô típ c?a t??ng voi và s? t? ?á cho th?y chúng thu?c gi?ng các t??ng ?iêu kh?c ? tháp D??ng Long. Các công trình ki?n trúc khác còn l?i hi?n nay ? vùng Vijaya là các tháp Bánh Ít, Bình Lâm, Th? Thi?n, Phú L?c, tháp Nh?n. Phong cách ki?n trúc này ???c g?i là phong cách Bình ??nh hay phong cách Chánh L?. Phong cách Bình ??nh có niên ??i vào kho?ng cu?i th? k? 10 ??n cu?i th? k? 11. Tháp Bình Lâm là tháp duy nh?t ? ??ng b?ng thay vì nh? các tháp khác ? trên ??i. Tháp Bình Lâm g?n m?t thành c?. Thành này ?ã b? ?? nát, không còn d?u tích n?a. N?i ?ây chính là v? trí c?ng Th? N?i, mà quân ??i Vi?t và quân Nguyên Mông C? lúc ?i ?ánh Champa ?ã ?? b? tr??c khi ti?n v? Vijaya theo ???ng b? t? c?ng.  Kauthura Vùng ??t này hi?n nay thu?c ??a ph?n t?nh Khánh Hòa. Kauthura n?i b?t vào th?i k? sau Lâm ?p mà s? Trung qu?c g?i là n??c Hoàn V??ng. S? Trung qu?c không còn ?? c?p ??n Lâm ?p sau ?ó n?a. Quy?n l?c c?a Champa chuy?n t? phía b?c xu?ng Kauthara ? phía nam. Vì th? th?i Hoàn V??ng, Champa có nhi?u liên h? và ?nh h??ng v?i Chân L?p và Java. Tính ch?t th? th?n Visnu và theo Ph?t giáo tr?i h?n theo ??o th?n Siva. Th?i Hoàn V??ng, Champa ch?u nhi?u ??t t?n công t? Java nh? bia ký ? ??n Po Nagar cho th?y gi?c Java ??n c??p t??ng th?n và phá ??n. Vua Satyavarman ?ã cho d?ng l? vào n?m 784 t??ng Yan Pu Nagara (n? th?n m? ??t n??c). ?ây là b?ng ch?ng ??u tiên và c? nh?t v? t?c th? n? th?n m? x? s? Po Nagar c?a Champa. Theo bia ký thì th? ?ô c?a Champa th?i Hoàn V??ng là Virapura. V? trí c?a Virapura ch?a ???c xác ??nh, nh?ng ch?c là ? vùng Kauthura hay Panduranga.Vào th?i Hoàn V??ng (758-859), các ki?n trúc Ch?m ???c xây d?ng theo phong cách Hòa Lai (t? tên tháp Hòa Lai ? ?ông b?c Phan Rang). Phong cách ki?n trúc r?t g?n v?I phong cách Chân l?p và Indonesia. ? Po Nagar, g?n Nha Trang có nhi?u bia ký, k? c? hai bia c?a v? vua cu?i cùng th?i Hoàn V??ng, Vikrantavarman III.Panduranga (Phan Rang)?ây là vùng c? ??a cu?i cùng còn sót l?i c?a v??ng qu?c Ch?m. N?m 1692, khi vua Po Saut ??nh chi?m l?i lãnh th? Ch?m Kauthura b? m?t tr??c ?ây, chúa Nguy?n ?ã g?i quân ?ánh ch?n và b?t ???c Po Saut. Chi?m ???c Panduranga, chúa Nguy?n ??i tên Champa Panduranga thành tr?n Bình Thu?n và xác nh?p vào lãnh th? ?àng trong. Lãnh th? cu?i cùng c?a m?t n??c Champa ??c l?p coi nh? b? m?t và chính th?c không còn hi?n di?n n?a. Tuy v?y vào n?m 1693, dân Panduranga ?ã n?i d?y. Th?y khó lòng d?p ???c cu?c n?i lo?n này, chúa Nguy?n bu?c ph?i bãi b? Bình Thu?n và tr? l?i Panduranga cho vua Po Saktiraydaputih (em c?a vua Po Saut) v?i ?i?u ki?n là m?i n?m Champa Pandugara ph?i tri?u c?ng.Trong g?n su?t th? k? 18, Panduranga n?m gi?a vùng tranh ch?p c?a Tây S?n và chúa Nguy?n. N?m 1802, khi Nguy?n Ánh Gia Long th?ng ???c Tây S?n, vùng Panduranga ???c Gia Long cho thi?t l?p là vùng t? tr?, cai qu?n b?i Po Sau Nun Can, m?t b?n ??ng hành thân thi?t c?a Gia Long trong th?i k? chinh chi?n v?i Tây S?n. Su?t d??i tri?u Gia Long, Panduranga ???c t? tr? nh? m?t ti?u qu?c d??i s? b?o h? c?a vua Gia Long và t?ng tr?n Gia ??nh thành Lê V?n Duy?t. Khi Gia Long m?t n?m 1820, Minh M?ng lên ngôi v?i chính sách trung ??ng t?p quy?n và t? t??ng d?a theo mô hình Thanh tri?u ? Trung qu?c. Panduranga tr? thành con ch?t trong s? tranh ch?p quy?n l?c gi?a Minh M?ng và Lê V?n Duy?t. N?m 1828 khi vua Panduranga m?t, Minh M?ng t?n phong m?t viên ch?c Ch?m thân v?i Minh M?ng lên thay th?, nh?ng Lê V?n Duy?t ?ã thay viên ch?c này v?i ng??i con c?a Po Sau Nun Can. V? này thân v?i Lê V?n Duy?t ch?u qui thu?n, tr? thu? và tri?u c?ng Gia ??nh thành. K? t? n?m 1828, s? ph?n Panduranga vì th? g?n li?n v?i Lê V?n Duy?t.Khi Lê V?n Duy?t m?t (1832), Minh M?ng ?ã ra tay tr?ng ph?t không nh?ng các lãnh ??o, ch?c s?c ? Gia ??nh thành và v? vua Champa ?ã c? gan tri?u c?ng t?ng tr?n Gia ??nh thành mà t?t c? dân ? Gia ??nh thành và Panduranga c?ng b? v? lây qua s? tr? thù c?a Minh M?ng: ru?ng b? t?ch thu và dân b? b?t xung vào lao công. S? hà kh?c ??i s? tàn nh?n c?a Minh M?ng v?i dân ? Gia ??nh thành và Panduranga mà tr??c ?ây ?ã trung thành và giúp ?? Gia Long trong cu?c chi?n v?i Tây S?n, ?ã gây ra làn sóng b?t bình, ph?n n? n?i d?y kh?p mi?n Nam. Lê V?n Khôi ?ã t?p trung nhi?u thành ph?n trong xã h?i, nhi?u s?c t?c (Hoa ki?u ? Gia ??nh, Ch?m ? Panduranga) n?i lên ch?ng l?i Minh M?ng. ? Panduranga, cu?c n?i d?y ???c l?nh ??o b?i Katip Sumat, m?t ng??i Ch?m theo ??o H?i. Cu?i n?m 1833, cu?c n?i d?y c?a Lê V?n Khôi và Sumat không thành công. Minh M?ng ?ã x? t?i dân Gia ??nh và Panduranga tàn kh?c h?n.Sau khi cu?c kh?i ngh?a c?a Lê V?n Khôi b? d?p t?t, vua Minh M?ng ?ã bãi b? ti?u qu?c Panduranga, xác nh?p vào t?nh Bình Thu?n. ??u n?m 1834, Thak Va lãnh ??o dân Panduranga n?i lên l?n cu?i c? l?p l?i v??ng qu?c Champa nh?ng ch? trong vòng m?t n?m, gi?c m?ng cu?i cùng c?a Champa ?ã b? d?p t?t. Lê Thánh Tông ? th? k? 15 kh?i ??u cho s? suy vong c?a Champa. ??n ??i Minh M?ng ? th? k? 19, v? vua nho h?c theo mô hình v?n minh Hán Trung qu?c này ?ã khai t? v??ng qu?c Champa c?a v?n minh ?ông Nam Á.Khác v?i nh?ng vùng khác, Panduranga hi?n v?n còn c?ng ??ng ng??i Ch?m sinh s?ng, ?a s? t?p trung ? Ninh Thu?n và Bình Thu?n. Vì th? nhi?u tháp trong vùng (nh? Po Rome, Po Klaung Garai) v?n còn ???c dùng ?? th? cúng và trong các d?p l? h?i, ch? không b? b? hoang nh? ? các ??n tháp ? Amaravati, Vijaya và Kauthura. Tháp Pô Klaung Garai n?i ti?ng ? Phan Rang là do Ch? Mân (Jaya Simhavarman III) xây lên ?? th? cá nhân mình vào th? k? 14. ??n này tr??c ?ây còn có tên là Jaya Simhalingesvara. Tháp v?n còn ???c ng??i Vi?t và Ch?m dùng ?? th? cúng. Trên các tr? c?a c?a tháp chính, có các ký t? k? l?i vi?c vua Jaya Simhavarman III dâng ??t và nô l? cho th?n Jaya Simhalingesvara.Lâm ?pTheo s? Trung qu?c (L??ng th?) thì ng??i lãnh ??o l?p ra Lâm ?p (Lin-yi) là m?t th? hào ??a ph??ng tên là Khu Liên. Tr??c ?ó nh?ng ng??i ? vùng này ?ã qu?y vùng Nh?t Nam d??i s? b?o h? ng??i Hán, L??ng th? c?ng g?i dân ? T??ng Lâm là "b?n man di" Khu Liên. Cho nên t? Khu Liên có th? không là tên m?t ng??i mà là tên chuy?n âm t? ngôn ng? ?ông Nam Á c?, Khu Liên - Kurung, có ngh?a là t?c tr??ng, vua.Ng??i Lâm ?p h? là ai ?.Tr??c h?t ta h?y xem s? li?u Trung qu?c sau ?ó các khám phá v? bia ký ? M? S?n và Trà Ki?u (Simhapura) còn sót l?i ?? tìm hi?u v? con ng??i Lâm ?p.Mã ?oan Lâm (Ma Tuan-Lin), s? gia ng??i Trung Hoa th? k? 13 vi?t v? các dân t?c phía Nam Trung qu?c d?a vào s? c?a nhà L??ng, Hán và Tùy ?ã miêu t? nh? sau v? nh?ng ng??i và phong t?c dân Lâm ?p vào th? k? th? 4. ?ây có th? coi là tài li?u c? nh?t và lý thú nh?t v? dân t?c h?c nói v? ng??i ?ông Nam Á b?ng ti?ng Hán. (Trích t? G. Coedes (3), d?ch t? ti?ng Hán ra Pháp r?i sang Anh ng? t? b?n "Ethnographie des peuples etrangers a la Chine, ouvrage compose au XIIIe siecle de notre ere, trans., Marquis d' Hervey, Geneva, 1883)"C? dân ? ?ây xây t??ng nhà b?ng g?ch nung, ph?t trên g?ch là m?t l?p vôi. Nhà ???c xây trên m?t n?n hay sân g?i là kan-lan (chú thích: kan-lan ti?ng Ch?m ngh?a là n?n sân, hi?n nay ng??i Ch?m g?i sân tháp Ch?m là kan-lan). C?a nhà th??ng ??t ? h??ng b?c, ?ôi khi ? phía ?ông hay tây không có m?t qui t?c nh?t ??nh nào .. ?àn ông và ?àn bà không có m?t y ph?c nào khác ngoài m?t ?o?n v?i ki-peh qu?n quanh ng??i (chú thích: t? Ch?m). H? khoét l? bông tai ?? ?eo các vòng trang s?c nh?. Nh?ng ng??i có ch?c s?c ??u ?i chân ??t. Nh?ng phong t?c này c?ng ???c theo ? v??ng qu?c Phù Nam và t?t c? các v??ng qu?c khác phía xa quá Lâm ?p. Vua ??i nón cao trang trí v?i hoa màu vàng và chung quanh vi?n nón ???c t?a g?n v?i núm tua b?ng l?a. Khi ra ngoài nhà vua c?i voi; ?i tr??c là các kèn tù và và tr?ng, vua ???c che d??i m?t dù làm b?ng v?i ki-peh, chung quanh là nô tì c?m c? xí c?ng ???c làm b?ng v?i ki-peh.?ám c??i lúc nào c?ng ???c t? ch?c vào ngày th? tám c?a tr?ng. Chính ng??i con gái ?i h?i con trai, vì con gái ???c xem là th? y?u. Hôn nhân gi?a nh?ng ng??i cùng h? không b? ng?n c?m. Nh?ng ng??i ngo?i qu?c này có cá tính d? d?n và ác. V? khí c?a h? g?m có cung, tên, ki?m, giáo, và n? làm b?ng g? tre.Nh?c c? h? dùng r?t gi?ng nh?c c? c?a chúng ta : ?àn tì bà, ?àn b?u 5 giây, sáo v.v… H? c?ng dùng kèn tù và và tr?ng ?? báo hi?u cho dân chúng.H? có m?t to và sâu, m?i th?ng và cao, tóc qu?n ?en. ?àn bà bu?i tóc trên ??nh ??u thành hình nh? búa ri?u… (chú thích : ?ây ?úng là ng??i thu?c gi?ng Austronesia ? d?c qu?n ??o Malay, Indonesia..)Nghi l? tang c?a vua b?t ??u 7 ngày sau khi vua m?t, còn các quan ??i th?n thì 3 ngày sau khi m?t, và ng??i dân th??ng 1 ngày sau khi ch?t. B?t k? ch?c t??c c?a ng??i m?t, thi hài ??u ???c bó l?i c?n th?n, sau ?ó ???c mang ??n b? bi?n ho?c b? sông gi?a nh?c tr?ng và ?i?u múa, và ???c h?a thiêu trên dàn c?i. Sau khi thi hài c?a vua ???c h?a tán, x??ng c?t còn l?i ???c b? vào h? làm b?ng vàng và ném xu?ng bi?n. Còn x??ng c?t c?a các quan l?i thì ??ng trong h? b?c và ném xu?ng c?a sông. V?i th??ng dân, h? ??t ??ng c?t ném xu?ng sông là ?? (chú thích: ?ây ?úng là phong t?c x?a c?a ng??i Ch?m indonesian v?i ngu?n g?c v?n hoá sông, n??c, bi?n).…"Mã ?oan Lâm (Ma Tuan Lin) vi?t v? ng??i Lâm ?p (Lin-yi) ? th? k? th? 4 ch?ng t? cho ta th?y h? là ng??i nói ti?ng Indonesian và là t? tiên c?a ng??i Ch?m hi?n nay. Ng??i Ch?m lúc này ?ã bi?t khai thác tr?m h??ng, qu?, ngà voi (vùng h? c? ng? r?t nhi?u voi), s?ng tê, vàng..??c bi?t h? bi?t dùng cát tr?ng ?? n?u thu? tinh làm bát, ?? trang s?c. T?t c? các ??c s?n vùng này ?ã có mang sang Trung Qu?c trong nh?ng hành trình c?a các s? gi? Ch?m Lâm ?p. S? sách Trung Hoa g?i nh?ng thu? tinh này là "l?u li" (t? ch? Ph?n (sanscrit) verula).Th? thì bia ký có xác th?c s? li?u Trung qu?c nh? v?y không ? th? k? th? 3 và 4?.N?m 1898, ki?n trúc M? S?n ???c khám phá tình c? b?i m?t ng??i Pháp tên O. Paris trong r?ng ? m?t thung l?ng h?p. Nó ?ã hoang tàn qua bao th? k?. ?i?m l? là s? ta t???i Lê không nh?c ??n thành ph? c? này và nó bi?n m?t trong bóng t?i ??n khi ???c khám phá.L. Finot và H. Parmentier, G. Coedes ?ã ??n và nghiên c?u tìm ra ???c bao v?n t? bia ký trong vùng này và ph? c?n Trà ki?u, ?ông D??ng. M?t trong nh?ng bia ký (th? k? 4) là bia nói v? vua Bhadravarman l?p ra M?-s?n và Trà Ki?u trên vùng ??t mà ng??i Ch?m g?i là Amaravati (Qu?ng nam). ?ây là bia c? nh?t b?ng ti?ng Ch?m hay b?ng ti?ng th? ng? Indonesian trong th? gi?i ng??i Indonesian. Bia nói v? sùng bái v?t thánh thiêng c?a ngu?n r?ch hay gi?ng n??c c?a vua. ?i?u này cho th?y vùng Amaravati (Qu?ng Nam) là n?i c? ng? c?a ng??i nói ti?ng Ch?m ? th? k? th? 4. Theo nhà kh?o c? Madeleine Colani thì các gi?ng c?, ???c tìm th?y nhi?u ? Qu?ng Tr? khám phá t? ??u th? k? 20 và các n?m g?n ?