Tổng hợp

KHC VӀ CƯỜI ♥ C khi no nụ cười v㠠 nước mắt cng gặp nhau trn một con đường? Kh骳c l do ta vấp ng. Cười l࣠ khi ta biết tự mnh biết đứng ln. ♥ Kh쪳c l khi người thn ta khࢴng cn nữa. Cười l biết người th⠢n vẫn tồn tại khi ta nhớ đến họ. ♥ Khc khi ta buồn trước kh khăn trong đời. Cười l㳠 khi ta thnh cng vượt qua khള khăn đ. ♥ Khc l㳠 khi ta muốn giải tỏa nỗi buồn hay uất ức. Cười khi nhận ra khc chẳng lợi ch g㭬. ♥ Ta c thể khc trong niềm vui v㳠 cười trong nước mắt nhưng khng được php cười tr䩪n sự đau thương mất mt của người khc. ♥ Khᡴng ai khc mi v㣠 cũng chẳng ai cười hoi. Điều chủ yếu l bạn chỉ kh࠳c khi c l do ch㽭nh đng v biết đứng lᠪn đương đầu với thử thch, c thế nước mắt đổ ra mới kh᳴ng v nghĩa. ♥ Khi đ tự m䣬nh biết đứng dậy v nở một nụ cười trn m઴i th khi ấy nụ cười l đẹp nhất v젠 c nghĩa nhất. ♥ Đừng vội mừng khi th㽠nh cng v đ䬳 chnh l l�c bạn cần phải cố gắng hơn nữa chứ khng phải lc tự đắc, ki亪u căng. ♥ V nếu một ngy nࠠo đ bạn khng c㴲n khc được nữa th đ㬳 cũng l lc bạn chẳng thể nຠo c được một nụ cười thật sự. ♥ Cn nếu bạn chẳng thể n㲠o cười vui hạnh phc v đꬣ gặp qu nhiều bất hạnh th hᬣy cứ cố gắng cười trong nước mắt để biến n thnh niềm vui. ♥ Đứng trước nỗi đau, ai cũng nghĩ m㠬nh thật nhỏ b, muốn khc v鳠 cảm thấy tuyệt vọng. Nhưng cuộc sống khng khi no thiếu nụ cười… ♥ V䠬 sau đm tối, mặt trời vẫn sng, ch꡺ng ta hy lun mỉm cười, bắt đầu t㴬m cho mnh một lối đi trong những lc đau khổ. Kh캴ng bao giờ l qu muộn để học được cࡡch bước đi trn nỗi đau Điều cuối cng : H깣y xem như khc l một thứ "c㠴ng cụ" để "lm ra" nụ cười v ta "bࠡn" n để lấy niềm vui. Suu tam.

3 bu vật hong tộc Chăm xuất hiện ở Đᠠ Lạt? Dư luận ở L"m Đồng trong những ngy gần đy khࢴng ngớt đồn đại về 3 bu vật hong tộc Chăm đang được một nhᠠ sưu tầm đồ cổ ở Đ Lạt sở hữu. ࠔng Nguyễn Đăng Thanh kể về 3 mn hng độc m㠠 ng đang sở hữu. Người m dư luận nhắc đến l䠠 ng Nguyễn Đăng Thanh, ngụ tại 86 Hong Diệu, TP. Đ䠠 Lạt – hội vin Cu lạc bộ UNESCO Nghiꢪn cứu bảo tồn cổ vật Việt Nam tỉnh Lm Đồng. Đ lⳠ tấm x rng của Vua Chăm, dao lệnh của Vua Chăm vഠ bộ ching arap của hong tộc Chăm. Về tấm xꠠ rng được cho l trang phục của Vua Chăm, 䠴ng Thanh tỏ ra d dặt: “Giới đồ cổ th n謳i vậy. Cn ti, tⴴi chưa khẳng định một cch chắc chắn rằng đ l᳠ tấm x rng của Vua Chăm. Nhưng chắc chắn lഠ n rất qu v㽠 c lin quan đến cộng đồng người Churu ở huyện Đơn Dương, tỉnh L㪢m Đồng – những người từng được hong thn quốc thࢭch của Vua Chăm giao giữ những đồ vật của triều đnh khi chạy ln đ쪢y trong lịch sử xa xưa”. Theo ng Thanh, ng đ䴣 mua lại tấm x rng nഠy từ một người bạn cũng chuyn sưu tầm đồ cổ. Chng t꺴i quan st: Tấm x rᠴng c chiều rộng 95cm v d㠠i 174cm; được dệt bằng lụa tơ tằm, kh mịn v cᠳ trang tr nhiều hoa văn với nhiều mu sắc kh� sặc sỡ. Về bộ ching arap, ng Thanh n괳i rằng cch nay chưa lu, trong một chuyến đi chơi ở Ninh Thuận, ᢴng v tnh gặp được một gia đ䬬nh người Churu ngỏ lời bn bộ ching 12 chiếc m᪠ theo họ ni l “truyền từ đời n㠠y sang đời khc”; l bộ chiᠪng được sử dụng trong cc dịp lễ hội của hong triều Chăm. Qua quan sᠡt, chng ti thấy, bộ chi괪ng ny gồm 12 chiếc ching bằng (kh઴ng c nm), đặt tr㺹ng kht ln nhau từ nhỏ đến lớn. Hiện trong tay �ng Nguyễn Đăng Thanh c hơn 10.000 hiện vật sưu tầm được, trong đ c㳳 rất nhiều hiện vật lin quan đến đời sống v văn h꠳a cc dn tộc ᢭t người, đặc biệt l cc hiện vật của người Chăm vࡠ cc tộc người thiểu số Nam Ty Nguyᢪn. Theo Dn Việt http://vietnamnet.vn/vn/khoa-hoc/86149/3-bau-vat-hoang-toc-cham-xuat-hien-o-da-lat-.html

Khi sinh con, hươu mẹ không nằm mà lại đứng; và như vậy hươu con chào đời bằng một cú rơi hơn 3m xuống đất và nằm ngay đơ.Rồi hươu mẹ làm một việc kỳ lạ: đá hươu con cho đến khi nào chú ta chịu đứng dậy mới thôi. Khi hươu con mỏi chân và nằm, hươu mẹ lại thúc chú đứng lên. Đến lúc hươu con đã thực sự đứng được, hươu mẹ lại đẩy chú ngã xuống để chú phải nỗ lực tự mình đứng dậy lần nữa.Điều này nghe có vẻ lạ với chúng ta, nhưng lại thực sự cần thiết cho hươu con bởi vì hươu con cần phải tự đứng được để có thể tồn tại với bầy đàn, nếu không hươu con sẽ trơ trọi với cuộc đời và trở thành miếng mồi ngon cho thú dữ.Chúng ta cũng thế, thật dễ nản chí khi mọi việc trở nên tồi tệ. Nhưng cho dù đang phải đối mặt với nhiều gian khổ thì ta vẫn phải giữ vững niềm tin. Hãy ghi nhớ rằng mỗi khi ta phải đối mặt với nghịch cảnh, trong ta luôn có một sức mạnh tiềm ẩn.Đừng bao giờ để thất bại quật ngã mà hãy để nó trở thành thầy dạy của chúng ta. Đây chính là bí quyết để thành công. Người ta không thua khi bị đánh bại mà chỉ thua khi đầu hàng. Thomas Edison đã nói: "Tôi không bao giờ nản chí vì đối với tôi mỗi một nỗ lực không thành công là một bước tiến bộ"

B

Cầu chc mọi người năm mới đạt nhiều thắng lợi mới !

Tôi xin chia xẻ một bức tư người em họ trà gởi cho tôi đầu xuân giáp ngọ Trà Trang chúc anh một năm mới đầy phước lộc, bình anh và tự tại. Anh Toàn thân mến! trước giờ em có đọc một số bài viết của anh trên mạng nhưng chưa có dịp liên lạc, nhưng trong thâm tâm luôn xem anh là một mối tình thâm truyền đời. Không ngờ Ma Tử (Đồng Chuông Tử) đã đem cho em một niềm vui trong dịp cuối năm, nó gọi điện và hỏi em có ăn tết ở Bình Định không? thật sự là trước giờ em ở Thành phố Hồ Chí Minh nhưng năm 2012 bị một tai nạn xe làm cho tổn thương ở lưng và đi khắp chốn để chữa trị, đến cả cuối năm 2013 mới tạm ổn. Vì cuộc sống của thành phố đối với em là chốn "gió tanh mưa máu" vai trò là một ca sĩ, một nhà biên kịch đã dính dấp đến nghệ thuật, là người của quần chúng, nên phiền toái và ân oán rất nhiều, có nhiều điều không phải giải quyết bằng lời nói hay tiền bạc là xong. Nhưng dù có làm gì đi chăng nữa con cháu Chămpa cũng chưa bao giờ làm điều xằng bậy và đánh mất phong hóa của dân tộc Chăm vả lại chốn thành đô là nơi tiếp xúc với đủ thành phần nên em hiểu rõ những con người của các giai cấp vẫn có một khoảng cách đối với dân Chăm. Gần hai năm qua, em phải ở "ẩn".Nên không ai gặp được em cả. Có nhiều điều không diễn tả bằng lời qua thư từ được mong một ngày nào đó anh em ta có thể gặp nhau để chia xẻ và xây dựng tình dân tộc với nhau.        Anh Toàn thân mến!  anh cũng họ Trà, em cũng họ Trà. Anh em ta dù chưa gặp nhau nhưng em tin chắc anh cũng như em có sự quý mến về một hình thức có thể gọi là "tâm truyền" dù chưa biết mặt nhau. Anh chưa thấy em " giống con ma gì" nhưng em thấy hình anh trên mạng rồi. Nhưng dù chưa gặp mặt nhau nhưng  hình thức "tâm truyền" sẽ vượt qua tất cả các hình thức.               Anh Toàn  thân mến! vì sử Chămpa anh thông thuộc nên em cũng có một chuyện nhỏ để hỏi anh đây , Vì thành Đồ Bàn của Chămpa  đã qua bao biến đổi thành của nhà Nguyễn, Tây Sơn giờ muốn có mô hình cũng giống như Thánh Địa Mỹ Sơn, Mỹ Sơn sanctuary may mắn là các kiến trúc sư vẫn có thể dựa vào sự còn lại ít nhiều của các Tháp mà vẽ lại được mô hình của tòa tháp nên ý của em là muốn có mô hình thành Đồ Bàn. Em có xem trên mạng nhưng không có một cơ sở về độ cao thấp để vẽ lại được có chăng là do tự ý tưởng dựa theo Thánh Địa Mỹ Sơn thôi. Cái em mong muốn là vẽ lại thành Đồ Bàn, ngoại thành, nội thành và hoàng cung,..?       Anh biết lý do vì sao mà em muốn có nó. Em nói cho anh rõ sau này công việc này chắc có lẽ phải nhờ anh nhúng tay vào. Sự việc như sau. Em có viết một cuốn tiểu thuyết với tựa đề " Cung Thành Diễn Ca"  gọi là Huyền Sử Chế- Bongaur( 1360 -1390) kể về vị vua anh hùng dân tộc Chế- Bồng- Nga và em có một số hư cấu về hoàng hậu, lãnh chúa,..dù hư cấu một chút về hoàng cung Chămpa nhưng lịch sử diễn ra với Đại Việt nội dung vẫn không hề mai một, em đã dựa vào đó và viết ra kịch bản phim điện ảnh cũng với tựa đề "Cung thành diễn ca". Sự việc như vầy, trước đây em có viết kịch bản phim "vụ án chiếc vòng cổ vật Chămpa"  đạo diễn của đài thành phố khen nội dung lạ và hay nhưng phán một câu: "để cho anh sống với, có chữ Chămpa vô là chết tụi anh", còn thầy em thì cho là kinh phí phim này lên đến 22 tỷ, ở Việt Nam đầu tư sẽ không thể thu lại vốn mà bắt em chuyển thể thành phim truyền hình.Và em không có thời gian nên cũng không thể chuyển thể được. Thôi em quay lại chuyện chính đây. Vì vấn đề Chămpa tuy nói bằng lời là cởi mở nhưng thực chất không thể cởi mở được. Nên chuyện để làm bộ phim mà về đề tài vua Chế- Bồng- Nga nhiều lần tiến đánh Thăng Long và đi lại như chốn không người là một chuyện không thể xảy ra ở Việt Nam!!! nhưng em cho đây là một sứ mệnh của mình. Vì ban đầu khó khăn về mọi mặt và không một ai dám ủng hộ dù là lời nói, các văn nghệ sĩ ai nghe nói đến cũng cho là em thích nằm mơ,... nên em chỉ biết dựa vào chính mình và chuyện lành dữ, hung kiết một mình em gánh chịu chứ không để ai liên lụy cả. Vả lại giờ đây công trình của em cũng không một ai dám nhúng vào, không một công ty nào dám đứng ra kết hợp để lập Bản Dự Toán kinh phí cho em nên em tự lập ra, Cũng hợp lý thôi anh TOàn ạ vì chính em là người viết kịch bản thì em mới biết tính toán bao nhiêu voi ngựa, rồi trận thân chinh của vua trần Duệ Tông của Đại Việt thân chinh 11 vạn đại binh tử trận ngay trước kinh thành Đồ Bàn, rồi bao nhiêu chiến xa, hỏa pháo thần công, gươm đao của hai bên... rồi nào ngàn voi yểm trợ cho vua CHăm khi hành quân,.. ngựa, lừa, quần áo, mũ miện,... rồi vườn ngự uyển của vua, nuôi cả ngàn chim công, hổ, sư tử, chim, cây trái,...vũ nữ ca múa,.. tất cả được tái hiện lại trong phim...ôi thôi không biết bao nhiêu thứ mà kể. Chính vì điều đó em là người tính toán mới gần chính xác nhất.  Anh Toàn ạ! Bản dự toán kinh phí cho bộ phim điện ảnh này thì em tự lập được nhưng để tái hiện lại Kinh thành Đồ Bàn thì phải có mô hình và căn cứ trên mô hình đó em mới có thể nhờ Kiến trúc sư vẽ lại thành Đồ Bàn ngày xưa, bởi vậy em hỏi anh, anh có được thông tin về hình ảnh thành Đồ Bàn xưa không thì cung cấp cho em.        Thưa anh Toàn! Một bộ phim lịch sử của một đế chế Chămpa, tái hiện lại văn hóa lịch sử của thời kỳ ấy, cảnh vật hoàng tráng và xây dựng lại,.. của giữa cuối thế kỷ 13 - 14 không phải đơn giản và nếu tính ra kinh phí thì thật là kinh hoàng, nó được tính là lớn nhất ở Việt Nam từ trước đến nay thì lấy ở đâu ra,? Điều này nằm trong chủ ý của em cách đây 10 năm về trước  và được em lần lần thực hiện, nó hoàn toàn sẽ được xin các tổ chức quốc tế., đầu tiên tác phẩm văn hóa em đã viết, kịch bản văn học em đã xong,.. bản dự toán đã có, nhưng kịch bản đạo diễn chưa có, vì không một ông đạo diễn nào hiện nay dám nhúng vô, ai cũng sợ một khi em gửi đơn trình xin các tổ chức quốc tế, báo chí tất nhiên sẽ nhúng tay vào, lúc đó họ lo sợ không biết chuyện gì sẽ ụp lên đầu họ vì vấn đề này vẫn là chuyện nhạy cảm ở chính phủ Việt Nam. đạo diễn nào cũng phán một câu," khi nào em xin được tiền ở các tổ chức quốc tế tài trợ, rồi xin thủ tướng chính phủ và Bộ văn hóa phê duyệt., lúc đó "hú" mấy anh một tiếng lo gì"? còn bây giờ không một đạo diễn nào chịu viết kịch bản đạo diễn cả.         Anh Toàn à! ai mà không biết khi có tiền và được chính phủ đồng ý phê duyệt thì mời thiếu gì người, hiện tại cần phải có kịch bản đạo diễn, vì đó là thủ tục trong hồ sơ. Hồ sơ cũng phải được chuyển dịch sang tiếng Anh, tiếng Pháp vì em muốn gửi xin Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp, và một vài thứ tiếng Khác nơi mà mình trình bày lý do mà họ có một chút dính dấp đến Chămpa. trước mắt có nhiều cản trở và khó khăn như vậy nên em mới có quyết định chính em làm Đạo diễn phim luôn cho nó xong và em viết Kịch bản đạo diễn luôn. Nếu sau này được cơ duyên thực hiện phim "CTDC" này nếu một mình em đạo diễn nặng nhọc quá thì lúc đó em có thể mời một vài đạo diễn mà mình thấy hợp lý kết hơp.       Anh Toàn à! công việc này không đơn giản. Việc thứ nhất em nhờ anh tìm hiểu hay anh có sẵn mô hình của thành Đồ Bàn, để có thể nhìn vào đó em nhờ kiến trúc sư vẽ lại mô hình và tái thiết hình ảnh kinh thành Đồ Bàn ngày xưa thế kỷ 13- 14 để em gửi vào hồ sơ để trình quốc tế về việc trong phim kinh thành Đồ Bàn được tái lập lại như vậy. Việc thứ hai, nếu một khi hồ sơ đưa đi các tổ chức quốc tế sẽ có cuộc phỏng vấn thì lúc đó vì lịch sử em yếu hơn anh rất nhiều, anh có thể cùng em đứng ra trả lời với những nhà chức trách đó có được không? nếu ở Việt Nam có truy tố về tội danh gì thì em sẽ là người đứng ra một mình gánh lấy trách nhiệm hoàn toàn không để ai liên lụy và nhất là anh, đối với em tuy là nữ lưu nhưng đã làm là không sợ. Chết em cũng không sợ, sợ nhất là người con Chăm mang tiếng là hèn thôi. Vinh hoa thì em vẫn để tên những người có tinh thần và công lao,Nếu sự việc được diễn ra tốt đẹp thì anh đóng một vai trò là người tham mưu, cố vấn về lịch sử cho em. Nhưng nếu xảy ra một việc gọi là nguy hiểm, phạm gì đó mà chính phủ Việt Nam quy tội thì cứ để một mình con Trà Trang này bị kết tội và xử án.          Anh Toàn ạ! em cũng tâm tình rõ cho anh hay. Em là người cô độc nhất ở cõi đời này. Ông ngoại em là người Minh Hương giòng họ Trương Bá bên tàu, nhà nội là dòng họ Trà hiện nay ngụ tại Phù Cát là nhiều vô số, bà bảy em là em ông nội em ờ gần chùa Thập Tháp, trong mảnh vườn trong nhà bà em có một cái tháp bị đặt mìn và nổ cách đây mấy chục năm nên tháp nằm trọn trong mảnh đất và có những sự tích ly kì có dip em sẽ kể. Ba em ở với dì ghẻ em ở Phù Cát, các cô, chú em một số ở Phù Cát, và một số ở Sài Gòn. Mẹ em không bao giờ muốn con cái mình nhận là con cháu Chămpa đâu. Từ nhỏ em đã cô độc một mình, tự đi học rồi về,.. đến lớn vào thành phố học và trụ lại nơi đó, hai năm nay vì những bọn đại gia lắm của nhiều tiền bọn chúng săn đuổi em với mục đích gì em không rõ, em chỉ nghe chúng kháo nhau vì em là " quận chúa Chămpa", hai năm qua em đã đi ở "ẩn" là vậy. Nhiều người ở Sài gòn tìm em nhưng không ra? em không muốn cái guồng xoáy của bả vinh hoa, của những cái thói giả dối bao vây lấy mình. Thời gian trước em đã nhìn lầm nhiều con người, cho rằng họ hòa đồng với người Chăm, nhưng thực chất trước mặt là xem trọng nhưng phía sau lại thị phi và chà đạp dân tộc Chăm không ra gì, nên em có nói 'chốn gió tanh mưa máu". và "rút". Có những con người ngồi trong bàn tròn nhưng cái giọng điệu vẫn có kiểu phân chia, em đã phát biểu và hãnh diện khi đánh đổ được một đám tai to mặt lớn. Bọn này muốn săn em chúng gọi em là " báu vật thành Chăm" nhằm biến em thành một món đồ. Em tuyên bố "còn quốc thổ nhưng không giữ được phong hóa, thì không còn dân tộc. Chămpa dù mất nước, nhưng còn giữ Phong Hóa nên còn dân tộc". Em tuyên bố điều đó và "ẩn cư" hai năm nay.       Dù ở đâu nhưng nhiệm vụ và sứ mệnh của em, em cũng đang cố thực hiện. Anh xem thư này và phúc đáp cho em hay.        Vài hàng thăm anh, chúc anh và gia đình dồi dào sức khỏe. Anh là Trà Thanh Toàn, nhưng tiên đế lcủa họ Trà là Trà Toàn, là hậu duệ anh phải bỏ chữ Thanh vào là đúng. Người dân Chăm hãnh diện có anh cũng đúng thôi.                                                                      TRÀ TRANG