ây c?a các nhà kh?o c? Vi?t Nam, là có ngu?n g?c c?a dân Ch?m Indonesian.S? n??c ta có nh?c t?i vùng ??t Vi?t Th??ng và d?a vào m?t s? tài li?u Hán c?a Trung Qu?c. Nh? trong ??i Nam Nh?t Th?ng Chí, nói v? vùng Qu?ng Nam: "Nguyên x?a là ??t Vi?t-Th??ng Th?, ??i T?n (246-207 tr??c D??ng l?ch), thu?c v? T??ng qu?n, ??i Hán (206-1 tr??c d??ng l?ch, 1-129 sau d??ng l?ch) thu?c qu?n Nh?t Nam"Theo Hán th?: qu?n Nh?t Nam có huy?n L? Dung và Châu Ngô. ? L? Dung có b?n n??c L??m vàng, theo truy?n thuy?t t?i Sông Tranh và Sông Tu thu?c ??o Trà N? ph? Th?ng Bình th??ng có s?n xu?t vàng.V?y thì t? 2 th? k? tr??c D??ng l?ch cho ??n th? k? 4 (khi Lâm ?p là dân t?c Ch?m Indonesia ch?ng Austronesian), ??t Vi?t-Th??ng hay T??ng Lâm có nh?ng dân t?c nào ? ?ó?.Theo s? Trung qu?c, thì sau Khu Liên, các vua k? ti?p c?a Lâm ?p là Ph?m Hùng (Fan Hsiung), Ph?m D?t (Fan Yi), Ph?m V?n (Fan Wen), Ph?m Ph?t (Fan Fo, sau này theo bia ký thì ?ó là Bhadravarman) và Ph?m Tu ??t (Fan Hu-ta). D??i th?i Ph?m Hùng, Ph?m D?t và Ph?m V?n s? Lâm ?p ?ã dùng "ch? vi?t H?" (t?c ch? ?n ?? ch? Ph?n) trong v?n th?. ?i?u này ch?ng t? ?nh h??ng t? phía Phù Nam và Nam Ch?m.Riêng Ph?m V?n, c? v?n cho Ph?m D?t, m?t s? s? li?u Trung qu?c có nói là ng??i Hán t? Giang Châu. Theo Coedes thì Ph?m V?n là ng??i Lâm ?p s?ng ? Trung qu?c t? 313??n 316 và ?ã h?p th? v?n hóa Hán ch? không ph?i là ng??i Hán.Tr??c khi Khu Liên thành l?p n??c Lâm ?p (n?m 192), thì tr??c ?ó vào n?m 137, vùng T??ng Lâm ?ã b? xâm l?ng b?i nh?ng ng??i x? phía Nam biên gi?i Nh?t Nam. Theo Coedes thì gi?c "man di" ?ó n?u không là Ch?m thì là c?ng nh?ng ng??i ch?ng t?c Indonesian.Các v? vua trên ch?c ch?n không ph?i là h? Ph?m mà là Hán phiên âm c?a ch? ??a ph??ng. R?t có th? ?ó là phiên âm c?a t? Pô hay Pha. Pô ti?ng Ch?m Indonesian là chúa, vua hay l?c tr??ng (nh? Po Nagara).Nh? v?y có th? nói là t? gi?a th? k? th? 2 ??n th? k? th? 4 thì vùng ??t s? ta g?i là Vi?t-Th??ng c? b?n là n?i ng??i Ch?m Austronesian c? ng?. Tr??c ?ó, r?t có th? là nh?ng b? l?c Môn-Khmer, M??ng .. ?ã b? ng??i Ch?m ??y lùi và tiêu di?t.Hi?n nay ? vùng x? Qu?ng trên các cao nguyên có các dân t?c Mon-Khmer nh? Vân Ki?u, Pa kô, Tà ôi.. v?n còn c? trú, và trên Tây Nguyên Nam Trung b?, ng??i Gia Rai, Rhade c?a ch?ng Austronesian x?a v?n còn và có ít ?nh h??ng t? Ch?m Austronesian.Tóm l?i, ??t Vi?t Th??ng x?a kia có các b? l?c thu?c ch?ng Mon-Khmer nh? Vân Ki?u, Bru, Pa kô, Tà Ôi hay có th? M??ng và Austronesian c? ng? trong cùng m?t không gian. Sau ?ó ??n th? k? th? 2 thì thành ph?n Austronesian t? b? bi?n ??n. Thành ph?n này ?ã b? ?n hóa, có th? t? Funan ho?c các v??ng qu?c ?n hóa trong vùng ?ông Nam Á. Ch?ng Ch?m Austronesian này v?n hóa cao h?n ?ã ??y nh?ng nh?ng dân t?c khác vào trong n?i ??a. Sau này ta c?ng bi?t là sau ?ó ng??i Ch?m ?ã c? g?ng chinh ph?c các dân t?c vùng Tây Nguyên mà d?u v?t Ch?m trên Tây nguyên hi?n nay v?n còn. ??n th? k? 3 và 4 thì ??t Vi?t-Th??ng, hay T??ng Lâm, Lâm ?p ho?c Amaravati ?ã là c?a ng??i Ch?m Indonesian.  V??ng qu?c Lâm ?p hay Champa ? Sách Hán "Thu? kinh chú" ghi tên g?i c?a n??c Lâm ?p là: "Lâm ?p là huy?n T??ng Lâm.. sau b? ch? "T??ng" ch? g?i là Lâm ?p.Th?c s? nói Lâm ?p, Hoàn v??ng hay Champa là m?t qu?c gia hay n??c thì c?ng không ?úng l?m theo s? ??nh ngh?a c?a ngày nay. T? dùng ?úng h?n là mandala, t? ng? mà nhà nghiên c?u O. Wolters (13) ?ã ?? ngh? cho th? ch? Champa trong giai ?o?n này. "Mandala" m?t lo?i liên hi?p các "ti?u qu?c". Ng??i Champa có hai b? t?c l?n: b? t?c Cau và b? t?c D?a. Dòng Cau (kramuk vansh) tr? vì mi?n B?c g?m Indrapura (Bình Tr? Thiên), Amaravati (Qu?ng nam, Qu?ng Ngãi) và Vijaya (Bình ??nh, Phú Yên). Dòng D?a tr? vì mi?n Nam g?m K

Tại sao gọi là biển Nam Trung Quốc mà không gọi là biển Champa? Biên dịch từ bài báo tiếng Malaysia : Putra Champa Lưu ý: Khu vực Biển Đông (Tức vùng biển nằm trang khu vực Việt Nam, Philppin, Malaysia, Indonesia…) được thế giới gọi là “South China Sea” tức "Biển Nam  Trung Quốc”. Nếu ta gọi là “biển Nam Trung Quốc” thì tất cả mọi người trên thế giới sẽ hiểu đó là phần biển ở vùng Đông Nam của Châu Á, được bao bọc bởi các quốc gia như Malaysia và đảo Borneo. Phía bắc của nó được tính từ đảo Đài loan và kết thúc cực nam ở Singapore, diện tích của nó vào khoảng 3,500,000 km². Bản đồ chung của Khu vực Đông Nam Á Hiện nay vùng biển này được gọi là “ biển Nam Trung Quốc”. Nhưng ít có ai biết rằng vùng biển rộng lớn này đã có thời được biết đến với tên “Biển Champa”. Đều này nói lên sẽ khiến không ít những người nghe được phải giật mình, nhưng đó là sự thật. Tại sao người ta lại gọi nó là biển Champa? Biển Champa ( trong tiếng Mã Lai, Laut(la-ut) có nghĩa là biển) Trước tiên ta hãy giải thích danh từ “Champa”. Champa thật ra là tên của một vương quốc vốn được xây dựng  bởi sắc dân Malayo-poynesian ( Mã Lai- Đa Đảo) hay chúng ta có thể gọi tắt là tộc người Mã Lai. Đế chế Mã Lai này được biết đến với tên gọi Campa nagara ( vương quốc Champa), họ đã từng kiểm soát một vùng đất đai rộng lớn ở phía nam Đông Nam á ngày nay. Đế chế này được hình thành vào thế kỉ thứ 2 và kết thúc vào năm 1832. Trong quá trình tồn tại vương quốc này đã bao phen giãn, co phần đất đai của mình . Điều này đã dẫn đến kinh đô của vương quốc được di dời rất nhiều lần, cụ thể là Indrapura (875-978M), Vijaya (978-1485M) và cuối cùng là Pandurangga (1485-1832M) cho đến khi bị xóa sổ hẳn bởi tộc người phương bắc ( nam Trung Hoa). Đế chế Champa hùng mạnh nhất vào khoàng năm 800 đến năm 1000. Trong khoảng thời điểm đó, Người Chăm rất nổi tiếng trong việc buôn bán các loại gia vị và tơ lụa với các nước như Trung Quốc, Nusantara ( Indonesia, Malaysia, brunei…ngày nay) và nước Abbasiah ở Baghdad (Bát Đa- xứ 1001 đêm). Vào khoảng năm 800, người Chăm được biết đến với tài đi biển rất gỏi và những thương nhân tài ba. Theo ông  Tan Sri Prof. Emeritus Dr. Ismail Hussein,chủ tịch hội nhà văn Malaysia gọi tắt là (GAPENA) có nói. Vùng biển mà ngày nay được gọi là Biển Nam Trung Quốc thật sự trước kia được gọi là Biển Champa, nó từng là một vùng thương mại và vận chuyển quan trọng của người Chăm. Sự hùng cường về thương mại và vận chuyển của đế chế Champa nhanh chóng được nổi tiếng và rất nhiều người biết đến không chỉ ở Nusantara mà là toàn thể thế giới lúc bấy giờ, dẫn đến vùng biển này được gọi với tên Biển Champa. Biển Champa có thể được xem là “sân chơi” của các tộc người Mã Lai. Dấu vết của sự kiện này vẫn được tìm thấy ở những vùng đất đai mà ngay nay người Mã Lai vẫn đang nấm quyền sở hữu, cụ thể là tiểu bang Kelantan của Malaysia. Sự nổi tiếng về thông thương qua lại giữa Champa và Malaysia lúc bấy giờ mạnh đến nổi khiến vùng đất này (bang Kelantan)được gọi là “ nơi dừng chân của Chepa”. “ Chepa” ở đây là Champa phát âm theo giọng địa phương của người Kelantan-Pattani. Có lẽ chúng ta hãy nên trả lịch sử về cho lịch sử. Và những đứa con Melayo-polynesian(cụ thể là sắc dân Chăm) chúng ta nên tự hào và trách nhiệm với tên gọi này. *Theo nguồn nguyên bản tiếng Malaysia : http://putrachampa.blogspot.com/2011/02/kenapa-laut-china-selatan-kenapa-tidak.html

TỪ VỰNG LỊCH SỬ VĂN HOÁ CHAMPA - TRẦN KỲ PHƯƠNG   A Agni: Thần Lửa/Hỏa Thiên, vị thần hộ trì phương Đông - Nam của thiên giới. Amaravati: Địa danh của một vùng ở miền Nam Ấn Độ, nơi có trường phái nghệ thuật Phật giáo phát triển từ sau thế kỷ thứ 2 CN. Danh hiệu này cũng để gọi một tiểu quốc của Champa ở vùng Quảng Nam ngày nay. Amitabha: Đức Phật A Di Đà, vị Phật của ‘ánh sáng vĩnh cửu’ trong Phật giáo Đại thừa; thế giới của ngài ở Tây Phương Tịnh Độ. Đức Bồ tát Quán Thế Âm là một hóa thân của ngài. Angkor: Di tích kiến trúc kỳ vĩ của Campuchia gồm nhiều đền - tháp đồ sộ bằng đá, đạt đến tuyệt đỉnh của nghệ thuật Khmer vào thế kỷ khoảng 12-14 CN Avalokitesvara: Đức Bồ tát Quán Thế Âm, vị Bồ tát tượng trưng cho đức từ bi và trí tuệ. Hình tượng của ngài rất phổ biến trong nghệ thuật Phật giáo Đại thừa và Kim Cương thừa ở vùng Đông Nam Á. Apsara: Thiên nữ, múa hát trên các cõi trời; thường được điêu khắc trên các đài thờ và đền - tháp Champa   B Bodhisattva: Bồ tát; tự tánh/sattva của bậc giác ngộ/bodhi ; sự hạnh nguyện tái sanh của các bậc giác ngộ vào cõi luân hồi để cứu độ chúng sinh. Một tín ngưỡng đặc trưng của Phật giáo Đại thừa. Brahma: Thần Sáng tạo; một trong ba vị thượng đẳng thần (Trimurti) của Ấn Độ giáo.   C Cakra: Bánh xe hoặc cái đĩa, vật tùy thuộc của thần Visnu. Trong nghệ thuật Phật giáo là vật tượng trưng cho Pháp luân.   D Devi: Nữ thần giết quỷ đầu trâu còn gọi là Mahisasuramardini hay Durga. Dharmapala: Thần Hộ Pháp, hộ trì đền - tháp trong di tích Phật giáo Đại thừa  tại Phật viện Đồng Dương, Quảng Nam. Dvarapala: Thần Hộ trì ngôi đền Ấn Độ giáo. Hình tượng các vị hộ pháp thường được thể hiện có thân thể cường tráng và khuôn mặt hung dữ, đe doạ để che chở cho ngôi đền khỏi sự quấy phá của các thế lực đen tối. Dhoti: Y phục của đàn ông, choàng từ bụng đến chân. Dikpalaka: Chư thần hộ trì tám phương thiên giới, thường được thờ trong những miếu nhỏ chung quanh đền thờ chính hoặc trên thượng tầng kiến trúc của ngôi đền kalan trong nghệ thuật Champa.   G Gandhava: Ca công trên cõi trời, thường ca hát nhảy múa với các thiên nữ Apsaras. Ganesa: Thần Hạnh phúc và May mắn, đầu voi mình người; con trai của thần Siva và nữ thần Parvati. Gajasimha: Voi - Sư tử, con vật biểu trưng của thần Siva, thường được tôn thờ để hộ trì cho ngôi đền. Garuda: Chim thần, con vật biểu trưng của thần Visnu, tượng trưng cho sự bình an.   H   Hamsa: Thiên nga, con vật biểu trưng của thần Brahma và nữ thần Sarasvati, tượng trưng cho trí thức. Hanuman: Tướng khỉ giúp hoàng tử Rama đánh thắng quỷ vương Ravana, cứu thoát được công chúa Sita khỏi chốn giam cầm tại đảo Sri Lanca trong anh hùng ca Ramayana. Hinayana: Nghĩa là ‘cỗ xe nhỏ’ hay Tiểu thừa, một tông phái Phật giáo thịnh hành ở các nước Nam và Đông Nam Á như Sri Lanka/Tích Lan, Thái Lan, Miến Điện, Campuchia, Lào. Kinh tạng hành trì bằng tiếng Palì. Tông phái này còn được gọi là Phật giáo Nguyên thủy hay Phật giáo Nam tông. Phật giáo Nguyên thủy/Nam tông chủ trương sự tu hành xa lánh thế tục, tự lực hành trì để đạt đến giải thoát bằng chứng quả A La Hán, một thánh quả chứng được trạng thái Niết Bàn, đoạn diệt sinh tử.   I Indra: Thần Sấm sét/Lôi Thiên, cai quản ba mươi ba cõi trời; vị thần hộ trì phương Đông của thiên giới. Isvara: Thượng đế, đấng Toàn năng, thần Siva, vị thần hộ trì phương Đông - Bắc của thiên giới.   J Jata - Mukuta: Một kiểu tóc kết thành hình chóp với một cái miện thường xuất hiện trên các hình tượng thuộc phái Saivite/hệ phái Siva. Jakata: Bổn Sinh Kinh, bộ kinh giảng về các tiền kiếp của Đức Phật Thích Ca / Sakyamuni.   K Kailasa: Ngọn núi thiêng trong dãy Himalaya; theo thần thoại là chỗ an ngụ của gia đình thần Siva. Kala: Thần Thời gian, tượng trưng cho sự hủy diệt, vô thường của vạn vật; được biểu hiện bằng những mặt quái vật hung dữ trên các đài thờ và đền - tháp Champa. Kalan: Tên gọi ngôi đền Ấn Độ giáo trong tiếng Chăm. Kirita - Mukuta: Một kiểu mũ bằng kim loại quý, thường dành cho phái Vaisnavite/hệ phái Visnu. Kubera: Thần Tài lộc và Sức khỏe; vị thần hộ trì phương Bắc của thiên giới.   