ÁO DÀI PHỤ NỮ CHAMPA Trang phục hay y phục tức những đồ để mặc, là một trong ba nhu cầu cần có của đời sống con người. Nên từ trước đến nay ngoài ăn và ở ra con người rất quan tâm đến cách ăn mặc. Đây là sản phẩm văn hoá sớm nhất của xã hội loài người, được thay đổi theo thời gian cùng với quá trình phát triển của lịch sử. Nó rất phong phú và đa dạng, tuỳ theo mỗi dân tộc với những văn hóa cá biệt mà có những nét đặc trưng riêng. Thí dụ như phụ nữ Nhật Bản lộng lẫy trong bộ Kimono, phụ nữ Đại Hàn thì rực rỡ với bộ áo Hanbok, phụ nữ Ấn Độ cho ta cái ấn tượng rất đặc biệt với bộ Sari, còn phụ nữ Champa thì sao? Mặc dù trong xã hội của người Chăm mỗi tầng lớp, mỗi chức sắc đều có những phong cách y phục riêng. Nhưng phải nói từ xưa đến nay, đặc sắc nhất vẫn là chiếc áo dài truyền thống duyên dáng thướt tha của người phụ nữ Champa. Chiếc áo dài truyền thống của người phụ nữ Chăm khi nhìn xa, những tưởng rằng không khác chi chiếc áo dài truyền thống của người phụ nữ Việt. Nhưng khi đến gần mới thấy khác, là nó không xẻ tà và mặc chui đầu. Cổ áo hình tròn hay hình trái tim khi mặc phủ trùm xuống trên váy ôm sát thân người, tạo cho bước đi uyển chuyển, nhẹ nhàng làm nổi bật cơ thể với những đường cong mĩ miều vốn sẵn có của người phụ nữ. Nên áo dài sẽ mãi là biểu tượng cho vẻ đẹp của người phụ nữ Champa, đó cũng là niềm tự hào của dân tộc đối với bạn bè khắp nơi.  Chiếc áo dài Chăm với chất liệu mềm mại, nhưng không thiếu sự rực rỡ đã thu hút ánh mắt của nhiều người nhất là khi những phụ nữ mặc trong những dịp lễ hội. Chiếc áo dài của người Chăm còn nói lên phần nào đức tính đẹp, không thiếu phần quan trọng của người phụ nữ trong đời sống. Đây là nét độc đáo nên dù theo thời gian có sự thay đổi nào, áo dài Chăm vẫn luôn mang bản sắc dân tộc. Chiếc áo dài Champa không xẻ tà, che thân kín đáo. Nhưng sao che được những nét đẹp của người phụ nữ, thầm lặng bên trong. Nên hỡi những người con gái Champa ơi! Hãy lấy làm vui lòng và hớn hở, cùng nhớ luôn tự hào về chiếc áo dài truyền thống xưa nay. Vì khi mặc, chỉ làm cho quý chị em đẹp đẽ hơn thôi! Chân Thành (tác giả gởi bài qua info@nguoicham.com)    

Nguy?n Ng?c Qu?nh  Chuy?n x?y ra lâu l?m r?i, khi nh?ng ng??i theo ??o Bàlamôn và ??o Bà Ni còn coi nhau nh? hai con su?i không th? ch?y chung m?t dòng, nh? m?t tr?ng m?t tr?i không th? sáng cùng m?t lúc. H? là hai ??a bé ?i ch?n bò, ch?n dê, ngày nay qua ngày khác, lúc tr?i n?ng, h? cùng ngh? chung d??i m?t bóng cây, nh?ng ngày m?a, h? cùng trú chung trong m?t cái l?u. C? th?, n?ng m?a làm cho c?u bé ngày m?t kh?e lên và giàu thêm ngh? l?c, Tháng ngày c?ng tô h?ng thêm cho ?ôi má c?a cô gái. Nên lúc ?ôi b?n nh?n ra mình ?ã l?n thì không có cách gì tách h? ra ???c n?a. Nh?ng tình yêu c?a ?ôi trai gái có sáng nh? tr?ng r?m tháng tám, có ngát nh? h??ng hoa bu?i s?m c?ng không ???c ??o lu?t che ch?. Chàng trai ? xóm ??o Bà Ni, còn cô gái ? xóm ??o Bàlamôn. T? khi nghe trong gi?ng nói c?a cô gái có ti?ng chim ?ang hót, trong ánh m?t chàng trai có ng?n l?a ?ang nh?y múa thì cha m? hai nhà không cho h? g?p nhau n?a. Nh?ng ng??i ? trong m?i dòng ??o coi ?ây nh? là m?t tai h?a s?p gieo xu?ng ??u mình. V?i ?ôi trai, lu?t ??o nh? m?t l??i dao tàn nh?n ?ang ?âm vào trái tim. Ti?ng nói c?a cô gái không còn véo von nh? chim hót. Ánh l?a trong ?ôi m?t chàng trai nh? b? n??c l?nh d?i vào. Chàng trai s?ng v?i m? và ng??i m? r?t th??ng con. Th?y con quá ?au kh? nên bà không n? ng?n cách. Chính s? d?u dàng, ch?u th??ng ch?u khó c?a cô gái ?ã làm bà v?a lòng. Trái l?i, gia ?ình cô gái c??ng quy?t không cho con mình l?y k? khác ??o. H? cho r?ng ?ây là ý mu?n c?a th?n thánh, mà làm cho th?n thánh n?i gi?n thì không th? l??ng tr??c ???c tai h?a s? ghê g?m ??n m?c nào. Ng??i cha và các anh c?a cô gái b?t nàng c?m cung trong nhà, không cho ?i ch?n dê, làm ru?ng nh? tr??c n?a. Chàng trai thi?u b?n tình, không mu?n ?n u?ng gì c?. Su?t ngày chàng ?i lang thang ngoài ??ng c?. ?êm ??n, chàng c?ng ch?ng ch?u v? nhà. Chàng h??ng v? phía ng??i yêu và hát nh?ng bài mà ngày nào hai ng??i cùng hát. Gi?ng chàng kh?c kho?i nh? ti?ng chim g?i b?n. B? nh?t trong bu?ng t?i, cô gái ch? bi?t ôm m?t khóc. Ti?ng hát c?a ng??i yêu l?t qua khe c?a nh? than thân trách ph?n, nh? t?i, nh? h?n. R?i m?t ?êm cô c?y vách ?i tìm ng??i yêu. H? s?ng trong ni?m h?nh phúc khi ???c g?n nhau, nh?ng c?ng là lúc s?ng trong ?au kh? vì s?p ph?i xa nhau. Chàng trai quy?t ??nh r? ng??i yêu ?i tr?n. Cô gái b?ng lòng. H? d?t tay nhau ?i m?i mi?t nh? hai con chim s? l?ng bay v? r?ng xanh. Nh?ng ngay trong ?êm ?y, gia ?ình cô gái phát hi?n con b? tr?n. Tin ?y nh? sét ?ánh, c? dòng h? l?p t?c cùng nhau ??t ?u?c ?i tìm. Ch?ng bao lâu, h? b?t ???c hai ng??i ? m?t n?i ch?a xa làng bao nhiêu. L?p t?c h? trói c? hai ng??i ??a v?. Dòng h? Bàlamôn bên cô gái l?p m?t phiên tòa xét x?, ghép t?i chàng trai ?ã phá lu?t l? c?a ông bà, dám ?i quy?n r? m?t ng??i con gái khác ??o. Vì v?y, chàng trai b? ph?t m?t tr?m roi và bu?c ng??i nhà ph?i ??n chu?c. Còn cô gái ?ã làm nh?c dòng h?, làm nh?c m? cha, nên b? ?ánh n?m m??i roi và giao cho che m? giam trong bu?ng t?i, ?n c?m nh?t, ??n khi nào th?c s? h?i c?i m?i cho ra ngoài. B?n án ???c thi hành ngay t?c kh?c. Hai ng??i b? trói vào hai cây c?c. Qu?n áo b? roi qu?t rách t? t?i, máu r? ra t? nh?ng v?t th??ng trên c?, trên m?t. Tuy ?au ??n nh?ng ???c ? g?n nhau, nên tuy?t nhiên h? không kêu khóc, không van xin. Tin này ??n tai bà m? và c? dòng h? chàng trai. V?a h? th?n, v?a t?c gi?n, h? ??nh kéo nhau ?i tr? thù, nh?ng m? chàng trai kêu khóc, van xin m?i ng??i ??ng vì con bà mà gây h?a cho c? làng. B?i vì chính con bà ?ã vi ph?m lu?t ??o. M?i ng??i nghe theo và c? m?t ?oàn cùng bà mang ti?n ?i chu?c con v?. T? ?ó, ?ôi trai gái không ???c g?p m?t nhau n?a. Th?m thoát ?ã m?t mùa b?p trôi qua, cô gái vì th??ng nh? mà héo hon nhan s?c, chàng trai ?au kh? mà ? r? m?t mày. Gia ?ình cô gái v?n bi?t con mình th??ng nh? chàng trai Bà Ni khôn nguôi, nên c??ng quy?t b?t nàng ph?i l?y m?t ng??i cùng dòng ??o. H? ngh? r?ng, có ch?ng r?i cô s? quên ?i chuy?n c?. Nh?ng v?i cô gái, ?ó là m?t ?i?u kh?ng khi?p. Cô ngã ra b?t t?nh trong s? lo s? c?a m?i ng??i. T?nh d?y, cô ch? bi?t úp m?t khóc. Trong thâm tâm, cô thà ch?t ch? không ph? b?c ng??i yêu. Gia ?ình cô tuy th??ng con, nh?ng v?n không thay ??i ý ki?n, nên m?i ng??i ti?n hành chu?n b? cho l? c??i. Bi?t không lay chuy?n ???c cha m?, ?êm tr??c ngày c??i, cô th?t c? t? v?n. Tr??c khi ch?t, cô v?n còn g?i: “Chàng ?i, em s? ??i chàng Sáng hôm sau, khi có ng??i vào trang ?i?m cho cô dâu thì th?y nàng ch? còn m?t cái xác l?nh ng?t, v?i ?ôi m?t không ch?u khép. Th? là ?ám c??i tr? thành m?t ?ám tang. Nghe tin ng??i yêu ch?t, chàng trai không còn t? ch? ???c n?a. Chàng vùng ch?y m?t m?ch t?i nhà nàng m?c cho m?i ng??i ng?n c?n. Ng??i ta không cho chàng ??n g?n ng??i ch?t. Nh?ng cha m? cô gái vì quá ân h?n nên ??ng ý ?? chàng vào nhìn m?t nàng l?n cu?i. Chàng ??n sát ng??i yêu và nhìn vào m?t nàng, b?ng nhiên ?ôi m?t ?y khép l?i. Chàng trai nói v?i cha m? ng??i yêu xin ???c d?ng giàn h?a thiêu cho nàng. Cha m? ??ng ý, nh?ng yêu c?u chàng trai ph?i ?i ngay tr??c khi hành l?. Không còn cách nào khác, chàng trai ?ành ch?p nh?n. Khi ng??i ta ??a nàng lên giàn h?a thiêu do chính tay chàng d?ng là lúc chàng ph?i ?au ??n ra ?i. ?i ?âu bây gi?? Chàng không bi?t n?a. Phía sau chàng là giàn h?a táng ?ang b?c cháy. Chàng th?y ng?n l?a thiêu ??t ng??i yêu nh? ?ang ??t cháy trong tim mình. Chàng ngh?, nàng ?ã ch?t thì ta còn s?ng làm gì! Nàng hãy ch? ta… T?i giàn thiêu, l?a b?c cháy ngùn ng?t, nh?ng không hi?u sao xác ng??i con gái không cháy. Gi?a lúc m?i ng??i ?ang bàn tán v? ?i?u l? lùng này thì chàng trai quay tr? l?i. Chàng ?i quanh giàn thiêu thét g?i tên ng??i yêu r?i lao vào l?a. B?ng d?ng hai cái xác cùng b?c cháy, t?o ra hai c?t khói v??n lên cao và qu?n quít l?y nhau. Sau này ng??i ta k? r?ng: t? trong ??ng tro n?i thiêu xác, có ng??i tìm th?y m?t quy?n th? ghi l?i câu chuy?n c?a ?ôi tình nhân b?t h?nh ?y. Chuy?n ???c truy?n t? ??i này sang ??i khác. C?ng t? ?ó, gi?a nh?ng ng??i trong dòng ??o Bàlamôn và Bà Ni không còn ?? k?, ghen ghét nhau nh? tr??c n?a st. (?nh mang ch?t minh h?a)  

Ng???i Ba?n ?ô?ng Ha?nh 25 N?m Ca?ch Biê?t     Tra? Vigia la? bu?t hiê?u cu?a anh Lâm Gia Tiê?n. Ca?ch ?ây h?n mô?t phâ?n t? thê? ky?, chu?ng tôi ?a? la?m mô?t cuô?c ha?nh tri?nh ta?m r??i quê cha ?â?t tô?, ?ê? la?i sau l?ng v?? hiê?n con th?, cha me? gia? gâ?y yê?u, anh em ba?n be? quyê?n thuô?c thân th??ng ...., v??i ???c mong ti?m ?ê?n bê?n b?? T?? Do, Công B?ng, va? Bác A?i. Thâ?t không may! Va?o n?m 1994, na?n nhân Tra? Vigia ?a? bi? Cao U?y Ti? Na?n Liên Hiê?p Quô?c chô?i bo? va? xô ?â?y anh tr?? la?i quê h??ng ?ô? na?t ?ê? anh co? c? hô?i ch??ng kiê?n tâ?n m??t nh??ng nghi?ch ca?nh ?au buô?n, bâ?t công ma? dân tô?c Ch?m pha?i h??ng chi?u. Tr???c ca?nh n???c mâ?t nha? tan, dân la?ng bi? ti?ch thu ruô?ng ?â?t, ba? con ly ta?n, b??n cha?i kh??p n?i ?ê? kiê?m sô?ng qua nga?y. Anh ?a? không d??n ????c s?? s?? ha?i ?ê? ba?y to? s?? thâ?t phu? pha?ng cu?a xa? hô?i Ch?m qua ca?c ba?i v?n, th?, va? nha?c trên ca?c trang sa?ch ba?o va? trên ca?c trang ma?ng xa? hô?i. Hai m??i l?m n?m trôi qua, kê? t?? nga?y r??i tra?i ti? na?n Tha?i Lan ?ê? ?ê?n ?i?nh c? ta?i Hoa Ky?, tuy ch?a co? lâ?n g??p la?i anh nh?ng trong lo?ng tôi luôn mong co? nga?y ?ê? g??p m??t anh em, ba?n be?. Hy vo?ng mô?t nga?y mai t??i sa?ng chu?ng ta la?i g??p nhau trên ma?nh ?â?t quê h??ng khô c??n. Không ng?? anh la?i vi?nh viê?n ra ?i rô?i sao?! Anh Tra? Vigia ?i, anh ?a? sô?ng hiên ngang cho du? cuô?c sô?ng ?â?y gian truân nh?ng anh không lu?i b???c. Anh ?a? cô? v??n lên ?ê? không phu? lo?ng tiê?n nhân. Anh ?a? hoa?n tha?nh bô?n phâ?n cu?a mô?t ng???i con dân Ch?m trong th??i vong quô?c ?ê? kho?i hô? the?n v??i hô?n thiêng sông nu?i. Thôi anh c?? thanh tha?n ma? ra ?i. G??ng chi? khi? va? nh??ng ba?i viê?t cu?a anh ma?i ma?i l?u danh trong lo?ng dân tô?c. Cho tôi thay m??t gia ?i?nh, v??, con, va? ca?c cha?u xin chia buô?n cu?ng hiê?n thê va? ca?c cha?u cu?a gia ?i?nh anh, câ?u mong linh hô?n anh s??m siêu thoa?t n?i co?i Vi?nh H?ng cu?ng ông ba? va? tô? tiên. Vi?nh Biê?t b?nTra? Vigia. Châu V?n Thu? va? gia ?i?nh.

VÀI TRAO ??I V?I BQL DI TÍCH THÁP PO SAH IN? Tr?a nay, 17/5, g?n ??n gi? hoàng ??o, tôi có vi?c lên tháp Po Sah In? kh?n nguy?n xin N? th?n Champa ban ph??c, b?o trì nhi?u s?c kh?e, bình an và may m?n. H?n hai n?m qua, k? t? khi tháp Po Sah In? b??c vào trùng tu, hôm nay tôi m?i có d?p tr? l?i th?m vi?ng tháp. Ph?i nói th?t v?i nhau r?ng, ? khu di tích này, có nh?ng tín hi?u vui mà bên c?nh ?ó c?ng còn t?n t?i không ít s? bu?n. Tín hi?u vui ??u tiên ??p vào t?m m?t du khách th?p ph??ng là tháp Po Sah In? ?ã không b? g?n b?ng qu?ng bá du l?ch gây bão d? lu?n báo chí và m?ng xã h?i, nh? ? các khu di tích Tháp ?ôi, Tháp Bánh Ít ? Bình ??nh, Tháp Nh?n ? Phú Yên, trong hai tu?n v?a r?i. Tín hi?u vui th? hai, ?ó là bên ngoài, du khách ?ã không còn nhìn th?y tháp b? ?óng ?inh ?? c? ??nh nh?ng s?i dây ?i?n bao quanh. Tín hi?u vui này, nhi?u n?m tr??c Báo Bình Thu?n ?ã có bài báo ph?n ánh c?a tác gi? Hà Thanh Tú, ti?p ??n cá nhân tôi c?ng ?ã lên ti?ng quy?t li?t. Sau ?ó, trên báo chí, th?y có thêm bài vi?t c?a nhà th?, nhà nghiên c?u v?n hóa Ch?m danh ti?ng Inra Sara, c? nhà v?n uy tín c?ng ??ng Ch?m Trà Vigia, r?i ? ?t ti?ng nói c?a c?ng ??ng m?ng xã h?i c?a ng??i Ch?m. Cá nhân tôi r?t vui v?i nh?ng tín hi?u này c?a BQL Di tích tháp Po Sah In?. B?i dù sao ?i n?a, tuy có tín hi?u ph?i ???c ng??i dân ph?n ánh kiên trì thì lãnh ??o m?i nhìn th?y ???c h?n ch? mà ti?p thu ch?nh s?a. Tôi hoan nghênh tinh th?n c?u ti?n c?a BQL Di tích tháp Po Sah In?. Song bên c?nh tín hi?u vui, chúng ta ph?i công nh?n v?i nhau m?t th?c t? "??ng ?ót" r?ng, có t?n t?i n?i bu?n. Th?m chí là n?i bu?n l?n ch? không ph?i nh? nh?n gì. Có th? th?i ?i?m này, BQL Di tích nh?n th?c nó không có gì g?i là sai. ? góc ?? m?t ng??i Ch?m ho?t ??ng ch? ngh?a, s? t?n t?i này c?n thi?t ???c trao ??i sòng ph?ng, minh b?ch và công khai. ? v? trí ng??i nghiên c?u v?n hóa m? ?? c?a mình, nh?ng ?ng x? không phù h?p v?i c? s? tôn giáo tín ng??ng Ch?m, c?ng nh? không chu?n m?c v?i Lu?t di s?n v?n hóa, thì cá nhân tôi lên ti?ng ?? quý v? th?y cái không ?úng mà tháo g? nó ?i. N?u nh?n th?y mình làm sai, BQL Di tích ph?i k?p th?i ch?nh s?a l?i, ?áp ?ng nguy?n v?ng ??ng bào Ch?m. Bên c?nh ?ó, c?ng ph?i mang ra ánh sáng nh?ng cá nhân ch?u trách nhi?m chính n?ng l?c c?a h?. Còn n?u nh? tôi ph?n ánh sai, xuyên t?c gây d? lu?n b?y b?, ch?c ch?n pháp lu?t Nhà n??c s? không b? qua. N?i bu?n th? nh?t, ?ó là t?i sao BQL Di tích tháp Po Sah In? l?i g?n camera và l?p bóng ?èn chi?u sáng trong lòng tháp Ch?m ngàn tu?i? G?n camera v?y nh?m m?c ?ích gì, ph?i ch?ng ?? "ng?m" Th?n Yang Ch?m m?i khi xu?t hi?n ?? C? quan nào c?p phép làm chuy?n ?iên r? này? Ch?a k?, tôi v?n còn th?y nhi?u dây ?i?n h? b?c có th? gây nguy hi?m, ?inh ?óng còn nhi?u bên trong tháp. Có ?inh c?m vu v? không tác d?ng gì c?. N?i bu?n th? hai, theo Lu?t di s?n v?n hóa hi?n hành c?a n??c ta, nh?ng di s?n ???c Th? t??ng Chính ph? ký công nh?n là di tích qu?c gia ??c bi?t thì có phân bi?t ra hai khu v?c rõ r?t. Trong ?ó có m?t khu g?i là khu v?c c?n b?o t?n nguyên tr?ng, Lu?t di s?n v?n hóa g?i là khu v?c 1. N?u mu?n làm gì ? khu v?c 1, c?n thành l?p m?t H?i ??ng c?p B? ?? nghiên c?u, tham m?u và h??ng d?n. N?u v? vi?c ph?c t?p quá, Th? t??ng Chính ph? s? ch? ??o gi?i quy?t. Vi?c BQL Di tích "l? là" ?? c? s? th? t? khác xây d?ng công trình ki?n trúc m?i, l?n chi?m khu v?c 1 tr?m tr?ng, th? h?i ti?ng nói và trách nhi?m qu?n lý c?a mình ? ?âu? Bên c?nh ?ó, H?i ??ng ch?c s?c tôn giáo Bà La Môn c?ng nh? H?i ??ng S? c? Bà Ni t?nh Bình Thu?n không rõ có bi?t hay ch?ng? N?u ch?a bi?t thì qua ph?n ánh ? bài vi?t này, bây gi? bi?t. Còn n?u ?ã bi?t r?i sao l?i im l?ng, không có ti?ng nói góp ý lên trên, ?? x?y ra v? vi?c ph?m lu?t, ?nh h??ng ??n tháp Ch?m nh? v?y? N?i bu?n th? ba, cho phép tôi h?i lãnh ??o t?nh Bình Thu?n, ??i v?i nh?ng n?i là di tích tháp Ch?m hay c? quan dân t?c c?a Nhà n??c mà t?i sao ch? có ít ?i, th?m chí có th?c tr?ng c? quan không có m?t m?ng cán b? Ch?m nào làm vi?c ? ?ó? Ch? ??ng nói gì ng??i Ch?m làm lãnh ??o c?p tr??ng phòng, ch?c v? giám ??c thì c?c kì hi?m hoi. Ch?ng l?, ng??i Ch?m không có ??ng viên, không có ng??i ?? trình ??, b?ng c?p làm vi?c ?ó ?? N?i bu?n th? t?, nh?ng ?ng x? thô b?o ??i v?i di tích tháp Ch?m v?a qua, vi ph?m Lu?t di s?n v?n hóa, không phù h?p v?i tôn giáo tín ng??ng Bà La Môn th?i gian qua, m?t ph?n là không th?y có bóng dáng cán b? ng??i Ch?m trong ?ó, ?? x?y ra d? lu?n không hay, ?nh h??ng ??n t? ch?c và uy tín ??ng. Nhìn t?ng th? v? mô, nh?ng s? vi?c nh? ??c khoan b?t vít qu?ng bá du l?ch, g?n camera, m?c bóng ?èn chi?u sáng, ?óng ?inh trong lòng tháp, ??u gây t?n h?i kh?ng khi?p cho nh?ng di tích ngàn tu?i, vi ph?m Lu?t di s?n v?n hóa thô b?o. Riêng vi?c xây d?ng m?i công trình ki?n trúc trong khu v?c 1 c?a Lu?t di s?n v?n hóa, l?i càng sai bét nhè. Tóm l?i, trên ?ây là vài trao ??i trong sáng, nghiêm túc và nhi?t huy?t c?a tôi v?i BQL Di tích tháp Po Sah In?, S? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch t?nh Bình Thu?n, c?ng nh? UBND t?nh Bình Thu?n. Trao ??i và ph?n ánh này nh?m m?c ?ích góp ý t?t ??p, làm cho di tích tr??ng th? h?n, ng??i làm công tác qu?n lý không ??n ??c m?t mình. C?ng ??ng ??ng bào Ch?m mong s?m th?y k?t qu? ?ng x? phù h?p phong t?c, tôn giáo tín ng??ng c?ng nh? ch?p hành chu?n m?c Lu?t di s?n v?n hóa ??i v?i nh?ng di tích Tháp Ch?m. Ngu?n: Facebook

Thành Ng?c CóCalifornia, USA   PGS.TS Po Dharma Qu?ng V?n ?? ra ??i t?i thôn Ch?t Th??ng, Phan Rang vào n?m 1945, trong m?t gia ?ình nghèo kh?, h?c trung h?c t?i tr??ng B? ?? và tr??ng Duy Tân. Po Dharma không ??p trai, di?n trung bình, nhà nghèo, nh?ng anh thông minh, ch?m h?c, ch?m làm, ch?m tìm tòi. Th?i gian h?c trung h?c ?? Nh?t C?p, anh ?ã t?ng giúp vi?c cho ng??i ch? nhà tr? ?? ki?m ti?n ph? giúp cha m? nghèo ?ang sinh s?ng t?i mi?n quê. ? ?? tu?i trên 70, cái ranh gi?i, t? sinh th?t là khuôn l??ng, mà lu?t c?nh tranh c?ng khó tránh! S?ng ?ó r?i ch?t ?ó. Nh?ng ng??i b?n cùng trang l?a. Nh?: Thành Thanh Xuân ?ã ??t ng?t ra ?i vì b?nh tim, tôi bu?n thê th?m, r?i ??n anh Nguy?n V?n Long, ?ã khi?n tôi bu?n tê tai. M?y n?m tr??c Hán Ng?c C??ng, Thành Ng?c S??ng, Thành Ban, b?n già ngày càng th?a th?t, mà già thì c?n có b?n, bây gi? Po Dharma ?ã ra ?i th?t r?i, m?t ng??i vi?t t?m c? L?ch s? Dân T?c Ch?m ?ã m?t, ngôi sao b?n m?nh v?n h?c Ch?m ?ã t?t.Tôi ch?i thân v?i Dharma ?ã t? lâu, kho?ng nh?ng n?m 60 - 68, chúng tôi m?i l?n lên 15, 16 tu?i. Ngày ?y, chúng tôi say mê làm công tác xã h?i, chúng tôi ?ã t?ng ??p xe ??p tóat m? hôi, t? làng này ??n làng khác, kho?ng t? 3 ??n 20 Km. Làm c?u b?t qua m??ng b?ng g?, ?? cho kh?p dân làng Ch?m có ph??ng ti?n di chuy?n qua l?i nhanh h?n! ?ào gi?ng n??c cho dân làng ???c u?ng n??c s?ch. Vì th?i ?ó, ng??i Ch?m th??ng u?ng n??c t? trong m??ng cái mà thôi. ??c bi?t, trong 3 tháng hè, n?m 1968, th?i th?y Thành Phú Bá làm hi?u tr??ng, t?i t??ng trung h?c An Ph??c. Po Dharma ?ã huy ??ng kho?ng trên 20 nam, n? h?c sinh, l?y danh ngh?a là h?c sinh Thi?n Chí. Po Dharma là gia ?ình tr??ng. Chúng tôi m?t lòng m?t d? ai n?y ??u h?ng hái ?úc Tableau, xây tr??ng h?c b?i vì th?i ?ó tr??ng trung h?c An Ph??c thi?u l?p h?c. V?i kh?i l??ng xi-mang, vôi, và cát c?n thi?t do c? Thi?u Tá Qu?n tr??ng D??ng T?n S? cung ?ng! Sau ?ó, c?nh sát bi?t ???c, m?t ??a h?c trò nh?, ng??i Ch?m, tu?i m?i 16, 17, mà dám c? gan làm ???c m?t vi?c l?n nh? th?! Nên h? m?i Po Dharma ??n ??n c?nh sát và ?ánh m?t tr?n b?ng roi ?uôi bò nh? t? "Tá h?a tâm tinh". Ngay sau ?ó, Po Dharma b? b?nh th?n kinh vì quá ?au ??n! ??ng th?i, ?àng Giáo La ??a Po Dharma ??n ?à L?t ch?a b?nh và tá túc t?i nhà anh Bá Trung Sin, nhân lúc anh ta ?ang làm vi?c t?i B?nh vi?n ?à L?t. Lúc ?ó, tôi ?ã ?ích thân ??n th?m Po Dharma vài l?n, t?i nhà anh Sin. Vài tháng sau, ?ã có nhi?u ng??i cho anh em chúng tôi bi?t là c?nh sát ?ã tra t?n, ?ánh ??p Po Dharma dã man g?n ch?t, ?ó là, Nguy?n V?n Hùng ?ã ch?t t?c t??i vì tai n?n giao thông, t? ?ó, c? hai con anh ?ã b? h?c, con gái b? b?nh tâm th?n, con trai nghi?n r??u, bê b?t. ??i s?ng l?m than muôn vàn khó kh?n..Trên ??u môi trót l??i c?a cac dân t?c trên th? gi?i có câu: “gieo gió thì g?p b?o”. Ác lai ác báo. ? hi?n g?p lành; ? ác thì ph?i tan tành ra tro,.. Sau khi Po Dharma ?ã h?t b?nh, anh ta ?ã quy?t ??nh t? gi? b?n bè, r?i b? quê h??ng, v? th?i m?ng m? ?ã khép kin và ti?ng c??i ?ã t?t, Th?i ?i?m này là c?a s? m?t mát, c?a s? ?au th??ng. Có l?, Po Dharma không mu?n ?i m?t mình, nên Po Dharma ?ã r? Hán Ng?c C??ng. Tr? l?i: "Tao không ?i" Po Dharma: "Mày s? không có thu?c Pall Mall hút ch? gì? B?i vì ngày ?y C??ng ?ã nghi?n th??ng hay hút thu?c Pall Mall hàng ngày. Sau ?ó, Po Dharma h?i Qu?ng ??i Pham. Tr? l?i: "Tao không ?i b?i vì t?i v?a qua, tao n?m m? th?y cái chìa khóa c?a tao ?ã b? ?ánh m?t, r?i m?i h?i ??n tôi. Tr? l?i: Tao không th? nào ?i ???c b?i vì nói ??n súng, là ta c?m th?y rung mình s? l?m r?i!. Tuy nhiên, c? ba b?n bè tôi ??u khuyên Po Dharma là "Mày nên ?i b?i vì tên tu?i c?a mày h? ?ã ghi vào s? ?en, cho dù mày có h?c gi?i c? nào c?ng khó mà xin ???c vi?c làm ?àng hoàng!. S? gan d?, d?ng c?m, s? phán ?óan quy?t li?t. Nh?ng ?i?u ki?n trên ch?ng minh Po Dharma ???c vinh danh v? tình yêu quê h??ng dân t?c Ch?m vô b? b?n, M?t nhân v?t sáng giá, tiêu bi?u quy?t tâm ??u tranh và s?n sàng hy sinh vì lý t??ng dân t?c, nh?m mang l?i ?m no h?nh phúc cho th?n dân Ch?m. Chính vì th? Po Dharma luôn luôn tôn vinh và nh? ?n nh?ng v? anh hùng dân t?c. Ng??i s? s?ng mãi trong lòng dân t?c Ch?m, ??ng th?i là m?t t?m g??ng sáng giá có m?t không hai cho th? h? Ch?m noi theo... Th? là Po Dharma ?ã bi?n bi?t ra ?i không ngày h?a h?n tr? v?; và nh?ng 3 tháng hè sau ?ó, b?n bè tôi không còn c? h?i g?p nhau n?a! Không c?m ???c lòng, tôi ?ã hòa mình vào th? th? "Th?t Ngôn" ?? th? l? tâm s? mình qua bài th?: NH? AN PH??CTôi nh? An Ph??c, nh? nh?ng ngày,Cùng anh em b?n ??n vui say.Ôi! Bao k? ni?m êm ??m qua.Gi? bi?t bao gi? có n?a ?ây!Tôi ??c mong r?ng qu? ??t xoay,?? anh em b?n l?i v? ?ây.V? n?i quán nhà An Ph??c ?y!Ôn l?i cùng nhau m?y n?m qua,Tôi ? n?i này th?y l? loi.Ch? mong th??ng nh?, chán cho ??i. Nh?ng tôi v?n kh?c trong ti?m th?c,Hình ?nh, anh em ??n mãn ??i. ?à L?t. Ngay 27/9/1979 Vào ??u n?m 1996, gia ?ình tôi ???c tái ??nh c? t?i Hoa K?, Po Dharma t? Pháp bay qua ??n nhà tôi vào m?t bu?i chi?u cu?i tu?n, b?n bè tôi tâm s? t? chi?u hôm ?ó mãi ??n 3 gi? sáng, mà Po Dharma còn h?ng say mu?n nói, nh?ng tôi c?m th?y quá bu?n ng? , nên tôi kêu Po Dharma ?i ng?, ngày mai s? tâm s? sau. Tôi còn nh? Po Dharma ?ã k? l?i chuy?n ?i “hãi hùng” c?a anh ta b?t ??u ?i t? Ban Mê Thu?t, Po Dharma ?ã g?p h??ng d?n viên h?i Po Dharma, mu?n ?i Fulro: “Súng c?a anh ?âu?” Lúc ?ó, Po Dharma không bi?t ???ng tr? l?i. Sau ?ó, ng??i h??ng d?n Po Dharma ?i ki?m súng, th?y m?t nhóm lính ?ang ng? say sau m?t tr?n nh?u r??u, nên Po Dharma c?m l?y m?t kh?u súng mang v? m?t cách d? dàng! Sau ?ó, H??ng d?n viên h?i ti?p: Gi?y anh ?âu? B?i vì h?i ?ó Po Dharma ch? mang dép thôi. Po Dharma nói v?i tôi là ?n c?p súng thì d?, nh?ng l?y gi?y t? trong chân c?a lính ra thì sao ???c!? Sau ?ó, Po Dharma nh?p ng? vào quân ??i Fulro, trong th?i gian dài Po Dharma m?i ???c g?n lon ??i Úy. Trong lúc, giao chi?n kh?c li?t gi?a hai quân ??i Fulro và quân ??i Vi?t Nam C?ng Hòa, t?i biên gi?i Vi?t – Campuchia, Po Dharma ?ã b? tr?ng th??ng do m?t viên ??n vào b?ng gi?a lúc Po Dharma ?ang l?i qua m?t con su?i, vì th? Po Dharma ?ã c? g?ng ???c lên b?, và n?m ngay bên b? su?i vì c?n ?au gi? d?i, nên Po Dharma t? l?y súng l?c d? ??nh b?n vào ??u c?a mình, nh?ng may thay, có m?t b?n lính ch?y qua, h?t súng t? trong tay Po Dharma ra ngoài. Ngay lúc ?ó, có m?t máy bay tr?c th?ng M? ?ã ch? Po Dharma ??n b?nh vi?n Sài Gòn. Coi nh? Po Dharma là lính bên quân ??i Vi?t Nam C?ng Hòa, nên ???c h? ch?m sóc r?t chu ?áo. Dharma ng? miên man không bi?t tr?i tr?ng mây gió qua 3 ngày ?êm, khi t?nh d?y Po Dhama ch?p m?t th?y Th?ch Th? Th??ng, t?c là b?n gái c?a anh ta ??n th?m và khóc lóc k? l?: “T??ng ?âu anh ?ã ch?t r?i” b?i vì nhi?u ng??i ?ã ra ?i cùng n?m v?i anh nh? ?àng N?ng Giáo c? hai v? ch?ng Biên ? Ch?t Th??ng, anh Rài ? V?n Lâm, và N?i Thành Ngh?ch… ?ã ch?t h?t, ch? còn anh ? l?i, nh?ng bây gi? ?au ??n quá! ??i sao mà kh? nh? th? này! Tr?i ?i (Po Lingik ley). Sau khi lành b?nh, Po Dharma ???c tr? v? quân tr??ng và g?p Thi?u T??ng Les Kosem, m?t lãnh t? ng??i Campuchia g?c Ch?m, ông là m?t t?ng t? l?nh, m?t phó ch? t?ch Fulro và m?t phó ch? t?ch M?t trân Gi?i Phóng Cao Nguyên Trung Ph?n Champa và Khmer ??ng lên ??u tranh nh?m gi?i phóng dân t?c b? áp b?c, ?ã h?i Po Dharma là anh mu?n g?n lon Thi?u PD tra l?i ngay: “Tôi mu?n ?i du h?c”. Sau ?ó Po Dharma ?ã vi?t ??n và nh? Les Kosem g?i. Vài tháng sau, Po Dharma nh?n ???c gi?y ?i du h?c t?i Pháp, trong th?i gian mi?t mài ?èn sách Po Dharma ?ã t?t nghi?p c? nhân, r?i Th?c S?. Lúc ?ó, Po Dharma ?ã có v? và có nhà. Gi?a lúc ?ang theo h?c Ti?n S?, ?ây là th?i gian gian nan kham kh? nh?t trong cu?c ??i du h?c c?a anh b?i vì v? c?a anh ta ?ang lâm tr?ng b?nh, nên Po Dharma treo gi?y bán nhà, nh?ng không ai mua, nên anh ta tìm cách ?i tìm m?i cách ?i làm bat c? ?i?u gì, k? c? lau chùi c?u tiêu c?ng ph?i làm mi?n sao có ti?n ?? tr? chi phí h?c hành, thu?c men cho v?, và ?n u?ng là ???c! Tuy nhiên, c?ng không ?? ti?n trang tr?i, nên Po Dharma ph?i ??n m??n ti?n m? v? c?a anh m?i ?? tr?, anh ta nói thêm, là c? m?i l?n tao ?i m??n ti?n là m? v? ch?i: “Ti?n s? gì ti?n s?!”, v? mà không lo, c? ngày ?êm c? lo h?c ti?n s?!? Tien si "ka lon tok kau". Anh ta noi la nguoi Phap chui khong khac gi me cham minh vay. Va Po Dharma nói thêm, là n?u không ráng h?c ?? l?y b?ng ti?n s? vì b?ng th?c s? làm gì ???c! Sau th?i gian mi?t mài ?èn sách dài ??ng ??ng 6 n?m tr?i kh? s? tr?m b?, t? n?m 1980 ??n n?m 1986. Po Dharma m?i ???c t?t nghi?p Ti?n s?, t?i tr??ng ??i h?c Sorbon, m?t tr??ng n?i ti?ng b?c nh?t c?a Pháp. Sau ?ó, Po Dharma ???c ?i làm, có ti?n Po Dharma ?em ti?n ??n tr? cho m? v?, nên m? v? Po Dharma m?ng r? và h?i: “Ti?n ?âu mà có hay th?!? Po Dharma tr? l?i mi?n có tr? cho m? là ???c r?i. C? hai m? con ??u c??i m?t cách kh? ái tràn ??y ni?m h?nh phúc vô biên. Tôi h?i : "Tôi nói Dharma là d? hi?u r?i , nh?ng sao l?i l?y h? Po". Tr? l?i : T?i vì nh?ng ng??i lính ?i Fulro c?ng n?m v?i Dharma ??u ph?i l?y h? Po c? “ Tôi ?? ngh? : Dharma có th? thay th? h? khác ???c Không? B?i vì h? Po r?t khó g?i, K? l?m ! Dharma c??i nh? và nói: Ngày ta v? th?m quê h??ng g?p ông già . chính Ông già ta c?ng nói y nh? th? !. Tôi nói ti?p:"V?y thì thay ??i h? Po cho r?i b?i vì nh?ng ng??i làm cách m?ng , h? ??i tên h? là chuy?n r?t bình th??ng. Dharma, nín Không nói gì thêm n?a ! Cách vài n?m sau, tôi tr? v? quê h??ng g?p nai Nguyên và b?n gái c?a Dharma Th?ch Th? Th??ng c?ng ?ã g?i ý tôi hãy nói v?i Dharma ??i h? , vì th? khi g?p Dharma ? Hoa Ky tôi ?ã c? g?ng nói l?i v?i Dharma, nh?ng anh ta v?n c??i nh? và không th?y tr? l?i. Po Dharma làm vi?c r?t có h? th?ng! Nh? v?y, anh ta làm vi?c và lãnh l??ng t? Chánh ph? Pháp, mà anh ta ?ã vi?t c? 10,000 trang sách v? l?ch s? dân t?c Ch?m cho các h?c gi? và cho các sinh viên kh?p n?i trên th? gi?i tham kh?o v? dân t?c Ch?m. Gi? s? n?u nh? không có Po Dharma thì ch?ng còn ai bi?t ??n dân t?c Ch?m ?ã chôn vùi b?i l?p b?i m? c?a th?i gian !! Sách Po Dharma quý giá h?n c? ti?n b?c, châu báu, không ai có th? c??p ???c! ??c sách là theo dõi t? t??ng c?a nh?ng v? nhân trên th? gi?i, m?c d?u h? ?ã ch?t m?i ?ây, ho?c ?ã ch?t hàng tr?m hàng ngàn n?m, nh?ng sách c?a h? nh? m?t l?i “tr?n tr?i” ?? l?i cho ??i t??i ??p mãi, cho h?n dân t?c chóng v??n lên! Và ??c bi?t h?n n?a! Anh ?i tìm con ???ng cho chúng ta ??n d? h?i ngh? Geneva, t?i Th?y S? t? ch?c hàng n?m ?? tranh ??u cho dân t?c b?n ??a. N?u ???c chính quy?n Nhà n??c Vi?t Nam ch?p thu?n, hy v?ng dân t?c Ch?m s? không còn kham kh?, t? n?m 1832 mãi cho ??n hôm nay! Ng??i ta th??ng nói cái gì cho ?i là hãy còn bên mình. Lúc tu?i xuân th?i anh ?ã góp công , góp s?c, góp c? t?m lòng c?a anh cho dân t?c anh. T?t c? hãy còn ?ó cho ??n bây gi? và mãi mãi… Pgs.Ts. Po Dharma Qu?ng V?n ?? ?ã v?nh vi?n ra ?i m?t mình m?t bóng, m?t ánh ?èn ?ã t?t gi?a ?êm khuya c?a cu?c ??i v? con anh mà còn cho c?ng ??ng Cham. S? ra ?i c?a anh không nh?ng là m?t s? m?t mát ??i v?i n?n v?n h?c Ch?m nói riêng, mà còn là m?t s? thi?t thòi cho c? dân t?c Ch?m nói chu   Ng??i ?i ?ã không l?i giã bi?t,?? ta ??n ?au ni?m ti?c th??ng!Tình x?a, gi? ?ây ?ành quên lãng ,Xin g?i theo gió chi?uNg??i x?a,khu?t sau dòng n??c b?tTi?n ng??i tr?m n?mYêu m?t dòng, ngh?a trang thanh nhàn.Ngàn ??i V?nh bi?t Po Dharma Qu?ng v?n ?? .     Ngu?n: facebook