L Laksmi: Nữ thần Phú quý, Sắc đẹp và Hạnh phúc; vợ thần Visnu. Linga: Bộ sinh thực khí, tượng trưng cho thần Siva, biểu tượng dương tính (kết hợp với yoni, biểu tượng âm tính) tượng trưng cho năng lực sáng tạo. Linga trong điêu khắc Champa thường có ba phần: Phần dưới hình vuông, tượng trưng cho thần Brahma; phần giữa hình bát giác, tượng trưng cho thần Visnu; phần trên hình tròn, tượng trưng cho thần Siva. Lokapala: Chư Bồ tát hộ trì thế gian trong Phật giáo Kim Cương thừa; hình tượng các ngài được thờ trong những ngôi đền nhỏ xung quanh Phật đường chính của di tích Phật giáo Đồng Dương, Quảng Nam.   M Mahayana: Nghĩa là ‘cỗ xe lớn’ hay Đại thừa, là  một trong hai tông phái chính của Phật giáo, phái kia là Hinayana/Tiểu thừa. Phật giáo Đại thừa xuất hiện trong thế kỷ thứ 1 trước Công nguyên, được chia ra thành nhiều bộ phái khác nhau, xuất phát từ Ấn Độ rồi truyền sang Tây Tạng, Trung Hoa, Hàn Quốc, Nhật Bản, Việt Nam. Phật giáo Đại thừa chú trọng đến đức từ bi, trí huệ và đề cao lý tưởng Bồ-tát Makara: Con thú thần thoại, một loài thủy quái có nanh nhọn và vòi dài. Con vật biểu trưng của nữ thần Ganga, vợ thần Siva và thần Varuna, thường được trang trí trên các đài thờ và đền - tháp Champa, giữ chức năng hộ trì cho ngôi đền. Mukhalinga: Linga có điêu khắc mặt thần Siva.   N Naga: Vua của loài rắn sống ở thủy cung. Nandin: Bò thần, con vật biểu trưng của thần Siva.   P Prajaparamita: Bồ tát Đại Trí Tuệ Bát Nhã/Đại Trí Độ, mẹ của chư Phật; được tôn thờ phổ biến trong Phật giáo Đại thừa ở  Đông Nam Á.   R Rahu: Ác quỷ nuốt mặt trời và mặt trăng, tạo nên nhật thực và nguyệt thực; được biểu hiện bằng những mặt nạ hung dữ trong điêu khắc Champa. Rsi: Đạo sư thấu thị tiên tri trên thiên giới. Rudra: Thần Bão tố và Hủy diệt.   S Sarasvati: Nữ thần Thi ca và Nghệ thuật, vợ thần Brahma. Sera: Rắn thần bảy đầu, tượng trưng cho sự bất diệt. Siva: Một trong ba vị thượng đẳng thần của Ấn Độ giáo (Trimurti); thần Huỷ diệt và Tái tạo, vị thần chính của phái Saivaite.   T Tandava: Điệu múa của thần Siva biểu thị sự vận hành của vũ trụ. Hình tượng thần Siva múa điệu Tandava rất phổ biến trong nghệ thuật Champa.   U Uma: Nữ thần, vợ của thần Siva, cũng được biết dưới tên gọi khác là Parvati. Uroja: Vú phụ nữ trong tiếng Chăm. Bà là nữ thần dựng nước, gốc rễ của vương quốc Champa. Hình tượng của Bà thường được biểu hiện trên các đài thờ và trên đền - tháp bằng những bộ vú phụ nữ, tượng trưng cho sự trù phú của vương quốc.   V Vajrayana: Kim Cương thừa, một tông phái thuộc Phật giáo Đại thừa, xuất hiện vào khoảng thế kỷ thứ 5 - 6 tại Bắc Ấn Độ, sau đó được truyền sang Tây Tạng, Trung Hoa và Nhật Bản. Giáo pháp của Kim Cương thừa mang nặng tính chất Mật giáo bao gồm các yếu tố của phép Du-già/Yoga và các giáo phái thiên nhiên của Ấn Độ phối hợp với tư tưởng Tính Không của Phật giáo Đại thừa. Varuna: Thần Nước/Thủy Thiên, vị thần hộ trì phương Tây của thiên giới. Vayu: Thần Gió/Phong Thiên, vị thần hộ trì phương Tây - Bắc của thiên giới. Visnu: Một trong ba vị thượng đẳng của Ấn Độ giáo, thần Bảo tồn Vũ trụ, vị thần chính của phái Vaisnavite.   Y Yaksa: Một vị Á thần. Yama: Thần Chết/Diêm-ma; vị thần hộ trì phương Nam của thiên giới. Yoni: Bộ sinh thực khí, biểu tượng âm tính, kết hợp với linga thành một bàn thờ đặt trong ngôi đền.Yoni trong điêu khắc Champa thường được biểu hiện bằng hình tròn hoặc hình vuông; cái vòi của yonigọi là snanadroni/dục tào, luôn luôn được đặt quay về phương Bắc, là phương tượng trưng cho nguyên tố Nước/Thủy, một trong năm nguyên tố cấu thành vũ trụ là Địa, Thủy, Hỏa, Phong, Không.   TRẦN KỲ PHƯƠNG biên soạn   theo facebook.com

GIỚI THIỆU CÁC THÁP CHAMPA KHÁNH HÀ I. DẪN NHẬP: Kế thừa văn hóa Sa Huỳnh và tiếp thu ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ, Khomer, Đại Việt,… cư dân Champa (tồn tại từ thế kỷ II đến thế kỷ XVII trên mảnh đất ven biển Miền Trung Việt Nam (từ Quảng Bình đến Bình Thuận) đã sáng tạo nên những công trình kiến trúc tháp độc đáo mang đậm dấu ấn bản địa, góp phần không nhỏ cho bức tranh văn hóa Việt Nam đa dạng hơn, phong phú hơn. II. KHÁI QUÁT VỀ NHÀ NƯỚC CHAMPA CỔ:1. Nhà nước Lâm Ấp ( thế kỷ II – thế kỷ VI):Theo Thủy kinh chú: Lâm Ấp là huyện Tượng Lâm, sau bỏ chữ Tượng chỉ gọi là Lâm Ấp.Lương thư cho biết về nhà vua đầu tiên của Lâm Ấp là Khu Liên (có sách viết là Khu Quỳ, Khu Đạt hay Khu Vương. Chữ Khu Liên có thể không phải tên người mà là sự chuyển âm từ cổ Kurung, có nghĩa là thủ lĩnh, vua…)Người Lâm Ấp có tài đi núi, quen ở nước, không quen đất bằng, làm nhà sàn để ở. Họ có phong tục, chữ viết giống Ấn Độ.Các khai quật khảo cổ năm 1927 của J. Y. Claeys cho thấy nhiều khả năng Trà Kiệu chính là Shinhapura và là kinh đô của Champa buổi đầu. Đây cũng là vùng quần cư lâu đời, có trình độ phát triển kinh tế – văn hóa cao.Các vua Champa nối tiếp Lâm Ấp đã cho xây dựng nhiều đền tháp ở Mỹ Sơn để thờ thần Srisana Bhadresvara.2. Thời kỳ Virapura hay Rajapura ( Hoàn Vương) từ năm 750 đến năm 866:Đây là thời kỳ vương triều miền Nam làm chủ đất nước. Thánh địa của Virapura có lẽ là Pô Nagar (nằm trên một quả núi nhỏ, nay thuộc địa phận Nha Trang, khánh Hòa?). Vương quốc Nam Chăm có thể là một tập hợp tiểu quốc, trong đó gồm có tiểu quốc Panduranga và tiểu quốc Kauthara.Về nguyên nhân trung tâm đất nước đột ngột chuyển từ Shinhapura về nam chăm đến nay vẫn là một bí ẩn, chưa có lời giải đáp.3. Thời kỳ Indrapura (Đồng Dương) từ năm 866 đến năm 982:Các nhà khoa học đã tìm được 20 minh văn cho biết về giai đoạn Đồng Dương với 12 đời vua kế tiếp nhau trị vì đất nước. Giai đoạn Đồng Dương là một giai đoạn đặc biệt trong lịch sử Champa: có sự kết hợp giữa tiếp nhận Bàlamôn giáo và Phật giáo. Đồng Dương vừa là hoàng cung, vừa là đền, miếu thờ thần, phật.4. Nhà nước Champa thống nhất và phát triển (thế kỷ X – XIII):Trung tâm đất nước dịch chuyển vào phía nam, thiết lập trên đất Quy Nhơn ( Bình Định). Kinh đô chính là thành Vijaya (Phật Thệ) hay còn được gọi là Chà Bàn (Đồ Bàn).Quan hệ bang giao được mở rộng với khu vực và với Trung Quốc.5. Giai đoạn phát triển thịnh đạt của vương quốc Champa (1220 – 1353):Sau cuộc chiến tranh trăm năm với Campuchia, vương quốc Champa phục hồi và phát triển mạnh mẽ. Nhà vua Jaya Paramesvaravarman II là người có công lớn trong việc phục hưng này. Ông là người thân Ăngkor và có thái độ kỳ thị với Đại Việt.Đời vua thứ III của vương triều này là Indravarman IV đã củng cố quan hệ với Đại Việt và nhận được sự giúp đỡ của Đại Việt trong cuộc kháng chiến chống Mông Cổ (1282 – 1284).6. Giai đoạn khủng hoảng của vương quốc (1353 – 1693):Giai đoạn này được khởi đầu bằng một cuộc khủng hoảng chính trị trong triều đình, do việc Trà Hòa Bố Để (con rể của Chế A Nan cướp ngôi của Chế Mỗ). Dẫn đến chiến tranh kéo dài cả trong nước lẫn với các nước láng giềng. Dẫn đến nền kinh tế sa sút, đời sống nhân dân đói khổ, lãnh thổ bị thu hẹp dần do những cuộc chiến tranh dai dẳng và bị mất đất vào tay phong kiến nước ngoài.Năm 1693, vương quốc Champa hoàn toàn sụp đổ sau 12 thế kỷ tồn tại. II. KHÁI QUÁT VỀ NHÀ NƯỚC CHAMPA CỔ:1. Nhà nước Lâm Ấp ( thế kỷ II – thế kỷ VI):Theo Thủy kinh chú: Lâm Ấp là huyện Tượng Lâm, sau bỏ chữ Tượng chỉ gọi là Lâm Ấp.Lương thư cho biết về nhà vua đầu tiên của Lâm Ấp là Khu Liên (có sách viết là Khu Quỳ, Khu Đạt hay Khu Vương. Chữ Khu Liên có thể không phải tên người mà là sự chuyển âm từ cổ Kurung, có nghĩa là thủ lĩnh, vua…)Người Lâm Ấp có tài đi núi, quen ở nước, không quen đất bằng, làm nhà sàn để ở. Họ có phong tục, chữ viết giống Ấn Độ.Các khai quật khảo cổ năm 1927 của J. Y. Claeys cho thấy nhiều khả năng Trà Kiệu chính là Shinhapura và là kinh đô của Champa buổi đầu. Đây cũng là vùng quần cư lâu đời, có trình độ phát triển kinh tế – văn hóa cao.Các vua Champa nối tiếp Lâm Ấp đã cho xây dựng nhiều đền tháp ở Mỹ Sơn để thờ thần Srisana Bhadresvara.2. Thời kỳ Virapura hay Rajapura ( Hoàn Vương) từ năm 750 đến năm 866:Đây là thời kỳ vương triều miền Nam làm chủ đất nước. Thánh địa của Virapura có lẽ là Pô Nagar (nằm trên một quả núi nhỏ, nay thuộc địa phận Nha Trang, khánh Hòa?). Vương quốc Nam Chăm có thể là một tập hợp tiểu quốc, trong đó gồm có tiểu quốc Panduranga và tiểu quốc Kauthara.Về nguyên nhân trung tâm đất nước đột ngột chuyển từ Shinhapura về nam chăm đến nay vẫn là một bí ẩn, chưa có lời giải đáp.3. Thời kỳ Indrapura (Đồng Dương) từ năm 866 đến năm 982:Các nhà khoa học đã tìm được 20 minh văn cho biết về giai đoạn Đồng Dương với 12 đời vua kế tiếp nhau trị vì đất nước. Giai đoạn Đồng Dương là một giai đoạn đặc biệt trong lịch sử Champa: có sự kết hợp giữa tiếp nhận Bàlamôn giáo và Phật giáo. Đồng Dương vừa là hoàng cung, vừa là đền, miếu thờ thần, phật.4. Nhà nước Champa thống nhất và phát triển (thế kỷ X – XIII):Trung tâm đất nước dịch chuyển vào phía nam, thiết lập trên đất Quy Nhơn ( Bình Định). Kinh đô chính là thành Vijaya (Phật Thệ) hay còn được gọi là Chà Bàn (Đồ Bàn).Quan hệ bang giao được mở rộng với khu vực và với Trung Quốc.5. Giai đoạn phát triển thịnh đạt của vương quốc Champa (1220 – 1353):Sau cuộc chiến tranh trăm năm với Campuchia, vương quốc Champa phục hồi và phát triển mạnh mẽ. Nhà vua Jaya Paramesvaravarman II là người có công lớn trong việc phục hưng này. Ông là người thân Ăngkor và có thái độ kỳ thị với Đại Việt.Đời vua thứ III của vương triều này là Indravarman IV đã củng cố quan hệ với Đại Việt và nhận được sự giúp đỡ của Đại Việt trong cuộc kháng chiến chống Mông Cổ (1282 – 1284).6. Giai đoạn khủng hoảng của vương quốc (1353 – 1693):Giai đoạn này được khởi đầu bằng một cuộc khủng hoảng chính trị trong triều đình, do việc Trà Hòa Bố Để (con rể của Chế A Nan cướp ngôi của Chế Mỗ). Dẫn đến chiến tranh kéo dài cả trong nước lẫn với các nước láng giềng. Dẫn đến nền kinh tế sa sút, đời sống nhân dân đói khổ, lãnh thổ bị thu hẹp dần do những cuộc chiến tranh dai dẳng và bị mất đất vào tay phong kiến nước ngoài.Năm 1693, vương quốc Champa hoàn toàn sụp đổ sau 12 thế kỷ tồn tại. III. KHÁI QUÁT VỀ ĐỀN THÁP CHAMPA:1. Giới thiệu chung về tháp Champa:Theo quan niệm của người Chăm, đền tháp là nơi tôn nghiêm, linh thiêng, nơi cầu đáo thần linh, người dân bình thường không được lui tới, chỉ có những tu sỹ Bàlamôn, những người thuộc tầng lớp quý tộc Chăm mới được đến và cử hành lễ (Lê Tuấn Anh, 2004: 176) .Hầu hết các tháp Chăm đều xây dựng gần giống đền tháp ở Ấn Độ, Ăngkor (Campuchia) nằm trên những ngọn núi cao, bao quanh bởi đồi núi, được che chắn, bảo vệ bằng những thành lũy tự nhiên hiểm trở (giữa các đồi núi có thung lũng, sông , suối…).