L?CH S? V??NG QU?C CHAMPAV??ng Qu?c Champa là m?t Qu?c gia ??c l?p, t?n t?i t? kho?ng th? k? th? 7 ??n n?m 1832 trên ph?n ??t nay thu?c mi?n Trung Vi?t Nam. C??ng v?c c?a Ch?m Pa lúc m? r?ng nh?t tr?i dài t? dãy núi Hoành S?n ? phía B?c cho ??n Bình Thu?n ? phía Nam và t? bi?n ?ông cho ??n t?n mi?n núi phía Tây c?a n??c Lào ngày nay. V?n hóa Ch?m Pa ch?u ?nh h??ng c?a v?n hóa Trung Qu?c, Campuchia và ?n ?? ?ã t?ng phát tri?n r?c r? v?i nh?ng ??nh cao là phong cách ??ng D??ng và phong cách M? S?n A1 mà nhi?u di tích ??n tháp và các công trình ?iêu kh?c ?á, ??c bi?t là các hi?n v?t có hình linga v?n còn t?n t?i cho ??n ngày nay cho th?y ?nh h??ng c?a ?n giáo và Ph?t giáo là hai tôn giáo chính c?a ch? nhân v??ng qu?c Ch?m Pa x?a.Ch?m Pa h?ng th?nh nh?t vào th? k? th? 9 và 10 và sau ?ó d?n d?n suy y?u d??i s?c ép Nam ti?n c?a ??i Vi?t t? phía B?c và các cu?c chi?n tranh v?i ?? qu?c Khmer. N?m 1471, Ch?m Pa ch?u th?t b?i n?ng n? tr??c ??i Vi?t và n??c Ch?m Pa th?ng nh?t ch?m d?t t?n t?i. Ph?n lãnh th? còn l?i c?a Ch?m Pa ti?p t?c b? các chúa Nguy?n thôn tính l?n h?i và ??n n?m 1832 toàn b? v??ng qu?c chính th?c b? sáp nh?p vào Vi?t Nam.T? th? k? th? 7 ??n th? k? th? 15, lãnh th? c?a v??ng qu?c Ch?m Pa có nhi?u bi?n ??ng v? biên gi?i phía b?c v?i ??i Vi?t. Lãnh th? Ch?m Pa ban ??u là vùng mà ngày nay bao g?m các t?nh t? Qu?ng Bình, Bình ??nh cho ??n Ninh Thu?n, Bình Thu?n[1]. ??n n?m 1069, vua Rudravarman (Ch? C?) c?a Ch?m Pa ?ã nh??ng ba châu ??a Lý (L? Ninh, Qu?ng Bình ngày nay), Ma Linh (B?n H?i, Qu?ng Tr? ngày nay) và B? Chính (các huy?n Qu?ng Tr?ch, B? Tr?ch, Tuyên Hòa t?nh Qu?ng Bình ngày nay) cho vua Lý Thánh Tông c?a ??i Vi?t và lãnh th? Ch?m Pa ch? còn t? Th?a Thiên - Hu? ngày nay tr? xu?ng.[2] ??n n?m 1306, vua Jayasimhavarman III (Ch? Mân) nh??ng hai châu Ô, Lý cho nhà Tr?n. Nhà Tr?n ??i hai châu này thành hai châu Thu?n và châu Hóa nay là vùng t? Th?a Thiên – Hu? cho ??n ?à N?ng.[3] ??n n?m 1471, vua Lê Thánh Tông sau khi ?ánh b?i quân Chiêm và sáp nh?p ph?n l?n lãnh th? Chiêm ?ã xác l?p lãnh th? Chiêm ch? bao g?m các t?nh Phú Yên – Khánh Hòa và Ninh Thu?n – Bình Thu?n ngày nay.[4]V? phía Tây, tuy lãnh th? Ch?m Pa bao g?m c? Tây Nguyên và ?ôi khi còn m? r?ng sang t?n Lào ngày nay, nh?ng ng??i Ch?m v?n duy trì l?i s?ng c?a nh?ng ng??i ?i bi?n v?i các ho?t ??ng th??ng m?i ???ng bi?n, và ch? ??nh c? ? khu v?c ??ng b?ng ven bi?n mi?n Trung Vi?t Nam. N?m 1471, vua Lê Thánh Tông tách ph?n ??t thu?c Tây Nguyên ngày nay thành n??c Nam Bàn[5] và t? ?ây mi?n ??t này không còn thu?c c??ng v?c c?a Ch?m Pa.Các ??a khuV??ng qu?c Ch?m Pa trong l?ch s? bao g?m n?m ??a khu v?i tên g?i xu?t phát t? l?ch s? ?n ??. V? trí và lãnh th? c?a các khu v?c này nh? sau[1]:Indrapura: Trung tâm c?a ??a khu này là thành ph? Indrapura, ngày này n?m ? khu v?c ??ng D??ng, thu?c ??a ph?n huy?n Th?ng Bình, t?nh Qu?ng Nam ngày nay. "Thành ph? S? t?" Singhapura c?ng có th?i là trung tâm c?a ??a khu này, nay là Trà Ki?u, n?m g?n ?à N?ng và cách không xa thánh ??a M? S?n, n?i v?n còn nhi?u di tích ??n tháp c?a ng??i Ch?m. ??a khu này lúc m? r?ng nh?t bao g?m các t?nh Qu?ng Bình, Qu?ng Tr?, và Th?a Thiên–Hu? ngày nay. Amaravati: Nay là thành ph? ?à N?ng, t?nh Qu?ng Nam và Qu?ng Ngãi. Vijaya: Th? ph? c?ng là thành ph? cùng tên Vijaya mà trong sách s? c?a ng??i Vi?t g?i là Ph?t Th? (th?i Lý) hay Chà Bàn (th?i Lê) mà sách s? Vi?t vi?t nh?m thành ?? Bàn [6] n?m ? g?n Qui Nh?n thu?c t?nh Bình ??nh ngày nay. Lúc m? r?ng nh?t, ??a khu Vijaya ki?m soát toàn b? các t?nh Qu?ng Nam, Qu?ng Ngãi, Bình ??nh và Phú Yên ngày nay. Kauthara: Th? ph? là thành ph? Kauthara, nay là Nha Trang thu?c t?nh Khánh Hòa. Panduranga: Th? ph? là thành ph? Panduranga ngày nay là th? xã Phan Rang thu?c t?nh Ninh Thu?n. Panduranga là lãnh th? Ch?m Pa cu?i cùng b? sáp nh?p b?i ??i Vi?t và d??i th?i các chúa Nguy?n c?ng nh? ??u th?i Nguy?n ???c g?i là Thu?n Thành. Nhân kh?uNg??i Ch?m trong th?i v??ng qu?c Ch?m Pa l?ch s? bao g?m hai b? t?c chính là b? t?c D?a (Narikelavamsa) và Cau (Kramukavamsa). B? t?c D?a s?ng ? Amaravati và Vijaya trong khi b? t?c Cau s?ng ? Kauthara và Pandaranga. Hai b? t?c có nh?ng cách sinh ho?t và trang ph?c khác nhau và có nhi?u l?i ích xung ??t d?n ??n tranh ch?p th?m chí chi?n tranh. Nh?ng trong l?ch s? v??ng qu?c Ch?m Pa các m?i xung ??t này th??ng ???c gi?i quy?t ?? duy trì s? th?ng nh?t c?a ??t n??c thông qua hôn nhân.[7]Bên c?nh ng??i Ch?m, ch? nhân v??ng qu?c Ch?m Pa x?a còn có c? các t?c ng??i thi?u s? g?c Nam ??o và Mon-Khmer và ? phía B?c Ch?m Pa còn có c? ng??i Vi?t.Th? ch? chính tr?Các h?c gi? hi?n ??i quan ni?m th? ch? chính tr? và hành chính c?a v??ng qu?c Ch?m Pa theo hai thuy?t ??i l?p nhau. M?c dù các h?c gi? ??u th?ng nh?t vi?c v??ng qu?c Ch?m Pa b? chia nh? thành n?m ??a khu (Panduranga, Kauthara, Amaravati, Vijaya, Indrapura) ch?y t? Nam lên B?c d?c theo b? bi?n Vi?t Nam ngày nay và ???c th?ng nh?t b?i ngôn ng?, v?n hóa và di s?n chung. Tuy nhiên, các h?c gi? không th?ng nh?t vi?c n?m ??a khu này có cùng thu?c m?t th?c th? chính tr? ??n nh?t, hay là các ??a khu này hoàn toàn ??c l?p v?i nhau nh? là các ti?u qu?c. Nhi?u tác gi? quan ni?m Ch?m Pa là m?t liên bang bao g?m nhi?u ti?u qu?c, tuy có chính quy?n trung ??ng th?ng nh?t nh?ng các ti?u v??ng hoàn toàn t? quy?t cai tr? ti?u qu?c c?a mình. M?t th?c t? là không ph?i lúc nào các tài li?u l?ch s? c?ng phong phú ??i v?i m?i ??a khu ? t?t c? các giai ?o?n. Ví d?, vào th? k? th? 10, tài li?u v? Indrapura r?t phong phú trong khi ? th? k? th? 12 l?i r?t giàu tài li?u v? Vijaya; còn sau th? k? th? 15, tài li?u v? Panduranga r?t phong phú. M?t s? h?c gi? xem vi?c bi?n ??ng c?a các tài li?u l?ch s? trên là ph?n ánh vi?c di d?i c?a th? ?ô Ch?m Pa và quan ni?m Ch?m Pa n?u không ph?i là m?t th? ch? chính tr? ??n nh?t thì c?ng là m?t liên bang các ti?u qu?c và vi?c tài li?u phong phú chính minh ch?ng cho ?i?u này là th? ?ô c?a Ch?m Pa. Các h?c gi? nh?n th?y, th? k? th? 10 tài li?u v? Indrapura r?t phong phú, có l? xu?t phát t? lý do ?ây là th? ?ô c?a Ch?m Pa. Các h?c gi? khác không nh?t trí nh? v?y và cho r?ng Ch?m Pa ch?a bao gi? là m?t qu?c gia th?ng nh?t và không cho r?ng vi?c giàu c? li?u ? m?t giai ?o?n l?ch s? là c? s? ?? cho r?ng ?ó là th? ?ô c?a qu?c gia th?ng nh?t[8].v?n hóa ngh? thu?tV?n hóa Trung Qu?c, ?n ?? và Campuchia ??u có ?nh h??ng ??n v?n hóa Ch?m Pa. Ban ??u v?n hóa Ch?m Pa g?n v?i v?n hóa và truy?n th?ng tôn giáo Trung Qu?c, nh?ng t? th? k? th? 4 v??ng qu?c Phù Nam ? Campuchia và mi?n Nam Vi?t Nam ngày nay ?ã truy?n bá v?n minh ?n ?? vào xã h?i Ch?m. Ti?ng Ph?n tr? thành ngôn ng? h?c thu?t, và ?n giáo, ??c bi?t là Si-va giáo, tr? thành qu?c giáo. T? th? k? th? 10, các th??ng nhân ? R?p ?ã mang tôn giáo và v?n hóa ??o H?i vào khu v?c. Ch?m Pa có vai trò trung chuy?n quan tr?ng trên con ???ng h? tiêu t? v?nh Pec-xich t?i mi?n Nam Trung qu?c và sau này là con ???ng th??ng m?i trên bi?n c?a ng??i ? R?p, xu?t phát t? bán ??o ?ông D??ng - n?i xu?t kh?u tr?m h??ng. M?c dù gi?a Ch?m Pa và ?? qu?c Khmer luôn có chi?n tranh, nh?ng th??ng m?i và v?n hóa v?n ???c giao l?u v? c? hai phía. Hoàng gia c?a hai v??ng qu?c c?ng th??ng xuyên l?y l?n nhau. Ch?m Pa còn có quan h? th??ng m?i và v?n hóa v?i các ?? qu?c hùng m?nh trên bi?n nh? Srivijaya và sau này v?i Majapahit trên bán ??o Mã Lai.Giai ?o?n ngh? thu?t mi?n b?c: Th? k? 7 – th? k? 11T? th? k? th? 4, ng??i Ch?m pa ?ã xây d?ng ??n th? t?i M? S?n[9] nh?ng không còn t?i ngày nay. Các di tích ??n tháp còn l?i ???c phát hi?n có niên ??i s?m nh?t c?ng là vào n?a sau c?a th? k? th? 7. Các ngôi ??n tháp này thu?c th?i gian này cho ??n n?m 980 ??u thu?c cùng m?t giai ?o?n là giai ?o?n ngh? thu?t mi?n b?c. Các tháp thu?c giai ?o?n này ??u ??n gi?n, làm b?ng g?ch nung màu ??, có chân ?? là m?t kh?i hình ch? nh?t, các m?t tháp ??u có b? trí mi c?a ?n, tr? h??ng có c?a chính, trên ?ó có nhi?u hình ?i?u kh?c c?a các v? th?n. Mi c?a ???c ?? b?ng b? khung các tr? b? t??ng cao và h?p cùng các ??u c?t xòe ngang. C?ng chính các tr? b? t??ng này ?? vòm c?a. Trên vòm và trên các tr? b? t??ng có ch?m kh?c các phù ?iêu theo th?n tho?i ?n ??, v?i các ch?m kh?c t?p trung chính ? ??u c?t. Mái tháp th??ng g?m ba t?ng, m?i t?ng ??u có bao l?n nh? ? phía trên mi c?a. Bên trong tháp ??u có b? th? v?i hình ?nh tri?u ?ình theo ki?u ?n ??.Theo các tác gi? Philippe Stern (Ngh? thu?t Champa, 1942) and Jean Boisselier (?iêu kh?c Champa, 1963) ???c nhà s? h?c Jean-François Hubert t?ng h?p[10] thì có th? phân chia giai ?o?n này thành các phong cách sau:Phong cách M? S?n E1: Th? k? 7 - th? k? 8Phong cách ???c xác ??nh s?m nh?t là M? S?n E1. Phong cách th?i k? này ph?n ánh ?nh h??ng t? bên ngoài c?a v?n hóa ti?n Angkor và c? ngh? thu?t Dvaravati và mi?n Nam ?n ??[11].Tiêu bi?u cho phong cách M? S?n E 1 là ? b? th? bên trong tháp làm b?ng ?á cát k?t có hình d?ng linga t??ng tr?ng cho ng?n núi là nhà c?a th?n Si-va, xung quanh có ch?m các tu s? ?ang tu luy?n trong r?ng núi hay hang ??ng, v?i các hình d?ng nh? ?ang ch?i các lo?i nh?c c? khác nhau, ?ang giáo hóa cho các loài v?t và c? ?ang th? giãn. M?t công trình tiêu bi?u n?a là phù ?iêu ? trên l?i vào chính ch?m kh?c bu?i bình minh th?i ??i theo th?n tho?i ?n ??. Th?n Vishnu ?ang n?m ng? ? d??i ?áy bi?n, trên gi??ng là r?n th?n Sesha. M?t bông hoa sen t? t? m?c lên t? r?n c?a th?n. Th?n Brahma t? t? ??ng lên trong bông hoa sen ?ó ?? t?o ra c? v? tr? này[12][13].Phong cách ??ng D??ng: Th? k? 9 - th? k? 10Phong cách ??ng D??ng m? ??u b?ng các tháp Hòa Lai (n?a ??u th? k? 9) v?i các vòm c?a nhi?u m?i tròn v?i các tr? b? t??ng hình bát giác làm b?ng ?á cát k?t v?i các trang trí hình lá u?n cong. Sang ??ng D??ng (n?a sau th? k? th? 9) các trang trí chuy?n thành nh?ng hình hoa lá h??ng ra ngoài. Các tháp thu?c phong cách ??ng D??ng ??u có nh?ng hàng tr? b? t??ng và vòm c?a kh?e kh?n và có góc c?nh. ?ây c?ng là ?i?m khác bi?t gi?a phong cách ??ng D??ng và M? S?n. ??nh cao c?a phong cách là ki?n trúc m?t tu vi?n Ph?t giáo vào cu?i th? k? 9. B?c t??ng tu vi?n dài ??n m?t cây s? và có r?t nhi?u t??ng Ph?t. R?t ti?c là di tích ?ã b? phá h?y nh?ng nhi?u h?c gi? cho r?ng khi còn nguyên v?n, di tích này c?ng gi?ng nh? các tu vi?n Ph?t giáo ? mi?n B?c ?n ??. M?t s? hi?n v?t thu?c di tích còn ???c gi? l?i ? các b?o tàng cho th?y ?iêu kh?c th?i k? này có tính uy?n chuy?n, phong phú và th? hi?n nh?ng hình kh?c g?n g?i v?i chính ngu?i Ch?m h?n là nh?ng ?nh t??ng c?a các v? th?n. Các b?c t??ng có m?i và môi dày và không h? c??i[14]. Các ?? tài là ??c Ph?t, các v? s?, các h? pháp dvarapalas, b? tát Avalokiteshvara (Quán Th? Âm) và n? th?n tình th??ng Tara, ng??i ???c xem là v? c?a Avalokiteshvara[15].Phong cách M? S?n A1: Th? k? 10 - th? k? 11? phong cách này các tr? b? t??ng ??ng thành ?ôi m?t v?i b?c t??ng hình ng??i ? gi?a nh? trong tháp M? S?n A1. Các vòm c?a có hình dáng ph?c t?p nh?ng không ch?m kh?c. Thân tháp cao vút v?i các t?ng d?n thu nh? l?i. ?ây là th?i k? ch?u ?nh h??ng c?a Java và c?ng là th?i hoàng kim c?a Ch?m Pa[16]. Phong cách này ??t tên theo tòa tháp có cùng ký hi?u nh?ng do h?u qu? c?a chi?n tranh ??n nay không còn. Các tháp thu?c nhóm B, C và D trong khu di tích thánh ??a M? S?n c?ng thu?c phong cách này[17]. ??n th?i k? này, ??i ng??c v?i v? kh?e kho?n và có ph?n d? t?n c?a phong cách ??ng d??ng, phong cách M? S?n A 1 có tính ??ng, d??ng nh? ?ang nh?y múa, v?i v? ??p duyên dáng. Các v? công là các h?a ti?t ???c ?a chu?ng c?a các nhà ?iêu kh?c Ch?m th?i k? này. Bên c?nh ?ó các linh v?t c? trong cu?c s?ng th?c l?n t? th?n tho?i c?ng là m?t ch? ?? ???c ?a thích nh? voi, h?, garuda[18]:Th?n Indra: Th??ng ???c th? hi?n ? t? th? ng?i trên b? v?i tay c?m l??i t?m sét, chân x?p b?ng và m?t con voi là v?t c??i c?a th?n ?ang ph? ph?c.Bò Nan-din: Là v?t c??i c?a th?n Si-va th??ng th? hi?n d??i t? th? n?m và thu?c d?ng t??ng tròn. Ga-ru-da: Là linh v?t mà th?n Vis-nu th??ng c??i và là k? thù c?a r?n th?n Naga. Các phù ?iêu do v?y th??ng ch?m hình chim th?n Ga-ru-da ?ang nu?t ho?c d?m lên ho?c ??p r?n th?n Naga. S? t?: Th??ng là s? t? ??c ? t? th? ng?i v?i hai chân tr??c ??ng. Th?n Si-va: Th??ng ???c th? d??i hình t??ng linga, hay v?i ki?u tóc búi (jatanlinga) ho?c trang trí m?t ng??i (kosa). C?ng thu?c phong cách M? S?n A 1 này còn có c? các nhóm tháp ? Kh??ng M? và các di v?t ? Trà Ki?u. Các công trình Kh??ng M? n?m trong giai ?o?n chuy?n ti?p gi?a ??ng D??ng và M? S?n A1. ??ng th?i ch?u ?nh h??ng c?a Khmer và Java[19]. Nhi?u di v?t ?iêu kh?c c?a Trà Ki?u v?n ???c l?u gi? ? các vi?n b?o tàng ??c bi?t là b? th? Trà Ki?u. B? th? làm g?m b? ?á v?i phù ?iêu và m?t kh?i ligam. Các phù ?iêu ch?m các giai ?o?n khác nhau c?a cu?c ??i Krisna. ? m?i góc c?a b? th? có hình s? t? nâng ?? c? kh?i ki?n trúc n?ng bên trên[20]. C?ng thu?c phong cách Trà Ki?u còn có b? ?á ch?m v? công có hình vuông mà m?i m?t ??u có ch?m hình v? n? apsara ?ang nh?y múa và các nh?c công gandharva ?ang ch?i nh?c. B? ??t trên n?n có ch?m hình ??u s? t? và hình con makara.Giai ?o?n mi?n Nam: Sau th? k? 11 ??n th? k? 15Giai ?o?n này còn ???c g?i là phong cách Bình ??nh hay Tháp M?m. Kh?i ??u b?ng các tháp ? Chánh L? có phong cách chuy?n ti?p t? M? s?n A1 sang Tháp M?m[21]. M?t s? hi?n v?t ? Tháp M?m v?n còn dáng d?p cân ??i, nh? nhàng nh?ng ph?n l?n các ?iêu kh?c ?ã tr? nên thô v?i hình kh?i tròn mang tính b?n ??a d?n d?n chi?m l?nh kh?p các hình t??ng ?n giáo ? mi?n Nam. Các thi?t k? ki?n trúc v?i các ???ng nét s?c s?o nh?t là các ???ng tròn u?n l??n d?n d?n chuy?n sang phong cách m?nh m? v?i các hình kh?i ít ch?m tr? cho th?y ?n t??ng m?nh m? nh?ng d??ng nh? không còn nét tinh t? n?u so sánh v?i phong cách M? S?n A1. ? ?ây các vòm c?a thu l?i và vút lên thành hình m?i giáo. Các tháp nh? trên các t?ng bên trên cu?n tròn l?i thành các kh?i ??m nh?ng kh?e. Các tr? b? t??ng thu h?n vào trong t??ng thành m?t kh?i ph?ng. B? m?t tháp là các b?c t??ng v?i nh?ng ???ng gân s?ng. Ch? có các hình linh v?t là có th? so sánh ???c v?i phong cách tr??c[22]. Ch?m kh?c trong phong cách này ?i vào chi ti?t trang trí h?n là nhìn vào t?ng th? v? ??p và tính ??ng c?a hình t??ng. M?t trong các h?a ti?t c?a phong cách Tháp M?m là ch?m trên ?á m?t hàng các b? ng?c ph? n? xung quanh chân ?? c?a m?t b? th?. H?a ti?t này ?ã th?y ? Trà Ki?u nh?ng tr? thành ?i?n hình cho phong cách Tháp M?m và là m?t h?a ti?t ??c ?áo trong n?n ngh? thu?t ?ông Nam Á[23].Kinh t? xã h?iTrong khi có nhi?u công trình nghiên c?u v? ??i s?ng, ho?t ??ng kinh t? và c? c?u, t? ch?c và các m?t khác nhau c?a ng??i Ch?m hi?n ??i thì ch?a có nh?ng công trình nghiên c?u nh? v?y cho v??ng qu?c Ch?m Pa c?. Lý do c?ng th?t d? nh?n th?y vì nh?ng gì thu?c v? th??ng t?ng ki?n trúc là nh?ng th? khó còn l?i v?i th?i gian và s? li?u v? m?t v??ng qu?c có th?i ?ã d?ng n?n nh?ng ??n tháp r?c r? ch?y dài su?t ven bi?n mi?n Trung Vi?t nam ngày nay c?ng ch? còn qua các ph? tích.Qua các công trình nghiên c?u l?ch s?, các tác gi? cho r?ng n?n kinh t? Ch?m Pa x?a ch? y?u d?a vào các ho?t ??ng nông nghi?p, s?n xu?t ?? th? công và th??ng m?i. Các d?u v?t còn l?i ? mi?n Trung Vi?t Nam c?a nh?ng h? th?ng th?y l?i ph?c t?p và nh?ng gi?ng lúa có ch?t l??ng cao ??c tr?ng riêng c?a mi?n Trung ???c xem là các b?ng ch?ng c?a m?t n?n kinh t? nông nghi?p tr?ng lúa n??c ?ã phát tri?n cao[24].V??ng qu?c Ch?m Pa x?a có ???c v? trí thu?n l?i cho s? phát tri?n th??ng m?i ???ng bi?n. Các c?ng bi?n c?a v??ng qu?c là nh?ng ?i?m trung chuy?n giao l?u hàng hóa qu?c t? c?ng nh? ?? xu?t kh?u các s?n ph?m ch? y?u t? khai thác r?ng ? mi?n th??ng c?a các ??ng b?ng ven bi?n và Tây Nguyên. T? th? k? th? 10, các c?ng c?a Ch?m Pa ?ã ???c bi?t ??n nh? là nh?ng th??ng c?ng quan tr?ng trên Bi?n ?ông, n?m trên hành trình th??ng m?i ???ng bi?n gi?a ph??ng ?ông và ph??ng Tây v?n ???c g?i là "Con ???ng t? l?a trên bi?n".[24] Các s?n ph?m xu?t c?ng c?a Ch?m Pa là s?n ph?m c?a s?n xu?t ?? th? công nh? các ?? g?m s?, ??t nung và c? các s?n ph?m khai thác mi?n r?ng nh? s?ng tê, ngà voi, và ??c bi?t là tr?m h??ng, và c? c?a ho?t ??ng khai thác t? y?n trên các ??o ngoài kh?i.[24]Cho ??n nay, các công trình nghiên c?u dân t?c h?c và ?i?n dã c?ng nh? t?ng quan các nghiên c?u v? xã h?i ngu?i Ch?m ??u t?p trung vào ng??i Ch?m hi?n ??i. ??n nay ch?a có m?t công trình nghiên c?u l?ch s? nào, nh?t là các công trình d?a trên kh?o c?u v?n bia hay v?n t?ch c? c?a ng??i Ch?m cho ra các k?t lu?n khách quan có ch?ng c? v? xã h?i Ch?m Pa c?. M?t s? tác gi? ?? bù ??p cho s? thi?u h?t thông tin này và d?a trên n?n v?n hóa ?n hóa c?a ng??i Ch?m ??u trình bày xã h?i d??i d?ng các ??ng c?p (caste)[25] trong kinh V? ?à tr??c khi ?i vào kh?o c?u các di tích v?n hóa ngh? thu?t Ch?m Pa còn l?i. Theo ?ó, xã h?i V? ?à có b?n ??ng c?p, ??ng ??u là ??ng c?p giáo s? Brahman chuyên v? th? cúng, ti?p theo là ??ng c?p Ksatria t?c chi?n binh có nhi?m v? b?o v? các ??ng c?p kia[26]. Các h?c gi? hi?n ??i theo xu h??ng nghiên c?u th?c ch?ng ?ã t? ra dè d?t h?n và không ?? c?p gì t? ph??ng di?n nghiên c?u s? h?c, nh?t là t? các tài li?u v?n bia v? c? c?u xã h?i c?a Ch?m Pa c?. Các s? ki?n l?ch s?, nh? vi?c L?u K? Tông, m?t ng??i Vi?t ch? không ph?i ng??i Ch?m làm vua Ch?m Pa cho dù ch? có ba n?m (983-986)[27] r?i b? ng??i Ch?m ?o?t l?i v??ng v? c?ng ch?ng t? c? c?u xã h?i Ch?m Pa c? ph?c t?p h?n trong kinh V? ?à nhi?u. Tóm l?i, vi?c xem xã h?i Ch?m Pa c? là xã h?i V? ?à v?i b?n ??ng c?p nh? ? ?n ?? c? (hay n?m ??ng c?p v?i ??ng c?p th? n?m là ngo?i nhân[25]) c?n ???c nhìn nh?n r?t th?n tr?ng vì ch?a có công trình nghiên c?u nào t? c? li?u v?n kh?c Ch?m c? ch?ng minh.Nhi?u h?c gi? trong n??c[28] trên c? s? nghiên c?u ch? ?? m?u h? v?n còn t?n t?i c?a ng??i Ch?m hi?n nay và trên c? s? nghiên c?u c? th? các c?p linga-yoni, ??c bi?t là linga phân t?ng, c? linga phân làm ba t?ng th? trimutri (ba th? c?a Th??ng ??) và hai t?ng (linga và yoni - âm và d??ng[28]) ???c ??t trên b? ?á hình vuông có khe ?? n??c ch?y thoát ra chính là yoni ???c ??t bên d??i linga, thì cho r?ng ? xã h?i Ch?m c? vai trò c?a ng??i ph? n? trong xã h?i c?ng r?t to l?n. Tuy nhiên, c?ng gi?ng nh? ? trên, ??y m?i ch? là m?t suy lu?n ch? ch?a có các tài li?u v?n bia ch?ng minh và ch?a có công trình nghiên c?u l?ch s? d?a trên các v?n kh?c Ch?m c? nào ?? c?p ??n vi?c này.Và v?n ?? v? kinh t? và xã h?i c?a v??ng qu?c Ch?m Pa c? v?n còn ph?i ch? cho t?i khi có nh?ng ti?n b? v??t b?c h?n n?a c?a ngành nghiên c?u l?ch s? v?i nh?ng phát hi?n không ch? mang tính ??t phá mà còn ph?i ch? c? vào may m?n n?a v? các ngu?n th? t?ch c? m?i may ch?ng hé l? thêm cho chúng ta thông tin v? ph??ng di?n kinh t? và xã h?i c?a v??ng qu?c Ch?m Pa c?.Quá trình l?ch s?L?ch s? v??ng qu?c Ch?m Pa ???c khôi ph?c d?a trên ba ngu?n s? li?u chính[29]:Các di tích còn l?i bao g?m các công trình ??n tháp xây b?ng g?ch còn nguyên v?n c?ng nh? ?ã b? phá h?y và c? các công trình ch?m kh?c ?á; Các v?n b?n còn l?i b?ng ti?ng Ch?m và ti?ng Ph?n trên các bia và b? m?t các công trình b?ng ?á; Các sách s? c?a Vi?t Nam và Trung Qu?c, các v?n b?n ngo?i giao, và các v?n b?n khác liên quan còn l?i. Th?i ti?n s?Ng??i dân Ch?m Pa có ngu?n g?c Malayo-Polynesian di c? ??n ??t li?n ?ông Nam Á t? Borneo vào th?i ??i v?n hóa Sa Hu?nh ? th? k? th? 1 và th? 2 tr??c Công nguyên. Qua quan sát ?? ??t nung, ?? th? công và ?? tùy táng ?ã phát hi?n th?y có m?t s? chuy?n ??i liên t?c t? nh?ng ??a ?i?m kh?o c? nh? hang ??ng Niah ? Sarawak, ?ông Malaysia. Các ??a ?i?m v?n hóa Sa Hu?nh r?t phong phú ?? s?t trong khi n?n v?n hóa ?ông S?n cùng th?i k? ? mi?n B?c Vi?t Nam và các n?i khác trong khu v?c ?ông Nam Á l?i ch? y?u là ?? ??ng. Ngôn ng? Ch?m thu?c ng? h? Nam ??o (Austronesian).V?n hóa Sa Hu?nhV?n hóa Sa Hu?nh là xã h?i ti?n s? thu?c th?i ??i kim khí t?i khu v?c ven bi?n mi?n Trung Vi?t Nam. N?m 1909, ?ã phát hi?n kho?ng 200 l? b? chôn ? Sa Hu?nh, m?t làng ven bi?n ? nam Qu?ng Ngãi. T? ?ó ??n nay ?ã phát hi?n ???c r?t nhi?u hi?n v?t ? kho?ng 50 ??a ?i?m kh?o c?. Sa Hu?nh có ??c ?i?m v?n hóa th?i ??i ??ng Thau r?t ??c tr?ng v?i phong cách riêng th? hi?n qua các hi?n v?t nh? rìu, dao và ?? trang s?c. Vi?c ??nh tu?i theo ph??ng pháp phóng x? carbon ?ã x?p v?n hóa Sa Hu?nh ??ng th?i v?i v?n hóa ?ông S?n, t?c kho?ng thiên niên k? th? nh?t tr??c Công nguyên. Ng??i Ch?m b?t ??u c? trú t?i ??ng b?ng ven bi?n mi?n Trung Vi?t nam t? kho?ng n?m 200 sau công nguyên. Lúc này ng??i Ch?m ?ã ti?p thu các y?u t? c?a v?n hóa tôn giáo và chính tr? c?a ?n ??. Các nghiên c?u kh?o c? h?c c?a các tác gi? Vi?t Nam ?ã cho th?y ng??i Ch?m chính là h?u du? v? m?t ngôn ng? và v?n hóa c?a ng??i Sa Hu?nh c?. Các hi?n v?t kh?o c? c?a ng??i Sa Hu?nh ?ã cho th?y h? ?ã là nh?ng ng??i th? th? công r?t khéo tay và ?ã s?n xu?t ra nhi?u ?? trang s?c và v?t d?ng trang trí b?ng ?á và th?y tinh. Phong cách trang s?c Sa Hu?nh còn phát hi?n th?y ? Thái Lan, ?ài Loan và Philippines cho th?y h? ?ã buôn bán v?i các n??c láng gi?ng ? ?ông Nam Á c? b?ng ???ng bi?n và ???ng b?. Các nhà kh?o c? c?ng quan sát th?y các hi?n v?t b?ng s?t ?ã ???c ng??i Sa Hu?nh s? d?ng trong khi ng??i ?ông S?n láng gi?ng v?n còn ch? y?u s? d?ng ?? ??ng.Lâm ?pTheo s? li?u Trung Qu?c, v??ng qu?c Ch?m Pa ?ã ???c bi?t ??n ??u tiên là v??ng qu?c Lâm ?p b?t ??u t? n?m 192 ? khu v?c Hu? ngày nay, sau cu?c kh?i ngh?a c?a ng??i dân ??a ph??ng ch?ng l?i nhà Hán. Trong nhi?u th? k? sau ?ó, quân ??i Trung Qu?c ?ã nhi?u l?n c? g?ng chi?m l?i khu v?c này nh?ng không thành công[30].T? n??c láng gi?ng Phù Nam ? phía tây và nam, Lâm ?p nhanh chóng h?p thu n?n v?n minh ?n ??[31]. Các h?c gi? ?ã xác ??nh th?i ?i?m b?t ??u c?a Ch?m Pa là th? k? th? 4 sau Công nguyên, khi quá trình ?n hóa ?ang di?n ra. ?ây chính là giai ?o?n mà ng??i Ch?m ?ã b?t ??u có các v?n b?n mô t? trên ?á b?ng ch? Ph?n và b?ng ch? Ch?m, và h? ?ã có b? ch? cái hoàn ch?nh ?? ghi l?i ti?ng nói c?a ng??i Ch?m[32].V? vua ??u tiên ???c mô t? trong v?n bia là Bhadravarman, cai tr? t? n?m 349 ??n 361. ? thánh ??a M? S?n, vua Bhadravarman ?ã xây d?ng nên ngôi ??n th? th?n có tên là Bhadresvara, cái tên là s? k?t h?p gi?a tên c?a nhà vua và tên c?a th?n Shiva, v? th?n c?a các th?n trong ?n ?? giáo[33]. Vi?c th? vua nh? th? th?n, ch?ng h?n nh? th? v?i tên th?n Bhadresvara hay các tên khác v?n ti?p di?n trong các th? k? sau ?ó[34].Vào th?i Bhadravarman, kinh ?ô c?a Lâm ?p là kinh thành Simhapura ("thành ph? S? t?"), n?m ? d?c hai con sông và bao quanh b?i t??ng thành có chu vi dài ??n tám d?m. Theo ghi chép l?i c?a m?t ng??i Trung Qu?c thì ng??i Lâm ?p v?a ?a thích ca nh?c nh?ng c?ng l?i hi?u chi?n, và có "m?t sâu, m?i th?ng và cao, và tóc ?en và xo?n"[35].C?ng theo tài li?u Trung Qu?c, Sambhuvarman lên ngôi vua Lâm ?p n?m 529. Các tài li?u c?ng mô t? v? vua này ?ã cho khôi ph?c l?i ngôi ??n th? Bhadresvara sau m?t v? cháy. Sambhuvarman c?ng ?ã c? s? th?n sang c?ng tu? Trung Qu?c, và ?ã xâm l??c không thành ph?n ??t mà ngày nay là mi?n B?c Vi?t Nam[36]. N?m 605, t??ng L?u Ph??ng nhà Tùy xâm l??c Lâm ?p, và ?ã chi?n th?ng sau khi d? t??ng binh c?a Lâm ?p ??n và tiêu di?t t?i tr?n ??a mà tr??c ?ó ông ?ã cho ?ào nhi?u h? nh? và ph? c? lên[37]. Vào kho?ng nh?ng n?m 620, các vua Lâm ?p ?ã c? nhi?u s? th?n sang nhà ???ng và xin ???c làm n??c phiên thu?c c?a Trung Qu?c[38].Các tài li?u Trung Qu?c ghi nh?n cái ch?t c?a v? vua cu?i cùng c?a Lâm ?p là vào kho?ng n?m 756 sau Công nguyên. Sau ?ó trong m?t th?i gian dài, các sách s? Trung qu?c g?i Ch?m Pa là "Hoàn V??ng"[39]. Tài li?u Trung Qu?c s?m nh?t s? d?ng tên có d?ng "Ch?m Pa" là vào n?m 877, tuy nhiên, nh?ng cái tên nh? v?y ?ã ???c ng??i Ch?m s? d?ng mu?n nh?t là t? n?m 629, và ng??i Khmer ?ã dùng mu?n nh?t là t? n?m 657[40].th?i hoàng kimT? th? k? th? 7 ??n th? k? th? 10, ng??i Ch?m ki?m soát vi?c buôn bán h? tiêu và t? l?a gi?a Trung Qu?c, ?n ??, Indonesia, và ?? qu?c Abbassid ? Baghdad. Ng??i Ch?m còn b? sung thêm cho ngu?n thu nh?p c?a mình t? th??ng m?i, không ch? b?ng vi?c xu?t kh?u ngà voi và tr?m h??ng mà còn b?ng c? các ho?t ??ng c??p phá trên bi?n và các n??c láng gi?ng ven bi?n[41].Vào n?a cu?i th? k? th? 7, các ngôi ??n c?a hoàng gia b?t ??u ???c xây d?ng t?i M? S?n. Tôn giáo chính lúc này là th? th?n Shiva nh?ng các ngôi ??n c?ng th? c? th?n Vishnu. Các h?c gi? g?i phong cách ki?n trúc th?i k? này là phong cách M? S?n E1, ?? ch? các di tích ? M? S?n ?i?n hình theo phong cách này. Các công trình còn ??n nay c?a phong cách này bao g?m b? ?á hình linga ???c bi?t v?i tên g?i là b? ?á M? S?n E1 và ph?n trán t??ng có hình Brahma ???c sinh ra t? hoa sen n? t? r?n c?a th?n Vishnu ?ang ng?[42].Trong m?t v?n bia kh?c n?m 657 tìm th?y ? M? S?n, vua Prakasadharma, ng??i l?y hi?u là Vikrantavarman I, ?ã t? x?ng có bên ngo?i là h?u du? c?a Brahman Kaundinya và công chúa r?n Soma, ng??i theo truy?n thuy?t c?ng là th?y t? c?a ng??i Khmer. Chính v?n bia này ?ã cho th?y m?i quan h? v? v?n hóa và ch?ng t?c gi?a v??ng qu?c Ch?m Pa và ?? qu?c Khmer. Bia ???c kh?c nhân d?p vua cho d?ng t??ng ?ài, có l? là linga, cho th?n Shiva[43]. M?t v?n bia khác mô t? l?i c?u nguy?n chân thành c?a vua khi hi?n t? cho Shiva: ng??i là ngu?n kh?i th?y c?a s? k?t thúc v?nh vi?n s? s?ng, ?i?u r?t khó ??t ???c; mà b?n ch?t th?c s? n?m ngoài suy ngh? và l?i nói c?a con ng??i, tuy nhiên nh?ng ai mà ý ni?m t??ng ??ng v?i v? tr? thì hình thái c?a ng??i s? hi?n ra[44].