Đền tháp Champa thường đứng một mình (tháp Nhạn, tháp Thủ Thiện) hoặc được xây dựng thành cụm (khu đền tháp Mỹ Sơn). Kết cấu mỗi cụm gồm một đền thờ chính (Kalan), xung quanh có những đền nhỏ hoặc công trình phụ. Ngôi đền chính (thường nằm giữa một cụm đền tháp) tượng trưng cho núi Meru – trung tâm vũ trụ – là nơi hội tụ của thần linh nên được thờ một bộ Linga biểu tượng của thần Siva. Các đền tháp còn lại có công năng khác như tháp cổng (tháp Đồng Dương), có hai cửa thông nhau theo hướng đông – tây, đền phụ (miếu phụ) thờ các vị thần trông coi hướng trời, các công trình làm nơi chuẩn bị lể vật trước khi hành lễ hoặc kho cất giữ đồ tế lễ…Những tháp phụ thường có mái hình thuyền úp, lợp ngói hoặc ghép gạch (tháp phụ ở tháp Bánh Ít, Chiên Đàn). Đặc điểm đền thờ của người Chăm thường không có cửa sổ, nếu tháp nào có cửa sổ thì đó là công trình phụ (Lê Tuấn Anh, 2004: 181 – 182).Các đền tháp thường được gia cố phần đế móng khá kỹ bằng những lớp cát, đá cuội, đá dâm. Tường, mái là những viên gạch và những chi tiết trang trí bằng đá sa thạch được xếp khít với nhau, không nhìn thấy mạch vữa ở giữa. Dù thời tiết rất khắc nghiệt nhưng hàng nghìn năm qua mà những công trình này vẩn không bị lún, nứt hay đổ vỡ (chỉ bị sụp đổ do con người – chiến tranh, phá hủy…), không có rong rêu bám phủ trên tường tháp (trong khi những mảnh tường gạch mới được phục chế vào cuối thập kỷ 20 đã bị rêu bám). Cho đến nay vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào xác định được chính xác chất kết dính giữa các viên gạch hay các chi tiết bằng đá là gì (Lê Tuấn Anh, 2004: 182). Lueba (1923) cho rằng người Chăm đã dùng gạch mộc chồng khít lên nhau rồi nung toàn bộ tháp. Theo Ngô Văn Doanh (1978) thì vữa là nước cây xương rồng trộn với mật mía. Trần Kỳ Phương (1980) thì cho rằng đó là nhựa cây dầu rái. Hoặc được xây bằng vữa đất sét rồi nung lại (Awawrzenczak và Skibinski, 1987). Cũng có ý kiến cho tháp được xây bằng cách mài và xếp khít gạch (mài chập) (Trịnh Cao Tưởng, 1985 hoặc Nguyễn Văn Chỉnh) hay mài xếp phần vỏ và sử dụng vữa là bột mịn có độ nung như gạch xây tháp trộn với nước tạo nên (Lê Đình Phụng, 1990) (Hà Văn Tấn, 2002: 335) . Bên cạnh việc dùng nhựa cây, người Chăm còn dùng nhớt của các loại lá cây: ô dước, bời lời, dâm bụt,…(Trần Bá Việt, 2007: 96) . Các ý kiến trên đều có phần đúng nhưng vẫn chưa có ý kiến nào được giới khảo cổ học chấp nhận.Một ngôi tháp thường có kết cấu 3 phần: đế, thân và mái. Theo quan niệm của người Chăm, đế tháp tượng trưng cho đế thế giới trần tục; thân tháp tượng trưng cho thế giới tâm linh, nơi con người gột rửa bụi trần, thoát tục để tiếp xúc với tổ tiên và hòa nhập với thần linh; còn mái tháp thì tượng trưng cho thế giới thần linh.Đế tháp: thường được xây trên nền hình vuông hoặc hình chữ nhật, bằng gạch hoặc bằng đá phiến to (tháp B1 ở khu đền tháp Mỹ Sơn). Xung quanh đế được trang trí theo môtip hoa văn, hình con thú, hình người cầu nguyện đứng trong các vòm cuốn nhỏ, mặt quái vật (Kali), thủy quái (Makara) hay các vũ nữ, nhạc công…Thân tháp: thường được ghép hoàn toàn bằng gạch, tường rất dày (độ dày thường trên dười 1 mét), chiều cao ở mỗi đền tháp khác nhau. Cửa ra vào có trụ, lanh tô bằng đá. Mặt ngoài thân tháp được trang trí rất đa dạng: trụ áp tường, cửa giả thường có hình vòm cuốn mềm mại, bên trong vòm cuốn chạm rồi các hình trang trí, thường thấy là hình người đứng chắp tay cầu nguyện thành kính.Hầu hết các đền tháp có cửa chính quay về hướng đông (hướng của thần Sấm Sét Indra). Một số đền có cửa chính hướng tây hoặc thêm cửa hướng tây (hướng mà các vị vua Champa thường chọn cho mình khi rời cõi trần thế để về với sự thanh cao). Mặt tường phía trong lòng để trơn, ở những ngôi đền chính thường có một số ô trên tường làm nơi đặt đèn. Không gian trong đền chật chội, thiếu ánh sáng. Một đài thờ biểu tượng thần Siva (bộ Linga) đặt chính giữa nền, chiếm gần hết diện tích và chỉ chừa một lối hẹp xung quanh để hành lễ.Mái tháp: thường được cấu tạo nhiều tầng, càng lên cao càng thu hẹp. Ở nhiều đền tháp, tầng trên thường được mô phỏng đầy đủ cấu trúc cửa, các chi tiết như tầng dưới. Môtip trang trí rất đa dạng: tượng, vật cưỡi của các vị thần trong Ấn Độ giáo như: chim thần, ngỗng thần, bò thần, voi, sư tử…các đường gờ, cột ốp hay hoa văn. Tại các góc thường có mô hình tháp nhỏ hay vật trang trí phụ bằng đá hoặc gạch. Những tháp phụ, mái thường có hình thuyền úp, phần trang trí không cầu kỳ.Đỉnh mái có hai dạng, hình chóp nhọn và hình thuyền. Vật liệu làm đỉnh tháp có khi là một khối đá tạo thành hình chóp hoặc bằng gạch ghép lại (Lê Tuấn Anh, 2004 : 184 – 185).2. Giới thiệu phong cách tháp Champa:Dựa vào các yếu tố mỹ thuật trang trí trên tháp, sự thay đổi các kết cấu kiến trúc, sự xuất hiện hay mất đi của các môtip trang trí kết hợp với tài liệu liên quan như bia ký, thư tịch cổ,…mà các nhà nghiên cứu đã chia nghệ thuật trang trí tháp thành các phong cách khác nhau và vạch ra quá trình phát triển tương ứng với các thời kỳ lịch sử. H.Parmentier vừa dựa trên cấu trúc hình dáng vừa dựa trên môtip trang trí chia các tháp thành hai giai đoạn: Giai đoạn I từ thế kỷ V đến thế kỷ X bao gồm 3 giai đoạn nhỏ tương ứng với 3 phong cách: nghệ thuật nguyên sơ (art primitif), nghệ thuật hình khối (art cubique) và nghệ thuật hỗn hợp (art mixte). Giai đoạn II từ thế kỷ XI đến thế kỷ XVII bao gồm 3 giai đoạn nhỏ tương ứng với 3 phong cách: nghệ thuật hình tháp (art pyramidal) (thế kỷ X – XII), nghệ thuật cổ điển (art classique) (thế kỷ XII – XIV), nghệ thuật phát sinh (art de’rivé) (thế kỷ XIV – XVII). L.Finot dựa vào tài liệu bia ký của các tháp, tư liệu lịch sử (mà chủ yếu là các triều đại nhà vua Champa) đã nêu lên 4 phong cách: Phong cách Cambhuvarman (thế kỷ V – VI), phong cách Prakacadharma (thế kỷ VI – IX), phong cách Harivarman I (thế kỷ X – XI), phong cách Harivarman II (thế kỷ XI – XIII) (Trần Bá Việt, 2007). Ph.Stern đã phân tích quá trình diễn biến của 8 yếu tố kiến trúc tháp là vòm cửa (réature), trụ tường hay gân tường (pilastre), dải trang trí (frise), cột nhỏ (colonnette), gờ đầu tường hay mái đua (corniche), hình điểm góc (pièces d’accent), cấu tạo trang trí góc (amorisements d’angle), mi cửa (linteau). Cùng với sự phát triển liên tục của các phong cách (đặc biệt coi trọng bước chuyển tiếp giữa các phong cách), ông nêu lên 6 phong cách nghệ thuật:  Phong cách Mỹ Sơn E1 (giữa thế kỷ VIII), tiêu biểu là tháp Mỹ Sơn E1, với bước chuyển tiếp là tháp Phú Hài.  Phong cách Hòa Lai (nửa đầu thế kỷ IX), tiêu biểu là tháp Hòa Lai, Pô Đam, Mỹ Sơn F1. Chuyển tiếp gồm Mỹ Sơn C7, C12, C13,… Phong cách Đồng Dương (nửa sau thế kỷ IX), tiêu biểu là Đồng Dương, Mỹ Sơn A10, A11. Chuyển tiếp : Khương Mỹ, Mỹ Sơn B2,… Phong cách Mỹ Sơn A1 (khoảng thế kỷ X), tiêu biểu là Mỹ Sơn A1, A2, C1, C2, B3, B5, D1, D4, Trà Kiệu,…Chuyển tiếp có Pô Nagar, Chánh lộ, Bình Lâm, Chiên Đàn. Phong cách Bình Định (khoảng thế kỷ XII – XIII), tiêu biểu là Tháp Bạc, Tháp Ngà, Hưng Thạnh, Mỹ Sơn G1, H, K,… Chuyển tiếp là Bình Định, Thủ Thiện, Tháp Đồng, Tháp Vàng. Phong cách Muộn (thế kỷ XIV – XVII), tiêu biểu có Pô Krông Garai, Pô Rôme, tháp Nam Pô Nagar, Yang Mun, Yang Prông,… Trần Kỳ Phương lấy tư liệu chính từ các tháp thánh địa Mỹ Sơn kết hợp với các nguồn tư liệu khác đã đưa 7 phong cách nghệ thuật tháp Champa: Phong cách Mỹ Sơn E1 (đầu thế kỷ VIII đến đầu thế kỷ IX), phong cách Hòa Lai (nửa đầu thế kỷ IX), phong cách Đồng Dương (giữa thế kỷ IX đến đầu thế kỷ X), phong cách Mỹ Sơn A1 (thế kỷ X), phong cách Pô Nagar (thế kỷ XI), phong cách Bình Định (thế kỷ XII đến thế kỷ XIV), phong cách Muộn (thế kỷ XIV đến thế kỷ XVII) (Hoàng Xuân Chinh, 2005: 453 – 455). Lê Tuấn Anh thì dựa vào đặc trưng nghệ thuật để phân thành 6 phong cách: phong cách Mỹ Sơn E1 (phong cách cổ) (xây dựng nửa đầu thế kỷ VIII), phong cách Hòa Lai (nửa đầu thế kỷ IX), phong cách Đồng Dương (giữa thế kỷ IX đến đầu thế kỷ X), phong cách Mỹ Sơn A1 (xây dựng thế kỷ X), phong cách Pô Nagar (xây dựng thế kỷ XI), phong cách Bình Định và phong cách Muộn (xây dựng thế kỷ XII – XIII) (Lê Tuấn Anh, 2004: 188 – 199).Trong các cách phân loại trên, cách phân loại phong cách tháp Champa của Ph.Sern được giới khảo cổ học đồng thuận nhiều và đánh giá cao.Việc phân chia nghệ thuật tháp Champa thành các phong cách là vô cùng quan trọng nhưng cũng rất khó khăn, vì hầu hết các tháp đã qua nhiều lần tu sửa, thậm chí có tháp được xây dựng lại trên nền tháp cũ (tháp Nhạn), nhiều vật liệu cũ được sử dụng lại trong khi trùng tu nhưng cũng có khi phải dùng vật liệu mới. Nhiều phế tích tháp tuy bị đổ, nhưng phần đế, móng, bình đồ, các vật liệu kến trúc, các phù điêu, các họa tiết trang trí ẩn chứa nhiều tư liệu có giá trị cần được nghiên cứu kĩ. 3. Khu vực phân bố:Theo “Văn hoá cổ Chămpa”, tổng số tháp Champa trên lãnh thổ Việt Nam ngày nay là 119 tháp (Ngô Văn Doanh, 2002) . Một số tháp đã bị sụp đổ, nay chỉ còn là phế tích, một số khác thì được trùng tu nhiều lần. Các tháp được phân bố thành 3 loại địa hình chính: vùng núi (từ Đèo Ngang trở vào), vùng cao nguyên (Tây Nguyên) và vùng ven biển (Trần Bá Việt, 2007) . Các tháp Chăm tiêu biểu chủ yếu phân bố ở 5 tiểu vùng theo địa lý (theo 5 tiểu quốc lớn của Champa xưa – từ Bắc đến Nam theo lãnh thổ Việt Nam): Indrapura – Bình Trị Thiên: Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên (Địa Lý, Bố Chính, Ma Linh xưa) có tháp Mỹ Khánh. Amaravati - Quảng Nam, Quảng Ngãi gồm có khu đền tháp Mỹ Sơn, tháp Bằng An, Khương Mỹ, Đồng Dương, Chiên Đàn. Viyaja – Bình Định, Phú Yên gồm tháp Bình Lâm, tháp Bánh Ít, Cánh Tiên, Phước Lộc, Hưng Thạnh, Thủ Thiện, Dương Long (Bình Định); tháp Nhạn (Phú Yên). Kauthara – Khánh Hòa có tháp Pô Nagar. Panduranga – Ninh Thuận, Bình Thuận gồm có tháp Hòa Lai, Pô Rôme, Pô Krông Garai (Ninh Thuận); tháp Pô Shanư, Pô Đam (Bình Thuận).Ngoài ra còn có tháp Yang Prông ở Đăk Lăk. Và các tháp khác phần bố khắp nơi trên mảnh đất miền Trung Việt Nam. IV. GIỚI THIỆU CÁC THÁP CHĂM TIÊU BIỂU:Khu đền tháp Mỹ Sơn Tháp Bánh ÍtTháp Hoà Lai Tháp NhạnTháp Bằng An Tháp Pô Rôme (Tháp Hậu Sanh)Tháp Bình Lâm Tháp Chiên Đàn Tháp Yang PrôngTháp Đồng Dương Tháp Dương LongTháp Khương Mỹ Tháp Phú Lốc (Tháp Phước Lộc)Tháp Mỹ Khánh Tháp Cánh TiênTháp Pô Đam (Pô Tằm) Tháp Đôi (Tháp Hưng Thạnh)Tháp Pô Nagar – Tháp Bà Nha Trang Tháp Pô Krông GaraiTháp Pô Shanư (tháp Phú Hài) Tháp Thủ ThiệnTheo khu vực phân bố ở trên, ta có:1. Tháp Mỹ Khánh: Toạ lạc ở thôn Mỹ Khánh, xã Phú Diên, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, cách thành phố Huế khoảng 20 km về phía Đông Nam. Di tích được phát hiện tình cờ tháng 07/2001. Niên đại: vào thế kỷ VIII, là ngôi tháp Chăm cổ nhất thuộc phong cách tháp Mỹ Sơn E1.2. Khu đền tháp Mỹ Sơn: Nằm ở thung lũng Mỹ Sơn, xã Phú Duy, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, cách thành phố Đà Nẵng khoảng 70 km về phía Tây Nam. Cụm di tích được H.Parmentier phát hiện năm 1898. Năm 1999, Mỹ Sơn được công nhận Di sản văn hoá Thế Giới. Khu di tích là một quần thể kiến trúc độc đáo, điển hình duy nhất, nghệ thuật kiến trúc mang dấu ấn của nhiều triều đại khác nhau, đại diện cho tất cả phong cách, tất cả giai đoạn lịch sử của kiến trúc tháp Champa.3. Tháp Bằng An: Thuộc làng Bằng An, xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam, cách thành phố Đà Nẵng chừng 30 km về phía Nam.  