Hai d chu đang giỡn nhau trước c존̉ng KTX b̃ng khựng lại, qui sao nhi䡪̀u người nhn mnh th쬪́? Nhn lại xung quanh mnh mới ph쬡t hịn, t ra hok fai mọi ng nhꩬn mnh, m nh젬n 1 cặp tinh nhn đứng cch m⡬nh chừng 1 mt. C n鴠ng mặc o thun 3 l̃, quᴢ̀n sort đng địu dꪢn x f́. Da ẻm trắng n촵n, chn cũng hơi di, đ⠴i mắt to đen, lng mi cong vt, ẻm th亢̣t l đẹp. Anh chng ࠭ ng̀i trn xe, ẻm đứng 2 tay 䪴m eo anh chng, đỉm ch઺ nh́t l� đi tay của chả đang bp b䳳p, nắn nắn 2 ci ti sau của ẻm, nẪn mỏi người mới nhn th́. Nh쪬n quen qu, lục tr nhớ mới b᭭t th ra ẻm ni học cng trường, “c칹ng đ̀ng bo” m䠬nh đy m! Tự nhi⠪n nḥn th́y người quen m⢬nh chn người v x� h̉! Vi trời đừng cho ẻm nh䡢̣n ra mnh, th́ l쪠 hai c chu r䡴̀ ga chạy!