Được xây dựng vào thế kỷ thứ X.4. Tháp Khương Mỹ: Thuộc làng Khương Mỹ, xã Tam Xuân, huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam, cách thị xã Tam Kỳ 2km về phía Nam. Được xây dựng khoảng đầu thế kỷ X thuộc phong cách Khương Mỹ. 5. Tháp Đồng Dương: Thuộc làng Đồng Dương, xã Bình Định, huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam, cách thành phố Đà Nẵng 65 km về phía Tây Nam. Được vua Indravarman II xây dựng vào năm 877 giữa kinh đô Indrapura để thờ Laksmindora là Lesvara.  Có sự kết hợp giữa tiếp nhận Bàlamôn giáo và Phật giáo. Đồng Dương vừa là hoàng cung, vừa là đền, miếu thờ thần, phật.6. Tháp Chiên Đàn:  Thuộc làng Chiên Đàn, xã Tân An, thị xã Tam Kỳ, tỉnh Quảng Ngãi, cách thành phố Đà Nẵng khoảng 60 km về phía Nam. Được xây dựng vào thế kỷ thứ XI. 7. Tháp Bình Lâm: Nằm ở xóm Long Mai, thôn Bình Lâm, xã Phước Hoà, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định. Được xây dựng vào thế kỷ thứ XI.8. Tháp Bánh Ít: Nằm ven QL1A, thôn Đại Lộc, xã Phước Hiệp, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định. Được xây dựng vào cuối thế kỷ thứ XI – đầu thế kỷ XII. Chuyển từ phong cách Mỹ Sơn A1 sang phong cách Bình Định.9. Tháp Cánh Tiên: Nằm trong trung tâm thành Đồ Bàn, xã Nhơn Hậu, huyện An Nhơn, tỉnh Bình Định. Được xây dựng vào cuối thế kỷ thứ XI – đầu thế kỷ XII. Là một trong một số ít tháp đẹp và còn khá nguyên vẹn. Tháp mang ảnh hưởng kiến trúc Khomer. 10. Tháp Phú Lốc (Phước Lộc): Thuộc làng Phước Lộc, xã Nhơn Lộc, tỉnh Bình Định.  Được xây dựng vào thế kỷ XIII. 11. Tháp Đôi (Hưng Thạnh): Nằm trong thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định.  Được xây dựng vào thế kỷ XIII. Chịu ảnh hưởng nghệ thật Khơme thế kỷ XII. 12. Tháp Thủ Thiện: Nằm ở làng Thủ Thiện, xã Bình Nghi, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định.  Được xây dựng vào thế kỷ XII.13. Tháp Dương Long: Nằm ở gò Dương Long, xã Tây Bình, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định.  Được xây dựng vào thế kỷ XIII.14. Tháp Nhạn: Nằm gần trung tâm thành phố Tuy Hòa, tỉnh Phú Yên.  Được xây dựng vào thế kỷ XII. Thuộc giai đoạn chuyển tiếp giữa phong cách Mỹ Sơn A1 và phong cách Bình Định.15. Tháp Pô Nagar (Tháp Bà Nha Trang): Nằm ven quốc lộ 1, cách thành phố Nha Trang 4 km về phía Bắc. Được xây dựng khoảng đầu thế kỷ IX đến thế kỷ XII. Đây là đến thờ Siva của Bàlamôn giáo, sau này trở thành thờ mẹ Xứ Sở – Pô Inư Nagar của vương quốc Champa.16. Tháp Hoà Lai: Nằm ven đường QL1A, làng Ba Tháp, xã Tân Hải, huyện Ninh Hải, tỉnh Ninh Thuận. Được xây dựng vào thế kỷ IX. Những ngôi tháp Hòa Lai còn lại là những tác phẩm kiến trúc thuộc vào loại đẹp và cổ nhất Champa. Tháp có một bộ Linga – Yoni (cạnh 50cm) cao 30 cm cùng với những mặt tường phủ kín hoa văn, các hình Thiên nữ, người ngồi chắp tay và cả những hình Gajasimha, kala, nagar…, đã làm cho khu tháp tăng thêm giá trị nghệ thuật.17. Tháp Pô Krông Garai (Po Klaong Girai): Nằm trên đồi Trầu, thuộc phường Đô Vinh, cách trung tâm thành phố Phan Rang (Ninh Thuận) khoảng 7 km về hướng Tây Bắc.  Được xây dựng vào thế kỷ XIV. Tháp được lấy tên vị vua được thờ ở đây mà sử sách Đại Việt gọi là Chế Mân. Po Klaong Girai được đồng hóa với thần Siva, thể hiện tín ngưỡng thờ Thần – Vua của Champa thế kỷ XIV.18. Tháp Pô Rômê (Hậu Sanh): Thuộc xã Phú Quý, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận.  Được xây dựng vào thế kỷ XVII theo phong cách Muộn. Là tháp gạch cuối cùng của người Chăm. Tháp thờ vị vua Pô Rômê (được tạc nổi trên tấm đá hình vòng cung trên mái tháp). Đức vua được Siva hóa có tám cánh tay ngồi giữa 2 con bò thần Nadin.19. Tháp Pô Shanư (Phú Hài): Nằm trên đồi Bà Nại, thôn Phú Hài, cách thành phố Phan Thiết 7 km về hướng Đông Bắc. Được xây dựng vào thế kỷ IX, là cực nam của vương quốc Chămpa. Hình khối và các trang trí đơn giản, ít điêu khắc, có những nét gần với kiểu tháp Khomer thời Chân Lạp. 20. Tháp Pô Đam: Nằm trên sườn núi Ông Xiêm ở làng Tuy Tịnh, xã Phong Phú, huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận. Được xây dựng vào thế kỷ IX. Thuộc phong cách Hòa Lai.21. Tháp Yang Prông: Nằm bên dòng sông Ea Leo, xã Ea Rok, huyện Ea Súp, Đắk Lắk. Được vua SimhavarmanIII xây dựng vào cuối thế kỷ XIII. Phía đông thân tháp được gắn vào một Gopura. V. KẾT LUẬN:“The age-old relics of art and culture of a people is the embodiment of the past of that people, and also is a part of the past of mankind. Mankind needs this past to contemplate on themselves and others. Art and culture is like a mirror reflecting history, humanity or inhumanity; thus mankind of any era and any culture to appreciate its universal beauty”.“Những dấu tích văn hóa, nghệ thuật thuộc những thời đại xa xưa của một dân tộc là hiện thân của cái dĩ vãng của dân tộc đó, đồng thời cũng là một phần dĩ vãng của nhân lọai. Con người cần cái dĩ vãng đó để nhìn lại mình và kẻ khác. Nó như một tấm gương, nhìn vào đó người ta thấy được lịch sử, thấy được nét nhân bản, hay không nhân bản, trong một nền văn hóa, nghệ thuật, và từ đó nhận ra được những cái đẹp phổ biến, mà một con người dù ở thời đại nào, thuộc nền văn hóa nào, cũng đều có thể cảm thụ được”) (“Di sản nghệ thuật Chăm” – Phạm Ngọc Tới ( nhà nghiên cứu nghệ thuật) – Pari – Pháp).VI. TÀI LIỆU THAM KHẢO:Sách:1. Lê Tuấn Anh (chủ biên), “Di sản thế giới ở Việt Nam”, Trung tâm Công nghệ Thông tin Du lịch, Hà Nội – 2004.2. Hoàng Xuân Chinh, “Các nền văn hóa cổ Việt Nam (từ thời nguyên thủy đến thế kỷ 19)”, NXB Lao Động, Hà Nội – 2005.3. Ngô Văn Doanh, “Văn hoá cổ Chămpa”, NXB Văn hoá dân tộc – 2002.4. Ngô Văn Doanh – Nguyễn Thế Thục, “Điêu khắc Chămpa”, NXB Thông Tấn – 2004.5. Nguyễn Văn Kự, “Di sản văn hoá Chăm” (“Heritage of Chăm Culture”), NXB Thế Giới, Hà Nội – 2007.6. Gs. Hà Văn Tấn (chủ biên), “Khảo cổ học Việt Nam – tập III – Khảo cổ học lịch sử Việt Nam”, NXB KHXH, Hà Nội – 2002.7. Trần Bá Việt (chủ biên), “Đền tháp Chămpa – bí ẩn xây dựng”, NXB Xây Dựng, Hà Nội – 2007.8. Trần Quốc Vượng – Hà Văn Tấn – Diệp Đình Hoa, “Cơ sở khảo cổ học”, NXB Đại học và trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.Internet:1. Nguyễn Duy Chính, “Núi xanh nay vẫn đó…”2. http://dulich.tuoitre.com.vn.3. www.vietnamtourism.com.4. http://vi.wikipedia.orgVII. PHỤ LỤC:Một số bản đồ nhà nước Champa cổ v&agr

HOÀNG H?U PARAMECVARI C?A CHAMPASimhavarman XXITrong ti?n trình l?ch s? d?ng n??c và gi? n??c t? h?n c? ngàn n?m tr??c cho ??n nh?ng th? k? g?n ?ây 15, 16; qua nh?ng s? ki?n l?ch s? ? Trung Hoa và Vi?t Nam ?ã có nh?ng b?c quân s? ??y m?u l??c, trí d?ng song toàn trong v?n ?? ?i?u binh khi?n t??ng ; v?i bi?t bao quân hùng t??ng m?nh hàng hàng l?p l?p. V?i g??m ?ao s?t thép, v?i hàng v?n m?i tên vô tình thâm ??c, v?i hàng v?n chi?n mã, vó ng?a m?t mù cát b?i ph? ??u quân gi?c, v?i nh?ng ?oàn chi?n t??ng hung hãn v??t núi b?ng sông ?iên cu?ng d?m nát thây gi?c, phá tan thành quách, nh?ng không d? dàng khu?t ph?c ???c các b?c quân v??ng Vua chúa trên ngôi cao tr? vì bá tánh thiên h?. C?ng không kh?ng ch? ???c nh?ng anh hùng n?m trong tay hàng v?n binh mã, tr?n th? tung hoành m?t góc tr?i ngang d?c nh? anh hùng T? H?i vai n?m t?c r?ng thân m??i th??c cao ?ã làm cho tri?u ?ình H? Tôn Hi?n bó tay ?iên ??u:Anh hùng riêng m?t góc tr?iG?m hai v?n võ xé ?ôi s?n hà.Duy ch? có lo?i v? khí b?ng x??ng b?ng th?t, d?u dàng m?nh mai, ?ài trang khuê các ??y s?c quy?n r? ?ó là loài hoa bi?t nói, nh?ng bông hoa ?ã làm nghiêng thành ?? n??c, s?p ?? c? m?t tri?u ??i huy hoàng, hay ?ã ch? ng? ???c nh?ng anh hùng ??u ??i tr?i, chân ??p ??t, d?c ngang v?y vùng nh? anh hùng T? H?i ?ã ch?t ??ng gi?a tr?i c?ng vì h??ng s?c khuynh thành c?a bông hoa bi?t nói Thúy Ki?u.?ó là trong thi ca, còn trong th?c t? qua s? ki?n l?ch s?, nh?ng Vua chúa nhà H?u Lý ?ã t?ng s? d?ng “M? nhân k?” lôi kéo nh?ng viên Châu M?c t?i các vùng Cao B?c L?ng phía b?c Vi?t Nam, nh?ng l?c l??ng quân binh thi?u s? này s?n sàng theo Tàu ?? làm nh?ng ng?n l?a có th? b?c phát ??t cháy thiêu r?i c? khu núi r?ng Vi?t B?c lúc nào không hay: nh? Vua Lý Thái Tông g? Công Chúa Kim Thành cho ??u m?c Châu Phong là Lê Tông Thu?n, Vua Lý Thánh Tông g? Công Chúa Khâm Thánh cho Hà Di Khách – châu m?c Tuyên Quang và Tuyên Hóa v.v. ??i v?i Trung Hoa: Chiêu Quân ?ã c?m chân ???c gi?c Hung Nô. Công Chúa Lý V?n Thành con c?a Vua Lý Th? Dân ?ã làm cho Can B?, m?t th? lãnh mà dân Tây T?ng cho là “Thiên Th?n xu?t th?” tr? nên ngoan ngoãn khi k?t hôn v?i nàng Công Chúa h? Lý này ..v.vCác Vua chúa ngày x?a ?ã hi?u ???c v? khí s?c bén c?a ph? n? tài s?c ?oan trang thùy m?, có s?c thu hút mãnh li?t các b?c quân v??ng, anh hùng trong ch?n mê cung, nên ?ã dùng m? nhân ?? th?c hi?n sách l??c chính tr?: dùng hôn nhân ?? k?t tình h?u ngh? hoà bình gi?a các qu?c gia láng gi?ng; ho?c ?? ch? ng? các lãnh chúa làm Vua m?t cõi quanh vùng ?? lôi kéo h? h?u mang l?i an bình cho dân t?c; ho?c dùng hôn nhân ?? ?oàn k?t t?o m?t s?c m?nh ch?ng l?i n??c th? ba, ho?c dùng m? nhân k? ?? th?c hi?n m?u ?? thôn tính ??t n??c khác ..v.v… Sách l??c dùng công chúa m? nhân này ???c th? hi?n bàng b?c ?i?n hình qua các tri?u ??i Trung Hoa và Vi?t Nam nh? sau:? Trung Hoa: Hán V? ?? g? Chiêu Quân cho H? Hàn Da, Tây Thi c?a Vi?t V??ng Câu Ti?n g?i ?i cho Ngô Phù Sai có m?c ?ích làm cho nhà Ngô suy s?p và di?t vong; Ngô Phu Nhân g? cho L?u B?, Gi?i ?u Công Chúa ???c Hán V? ?? g? cho Vua S?m Tâu n??c Ô Tôn, Lý V?n Thành Công Chúa ???c Vua Lý Th? Dân g? cho Vua Tây T?ng là Can B? ..v..v…- ? Vi?t Nam: Lý Thái Tông g? Công Chúa Bình D??ng cho Thân Thi?u Thái là ??u M?c Châu Phong. Lý Thánh Tông g? Công Chúa Khâm Thánh cho Hà Di Khách là Châu M?c Tuyên Quang Tuyên Hoá . Lê Hi?n Tông g? Ng?c Hân Công Chúa cho Nguy?n Hu? . Chúa Nguy?n Phúc Nguyên g? Công Chúa Ng?c V?n cho Vua Chey-Chetta II c?a Cao Miên và Vua Tr?n Nhân Tông g? Huy?n Trân Công Chúa cho Vua Ch? Mân c?a Chiêm Thành.Trong ph?m vi bài vi?t này, tác gi? ch? nêu lên cu?c hôn nhân gi?a Công Chúa Huy?n Trân c?a ??i Vi?t và Vua Ch? Mân c?a Chiêm Thành. Công Chúa Huy?n Trân ???c Vua Ch? Mân phong t??c Hoàng H?u v?i danh t??c là Paramecvari Hoàng H?u .Trong vài tr?m n?m tr? l?i ?ây ng??i ta ch? hi?u câu chuy?n tình s? Vua Ch? Mân và Công Chúa Huy?n Trân qua thi ca còn truy?n t?ng ??n ngày nay c?a m?t vài tác gi? ngày x?a vi?t theo c?m tính t? tôn và phi?n di?n . C?ng theo l?i mòn ?ó, ngày nay nh?ng t?p san v?n ngh?, báo chí c?ng th??ng hay d?a vào câu th? do bia mi?ng truy?n l?i ?? vi?t v? tình s? Ch? Mân và Huy?n Trân không ???c chính xác ??y ?? b?i vì thi?u s? ki?n b?i c?nh l?ch s? .Nh? s? gia Tr?n Tr?ng Kiâm ?ã nói: Vi?t Nam ??n th? k? th? 13 m?i có l?ch s?; mà các s? gia là nh?ng ng??i làm vi?c d??i quy?n ch? ??o c?a Vua chúa, cho nên s? ki?n l?ch s? ch?a h?n ?ã ???c ghi l?i trung th?c, mà th??ng hay b? chính tr? bóp méo ngòi bút c?a s? gia . Cho nên theo thi?n ki?n c?a tác gi? vi?t bài này, chúng ta c?n ph?i suy lu?n và dùng quan ?i?m cá nhân ?? soi sáng l?i ph?n s? ki?n l?ch s? nào ?ôi lúc xét th?y còn m?p m? . N?m 1479, s? th?n Ngô S? Liên là ng??i ??u tiên tuân l?nh Vua Lê Thánh Tông s? d?ng truy?n thuy?t dân gian ?? biên so?n l?ch s?: ??i Vi?t S? Ký Toàn Th?. Mà ?ã là truy?n thuy?t thì không th? hoàn toàn là s? th?t vì truy?n thuy?t ???c nhân gian t??ng t??ng thêu d?t b?ng nh?ng chi ti?t ly k? nên có ph?n mang tính h? c?u c?a nó . Do ?ó ?? tránh s? hi?u bi?t l?ch l?c v? cu?c hôn nhân gi?a Huy?n Trân Công Chúa và Vua Ch? Mân, ít ra c?ng nên hi?u bi?t s? qua v? b?i c?nh l?ch s? c?a th?i Vua Tr?n Nhân Tông ??i Vi?t và Vua Ch? Mân Chiêm Thành, vì t? b?i c?nh l?ch s? ?ó m?i ??a ??n cu?c tình l?ch s? ??y v??ng gi? nà?B?i c?nh l?ch s? th?i Vua Tr?n Nhân Tông và Vua Ch? MânN?m 1253, ?? qu?c Mông C? H?t T?t Li?t xua quân xâm l?ng Trung Hoa ??i nha` T?ng, d?ng nên nhà Nguyên g?i là th?i k? Nguyên Mông hay g?i t?t là nha` Nguyên bên Tàu . Theo Vi?t Nam S? L??c, sau khi tiêu di?t nhà T?ng Trung Hoa, nhà Nguyên b?t ??u xâm l?ng ?ông Nam Á . Trong ph?m vi bài này, ch? xin nói ??n giai ??an l?ch s? ??i Tr?n Nhân Tông và Ch? Mân ? ?ông D??ng theo ti?n trình l?ch s? nh? sau:1258-1288: Nhà Nguyên xâm l?ng ??i Vi?tTrong giai ??an 30 n?m l?ch s? này, nhà Nguyên 3 l?n ti?n quân sang xâm l?ng ??i Vi?t nh?ng ??u th?m b?i vì s? ch?ng tr? quy?t li?t c?a ??i Vi?t . Tuy ng?n ch?n ???c ý ?? xâm l?ng c?a quân Nguyên, nh?ng ??i Vi?t v?n th?n ph?c nhà Nguyên d??i hình th?c dâng c?ng ph?m hàng n?m ?? t?o s? hi?u hoà gi?a hai dân t?c và ?ây c?ng là sách l??c ngo?i giao c?a Vua Tr?n Nhân Tông có tánh cách nhún nh??ng c? n? m?t chút ?? b?o t?n s? ??c l?p c?a m?t n??c nh? bé bên c?nh n??c ph??ng b?c kh?ng l? luôn có ý ?? thôn tính các n??c liên bang. Do ?ó lúc nào ??i Vi?t c?ng lo âu ph?p ph?ng ??i v?i m?ng xâm l?ng bành tr??ng c?a ?? qu?c ph?ong b?c có th? x?y ra b?t c? lúc nào .N?m trong giai ?o?n 30 n?m l?ch s? này c?a ??i Vi?t, vào n?m 1284-1285 Vua Ch? Mân Champa ?ã ?em quân c?u vi?n cho Vua Tr?n Nhân Tông ?? ?ánh b?i cu?c xâm l?ng c?a quân Nguyên ? Ngh? An .1282-1284: D??i s? th?ng lãnh c?a Toa ?ô, nhà Nguyên ào ?t xâm l?ng Champa nh?ng b? Vua Ch? Mân giáng tr? oanh li?t ?ánh b?i quân Nguyên lui v? c? qu?c.1292:Trên ???ng rút quân kh?i ??o Sumatra c?a n??c Java (Nam D??ng), quân Nguyên ?? b? lên b?` bi?n Champa l?i b? Vua Ch? Mân ?ánh b?t ra bi?n Nam H?i ?? l?i c? tr?m chi?n thuy?n tan nát và hàng v?n xác ch?t n?m ng?n ngang bên b? cát tr?ng c?a mi?n bi?n Champa .K? t? 1253 khi H?t T?t Li?t tiêu di?t ???c nhà T?ng và l?p nên nhà Nguyên cho ??n khi H?t T?t Li?t qua ??i vào n?m 1294, ?ây là giai ?o?n l?ch s? làm cho ??i Vi?t th?i Tr?n Nhân Tông và Champa th?i Vua Ch? Mân vô cùng kh?n kh? v?i m?ng xâm l?ng c?a quân Nguyên, và hai nhà Vua c?a hai qu?c gia Vi?t – Chiêm d?a l?ng vào nhau ?? ch?ng quân Nguyên, ?ó c?ng là lý do Tr?n Nhân Tông và Ch? Mân r?t có h?o c?m v?i nhau . Vài ??c ?i?m c?a Vua Tr?n Nhân Tông và Vua Ch? MânVua Tr?n Nhân TôngM?t v? Vua anh hùng ái qu?c (?ánh ?u?i quân Nguyên) và nhân h?u (Toa ?ô nhà Nguyên t? tr?n lúc t?n công ??i Vi?t t?i m?t tr?n Tây K?t, Vua Tr?n Nhân Tông ?ã c?i áo long bào ??p cho Toa ?ô và cho mai táng theo ?úng nghi l? trang tr?ng).Là m?t v? Vua ??o ??c không tham quy?n c? v? (nh??ng ngôi cho con là Tr?n Anh Tông ?? làm Thái Th??ng Hoàng, khoác áo cà sa nghiên c?u kinh Ph?t, tu hành trên núi Yên T?).Tr?n Nhân Tông làm Vua 13 n?m, Thái Th??ng Hoàng 14 n?m, t?t c? là 27 n?m và b?ng hà lúc 51 tu?i . Vua Ch? MânM?t v? Vua anh hùng ái qu?c (?ánh ?u?i quân Nguyên) và ??o ngh?a (tha t?i ch?t cho m?t viên ch? huy quân binh Champa toan toa r?p v?i ??ch quân (quân Nguyên) nh?ng t??c h?t binh quy?n ?u?i v? quê làm ru?ng (1a); và còn là m?t v? Vua nhân h?u (xem xét gi?y t? tùy thân nh?ng binh s? quân Nguyên ?ã t? tr?n trên b? bi?n Champa r?i cho h?a táng riêng bi?t t?ng ng??i, b? tro c?t vào h? sành riêng m?i ng??i và dán tên h? lên, ??ng th?i c?p cho m?t chi?c thuy?n, tha t?i ch?t cho 10 tên gi?c Nguyên b? b?t s?ng mang theo tro c?t ?u?i v? Tàu (1b).Vua Ch? Mân làm Vua ???c 26 n?m và b?ng hà lúc 50 tu?i .??i Vi?t d??i th?i Tr?n Nhân TôngGu?ng máy chính tr? quân s? ???c ki?n toàn v?ng ch?c nh? Vua Tr?n Nhân Tông và các quan trong tri?u có nhi?u tài ??c. Tinh th?n dân t?c ?oàn k?t, kinh t? ph?n th?nh, dân sinh ?m no h?nh phúc, có m?t n?n v?n hóa dân t?c nhân b?n. Nh? s?c m?nh này Vua quan nhà Tr?n ?ã nhi?u l?n ??p tan ???c m?ng xâm l?ng c?a B?c ph??ng.Champa d??i th?i Ch? MânHùng c??ng v? quân s?, v?n hóa ngh? thu?t phát tri?n sáng ng?i. N?n hành chánh chánh tr? t? ch?c v?ng vàng, n?n kinh t? ph?n th?nh và có m?t n?n ngo?i th??ng ngành hàng h?i phát tri?n m?nh t? khi Vua Ch? Mân k?t hôn v?i Công Chúa Tapasi c?a Java (Nam D??ng ngày nay).o0o(1a)+(1b): Theo l?i k? c?a c? B? Thu?n, m?t h?c gi? Champa và là m?t chuyên viên nghiên c?u v? Champa c?a tr??ng Vi?n ?ông Bác C? Hà N?i trong th?i k? Pháp thu?cThái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông và cu?c vi?n du Chiêm Thành:Vua Ch? Mân là m?t anh hùng hào ki?t, quy?t li?t v?i ??ch quân xâm l??c nh?ng l?i là m?t v? Vua hi?u hòa . Tháng 3 n?m 1301, Vua Ch? Mân ?ã c? s? th?n h??ng d?n ngo?i giao ?oàn sang ??i Vi?t cùng v?i nhi?u t?ng ph?m quí giá: ng?c ngà châu báu, s?ng voi, tê giác, l?a là vàng b?c v?i ??c mu?n ??t n?n t?ng bang giao v?i ??i Vi?t trong tình h?u ngh? lâu dài ?? cùng t?n t?i tr??c móng vu?t xâm l??c c?a ?? qu?c Trung Hoa .Khi ?oàn s? th?n ngo?i giao c?a Champa ??n ??i Vi?t, lúc ?y Vua Tr?n Nhân Tông ?ã là Thái Th??ng Hoàng m?c áo cà sa tu hành t?i m?t ngôi chùa trên núi Yên T?, nh??ng ngôi l?i cho con là Tr?n Anh Tông. ?ây là giai ?o?n c?c th?nh c?a Ph?t giáo trên ??t Vi?t. Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông là ng??i nhân t? sùng kính ??o Ph?t, say s?a nghiên c?u kinh k? Ph?t pháp và yêu thích c?nh gió núi mây ngàn, thích ngao du s?n th?y ?ó ?ây và v?n c? v?n cho Vua Tr?n Anh Tông trong v?n ?? ?i?u hành vi?c dân vi?c n??c.Nhân phái ?oàn ngo?i giao Champa ???c Vua Ch? Mân c? ??n th?m vi?ng ngo?i giao v?i ??i Vi?t và mong mu?n k?t tình h?u ngh?; Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông nh? l?i ng??i x?a t?c Vua Ch? Mân c?a Chiêm Thành cách ?ây b?y n?m ?ã cùng d?a l?ng nhau ch?ng tr? quân Nguyên t?i Ngh? An; nên ?? ?áp l?i t?m th?nh tình c?a Vua Ch? Mân, Ngài quy?t ??nh theo chân ngo?i giao ?oàn Chiêm Thành v? th?m Chiêm qu?c và Vua Ch? Mân, cùng ngao du s?n th?y nghiên c?u Ph?t pháp bên Chiêm Thành.Trong b? áo cà sa, Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông và ?oàn tùy tùng cùng v?i s? ?oàn Champa sau th?i gian c? tháng tr??ng nay ?ã ??n kinh thành Champa . ???c tin quân báo, Vua Ch? Mân hân hoan ra ?ón t?n c?ng thành ?? Bàn ?? m?ng ?ón Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông ??i Vi?t. M?t cu?c ti?p ?ón vô cùng long tr?ng dành cho m?t v? qu?c khách. Hai nhà Vua Vi?t – Chiêm có nhi?u ?i?m t??ng ??ng h?p ý nh? ?ã nêu ? ph?n b?i c?nh l?ch s? : cùng có m?t quá kh? oai hùng ??y máu x??ng khi ch?ng phá quân Nguyên c?ng v?i m?t tâm nguy?n k?t tình h?u ngh? ?? cùng t?n t?i tr??c tham v?ng ?iên cu?ng tàn b?o c?a quân Nguyên; cùng ??o ??c nhân h?u, anh hùng và ái qu?c gi?ng nhau, tâm ??u ý h?p ?ã kéo dài cu?c th?m vi?ng c?a Thái Th??ng Hoàng ??n chín tháng tr?i, ???c Vua Ch? Mân h??ng d?n ?i th?m vi?ng nhi?u n?i danh lam th?ng c?nh c?ng nh? nh?ng ??a ?i?m ??c bi?t liên quan ??n v?n hóa, tôn giáo c?a n??c Chiêm Thành nh? Ng? Hành S?n, Thánh ??a M? S?n, trung tâm Ph?t giáo v? ??i ? ??ng D??ng ..v..v.. h?u h?t ??u n?m trong lãnh ??a Amaravati c? t?c t? Qu?ng Tr? Th?a Thiên ??n Qu?ng Nam ?à N?ng ngày nay . M?i n?i ?i qua Ngài ??u l?u l?i m?t th?i gian. L?n l??t, Thái Th??ng Hoàng ???c Vua Ch? Mân h??ng d?n ?i th?m vi?ng h?u h?t các ??n tháp thu?c lãnh ??a Vijaya, Kâuthara và Panduranga, t?i ?âu c?ng ???c các lãnh chúa m?i vùng ti?p ?ón long tr?ng .??c bi?t là Tu Vi?n ??ng D??ng là m?t kinh ?ô có m?t n?n ki?n trúc v? ??i, m?t thành ph? tráng l? b?c nh?t vào th?i ??i này t?i ?ông D??ng, th?i Vua Indravarman ?? nh? . Ngài là m?t v? Vua sùng bái ??o Ph?t; vào n?m 875 Công Nguyên ?ã xây m?t Ph?t Vi?n v? ??i l?y tên là Laksmindra-Lokesvara. ?ây là m?t trung tâm Ph?t giáo Champa l?n nh?t, có vô s? kinh ?i?n Ph?t h?c trong l?ch s? ??t n??c và có m?t nhà s? Aán ?? n?i ti?ng uyên thâm v? Ph?t h?c tr? trì t?i trung tâm Ph?t giáo này . Thái Th??ng Hoàng trong b? áo cà sa c?a ??i Vi?t ?ã dành hai ph?n ba th?i gian th?m vi?ng Chiêm Thành ?? nghiên c?u Ph?t Pháp t?i tu vi?n ??ng D??ng .Trong th?i gian l?u l?i 9 tháng ? Champa, Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông cùng Vua Ch? Mân tham d? nh?ng l? h?i l?n c?a dân t?c Champa . Ngài ?ã m?c kích t?n m?t và r?t thi?n c?m v?i dân t?c Champa trông có v? bình d? và hi?n l??ng này . Ngài c?ng ???c th??ng ngo?n nh?ng ?i?u múa hát theo ?i?u Tây Thiên Trúc (c?a Aán ??) qua ngh? thu?t trình di?n c?a các cô Chiêm n? trong xiêm y l?a là v?a nh? nhàng v?a thanh thoát và nh?ng ?i?u múa trong cung ?ình Champa ?nh h??ng v? ?i?u c?a n? th?n ngh? thu?t Sravastri và thiên th?n v? n? Apsara ..v..v.. Ngài c?ng tìm hi?u nh?ng phong t?c t?p quán c?a dân t?c Champa th?t thích thú .Bao nhiêu dáng v? thâm nghiêm k? v? c?a n?n ki?n trúc ??n tháp, tu vi?n, b?o tháp, Ph?t ???ng, v?i vô s? kinh ?i?n .v..v… v?i nh?ng ???ng nét ?iêu kh?c ch?m tr? th?t tinh vi s?c s?o ?ã nói lên m?t n?n hoa phong tuy?t m? c?a các ?iêu kh?c gia Champa. N?n ki?n trúc này ?ã tô ?i?m cho giang s?n g?m vóc Champa thêm ph?n xinh ??p và ?ã nói lên s? l?n m?nh và v?n minh c?a m?t dân t?c. M?t ??t n??c xinh ??p, m?a thu?n gió hòa, ??t ?ai phì nhiêu ???c xây d?ng và gìn gi? b?i m?t dân t?c l??ng thi?n an hoà, b?i m?t quân ??i g?m k? binh, t??ng binh, b? binh và h?i quân; n?n kinh t? nông nghi?p ph?n th?nh, m?t n?n v?n hóa nhân b?n ??y b?n s?c dân t?c Champa và ???c cai tr? b?i m?t v? Vua Ch? Mân anh hùng ái qu?c, nhân h?u l?ch duy?t …; ch?ng ?y d? ki?n ?ã mang ??n cho Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông m?t c?m xúc ??c bi?t, m?t tình c?m n?ng nàn mà Ngài t??ng ch?ng nh? b? cu?n hút b?i Vua quan, l??ng dân và ??t n??c Champa ?ã dành cho Ngài trong cu?c vi?n du k? thú này.o0oM?t sáng cu?i thu n?m 1301, t?i thành Vijaya (?? Bàn) mây gi?ng bàng b?c, không gian và th?i gian nh? chùng l?i, mu?n níu gót vi?n du c?a Thái Th??ng Hoàng trong b? áo cà sa chu?n b? quay v? ??i Vi?t sau 9 tháng vi?n du th?m vi?ng Champa.Tr??c m?t bá quan v?n võ trong tri?u ?ình Champa, Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông v?i khuôn m?t khôi ngô phúc h?u và c?ng ??y nét uy v?, Ngài ?ã long tr?ng tuyên b? ??c g? Huy?n Trân Công Chúa cho Vua Ch? Mân . ?ây là l?i minh th? c?a m?t Thái Th??ng Hoàng ??y quy?n uy v?i tri?u th?n Tr?n Anh Tông và là nhà s? uyên bác, ??c h?nh và trung tín c?a Trúc Lâm Thi?n S? Yên T? s?n.S? ??c g? này ?? th?c hi?n m?t sách l??c hoà thân c?a hai v? lãnh ??o qu?c gia hi?u hoà Vi?t – Chiêm ?? r?i Công Chúa Huy?n Trân s? là Hoàng H?u Champa, Vua Ch? Mân s? là Phò Mã ??i Vi?t. Hai n??c láng gi?ng s? có m?i liên h? tình thân gia ?