a/ 20/4/2012 b/ 21/4/2012 c/22/4/2012

10 lợi ch sức khỏe tuyệt vời của c chua L�n da sng mịn, mi tᡳc ng mượt, tri tim khỏe mạnh,…l㡠 một trong những lợi ch tuyệt vời m c� chua mang lại cho sức khỏe. Với 10 lợi ch sức khỏe sau đy bạn sẽ thấy c� chua khng thua g thần dược. Điều l䬠m nn sức hấp dẫn của ca chua đối với sức khỏe l chất lycopene. Lycopene lꠠ một loại chất chống oxy h3a v c rất nhiều trong cೠ chua. Lycopene l loại chất cơ thể khng thể tự tạo ra được mഠ chỉ c thể bổ sung thng qua đường ăn uống. Với lycopene, c㴠 chua trở thnh nguồn thực phẩm tuyệt vời gip cơ thể chống lại bສnh ung thư v một số loại bệnh khc. Một ly nước ࡩp c chua mỗi ngy lࠠ sự bổ sung hon hảo để bạn chăm sc sức khỏe của m೬nh. 1. C chua v lࠠn da Chất chống oxy ha c trong c㳠 chua l thnh phần chủ yếu c࠳ trong cc sản phẩm sữa rửa mặt. Cc chất oxy hᡳa ny gip tẩy tế bຠo chết v phục hồi cc tế bࡠo bề mặt, từ đ chng l㺠m sng da v mang lại cho bạn khuᠴn mặt rạng rỡ. Đắp vi lt cࡠ chua ln da trong vng 10 ph겺t l bạn sẽ thấy ngay tc dụng của nࡳ đối với ln da. Bn cạnh đળ, nước p c chua l頠 phương thuốc tự nhin gip trị mụn trứng c꺡 v lm se kh࠭t lỗ chn lng. 2.ⴠC chua v xương Lượng canxi vࠠ vitamin K dồi do trong c chua gi࠺p hnh thnh v젠 gip xương chắc khỏe. Lợi ch nꭠy thấy rất r khi bổ sung c chua v堠o chế độ ăn của trẻ. Khi gy xương, ăn nhiều c chua l㠠 cch rất tốt gip xương mau liền. 3.ẠC chua v mࠡu Vitamin A, vitamin C v beta-carotene c trong cೠ chua hoạt động như cc chất chống oxy ha trong m᳡u lm sạch cc gốc tự do gࡢy tổn hại đến mu. C chua cᠠng đỏ cng chứa nhiều beta-carotene, một loại chất đặc biệt cần cho mu. Bࡪn cạnh đ, c chua c㠲n chứa nhiều vitamin K, loại vitamin cần thiết gip ngăn ngừa xuất huyết. 4.Cꠠ chua v gan Một trong những lợi ch sức khỏe của cୠ chua mới được pht hiện gần đy lᢠ ngăn chặn hiện tượng tắc nghẹn của gan. V vậy, c chua gi젺p phng trnh bệnh xơ gan. Th⡠nh phần ha học c trong nước 㳩p c chua l liều thuộc tự nhiࠪn gip ha tan sỏi mật từ gan, một căn bệnh kh겡 phố biến hiện nay. Do đ, bổ sung c chua đủ lượng l㠠 cch tuyệt vời để những người hay uống rượu giảm bớt cc tᡡc hại xấu của rượu. 5.C chua v tc Cೠ chua chứa rất nhiều vitamin A dưỡng chất gip mi tꡳc khỏe mạnh v bng đẹp. Cೡc chuyn gia da liễu thường sử dụng cc loại chất chiết xuất từ cꡠ chua để ngăn ngừa hiện tượng tc gy rụng v㣠 phục hồi sự tăng trưởng cho tc. Điều trị rụng tc l㳠 một trong những tc dụng của c chua được cả nhᠢn loại biết đến từ rất lu. 6.C⠠ chua v tri tim Cࡠ chua chứa nhiều vitamin B, kali gip giảm lượng cholesterol xấu căn nguyn gꪢy nn cc bệnh liꡪn quan đến huyết p. V vậy, cᬠ chua rất hữu ch trong việc ngăn ngừa đột quỵ, đau tim v c�c biến chứng về tim khc. 7.Cᠠ chua v thận Cc thࡠnh phần ha học c trong c㳠 chua gip “ha tan” sỏi mật, từ đ겳 ngăn ngừa tnh trạng hnh th쬠nh sỏi trong thận. C chua c tೡc dụng lớn trong việc thanh lọc mu, do đ m᳠ n giảm tải cho thận v gi㠺p thận hoạt đng tốt hơn. 8.C䠠 chua giảm cc tc hại của thuốc lᡡ C chua khng thể giഺp bạn cắt cơn thm thuốc l hay gi衺p bạn bỏ thuốc nhưng n lại c t㳡c dụng rất lớn trong việc giảm cc tc hại của thuốc. H᡺t thuốc l tạo ra cc chất gᡢy ung thư trong mu, căn nguyn gốc rễ của hầu hết c᪡c bệnh do nicotine gy ra. Trong c chua c⠳ chứa nhiều axit coumaric v axit chlorogenic l những thࠠnh phần bảo vệ cơ thể khỏi tc hại của chất gy ung thư. 9.ᢠC chua v mắt Vitamin A lࠠ nguồn dinh dưỡng gip duy tr vꬠ cải thiện thị lực, v vậy ăn c chua sẽ gi젺p bạn c một đi mặt khỏe mạnh. Ăn c㴠 chua thường xuyn l cꠡch để bạn c được tầm nhn tối khi trời tối. 10.㬠C chua mang lại nhiều lợi ch cho bệnh nhୢn tiểu đường Một lợi ch sức khỏe tuyệt vời nữa của c chua đến từ chromium. Chromium gi�p giảm lượng đường trong mu, từ đ giᳺp bệnh nhn tiểu đường kiểm sot được bệnh của m⡬nh. Đối với những người bị bệnh tiểu đường th việc bổ sung c chua v젠o chế độ ăn hng ngy lࠠ điều cần thiết. Theo aFamily.vn

"Con c thấy một người cần mẫn trong cng việc của m㴬nh khng? Người ấy sẽ đứng trước mặt cc vua, chứ kh䡴ng phải trước mặt những người tầm thường đu ", cu n⢳i tưởng chừng đơn giản của vị vua trị v đất nước Do Thi - Solomon lại l졠 b kp gi�p ng trở thnh người gi䠠u c nhất thế gian. Lựa chọn con đường t gặp phải trở ngại nhất l㭠 bản chất của con người. Theo Solomon, chng ta cần được khuyến khch để lựa chọn sự cần mẫn thay v꭬ bản tnh tự nhin "tr�i theo dng nước". Vậy sự khuyến khch ở đ⭢y l g? ଔng đ ni, sự cần mẫn thật sự mang lại cho ch㳺ng ta cc phần thưởng v giᴡ v nếu thiếu n ch೺ng ta sẽ phải gnh chịu những hậu quả nghim trọng. Sau đ᪢y l bảy phần thưởng m ࠴ng hứa hẹn. Bạn sẽ c được lợi thế vững chắc Bạn muốn mnh sẽ c㬳 được lợi thế vững chắc hay một trở ngại lu di? Solomon đảm bảo rằng những ai thật sự cần mẫn sẽ nhận được một lợi thế m⠠ người khc khng thể cᴳ được. ng nԳi: "Kế hoạch của người cần mẫn chắc chắn sẽ đưa đến sự dư dật." (Chm ngn 21:5) Dⴹ chng ta đang cạnh tranh với cc c꡴ng ty, cc c nhᡢn, hon cảnh, hay đơn giản chỉ l thời gian, sự cần mẫn sẽ mang lại cho ch࠺ng ta lợi thế c một khng hai dẫn đến năng suất, th㴠nh quả, của cải, sự hon thiện nhiều hơn. Bạn sẽ kiểm sot hoࡠn cảnh thay v để hon cảnh kiểm so젡t bạn Bạn c muốn ng chủ của bạn hay những người kh㴡c sẽ kiểm sot cuộc đời bạn hay khng? Solomon nᴳi: "Bn tay người sing năng sẽ cai trị nhưng kẻ lười biếng sẽ phải lao dịch." (Chઢm ngn 12:24) Người thật sự cần mẫn khng chỉ kiểm so䴡t tương lai của mnh m c젲n đề cao thnh tựu của những người xung quanh. Bạn sẽ đạt được sự đầy đủ thật sự Người Mỹ ngy nay nợ nhiều hơn vࠠ t tiết kiệm hơn người Mỹ trước đy. D� chng ta c bất cứ thứ g곬, dường như chẳng bao giờ l đủ. Sự thỏa mn v࣠ sự đầy đủ thật sự cũng hiếm hoi như trng số vậy. Tri lại, Solomon nꡳi với chng ta rằng: "Linh hồn kẻ lười biếng mong muốn nhưng chẳng được g; linh hồn người siꬪng năng được đầy đủ.” (Chm ngn 13:4) Khi sử dụng từ "linh hồn", Solomon đề cập đến phần sⴢu thẳm nhất trong bản thn mỗi người, điểm tựa của tnh c⭡ch v cảm xc. Hຣy tưởng tượng bạn đang rất thỏa mn, rất đầy đủ v kh㠴ng cần đi hỏi một thứ g kh⬡c nữa. Đ chnh l㭠 sự đầy đủ m người cần mẫn sẽ được hưởng. Bạn sẽ được lnh đạo tࣴn trọng v ch ຽ Trong khi những người khc lun phải giᴠnh giật sự ch , người cần mẫn lu꽴n được những người c quyền lực hay người xuất chng ch㺺 . Đ ch�nh l điều m Solomon ngụ ࠽ khi ng ni rằng người cần mẫn trong c䳴ng việc "sẽ đứng trước mặt cc vua" (Chm ngᢴn 22:29). Thnh tựu của họ khiến họ trở thnh ng࠴i sao toả sng thu ht sự chẺ của mọi người xung quanh. Nhu cầu của bạn sẽ được đp ứng Những người l�m việc cần mẫn trong lĩnh vực chuyn mn của m괬nh sẽ đạt được thnh cng đഡng kể để thỏa mn nhu cầu. Trong Chm ng㢴n 28:19, Solomon viết: "Người no cy ruộng mࠬnh sẽ được đầy thực phẩm, những kẻ theo đuổi hư khng sẽ bị ngho kh䨳”. Ở đy, ng cũng muốn răn dạy chⴺng ta rằng, nếu từ bỏ nỗ lực trong lĩnh vực của mnh để đi theo những người khng c촳 tương lai hoặc lm theo lời khuyn của họ, bạn sẽ chệch hướng trપn con đường tm đến sự hiểu biết. Điều ny c젳 nghĩa l đừng để sự ho nhoࠡng của những con người bề ngoi c vẻ thೠnh cng v c䠡c kế hoạch lm giu quࠡ nhanh đnh lừa bạn. Bạn sẽ đạt được sự thnh cᠴng ngy cng lớn hơn Solomon đảm bảo với ch࠺ng ta rằng người lm việc cần mẫn sẽ gặt hi thࡠnh cng ngy c䠠ng lớn. Nhưng nếu chng ta kiếm được tiền qu dễ dꡠng m khng cần nỗ lực thബ số tiền đ rồi cũng sẽ mất đi. ng n㔳i: "Của cải phi nghĩa sẽ hao mn nhưng người no thu g⠳p từng cht sẽ thm nhiều.” (Chꪢm ngn 13:11) D kh乳 tin, nhưng hầu hết người trng xổ số đều nhanh chng mất tất cả khoản tiền thưởng. Thậm ch곭 những người đnh bạc d may mắn thắng lớn cuối cṹng cũng mất hết số tiền đ v kết th㠺c cuộc đời trong cảnh nợ nần. Nỗ lực của bạn sẽ đem lại lợi ch Solomon hứa hẹn rằng mọi lao động cần mẫn đều đem lại lợi ch – đ� l đạt được mục tiu vઠ những phần thưởng về ti chnh. Trong Chୢm ngn 14:23, ng n䴳i rằng: "Mọi lao động đều đem lại lợi ch nhưng lời ni su�ng chỉ dẫn đến ngho khổ." Bạn v gia đ蠬nh mnh sẽ đạt được sự no đủ bằng những nỗ lực trong hn nh촢n, trong thực hiện vai tr lm cha mẹ. Bạn cần phải lao động cần mẫn. Bạn cần c⠳ tầm nhn, sự sng tạo, cam kết v졠 hợp tc c hiệu quả. Về cơ bản, Solomon muốn đưa ra th᳴ng điệp: nếu cng việc khng hiệu quả hoặc h䴴n nhn khng như mong đợi, cⴳ thể do bạn chưa nỗ lực hết mnh. Sự cần mẫn trong bất cứ lĩnh vực no cũng lu젴n mang lại lợi ch cho bạn. Hậu quả của sự khng cần mẫn Những động lực lớn nhất trong cuộc sống l� mong ước c được mọi thứ v lo sợ sẽ mất đi mọi thứ. Solomon khuyến kh㠭ch chng ta nn cꪳ cả hai động lực đ. Nếu như bảy phần thưởng của ng kh㴴ng khiến bạn c đủ động lực cần thiết để theo đuổi sự cần mẫn th c㬳 lẽ hậu quả của việc khng cần mẫn sẽ thc đẩy bạn tiến l亪n. Bạn sẽ lun lun gặp phải những trở ngại kh䴴ng thể vượt qua Người cần mẫn dnh tất cả thời gian họ cần để hoạch định, chuẩn bị v hoࠠn thnh cng việc thật xuất sắc trong khi người khഴng cần mẫn th khng thể. Họ c촳 xu hướng "bắn trượt" v kết quả l họ sẽ thất bại. Solomon n࠳i: "Kế hoạch của người cần mẫn chắc chắn sẽ đưa đến dư dật nhưng mọi kẻ hấp tấp sẽ gặp phải sự thiếu thốn." (Chm ngn 21:5) Tⴴi từng năm lần lm mất khoản tiết kiệm của mnh vବ hnh động hấp tấp. Hai lần đầu, ti mất 20 nghബn đ la mỗi lần. Ba lần tiếp theo, ti mất đến h䴠ng triệu đ la. Tương tự, con trai ti cũng đ䴣 mất một khoản tiền tiết kiệm khi hnh động hấp tấp v kh࠴ng nhờ ti hay những người khc tư vấn. Nếu cả hai ch䡺ng ti đều hnh động cần mẫn thay v䠬 hấp tấp th con trai ti đ촣 c một ti khoản tiết kiệm kh㠡 lớn, cn ti đⴣ c thm h㪠ng triệu đ la trong ti khoản. Bạn sẽ bị điều khiển Kh䠴ng ai muốn bị một người khc kiểm sot cuộc sống của mᡬnh. Tuy nhin, Solomon ni rằng: "B고n tay người sing năng sẽ cai trị nhưng kẻ lười biếng sẽ phải lao dịch." (Chm ngꢴn 12:24) Ai sẽ l người quyết định tương lai của bạn? Bạn sẽ kiếm được bao nhiu tiền? Bạn sẽ được thăng chức, bị bણi nhiệm hay bị sa thải? Thậm ch, đối với doanh nghiệp, nếu khng cần mẫn, họ sẽ bị ch�nh khch hng vᠠ đối thủ cạnh tranh điều khiển. Bạn lun mong muốn nhưng khng bao giờ đạt được điều g䴬 Trong khi người cần mẫn cảm thấy những nhu cầu cao nhất của họ được thỏa mn v hết sức m㠣n nguyện, người khng cần mẫn lun mong muốn nhưng kh䴴ng đạt được điều g. Trong Chm ng좴n 13:4, Solomon khng chỉ ni với ch䳺ng ta rằng linh hồn của người sing năng được đầy đủ, ng c괲n răn rằng "linh hồn kẻ lười biếng mong muốn nhưng khng được g”. Với những kẻ thiếu cần mẫn, cuộc sống sẽ kh䬴ng bao giờ được đầy đủ. Bạn sẽ trở thnh người thiếu hiểu biết Ngy nay, trࠪn cc knh truyền h᪬nh, chng ta thấy nhiều người hứa hẹn rằng bạn sẽ giu c꠳ m khng phải bỏ ra chഺt cng sức no. Bạn c䠳 thể mua bất động sản m khng cần phải bỏ tiền hay kiếm được hഠng nghn đ la trong những vụ giao dịch chứng kho촡n d khng c鴳 một xu no trong ti khoản tiết kiệm... Solomon cảnh bࠡo rằng những người lm ăn theo kiểu chộp giật v theo đuổi cࠡc kế hoạch lm giu nhanh ch࠳ng chỉ l những kẻ ngu dốt. "Người no cࠠy ruộng mnh sẽ được đầy thực phẩm, nhưng kẻ theo đuổi hư khng sẽ bị ngh촨o kh." (Chm ng㢴n 28:19) T i sản v những g đảm bảo cho cuộc sống của bạn sẽ nhanh chଳng biến mất. Của cải phi nghĩa sẽ hao mn nhưng người no thu g⠳p từng cht sẽ c th곪m nhiều (chm ngn 13:11). Solomon chỉ ra hai cⴡch lm giu trࠡi ngược nhau: những người trở nn giu c꠳ nhờ nỗ lực lm việc cần mẫn v những người lࠠm giu m kh࠴ng phải bỏ ra cht cng sức n괠o. Trong Chm ngn 13:11, ⴴng răn rằng những ai lm giu phi nghĩa thࠬ của cải cuối cng cũng sẽ hao mn. Kết quả cho những nỗ lực của bạn chỉ l鲠 con số 0 Người cần mẫn lun lm việc hết m䠬nh trong khi người khc lin tục n᪳i về những g họ sẽ lm v젠o một ngy no đ࠳. Ni ra th qu㬡 dễ dng m kh࠴ng cần sự nỗ lực no trong khi lm việc cần mẫn lu࠴n đi hỏi nỗ lực lớn. Khi người cần mẫn thu được lợi ch từ nỗ lực của m⭬nh th những kẻ ba hoa, khoc l졡c chỉ lm lng ph࣭ thời gian của bản thn v người kh⠡c. Đ l l㠽 do v sao Solomon ni trong Ch쳢m ngn 14:23: "lời ni su䳴ng chỉ dẫn đến ngho khổ". Lm thế n蠠o để c được sự cần mẫn thật sự trong cuộc sống Solomon đưa ra bốn bước m ai cũng c㠳 thể sử dụng để trở thnh người cần mẫn. Tuy nhin, cળ một trở ngại rất lớn m chng ta phải vượt qua. Đຳ l xu hướng cố hữu trong chng ta khi lựa chọn con đường ອt gặp trở ngại nhất. Tnh lười biếng thuộc về bản chất của con người. Hầu như khng ai tự nhận m�nh l kẻ lười biếng. Nhưng sự thật l tất cả ch࠺ng ta đều c mầm mống của tnh lười biếng. Nếu kh㭴ng xử l tnh c�ch ny, chng cຳ thể lấy đi tất cả tiềm năng trong cuộc sống của chng ta. Thng thường, ch괺ng ta đối mặt với hạt giống của sự lười biếng trong một lĩnh vực no đ của đời sống, như c೴ng việc hay sự nghiệp, v khng quan tഢm đến những lĩnh vực cn lại, v dụ như h⭴n nhn hay mối quan hệ với con ci. T⡴i từng quen biết những người c gia ti kếch s㠹 nhưng lại khng hạnh phc trong h亴n nhn. Sự cần mẫn khng phải như vậy. Solomon đưa ra cⴡch giải quyết những hạt giống của tnh lười biếng v thay thế ch�ng bằng những hạt giống của sự cần mẫn. Theo Solomon, c bốn nguyn nh㪢n cốt li dẫn đến sự lười biếng l tự cho m堬nh l trung tm, tࢭnh kiu ngạo (tự mn), sự dốt n꣡t v v trഡch nhiệm. ng thường kết hợp hai tԭnh cch cuối v gọi chung lᠠ sự ngu ngốc. Sưu tầm