ình (con c?a Huy?n Trân s? là cháu ngo?i c?a Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông) và còn ?oàn k?t liên minh v?i nhau cùng t?n t?i và cùng ??i phó v?i m?ng xâm l??c có th? x?y ra b?t c? lúc nào c?a ?? qu?c b?c ph??ng tràn xu?ng các n??c phía nam, ?ó là ý ngh?a c?a sách l??c hòa thân c?a Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông và Vua Ch? Mân.Sách l??c hòa thân (t? ng? Hòa Thân theo giáo s? Hu?nh V?n Lang) này ?ã b? tri?u th?n Tr?n Anh Tông bi?n thành m?t s? ??i chát ??a ??n tráo tr? và th?t tín s? ?? c?p chi ti?t ? ph?n sau .VUA CH? MÂN C?U HÔNTháng 02/1302 Vua Ch? Mân c? s? th?n Ch? B? ?ài h??ng d?n m?t phái ?oàn h?n m?t tr?m ng??i ?em vàng b?c châu báu, tr?m h??ng, ng?c ngà v.v… sang ??i Vi?t ?? xin c?u hôn v?i Công Chúa Huy?n Trân theo l?i ??c g? c?a Vua cha Tr?n Nhân Tông; nh?ng tri?u th?n Tr?n Anh Tông có ng??i thu?n có ng??i không. H? mu?n bi?n ??i cu?c hôn nhân nh? m?t sách l??c Hoà Thân c?a Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông thành m?t ch? tr??ng m?u d?ch, ngoài l? v?t nêu trên, tri?u th?n Tr?n Anh Tông còn bu?c Vua Ch? Mân ph?i n?p thêm ??t ?ai g?i là “l? N?p Tr?ng” theo phong t?c Vi?t Nam và Trung Hoa .Tr?n Nhân Tông v?i uy quy?n c?a m?t Thái Th??ng Hoàng, Ngài không bao gi? ??t ra v?n ?? ??i chát hay m?u d?ch, mà vai trò Huy?n Trân là m?t s? gi? hoà bình, dùng hôn nhân ?? th?c hi?n sách l??c Hoà Thân gi?a hai gia ?ình và hai n??c láng gi?ng v?n th??ng hay l?c ??c tr??c ?ây, ?? cùng nhau liên minh trong tình gia ?ình, trong tình thân gi?a hai n??c th?c s? ?oàn k?t v?i nhau ?? ch?ng l?i hi?m h?a xâm l?ng t? ?? qu?c b?c ph??ng tràn xu?ng lúc nào không hay; h?n n?a Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông, Ngài còn là m?t nhà s? Trúc Lâm c?a Yên T? S?n, ?nh h??ng sâu s?c tri?t lý nhà Ph?t, nên vi?c ?òi ??t ?ai c?a dân t?c khác là sai v?i tôn ch? t? bi vô l??ng vô biên, công b?ng bác ái, phóng khoáng c?a ??o Ph?t và s? có nhân qu? không t?t ??p v? sau . Tr??c s?c ép c?a tri?u th?n Tr?n Anh Tông, Vua Ch? Mân ?ành ph?i l?y hai châu ? biên thùy ?? làm “l? n?p tr?ng” tho? mãn m?t s? qu?n th?n Tr?n Anh Tông ?òi h?i h?u xúc ti?n cu?c hôn nhân th?c hi?n sách l??c Hoà Thân Vi?t – Chiêm.Vi?c hi?n c?ng hai châu Ô Lý ?? làm quà sánh l? c??i Công Chúa Huy?n Trân ?ã b? tri?u th?n Champa ph?n kháng d? d?i và th?n dân Champa ? hai châu Ô và Lý c?ng nh? c? n??c Champa ??u ph?n n? tr??c quy?t ??nh sai trái c?a Vua Ch? Mân; nh?ng th?i ?ó Vua là Thiên T? n?m h?t giang s?n và thiên h?, nên dân t?c Champa ?ành ch?u v?y trong ng?n l? xót xa . Ngày nay h?u du? c?a Champa cho r?ng vi?c dâng ??t ?? làm sính l? c??i Huy?n Trân là m?t s? sai l?m c?a Vua Ch? Mân vì ?ó là vùng chi?n l??c quân s? ??a ??u r?t quan tr?ng. T? châu Ô châu Lý nhìn xu?ng th?y c? ??ng b?ng h?p nh?ng phì nhiêu và c? chi?u dài c?a b? bi?n (mi?n Trung ngày nay) v?i bãi cát tr?ng phau trông gi?ng ng??i ph? n? n?m ?? l? c?p ?ùi nõn nà khi?n cho anh dâm ?ãng H?t T?t Li?t thèm thu?ng nh? n??c mi?ng mu?n chi?m ?o?t . Sau khi Vua Ch? Mân ??ng ý n?p hai châu Ô và Lý, Vua Tr?n Anh Tông và qu?n th?n xem nh? m?t món l?i to l?n nên ?ã hân hoan g? Huy?n Trân cho Vua Ch? Mân vào tháng 06/1306 n?m Bính Ng? .CÔNG CHÚA HUY?N TRÂN TRÊN ???NG V? CHIÊM QU?CTháng 06 n?m Bính Ng? (1306), Vua Tr?n Anh Tông c? Tr?ng Nguyên M?c ??nh Chi, Ng? S? ?oàn Nh? H?i và Th??ng T??ng Tr?n Kh?c Chung c?m ??u phái ?oàn ??i Vi?t g?m nhi?u quan quân h? t?ng ?? ??a ti?n cô dâu Huy?n Trân v? Chiêm Thành.T? th? ?ô Th?ng Long c?a ??i Vi?t ra ??n b?n sông H?ng Hà, qu?n chúng ??ng ??y d?c hai bên thành l? v?i c? xí và bi?u ng? chúc m?ng chúc t?ng lên ???ng bình an dành cho công chúa thân yêu c?a ??i Vi?t xuôi v? Nam ?? k?t duyên cùng Vua Chiêm Thành ?? th?c hi?n l?i giao ??c c?a Vua cha là Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông (quân vô hý ngôn).M?t công chúa tu?i v?a ?? ?ôi m??i xinh ??p, con nhà Vua chúa, h?c th?c và ??o h?nh l?i ph?i xa lìa t? ?m gia ?ình t?i cung ?ình, xa lìa quê h??ng yêu d?u, ngàn d?m ra ?i, lênh ?ênh nghìn trùng sóng v? ?? làm dâu x? l?, lòng d? nào l?i không b?n r?n lúc ra ?i .Ngày x?a bên Trung Hoa, th?i Hán Nguyên ?? có V??ng Chiêu Quân có v? ??p phi phàm tr?m ng? (chìm ?áy n??c cá l? ?? l?n) v??ng gi? sang tr?ng. Trong ngày t? bi?t Vua Hán Nguyên ?? ra ?i làm Hoàng H?u m?t x? xa l? ? n??c Hung Nô, có thi nhân th?i ?ó ? Trung Hoa làm th? c?m thán:Cô ?i cô ??p nh?t ??iMà sao m?nh b?c th? tr?i c?ng thuaM?t ?i t? bi?t cung VuaCó v? ?âu n?a ??t H? ngàn n?m!(Huy?n N? Nguy?n Thi?n K?)??i v?i Huy?n Trân c?ng v?y, tâm tr?ng nàng vô cùng ng?n ngang, v?a g?t l? giã t? Ph? Hoàng và M?u H?u, ng??i thân, giã t? quê h??ng m?u qu?c ??ng bào ru?t th?t, v?a nao nao b?n ch?n h??ng v? m?t khung tr?i h?nh phúc xa xôi m? m?t ch?a bi?t ra sao ? Nh?ng th? h? v? sau, có vài thi nhân ?ã c?m thông v?i n?i ni?m c?a ki?p hoa trôi d?t nên có nh?ng câu t? s? Nam Bình ???c dân Thu?n Hóa hát theo ?i?u Chiêm Thành:N??c non ngàn d?m ra ?iM?i tình chiM??n màu son ph?n??n n? Ô Ly??ng cay vì ???ng ?? xuân thì …(tác gi? vô danho0oSau h?i tr?ng gi?c, nàng ph?i b??c chân xu?ng thuy?n hoa v?i ?oàn tùy tùng h? t?ng c?a ??i Vi?t và s? h??ng d?n th?y l? c?a ?oàn S? B? Chiêm Thành; trong c? xí ph?t ph?i ti?n ??a c?ng có s? s?t sùi gi?a k? ?i ng??i ? … ?oàn thuy?n hoa r?i b?n sông H?ng ?? ra c?a bi?n xuôi v? Nam.Gió ?ông nam th?i nh? nh?ng hoa sóng ??i d??ng v?n n? rì rào nh? tâm s? ng??i ?i xa, m?t bi?n trong xanh d??i b?u tr?i sáng chói c?a muà xuân ban ngày, và khi hoàng hôn bao trùm, c? m?t bi?n tr? thành ?en ngh?t, ch? có hàng v?n vì sao trên b?u tr?i l?p lánh nh? nh?ng h?t kim c??ng tô lên m?t b?c h?a ánh sáng thâm tr?m. Lòng cô gái xuân thì trên ???ng vu qui r?n rã không bi?t bao nhiêu tâm s? …L?i Ph? Hoàng, ng??i cha già kính yêu ?ã c?n d?n tr??c khi v? Chiêm Qu?c: nh?ng tháng ngày tr??c ?ây Ph? Hoàng ?ã vi?n du x? Chiêm Thành, ??t n??c h? ??p ??, m?t dân t?c hi?n l??ng có n?n v?n hóa riêng bi?t r?c r? . Ch? Mân là m?t v? Vua bi?t yêu th??ng nòi gi?ng, m?t anh hùng hào ki?t, l?ch duy?t và nhân h?u, không ph?i là m?t hôn quân b?o chúa . Con hãy làm tròn b?n ph?n m?t s? gi? hoà bình, ?em l?i tình thân thi?n gi?a hai dân t?c Vi?t – Chiêm. ??i v?i Ch? Mân sau này s? là phu quân c?a con, con ph?i bi?t ??o tam tòng t? ??c, phu x??ng ph? tùy c?a ng??i ph? n? Á ?ông và ph?i x?ng ?áng là m?t “m?u nghi thiên h?” . Ngh? ??n l?i Ph? Hoàng còn v?ng v?ng bên tai, lòng nàng se l?i và ?m áp h?n r?i chìm d?n trong gi?c ng? m? hoa, b?ng b?nh trên sóng n??c ??i d??ng trôi d?n v? Chiêm Qu?c.Trong khi ?ó ? Chiêm Qu?c, Vua Ch? Mân c? quan Ng? S? Ch? B? ?ài c?m ??u m?t s? qu?n th?n, binh lính và toán Ng? Lâm Quân theo h? giá nhà Vua ?? ?ón r??c cô dâu Huy?n Trân cùng phái ?oàn ??i Vi?t t?i h?i c?ng Pat-Thin?ng (Th? N?i Bình ??nh ngày nay)Sau nh?ng ngày lênh ?ênh trên bi?n c? mênh mông, ?oàn thuy?n hoa ??a ti?n Công Chúa Huy?n Trân c?a ??i Vi?t ?ã vào ??n lãnh h?i Vijaya (Bình ??nh) và h??ng d?n vào c?p b?n c?ng Pat-Thin?ng do s? h??ng d?n c?a ?oàn S? B? Chiêm Thành.Công Chúa Huy?n Trân lòng d? b?n ch?n mu?n s?m trông th?y m?t Vua Ch? Mân, nh?ng h?i lo âu vì n?u phu quân Ch? Mân quá d? d?ng nh? anh chàng Tr??ng Chi thì làm sao ?ây h?i Ph? Hoàng c?a con! Li?u con có làm n?i nh?ng l?i khuyên c?a Ph? Hoàng kính yêu hay không ??oàn thuy?n hoa ??i Vi?t v?a c?p sát vào c?u b?n c?ng Pat-Thin?ng thì ?oàn quân binh, qu?n th?n, toán ng? lâm quân, các n? t? .v..v… cùng Vua Ch? Mân ?ã có m?t ? b?n c?ng tr??c r?i .Khi m?t Hòa Th??ng trong phái ?oàn ??i Vi?t cùng các v? qu?n th?n nh? Tr?ng Nguyên M?c ??nh Chi, Th??ng T??ng Tr?n Kh?c Chung, Ng? S? ?oàn Nh? H?i b??c lên b? c?ng thì qu?n th?n và Ng? S? Ch? B? ?ài Chiêm Thành ?ã ?ón chào thân m?t, trong khi ?ó Vua Ch? Mân t? trên ki?u vàng r?c r? b??c ra, con ng??i cao l?n, n??c da sáng, m?i cao, tóc h?i g?n sóng phía tr??c, ?ôi m?t sáng ng?i thoáng nét ?a tình và dáng v? hào hoa phong nhã nh?ng không kém ph?n uy d?ng c?a m?t quân v??ng, ngang hông mang m?t thanh ki?m báu v?i v? ki?m b?ng vàng, chuôi ki?m b?ng ngà voi kh?m ng?c . ??u ??i chi?c m? b?ng vàng cao hình tr?, trên ??nh nh?n c?a m? có g?n m?t viên ng?c t?a ra ánh sáng v?i nhi?u màu s?c khác nhau trông v?a ??p m?t v?a uy nghi. Mình m?c áo l?a th??ng h?ng màu tr?ng, ???ng vi?n c? áo, hai tay áo và song song v?i hai hàng nút ??u b?ng kim tuy?n b?ng vàng l?p lánh, và m?t ?ai vàng dát m?ng th?t ngang l?ng, khoác ngoài m?t chi?c áo lông bào . Chân mang hia màu ?en có thêu hình con chim Garuda màu ?? …Huy?n Trân Công Chúa t? trong ki?u hoa, sau khi cô t? n? nh? vén màng che tr??c ki?u hoa, nàng nhìn ra ngoài th?y Qu?c V??ng Ch? Mân, ?ôi má nàng ?ng h?ng lên, ý ngh? v? Chiêm Qu?c bây gi? không nh?ng ?? làm s? gi? hòa bình mà còn ??n Chiêm Thành v?i lòng d? b?ng trinh c?a m?t cô thanh n? xuân thì vu qui v? nhà ch?ng; nàng th?m c?m ?n Ph? Hoàng ?ã khéo ch?n cho nàng m?t ??ng phu quân x?ng ?áng ?? s?a túi nâng kh?n. Huy?n Trân nh? nhàng b??c ra kh?i ki?u hoa, e ?p th?n thùng, khép nép; nàng ch?p hai tay tr??c ng?c cu?i mình quì ph?c xu?ng chào, Vua Ch? Mân l?t ??t ??n sát bên nàng ??a hai tay nh? nhàng ?? nàng ??ng d?y. Nh? hai lu?ng ?i?n âm d??ng giao c?m; ?ôi bàn tay nh? bé thon th? xinh ??p c?a nàng nh? nhàng nh? cánh b??m ??u trên n? hoa th?t ?m áp trong ?ôi lòng bàn tay c?a Quân V??ng. B?ng m?t gi?ng êm ??m d?u v?i, Công Chúa Huy?n Trân tâu: Xin ?a t? Thánh Th??ng ?ã nh?c công ?ón ti?p b?ng ti?ng Champa (Tri?u ?ình Tr?n Anh Tông m?i m?t ng??i Ch?m s?ng ? ??i Vi?t d?y ti?ng Ch?m c?ng nh? phong t?c và v?n hóa Champa tr??c khi nàng lên ???ng v? Chiêm Qu?c). Vua Ch? Mân ??m ??m nhìn nàng trong s? ng?c nhiên, không ng? nàng ?n m?c y ph?c trang s?c theo m? thu?t Champa, l?i nói ???c c? ngôn ng? Champa. R?i nhà Vua n? n? c??i và ân c?n h?i nàng có kh?e không, ta r?t lo âu sóng n??c trùng d??ng làm nàng m?t m?i, ta xin l?i nàng. Công Chúa Huy?n Trân duyên dáng ch?p tay cu?i ??u kh? tâu: nh? h?ng ân c?a Thánh Th??ng, th?n thi?p và t?t c? m?i ng??i trong ?oàn thuy?n hoa ??u kh?e m?nh, ch? có chút say sóng.Vua Ch? Mân nh? nhàng dìu Huy?n Trân lên ki?u vàng r?c r?, nh?ng chi?c ki?u nh? h?n ?? d?c m?t hàng sau dành cho các ??i di?n tri?u th?n Tr?n Anh Tông và các qu?n th?n Champa; nh?ng thành ph?n nh? h?n ?i ng?a l?ng th?ng theo sau, cùng v?i toán ng? lâm quân, binh lính h??ng v? thành Vijaya (thành ?? Bàn). Con ???ng t? h?i c?ng Pat-Thin?ng ??n c?a thành ?? Bàn dài kho?ng 8 km. Hai bên ???ng là hai hàng d??ng li?u óng ? m??t mà xanh th?m nh? ?ón chào cô dâu t? ??i Vi?t ??n .?oàn r??c dâu r?i kh?i b?n c?ng Pat-Thin?ng ch?ng bao lâu, ch? còn m?t d?m n?a ??n thành ?? Bàn. Hai bên ???ng t?i ?ây không còn cây d??ng, ch? có tr?ng hoa Vong, hoa Ph??ng, hoa Qu? d?c hai bên ???ng trông r?t ???c m?t. Qu?n chúng Champa ??ng ?ón hai bên ???ng v?i áo qu?n ??p ??, c? xí ph?t ph?i, bi?u ng? gi?ng ??y, chiêng tr?ng hòa l?n v?i l?i hô chào vang d?y chào ?