Ngy 22/8, sau gần một thng tࡡi khai quật di tch Chăm Pa tại Đ Nẵng, lần đầu ti�n đon khảo cổ pht hiện một hố trung tࡢm trong lng thp với nhiều hiện vật lạ m⡠ kết cấu cn gần như nguyn vẹn.> B⪭ ẩn kho bu 'khổng lồ' của vua Chm Trao đổi với VnExpress.net, ᠴng V Văn Thắng, Gim đốc Bảo t塠ng Điu khắc Chăm (TP Đ Nẵng) cho biết, hố nꠠy vung cạnh 4,25 m, su 2m v䢠 được lm bằng gạch Chăm. Trong lng hố được lấp đầy khoảng 30 m3 cಡt, sỏi xếp lớp. Khu hố trung tm chứa nhiều hiện vật lạ vừa được ph⢡t hiện. Ảnh: T Anh. Sau khi mc to꺠n bộ số ct, sỏi ra khỏi hố, đon khảo cổ tiếp tục phᠡt hiện 8 lm chia ra 8 hướng, nằm ở 4 g䵳c v cạnh. Trong mỗi lവm c xếp một vin gạch vu㪴ng nằm ln một vin đꪡ cuội trn. Giữa đy hố c⡲n st lại một dy đ㣡 cuội v thạch anh xếp thnh hࠬnh bn nguyệt. ng Thắng vᔠ cc cộng sự dự đon, rất cᡳ thể dy đ cuội n㡠y trước đy được xy theo h⢬nh trn nhưng do nhiều l do kh⽡c nhau m đến nay bị biến dạng. "Theo tn ngưỡng của người Chăm, ở 8 hướng c୳ 8 vị thần cai quản, do đ c thể đ㳢y l tn ngưỡng tୢm linh ni đến cc vị thần canh giữ", 㡴ng Thắng ni. Về quy m của kiến tr㴺c vừa pht hiện được, đon khảo cổ nhận định nhiều khả năng đᠢy l nền mng của một kiến tr೺c thp Chăm như nhiều khai quật trước đ. Tuy nhiᳪn theo ng Thắng, nếu căn cứ vo nền m䠳ng đồ sộ như vậy th nơi đy đ좣 từng tồn tại một thp Chăm rất lớn, c thể nᳳi phải l thp lớn nhất từ trước đến nay, cho thấy sự tồn tại một trung tࡢm tn gio của người Chăm từ thế kỷ 12. Đền th䡡p Chăm Pa nằm tại lng Phong Lệ (phường Ha Thọ Đ಴ng, Cẩm Lệ, Đ Nẵng) được khai quật giữa năm 2011, nhằm phục vụ cng tഡc bảo tồn, gio dục v du lịch. Tại đᠢy, cc nh khảo cổ phᠡt hiện một vng diện tch rộng lớn l魠 khu đền thp Chăm Pa cch đᡢy khoảng gần 1.000 năm. Giới chuyn mn đang tiếp tục giải m괣 cc hiện vật vừa tm thấy để cᬳ kế hoạch cho việc khai quật tiếp theo. Nguyễn Đng http://vnexpress.net/gl/xa-hoi/2012/08/dau-tich-thap-cham-co-lon-nhat-duoc-phat-hien/