ón cô dâu ??i Vi?t.Thành ?? Bàn r?ng mênh mông, thành quách tráng l? vây quanh. Bên ngoài thành ?? Bàn, phía Tây c?a thành:- N?i ng?a hí chuông r?n vang trong gió(Ch? Lan Viên)Phía Nam thành:?ây chi?n thuy?n n?m m? trên sông l?ngB?y voi thiêng tr?m m?c d?o quanh thành(Ch? Lan Viên)Khi Qu?c V??ng Ch? Mân và hai phái ?oàn ??a r??c Công Chúa Huy?n Trân vào trong khuôn viên cung ?ình, tr??c m?t Huy?n Trân:?ây ?i?n các huy hoàng trong ánh n?ngNh?ng ??n ?ài tuy?t m? d??i tr?i xanh(Ch? Lan Viên)Huy?n Trân nh? l?c vào cõi m?ng, khi ??m chiêu suy ngh?, khi ng?n ng? nhìn nh?ng lâu ?ài ?i?n các, gác tía cung son, tháp n??c, mi?u ???ng, ??i s?nh nguy nga .v..v… không bi?t bao nhiêu khu ???c xây d?ng theo hàng l?i ngay th?ng n?p na, v?i nh?ng công trình ki?n trúc v? ??i tráng l?, thâm nghiêm hòa h?p b?i hai n?n v?n minh ki?n trúc c?a Chiêm Thành và Aán ??, t?t c? ??u xây d?ng b?ng g?ch, ???c s?n ph?t ??p m?t . C? khu tri?u ?ình r?ng l?n ?? s? ?y ??u ???c lát g?ch Bát Tràng, trông n?i b?t r?c r? . C?ng trong khuôn viên tri?u ?ình, ngoài l?u son gác tía, còn có nh?ng h??ng li?u k? nam, tr?m h??ng, nh?ng loài hoa quí nh? hoa lan, hoa Champa; chim ?ng, chim y?n, b?ch t??ng .v..v… cung t?n, m? n?, hoa g?m l?a là v.v.. ?ã nói lên m?t s?c s?ng ??y thi v? trong m?t th? gi?i cung ?ình riêng bi?t, th? thì t?i sao có ng??i d? ngh? cho Chiêm Thành là man di ? Th?t không trung th?c chút nào, ch? do ?? k? t? tôn mà ra . Th?o nào Ph? Hoàng không ng?t l?i khen ng?i ??t n??c Chiêm Thành. ?ang khi v?i ý ngh? miên man, Qu?c V??ng Ch? Mân kh? b?o v?i Huy?n Trân: nàng và các n? t? s? ???c các cung n? Chiêm Thành ??a vào h?u cung ngh? ng?i ch? ngày mai thi?t tri?u ?? chính th?c s?c phong Hoàng H?u cho Công Chúa theo l?i ta ?ã h?a v?i Thái Th??ng Hoàng c?a ??i Vi?t t?c thân ph? c?a nàng tr??c ?ây .L? PHONG T??C HUY?N TRÂN CÔNG CHÚA THÀNH HOÀNG H?U PARMECVARI C?A CHIÊM THÀNHL? phong t??c Hoàng H?u cho Công Chúa Huy?n Trân ???c t? ch?c tr?ng th? . T?t c? các v? lãnh chúa t? các lãnh ??a Amaravati, Vijaya, Kâuthara, và Panduranga ??u cóm?t t? hôm tr??c nh? ?ã d? ??nh. Các b?c t?ng l?, các qu?n th?n v?n võ ??u t? t?u ?ông ?? . Các quan Ph? quan Huy?n và các ?oàn th? qu?n chúng quanh vùng thành ?? Bàn ??u có m?t trong tri?u ?ình ?? làm cho l? phong t??c ???c long tr?ng .Công Chúa Huy?n Trân ???c các t? n? Chiêm Thành và viên quan ??c trách l? t?n phong h??ng d?n Công Chúa vào ??i s?nh sau khi phái ?oàn ??i Vi?t ?ã ??n tr??c và ng?i vào v? trí ?n ??nh s?n .Vua Ch? Mân t? trong n?i cung b??c ra v?i dáng v? uy nghi, ???ng b? pha l?n v?i phong cách hào hoa phong nhã c?a m?t Qu?c V??ng v?n võ song toàn. T?t c? m?i ng??i trong ??i s?nh thi?t tri?u ??u quì ph?c xu?ng nghênh chào b? h? . Vua Ch? Mân v?i vã b??c ??n hai tay nh? nhàng ?? l?y Công Chúa Huy?n Trân ??ng d?y và dìu nàng ng?i vào chi?c bành k? dát vàng b?c quanh vi?n bên c?nh chi?c ngai vàng kh?m ng?c dành cho Hoàng ?? . Ngài truy?n cho m?i ng??i bình thân. Sau ?ó Qu?c V??ng Ch? Mân long tr?ng tuyên b? : “Trong không gian ??i s?nh c?a cung ?ình Champa, hôm nay, t?i th?i kh?c vàng son c?a l?ch s? này, Công Chúa Huy?n Trân chính th?c là phu nhân c?a Tr?m, ta phong t??c Hoàng H?u cho nàng v?i t??c hi?u là Hoàng H?u Paramecvari c?a Champa . Hoàng H?u Paramecvari là m?u nghi thiên h? và c?ng là nàng dâu c?a dân t?c và ??t n??c Champa . Nh?ng tràng pháo tay tung hô vang d?i c? cung ?ình . Qu?c V??ng Ch? Mân ch? th? cho vi?n Hàn Lâm ph?ng ch? vi?t t? Chi?u ?? nhà Vua ban hành b? cáo cho th?n dân toàn qu?c Champa ?? tri t??ng .Sau ?ó ??i di?n tri?u ?ình ??i Vi?t lên chúc m?ng Hoàng ?? Ch? Mân và Hoàng H?u Paramecvari ???c an khang tr??ng th? ?? ch?n gi? muôn dân Champa và ?em l?i s? hòa thân ?oàn k?t gi?a hai dân t?c Vi?t – Chiêm, cùng ki?n t?o hòa bình, cùng t?n t?i tr??c m?i m?u ?? xâm l?ng t? n??c kh?ng l? ph??ng b?c .o0o??n khi hoàng hôn v?a bao ph? v?n v?t, không gian và v? tr? chìm trong ánh sáng c?a tr?ng sao huy?n ho?c; n?i cung ?ình Champa hoa ??ng n? r? sáng tr?ng kh?p n?i thành Vijaya . Vua Ch? Mân và Hoàng H?u Paramecvari ?ôi trai tài gái s?c hàng ??u c?a dân t?c Champa ?ã m? d? ti?c linh ?ình ?? m?ng Tân lang và Tân giai nhân và m?ng t??c v? Tân Hoàng H?u Paramecvari c?a Champa.V?i Công Chúa Huy?n Trân, tr??c khi t? giã quê h??ng ??i Vi?t lên ???ng v? Chiêm Qu?c ?ã ???c tri?u ?ình ??i Vi?t chu?n b? hành trang chu ?áo cho nàng v? vi?c h?i nh?p v?n hóa Champa; t? ngôn ng?, ?n m?c ph?c s?c, v?n hóa ngh? thu?t. Do ?ó nàng ph?c s?c theo cung cách Chiêm Thành, s? d?ng ngôn ng? Chiêm Thành và ?ã bi?t rành r? nh?ng v? khúc cung ?ình n?i ?i?n ng?c cung vàng c?a tri?u ?ình Champa .?? m? ??u d? ti?c, Vua Ch? Mân c?ng n?i ti?ng là hào hoa ?ã kh? nghiêng vai nh? nhàng ??a tay m?i Hoàng H?u Paramecvari, Tân lang và Tân giai nhân m? ??u d? ti?c qua v? khúc “Mia – Harung” (v? khúc này cách ?ây m?t ngàn n?m mà ngày nay nh?c s? Champa Qu?ng ??i T?u ng??i Ninh Thu?n ?ã sáng tác theo n?i dung và ?i?u m?i mà dân t?c Ch?m hi?n ?ang múa hát vào d?p có l? h?i c?a dân t?c Ch?m). V? khúc Mia-Harung c?ng là lo?i v? khúc cung ?ình hoan ca . Hoàng H?u Paramecvari trong b? nhung y r?c r?, v?i chi?c kh?n quàng b?ng kim tuy?n ?? v?i tua vàng l?p lánh, quàng t? trên vai trái xuyên hông ph?i . Chi?c th?t l?ng dát m?ng b?ng vàng kh?m ng?c l?p lánh ôm nh? t?m l?ng ong v?i dáng ng??i thon th? cao ráo, làn da tr?ng m?n màng làm n?i b?t Hoàng H?u Paramecvari nh? tiên n? giáng tr?n bên c?nh m?t Quân V??ng hào hoa ?a tình và phong ??, v?i n??c da sáng, mái tóc m?t chút g?n sóng phía tr??c, ?ôi m?t sáng ng?i trong m?t thân th? cao ráo cân ??i .Nh?c tr?ng, kèn n?i lên khi khoan khi nh?t, khi náo ??ng nh? tr?i ?? m?a, khi khoan nh? gió tho?ng ngoài .Jaya Simhavarman III (t?c Vua Ch? Mân) và Paramecvari (Huy?n Trân Công Chúa) tay trong tay, m?t trong m?t, chìm ??m trong nh?ng nh?p múa khi nhanh lúc ?u?i nhau, k? ti?n ng??i lui, khi n??ng t?a vào nhau, khi nàng m?m m?i nh? m?t cành hoa lan, lúc ?o l? nh? m?t ng?n trúc m?m tr??c gió, chàng ph?i nh?y b??c nhanh tay ?? l?y t?m thân ng?c ngà, h? ?ã th?c s? không ph?i say n?ng trong men r??u mà trong men n?ng h?nh phúc qua nh?ng ??ng tác múa mà l?ch s? hai qu?c gia c?ng nh? ??nh m?nh c?a Th??ng ?? ?ã an bài cho h? .Trong khung c?nh l?ng l?y n?i cung ?ình v?i hoa ??ng sáng r?c nh? trân châu, qua v? khúc Mia-Harung c?a cung ?ình mà Vua Jaya Simhavarman ?? Tam cùng Hoàng H?u Paramecvari ?ã m? ??u bu?i d? ti?c, ?oàn s? th?n ??i Vi?t ngh? r?ng th?o nào Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông ?ã không ch?n m?t m? nhân nào trong n??c ??i Vi?t ?? g? cho Vua Ch? Mân h?u th?c hi?n sách l??c hòa thân mà l?i ch?n ngay con gái ru?t xinh ??p c?a mình . Sau màn v? Quân V??ng và Hoàng H?u ch?m d?t, c? cung ?ình vang lên nhi?u tràng pháo tay khen ng?i . Nhà Vua dìu Hoàng H?u tr? v? v? trí c?, ?êm d? ti?c ???c ti?p t?c v?i nh?ng ?i?u múa Tây Thiên Trúc qua ngh? thu?t trình di?n c?a các cô Chiêm N? trong cung ?ình v?i xiêm y l?a là v?a nh? nhành v?a thanh thoát . Nh?ng ?i?u múa cung ?ình Champa ?nh h??ng v? ?i?u c?a n? th?n ngh? thu?t Sravastri và v? ?i?u Thiên Th?n V? N? Apsara c?ng ???c ?oàn v? n? cung ?ình bi?u di?n th?t tuy?t v?i cùng v?i dàn tr?ng ??m g?m ba m??i nh?c công, ngoài ra các nh?c c? dân t?c c? ?i?n dân gian Champa nh? kèn Saranai, tr?ng ?ôi Gin?ng, tr?ng chi?c m?t ng??i s? d?ng nh? Paran?ng .v..v… c?ng ???c dùng hòa âm khi trình bày nh?ng khúc nh?c dân ca .D? y?n ti?c có ?? s?n hào h?i v?, các lo?i r??u ??c bi?t c?a Champa và c?a nh?ng qu?c gia lân c?n. M?i ng??i v?a th??ng th?c ngh? thu?t ca v?, r??u ngon trà ?m, nh?ng th?c ?n tuy?t h?o sang tr?ng trong ??i s?ng cung ?ình:?ây ánh ng?c l?u ly m? ?o .Vua quan Chiêm say ??m th?t da ngà,Nh?ng Chiêm n? m? màng trong ti?ng sáo,Cùng nh?p nhàng uy?n chuy?n u?n mình hoa .(Ch? Lan Viên)Khi d? ti?c ch?m d?t, m?i ng??i nghiêm ch?nh ti?n ??a Qu?c V??ng và Hoàng H?u v? cung son gác tía, th? gi?i riêng t? c?a Quân V??ng và Hoàng H?u. Trong ch?n mê cung này, Tân lang và Tân giai nhân cùng c?n hai chung r??u n?ng ?m s?t son và trong Hoa Tiên có câu:B?y lâu chút m?nh riêng tâyAùi ân này ??n ?êm này là xong .Sau n?m n?m c?u hôn và ch? ??i, Quân V??ng Ch? Mân bây gi? m?i th?c s? trùng phùng v?i giai nhân ngày tháng ??i ch? . Hai ng??i nhoài ?i trong gi?c ?i?p … Nh?ng con Oanh vàng và m?y con chim Vành Khuyên phía sau v??n th??ng uy?n hót vang lên, Qu?c V??ng và Hoàng H?u v?a th?c gi?c thì v?ng thái d??ng ?ã chi?u r?i n?i khung c?a ng?c … và l?i b?t ??u m?t ngày m?i .o0oSau nh?ng tu?n tr?ng m?t, Vua Ch? Mân tr? l?i lo vi?c tri?u chính . Hoàng H?u Paramecvari, bà ta không nh?ng là m?t nh?p c?u n?i li?n tình ?oàn k?t thâm sâu c?a hai dân t?c Vi?t-Chiêm mà còn là m?t ng??i ?àn bà luôn bên c?nh Vua Ch? Mân (bên Tây Cung). Hoàng H?u Tapasi ? bên ?ông Cung, bà này ??i s?ng ?óng kín h?n. Hoàng H?u Paramecvari còn lo vi?c an nguy c?a dân t?c và ??t n??c Champa ?? x?ng ?áng là “M?u nghi thiên h?” . Qu?c V??ng và Hoàng H?u Paramecvari cùng ?i th?m vi?ng l??ng dân, quan sát ??i s?ng c?a dân ?? có k? ho?ch lo cho nh?n qu?n xã h?i Champa ???c ?m no h?nh phúc, ??ng th?i chiêm ng??ng c?nh trí thiên nhiên ??p ?? c?a giang s?n ch?ng. Qu?c V??ng và Hoàng H?u l?n l??t th?m vi?ng nh?ng ??a danh ??c bi?t n?i ti?ng trên ??t n??c Champa nh?:Ng? Hành S?n: ?? ra m?t Th?n Linh Champa, vì n?i ?ây có nh?ng khóm mây ng? quên trên l?ng ch?ng ??i; c?nh trí nh? s??ng khói mùa thu bao ph? c? r?ng cây, c? nh?ng hang ??ng thiên nhiên r?ng và sâu nh?ng ??y mùi h??ng tr?m và ?èn sáp sáng tr?ng, v?n là n?i th? ph??ng th?n linh hi?n linh c?a dân t?c Champa .Thánh ??a M? S?n do Vua Bhadravarman xây d?ng h?i cu?i th? k? th? IV công nguyên. Qu?c V??ng và Hoàng H?u c?u nguy?n tr??c Th?n Bhadresvara là ??ng toàn n?ng c?a ??t n??c và dân t?c Champa và quì l?y tr??c Th?n Shiva là ??ng toàn n?ng ch? ??o ??i s?ng v??ng quy?n Champa và còn là m?t bi?u t??ng tâm linh c?i ngu?n c?a dân t?c Champa . ?ây là m?t trung tâm hành h??ng l?n nh?t c?a Champa v?i n?n ki?n trúc r?c r? nguy nga .Tu Viên ??ng D??ng: ? Qu?ng Nam (Indrapuna) Qu?c V??ng và Hoàng H?u ??n l?y Ph?t. ?ây là m?t trung tâm Ph?t giáo ??i Th?a nguy nga ?? s? l?n nh?t ? ?ông Nam Á trong th?i ?i?m l?ch s? này, do Vua Indravarman ?? Nh? xây d?ng h?i th? k? th? 9 . N?i ?ây, Thái Th??ng Hoàng Tr?n Nhân Tông là ph? hoàng c?a Hoàng H?u Paramecvari ?ã tr?i qua nhi?u tháng ?? nghiên c?u Ph?t Pháp.D?o ch?i v??n Mai Uy?n t?i mi?n ??t thu?c châu Panduranga, gi?a Cà Ná và V?nh H?o t?c ranh gi?i gi?a t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n ngày nay . V??n Mai Uy?n này g?m có B?ch mai, Hoàng mai, và H?ng mai t?a l?c t?i m?t ??a th? hùng v? c?a núi r?ng và s? mênh mông c?a bi?n c? (m?t bên là bi?n Thái Bình D??ng, m?t bên là chi nhánh c?a dãy Tr??ng S?n Vi?t Nam, v??n Mai Uy?n ? gi?a). Ngh?a là m?t bên là màu xanh c?a bi?n c?, m?t bên là màu xanh c?a núi r?ng, ? gi?a là v??n Mai Uy?n v?i hoa tr?ng hoa vàng hoa Mai h?ng hoà l?n v?i màu xanh c? cây và hoa r?ng ?? lo?i t?o thành m?t b?c tranh màu s?c tuy?t ??p . Ng??i ta ??n r?ng khi Thái Th??ng Ho&