Nh nghin cứu khoa học người Phડp Etienne Aymorier vo năm 1885 đ khai quật dưới lࣲng đất tại lng V cạnh Nha Trang khൡm ph ra một văn bia (khắc chữ trn phiến đ᪡ Granit) bằng Phạm ngữ (Snskrit) c nin đại v㪠o cuối thế kỷ thứ II sau cng nguyn. Tr䪪n văn bia ấy c ghi r c㵴ng trạng của một vị vua Sri-Mara, người đ khai sng ra một triều đại Vương Quốc Champa đầu ti㡪n. ối chiếu với sСch Thủy Kinh ch Trung Hoa đ nꣳi ở đoạn trn, ta thấy sử liệu của Trung Hoa v bia k꠽ đ khai quật được hon to㠠n giống nhau về khng gian v thời gian lập quốc.Nh䠢n vật Sri-Mara chnh l Khu Li�n.Trn văn bia Phạm ngữ của SambhuVarman (Phạm Phn Ch꠭) vo thế kỷ thứ XI c khắc t೪n một quốc gia cổ m trong sch Tࡢn đường Thư c đề cập đến u Dương Tu,Tổng kỳ đィ phin m ra Hꢡn ngữ l Chim Bઠ tức Champa ngy xưa.Người champa xuất thn từ người tiền thࢢn nam đảo cổ Malayo Polynsien ,tiền thn của tộc người nam đảo ng颠y nay,sống trn di bờ biển trải d꣠i bắc: từ đảo hải nam trung quốc, nam:b rịa-vũng tu ngࠠy nay.Đng gip biển champa( biển đ䡴ng), ty gip t⡢y lo. Người champa định cư trn dણi đất ny từ đầu những năm 2000 trước cng nguyപn.Ti liệu chnh xୡc nhất l những g cଲn lại của nền văn ha sa huỳnh. Từ thng tin đầu ti㴪n trong Nin gim 1909 của tập san Trường Viễn Đ꡴ng bc cổ về việc pht hiện “một kho chum khoảng 200 chiếc nằm cᡡch mặt đất khng su, trong một cồn c䢡t ven vng biển Sa Huỳnh” (huyện Đức Phổ tỉnh Quảng Ngi), đến nay h飠ng trăm di tch của nền văn ha n�y đ được tm thấy khắp c㬡c tỉnh ven biển miền Trung từ Thừa Thin Huế đến B꠬nh Thuận. Diện mạo của văn ha Sa Huỳnh, từ nguồn gốc đến cc giai đoạn ph㡡t triển, từ loại hnh di tch di vật đến đặc trưng văn h쭳a… ngy cng r࠵ nt .Suốt 100 năm qua l một cuộc t頬m kiếm khng mệt mỏi của cc nh䡠 khảo cổ, cc nh nghiᠪn cứu về một nền văn minh cch chng ta hẠng nghn năm. M.Vinet - một nh khảo cổ người Ph젡p - pht hiện những mộ chum đầu tin v᪠o năm 1909 v cũng l nơi xuất hiện những hiện vật c࠳ nin đại sớm nhất của văn ha Sa Huỳnh.Thật ra thuật ngữ “văn h곳a Sa Huỳnh” khng phải c ngay sau khi 䳴ng M.Vinet pht hiện khu mộ chum ny mᠠ phải đợi một thời gian di sau đ, khi bೠ La Barre - vợ một vin thuế quan Php ở Sa Huỳnh - vốn ham thꡭch trang sức đ qu vὠ thủy tinh trong chum nn đ huy động d꣢n đo khu mộ chum ở Ph Khương vຠ Thạnh Đức, mỗi nơi thu được 120 chiếc.Đến năm 1934, một nh khảo cổ học khc tࡪn M.Colani tiếp tục mở rộng khng gian ra cc v䡹ng ln cận như Ph Lu, Đồng Ph⺺ (Quảng Ngi), Tăng Long, Ph Nhuận (B㺬nh Định). Hng trăm mộ chum tương tự cũng được pht hiện qua đợt khai quật nࡠy. Năm 1935, b M.Colani đ cࣴng bố những pht hiện của mnh cᬹng cc đồng nghiệp trước đ tại một cuộc hội nghị tiền sử Viễn Đ᳴ng ở Manila (Philippines).Bo co của M.Colani lập tức thu h᡺t sự ch của c꽡c nh khảo cổ. Ci tࡪn Sa Huỳnh cng thuật ngữ “văn ha Sa Huỳnh” bắt đầu h鳬nh thnh v liࠪn tục mời gọi tất cả giới khảo cổ. Tuy nhin, hai cuộc chiến tranh suốt 30 năm sau đ đ곣 khng cho php họ thực hiện 䩽 định của mnh m phải đợi đến sau ng젠y giải phng miền Nam, cc nh㡠 khảo cổ VN mới lm tiếp những dang dở trước đ .Nền văn hೳa Sa Huỳnh ở miền Trung được giới khảo cổ pht hiện từ hơn nhiều năm trước.10 nh khoa học Đức - Việt tiến hᠠnh khai quật di chỉ Lai Nghi ở Điện Bn, Quảng Nam. Kết quả lần ny c࠹ng với hai đợt tiến hnh năm trước đ cho ra bức tranh văn hࣳa Sa Huỳnh chi tiết hơn.Từ trước năm 1975, cc nh khoa học đᠣ pht hiện ở vng Sa Huỳnh (Quảng Ngṣi) một di chỉ chứng minh tại đy đ từng tồn tại một nền văn h⣳a pht triển đồng thời với văn ha Đ᳴ng Sơn ở pha Bắc v văn h�a c Eo ở miền Nam, cӳ nin đại cch đꡢy t nhất 2.400-3.000 năm. Di vật tm thấy l� đồ ty tng ch顴n theo người chết được hỏa tng, đặt trong cc mộ chum bằng đất nung vᡠ chưa xc định được chủ nhn, v᢬ vậy giới khảo cổ tạm gọi đ l nền văn h㠳a Sa Huỳnh. Do hầu hết cc di chỉ đều l mộ tᠡng, lại tập trung ở vng duyn hải n骪n giới nghin cứu đon định rằng chủ nhꡢn của chng cư tr tại c꺡c hn đảo trn Th⪡i Bnh Dương, c tục hỏa t쳡ng v chn ở đất liền.Do hoഠn cảnh chiến tranh, những pht hiện về văn ha Sa Huỳnh cũng chỉ dừng lại đᳳ. Ring tại Quảng Nam, từ những năm sau 1985, Viện Khảo cổ học Việt Nam kết hợp với bảo tng tỉnh đꠣ đưa ln từ trong lng đất những kho t겠ng khảo cổ c lin quan đến nền văn h㪳a ny. Cc di vật xuất hiện ở nhiều nơi, đặc biệt dࡠy đặc ở Hội An, Điện Bn.Năm 1993-1995 với sự ti trợ của Tổ chức Toyota Foundation (Nhật Bản), Đại học Tổng hợp Hࠠ Nội đ thực hiện một cuộc khai quật khảo cổ lớn tại Hội An. Phạm vi khảo cổ trn b㪬nh diện 70 km2, ko di dọc theo s頴ng Thu Bồn.Kết quả c3 nghĩa từ cuộc khai quật ny l� ở đu c dấu vết văn hⳳa Sa Huỳnh th nơi đ c쳳 vết tch của văn ha Chăm Pa.�C thể nhận định đ c㣳 sự kế thừa no đ về mặt địa l೽ giữa cư dn hai nền văn ha...NgoⳠi ra, sự kiện tm thấy 2 đồng tiền Ngũ Th, Vương M칣ng nin đại thế kỷ 1, 2 trước cng nguy괪n, cng cc loại gốm văn in h顬nh học kiểu Hn Hoa Nam tại Hậu X, đᡣ xc định một quan hệ giao lưu giữa chủ nhn văn hᢳa Sa Huỳnh với bn ngoi. Đồng thời, nhiều hiện vật cũng cho thấy thấp thoꠡng những di chỉ cư tr nằm cng tầng văn h깳a với văn ha Sa Huỳnh... Tuy vậy với chừng đ chưa thể x㳡c nhận được chủ nhn văn ha Sa Huỳnh từ đⳢu đến; c quan hệ kế thừa với vương quốc Chăm Pa cổ đại sau ny hay kh㠴ng? Đợt khảo st lần ny của Viện Khảo cổ học Quốc gia Đức cᠹng Đại học Quốc gia H Nội tại di chỉ Lai Nghi (gip ranh với Hội An) lࡠ để lm sng tỏ những nghi vấn đࡳ.C một "trung tm thương mại" Hội An cổ đại.Tiến sĩ Andreas Reinecke, Trưởng đo㢠n khai quật Viện Khảo cổ chung v so snh thuộc Viện Khảo cổ học quốc gia Đức, cho biết, kết quả thu được từ khai quật tại Lai Nghi rất lớn vࡠ c nghĩa rất quan trọng. Trong ba đợt đ㽠o, nhm đ ph㣡t hiện khoảng 40 địa điểm c văn ha Sa Huỳnh, với 62 mẫu mộ chum v㳠 mộ đất cng hơn 10.000 di vật c gi鳡 trị. Trong đ số hạt cườm trang sức nhiều chưa từng c từ trước đến nay với 200 loại hạt chuỗi, chế t㳡c bằng 5 loại đ khc nhau; giᡡ trị l hai mề đay (medal) bằng đ đỏ h࡬nh chim nước v hổ chế tc rất tinh xảo, lần đầu tiࡪn được tm thấy tại cc di chỉ ở Đ존ng Nam .Gia trị nữa l 5 bộ đồ đồng (2 gương soi thời Hn), khuyࡪn tai vng chưa bao giờ tm được ở Việt Nam (di chỉ giồng Cଡ Vồ c, nhưng loại nhỏ, c h㳬nh dng khc) Nhiều loại trong đᡳ chứng tỏ rằng nghề tiểu thủ cng của cư dn v䢹ng ny rất pht triển. V࡭ dụ hai chiếc lọ gốm gần như nguyn vẹn được trang tr hoa văn tia mặt trời (thường thấy tr꭪n mặt trống đồng Đng Sơn) lạ mắt, rất đẹp bằng ba mu đỏ đen v䠠 trắng, gần như chưa từng pht hiện từ trước đến nay tại cc hố khai quật văn hᡳa Sa Huỳnh... Những g tm được tại đ쬢y, c thể khẳng định rằng Lai Nghi sẽ l một trung t㠢m khảo cổ lớn nhất về văn ha Sa Huỳnh của Việt Nam.A. Reinecke nhận định "chưa c g㳬 xc nhận c một mối liᳪn hệ giữa văn ha Sa Huỳnh muộn với văn ha Chăm Pa sớm, nhưng khả năng đ㳣 c một bộ phận cư dn văn h㢳a Sa Huỳnh tiếp tục sống v pht triển trong văn hࡳa Champa. By giờ chng t⺴i chưa c điều kiện so snh giữa hai nền văn h㡳a ny. Song c một điều chắn chắn lೠ, qua sự tương đồng của một số hiện vật tm thấy tại đy với di chỉ tại một số h좲n đảo trn vng biển Đ깴ng Nam (vm dụ khuyn tai ba mấu v hai đầu th꠺) th 2.500 năm trước đ c죳 cư dn từ đ đến miền Trung Việt Nam.Tuy vậy phⳡt hiện trong đợt khai quật khảo cổ ny hầu hết l di chỉ mộ tࠡng c nin đại từ thế kỷ 2 trước C㪴ng nguyn đến 300 năm sau Cng nguy괪n. C 3 di chỉ cư tr, nhưng chưa c㺳 nin đại chắc chắn, do vậy chưa thể coi đ l고 của văn ha Sa Huỳnh. C thể thời kỳ n㳠y người ta lm nh bằng tranh tre, gỗ nࠪn khng để lại vết tch. Quan trọng hơn cả l䭠 qua những hiện vật tm được c thể n쳳i rằng trong thời kỳ ny, Hội An đ l࣠ một trung tm kinh tế lớn thu ht từ v⺹ng ni dọc sng Thu Bồn, xuống duy괪n hải, từ văn ha Đng Sơn v㴠 từ Trung Hoa đến Ấn Độ".Văn ha Sa Huỳnh pht triển từ sơ kỳ đồng thau đến sơ kỳ đồ sắt, từ khoảng 2000 năm đến những thế kỷ trước C㡴ng nguyn. Qu trꡬnh hội tụ những nguồn gốc khc nhau đ tiến tới giai đoạn phᣡt triển cực thịnh của văn ha ny v㠠o khoảng 2.500 – 2.000 năm cch ngy nay. Chủ nhᠢn của văn ha Sa Huỳnh c quan hệ cội nguồn với c㳡c văn ha hậu kỳ đ mới – sơ kỳ đồng thau ven biển, được coi l㡠 những người Tiền M Lai - Đa đảo (Proto Malayo Polynesien). Trong qu tr㡬nh hnh thnh văn h젳a Sa Huỳnh c những lin hệ với những nh㪳m cư dn cng thời l⹠ những người “Tiền Mn – Khmer” hay Tiền Nam . Ngo䁠i ra suốt qu trnh phᬡt triển văn ha ny c㠲n c nhiều mối quan hệ giao lưu rộng ri với những văn h㣳a thời kim kh ở Đng Nam �. Qua đ c thể thấy chủ nh㳢n văn ha Sa Huỳnh ni tiếng Nam Đảo hay Malayo Polynesien nhiều hơn yếu tố Nam 㳁.Đặc trưng cơ bản của văn ha Sa Huỳnh l t㠡ng thức mộ chum, v suốt từ giai đoạn sớm đến muộn, tuy ở một vi địa điểm vẫn c⠳ sự hiện diện của mộ huyệt đất. Cc khu mộ phn bố tập trung ở những cồn cᢡt ven biển, lan dần ra cc đảo ven bờ, ngoi ra cᠲn phn bố ở vng đồng bằng v⹠ miền ni pha tꭢy. Di tch l những khu mộ t�ng rộng lớn gồm hng chục, hng trăm chum, v࠲ gốm chn đứng trong địa tầng. Loại hnh chum, v䬲 chủ yếu hnh trụ, hnh trứng, h쬬nh cầu đy bằng c nắp đậy hᳬnh nn cụt hay hnh lồng b㬠n. Đặc biệt trong cc mộ tng chum, vᡲ thuộc văn ha Sa Huỳnh t t㭬m thấy di cốt hay than tro hỏa tng, v vậy theo cᬡc nh nghin cứu tડng tục của cư dn Sa Huỳnh c thể lⳠ “chn tượng trưng”. Trong chum/v chứa nhiều đồ t䲹y tng gồm cc chất liệu đᡡ, gốm, sắt, đ qu, thủy tinh rất đa dạng về loại hὬnh: cng cụ lao động, vũ kh, đồ d䭹ng sinh hoạt, trang sức… Đặc trưng về di vật l sự phổ biến của cng cụ lao động bằng sắt, đồ gốm tഴ mu trang tr nhiều đồ ୡn hoa văn khắc vạch, đồ trang sức bằng đ ngọc, m nᣣo, thủy tinh vng, hạt chuỗi, khuyn tai ba mấu,khuy⪪n tai hai đầu th…Chủ nhn văn hꢳa Sa Huỳnh c nền kinh tế đa thnh phần, gồm trồng trọt tr㠪n nương rẫy v khai thc sản phẩm rừng nࡺi, trồng la ở đồng bằng, pht triển cꡡc nghề thủ cng, đnh bắt c䡡 ven biển v trao đổi bun bഡn với những tộc người trong khu vực Đng Nam v䁠 xa hơn, với Trung Quốc v Ấn Độ. Những di tch văn h୳a Sa Huỳnh ven biển đ c thể từng l㳠 những “tiền cảng thị” (như khu vực Hội An với di tch Hậu X chẳng hạn). D� rằng việc sản xuất gốm để xuất khẩu ở Đng Nam ,đặc biệt l䁠 ở Đại Việt v Xim, phડt triển kh mạnh mẽ vo thế kỷ XIV – XV, thường lᠠ với sự khởi đầu bất ngờ của kỹ thuật Trung Quốc v kết thc với kỹ thuật bản địa.ຠTuy nhin, lịch sử hải thương của khu vực Đng Nam 괁, kết hợp với những kết quả trong nghin cứu khảo cổ học ở cc quốc gia Đ꡴ng Nam trong thời gian gần đby, đ phần no bổ sung cho ch㠺ng ta những tư liệu quan trọng về sự xuất hiện của những sản phẩm gốm thương mại c nguồn gốc Đng Nam 㴁 . Về đồ gốm th hầu như tất cả cc ghi ch졩p về Champa trong Chufanchi (1225), Dauyi Zhilue (giữa thế kỷ XIV) v Yingua Shenglan (1416) đều chỉ ni đến việc nhập cೡc đồ sứ Trung Quốc. Những ti liệu trn hầu như kh઴ng nhắc đến những sản phẩm gốm ở Đng Nam .Lệnh cấm ho䁠n ton cc chuyến đi vࡠ bun bn vải hải ngoại được ban h䡠nh năm 1371 (năm thứ 3 nin hiệu Hồng Vũ) trong thời kỳ đầu thời nh Minh. Sau đ꠳, n lại được ti ban h㡠nh vi lần v cuối c࠹ng bị bi bỏ năm 1471 (năm thứ 6 nin hiệu Long Kh㪡nh). N3 ngăn cấm nghim ngặt những chuyến đi v bu꠴n bn hải ngoại của người Trung Quốc. Kết quả l, buᠴn bn gốm từ Trung Quốc bị hạn chế lớn trong thời kỳ ny. Gốm Thᠡi Lan, Việt Namv Champa xuất hiện ở cc vng bờ biển xung quanh biển nam Trung Quốc như để thay thế đồ gốm Trung Quốc. Di chỉ tiṪu biểu của thời kỳ ny l tࠠu đắm ngoi khơi đảo Palawan, được khai quật năm 1995. Đồ gốm Champa bao gồm đĩa celadon, bt men nࡢu với thn chiết yu v⪠ cc v men nᲢu của l G SⲠnh.Trong những năm gần đy, tại cc l⡲ gốm G Snh v⠠ một vi l gốm khಡc, tất cả đều ở quanh thủ đ Vijaya thuộc tỉnh Bnh Định ng䬠y nay, cc nh khảo cổ học đᠣt,m thấy những đồ gốm xuất khẩu như đĩa men v bt men celadon vࡠ cc hũ snh được sản xuất trong những thế kỷ XIV-XVII mᠠ khng hề c sự ph䳡t triển trước đ của kỹ thuật bản địa. Những mảnh vỡ của đồ gốm G S㲠nh đ được khai quật thấy ở Ai Cập, đảo Tioman ở Ma-lai-xia; Santa Ana v Calatagan ở Phi-lip-pin… v㠠 thường được tm thấy cng với những đồ sứ Trung Quốc. C칳 tiếng vang nhất l việc tm thấy hଠng trăm đồ gốm trng men celadon của G SᲠnh trong con tu đắm gần hn đảo Pandaran ở Phi-lip-pin.ಠ Khng nghi ngờ g nữa, những sản phẩm n䬠y bắt đầu c trước khi Đại Việt đnh chiếm Vijaya, thế nhưng những người thợ thủ c㡴ng thuộc tộc người no th cଲn chưa r. Chắc hẳn Champa cũng đ bị cuốn v壠o tro lưu sản xuất đồ gốm thương mại chung ở Đng Nam ഁ lục địa vo thời kỳ cuối Nguyn (1260-1368) vઠ đầu Minh (1368-1644), khi m việc xuất khẩu đồ sứ Trung Quốc bị giảm mạnh v khủng hoảng kinh tếଠvdoࠠlệnhcấm bun bn với nước ngo䡠i.Với việc phn phối rộng khắp bằng đường biển qua Ấn Độ Dương, đồ gốm Champa được khai quật từ địa điểm A1-Từ trn b⪡n đảo Sinai ở Hy Lạp, từ thnh phố cảng thời trung cổ của Julfar trong phạm vi của Ras al -Khaimab ở tiểu vương quốc Arập, từ di chỉ Juara trn đảo Tioman ở đảo Ma-lai-xia vઠ từ di chỉ mộ tng ở bn đảo Calatagan vᡠ tu đắm ở ngoi biển khơi củaࠠ đảo Pandanan,Phi-lip-pin. Đồ gốm Champa được xuất khẩu ra nước ngo i vo khoảng thế kỷ XV v việc sản xuất đồ gốm ở G࠲ Snh pht triển rất rực rỡ vࡠo thời gian ấy. Trong bất kỳ trường hợp no, th rଵ rng l kinh đ࠴ Champa đ c một mạng lưới bu㳴n bn vo thế kỷ XV, bao gồm cả Hy Lạp, Cᠡc Tiểu vương quốc Arập, Ma-lai-xia, quần đảo Phi-lip-pin.Thực tế ny đ x࣡c nhận sự rộng lớn của mạng lưới bun bn của䡠VQChampa tr*n biển.Đồ gốm khng giống với vải lụa, vẫn tồn tại trong cc di chỉ m䡠 khng bị phn hủy v䢠 biến mất, thậm ch ngay cả khi chng bị vỡ th�nh từng mảnh nhỏ. Khi cc khu vực (l) vᲠ nin đại sản xuất của một số đồ gốm khai quật đ được x꣡c định, chng sẽ l tư liệu qu꠽ gi để lm rᠵ nin đại v đặc trưng của ch꠭nh cc di chỉNằm ở vị tr trung độ tr᭪n con đường giao lưu quốc tế đng-ty, Trung Quốc với Ấn Độ v䢠 xa hơn, tới Địa Trung Hải, Đng Nam sớm trở th䁠nh một đầu mối mậu dịch hng hải quốc tế. Từ đầu cng nguyപn, những con thuyền của cư dn trong vng, thuyền của người Ấn, người Hoa c⹹ng với nền văn ha của họ đ thường xuy㣪n qua lại vng Đng Nam 鴁. Trn con đường giao lưu đ, Champa chiếm lĩnh một trong những vị tr곭 quan trọng v thuận lợi nhất. Cc cảng của Champa đࡳng vai tr như những cảng cuối cng trước khi những con thuyền vượt qua vịnh Bắc Bộ v⹠o vng biển Trung Hoa v l頠 nơi dừng chn đầu tin khi từ Trung Quốc đến Malacca, Vịnh Th⪡i Lan hay gần hơn l tới vng hạ lưu ch๢u thổ sng M K䪴ng m 7 thế kỷ đầu cng nguyപn thuộc vương quốc Ph Nam. C thể thấy hầu hết c鳡c tuyến đường biển đến Trung Hoa hay từ Trung Hoa đi qua Ấn Độ đều rẽ qua cc cảng biển Champa. Từ một đầu mối giao thng quan trọng, bờ biển Champa đᴣ sớm trở thnh một đầu mối giao thương, nơi trao đổi sản vật v sản phẩm với những thuyền bạn bࠨ qua lại. Champa hng mạnh nhất vo kho頠ng năm 800 đến năm 1000. Trong khoảng thời điểm đ, Người Chăm rất nổi tiếng trong việc bun b㴡n cc loại gia vị v tơ lụa với cᠡc nước như Trung Quốc, Nusantara ( Indonesia, Malaysia, brunei…ngy nay) v nước Abbasiah ở Baghdad (Bࠡt Đa- xứ 1001 đm).Vo khoảng năm 800, người Chăm được biết đến với tꠠi đi biển rất gỏi v những thương nhn tࢠi ba. Theo ng䠠Tan Sri Prof. Emeritus Dr. Ismail Hussein,chủ tịch hội nh văn Malaysia gọi tắt l (GAPENA) c࠳ ni. Vng biển m㹠 ngy nay được gọi l Biển Nam Trung Quốc thật sự trước kia được gọi lࠠ Biển Champa, n từng l một v㠹ng thương mại v vận chuyển quan trọng của người Chăm. Sự hng cường về thương mại v๠ vận chuyển của đế chế Champa nhanh chng được nổi tiếng v rất nhiều người biết đến kh㠴ng chỉ ở Nusantara m l toࠠn thể thế giới lc bấy giờ, dẫn đến vng biển n깠y được gọi với tn Biển Champa. Người Champa “c c곡i nhn về biển đng đắn, biết tham dự v캠 dấn thn tch cực v⭠o luồng thương mại quốc tế “, tận dụng những lợi thế đ để pht triển vương quốc của m㡬nh thnh một cường quốc trong khu vực. Hoạt động thương mại biển đ gࣳp phần quan trọng vo qu tr࡬nh tồn tại v pht triển của vương quốc Champa trong khoảng thời gian từ cuối thế kỷ X đến thế kỷ XV.Quan hệ thương mại của vương quốc Champa từ nửa cuối thếࡠkỉX đến thế kỉXV Trong suốt qu! trnh pht triển của m졬nh, vương triều Vijaya đ dy c㠴ng xy dựng cc mối quan hệ với c⡡c quốc gia vng hải đảo. Vương quốc Champa ngy c頠ng dự nhập mạnh mẽ vo sự pht triển chung của lịch sử khu vực. Những mối quan hệ được dࡠy cng xy dựng, một mặt nhằm củng cố vị thế của Champa đối với lịch sử khu vực,mặt kh䢡c tạo ra những tiền đề thuận lợi để Champa mở rộng thương mại v dự nhập ngy cࠠng mạnh mẽ hơn vo nền hải thương khu vực, nhằm b lấp cho những thiếu hụt của nền kinh tế trong nước.C๡c vua Champa rất c thức trong việc bu㽴n bn với người nước ngoi, tạo điều kiện lợi dụng vᠠ trọng dụng họ. Sau khi Quảng Đng bị ph hủy (758), việc l䡠m ăn với thương nhn người Hoa gặp kh khăn. Tr⳪n thực tế, từ 877 đến 951, Champa khng c quan hệ bang giao g䳬 với Trung Quốc v sự hỗn loạn cuối thời Đường. Trong thời gian đ, họ kịp thời mở của l쳠m ăn với thương nhn Hồi gio Arập đang ngang dọc khắp thế giới Đ⡴ng-Ty. Khi Quảng Đng được mở cửa lại dưới triều Hậu Chu (951-959) vⴠ sau đ l triều Tống (960 –1279), vua Đồng Đường liền x㠺c tiến lại mối quan hệ giữa hai nước thng qua những nh bu䠴n Hồi gio ở Panduranga. Người Hồi gio lᡠ những người quản l của khu bun b�n ở Panduranga. Những thương nhn Hồi gio n⡠y đ c những li㳪n hệ mật thiết với Vương triều Champa, được tiếp xc thường xuyn với vua Chăm vꪠ được vua Chăm trọng dụng. Những bằng chứng m P.Y.Manguin (1979) đ đưa ra cho thấy, trong những người thuộc đo࣠n sứ giả Champa sang Trung Quốc vo năm 951 v những năm sau đ࠳, c người mang tn bắt đầu bằng chữ Pu hay Bu biến 㪢m từ chữ Arập Abu. Năm 958, người đại diện chnh thức của vua Champa l người Hồi gi�o c tn l㪠 Abu Hasan (P’s Ho San ). ng đԣ thay mặt vua Chăm l Indravarman III (917-960) tặng hong đế Trung Hoa nước hoa hồng, cࠢy đn “ngọn lửa Hy Lạp “ v những vi蠪n đ qu. Năm 961, Abu Hasan trở lại Trung Hoa mang theo thư của vị vua mới lὠ Java Indravarman I, km theo những tặng phẩm được liệt k ra như gỗ trầm, ng誠 voi, vải lụa... v đặc biệt c 20 hũ Arập. Tất cả những tặng phẩm tr೪n c những thứ l của Champa, nhưng nhiều tặng phẩm như “nước hoa hồng“, ”đ㠨n Hy Lạp “ l hng của Arập thࠬ chắc chắn l sản phẩm thương mại được cc thương nhࡢn Hồi gio Arập đem đến trao đổi ở cc cảng Chăm. Đᡳ đều l những sản phẩm thương mại c được từ cೡc thương cảng của Champa .Về những mặt hng bun bഡn xuất khẩu của Champa trong thời kỳ ny, chng ta cຳ thể tham khảo cc loại hng hᠳa đ được trao đổi v mua b㠡n tại cảng -thị Hội An v cc cảng–thị khࡡc ở miền Trung như Thanh H (Thừa Thin- Huế ), Nước Mặn, Thị Nại (Bબnh Định )... trong cc thế kỷ XVII-XVIII; v sự phồn vinh của cᬡc cảng–thị ny đương thời c thể được xem như sự tೡi sinh của cc cảng - thị Champa vo những thế kỷ trước đᠳ. Về cc loại sản vật ở miền Trung Việt Nam vo thế kỷ XVI cᠳ thể tham khảo trong ChԢu Cận Lục : “... ng voi, sừng t, trầm hương, bạch ngọc hương, t઴ nhủ hương, biện hương, thổ cẩm trắng, thổ cẩm xanh, da tru, nhựa thng, sừng trⴢu, da hươu, nhung nai, da hươu ci, lng đuᴴi chim cng. Lng đu䴴i chim trĩ, hồ tiu, mật ong, sp vꡠng, dy my ...” .Những loại sản vật n⢠y, m phần lớn đều l lࠢm sản nn c thể được xem l고 những đặc sản của Champa vo những thế kỷ trước đ, được thu nhập bởi cư dೢn miền ngược rồi đem trao đổi với cư dn miền xui. Điều đⴳ cho thấy mối lin hệ kh chặt chẽ giữa cꡡc vương triều Champa với cc tộc người miền ni mẠ sợi dy lin kết c⪳ lẽ l những dng s಴ng chảy từ thượng nguồn ra biển rất phổ biến ở miền Trung Việt Nam. Việc giữ mối lin hệ bền chặt v lꠢu di giữa cc vương triều Champa với cࡡc tộc người miền ni đảm bảo cho vương quốc Champa c thể duy tr곬 được một sự cn bằng tương đối trong việc pht triển kinh tế, giữa kinh tế biển, kinh tế n⡴ng nghiệp v kinh tế lm nghiệp. Điều nࢠy cn c ⳽ nghĩa hơn nữa khi chng c thể đảm bảo những sản phẩm thương mại cho vương quốc Champa, để Champa c곳 thể duy tr những mối quan hệ thương mại, bun b촡n với cc quốc gia trong khu vực.Cc nhᡠ nghin cứu đ giải th꣭ch hệ thống chnh trị - kinh tế của vương quốc Champa theo một m h�nh được gọi “hệ thống trao đổi ven sng“. Theo m h䴬nh ny, ”hệ thống trao đổi ven sng“, cള một vng duyn hải để l骠m cơ sở cho một trung tm thương mại, thường tọa lạc ở một cửa sng. Đⴢy cũng l trung tm giao dịch hải thương quốc tế vࢠ l điểm kết nối giữa cc của sࡴng khc của cc v᡹ng ln cận. Cũng c những trung tⳢm thượng nguồn, đ l những điểm tập trung ban đầu của c㠡c nguồn hng c nguồn gốc từ những nơi ở xa s೴ng nước. Những nguồn hng ny được sản xuất ở cࠡc vng m c頡c dn cư sống trong cc bản l⡠ng ở miền thượng du hoặc thượng nguồn khng họp chợ. Sau đ nguồn h䳠ng ny được tập kết về cc trung tࡢm ở ven biển.Mỗi Mandala c ring một hệ thống trao đổi ven s㪴ng như vậy.Bin nin sử Trung Quốc từ thời kỳ Bắc Tống (960-1127) đꪣ chỉ ra rằng vo cuối thế kỷ X đ h࣬nh thnh những tuyến đường biển nối liền những địa điểm cư tr vູng biển ở quần đảo Phi-lip-pin, bờ biển Bắc của Đảo Borneo v Champa. Tống sử cho biết rằng vo năm 977, nhࠠ cầm quyền Brunei đ gửi qu biếu đến đế chế Trung Hoa v㠠 sứ giả của phi đon thᠴng bo với triều đnh của đế chế rằng May-i (đảo Midoro) cᬡch Borneo một khoảng 30 ngy đi thuyền. Năm 1003, phi đoࡠn được ghi lại sớm nhất mang qu biếu của Phi-lip-pin đi đến Trung Quốc từ Butuan. Tống sử m tả chഭnh thể ny ở đng bắc Mindanao như lഠ “một đất nước nhỏ trong biển ở pha Đng của Champa, xa hơn May-i, c� quan hệ thường xuyn với Champa nhưng rất hiếm khi với Trung Quốc. Nhiều thế kỷ sau, hng h꠳a thương mại được chuyn chở từ miền Trung Việt Nam dọc theo tuyến pha Bắc của Borneo, như được chứng minh bởi lꭴ hng trn con tઠu Pandanan, ở pha Ty Nam Phi-lip-pin.Ch�ng ta khng tm ra được những bằng chứng về mối quan hệ trực tiếp giữa Phi-lip-pin v䬠 Trung Quốc, t ra cho đến đầu nh Minh. Nhưng với Champa th� thường xuyn v khꠡ độc đo. Dường như Champa đ đᣳng vai tr độc quyền trong quan hệ với Phi-lip-pin một thời gian di (từ trước thế kỷ X đến XIII ). Do đ⠳, thương mại v cống nạp của Phi-lip-pin đến được Trung Quốc l th࠴ng qua Champa. ”Con đường của đồ gốm thương mại Quảng Đng c lẽ từ Trung Quốc tới Champa v䳠 rồi tới Butuan”. Champa đng vai tr trung gian l㲠 trạm trung chuyển đồ gốm giữa Trung Quốc với những miền định cư ở ra pha Đ쭴ng của biển Nam Trung Quốc như Ma-i, đảo Borneo v BuTuan. William Scott cũng đ đưa ra những cứ liệu lịch sử để minh chứng cho nhận xࣩt của Peter Burns v Roxanna Brown, trn cơ sở những ghi ch઩p của Tống Sử: “Đon triều cống đầu tin đến Trung Quốc dường như đi từ Buutan ngઠy 17-3-1001”. Năm 1007, Butuan thỉnh cầu với Hong đế Trung Hoa để được nhận một vị tr tương tự như Champa, nhưng lời thỉnh cầu bị từ chối với l୽ do l Butuan ở dưới trướng Champa. Chỉ vo khoảng thế kỷ XIII thࠬ con đường lin hệ trực tiếp LuZon v Fujian mới trở n꠪n phổ biến, trước đ tất cả cc việc bu㡴n bn với Trung Quốc đều đi bằng con đường của Champa. Nhiều khả năng, những con thuyền chạy trn v᪹ng biển Butuan-Champa l thuyền của Champa, bởi trong thời kỳ ny nghề đ࠳ng thuyền v đi biển của Champa đ rất ph࣡t triển v thủy thủ Champa l những người dࠠy dạn kinh nghiệm. Chămpa đ lợi dụng vị tr trung gian của m㭬nh giữa Phi-lip-pin v Trung Hoa để xc tiến những hoạt động thương mại.Biển Champa cຳ thể được xem l “sn chơi” của cࢡc tộc người Malayo Polynsien. Dấu vết của sự kiện ny vẫn được t頬m thấy ở những vng đất đai m ngay nay người M頣 Lai vẫn đang nấm quyền sở hữu, cụ thể l tiểu bang Kelantan của Malaysia. Sự nổi tiếng về th࠴ng thương qua lại giữa Champa v Malaysia lc bấy giờ mạnh đến nổi khiến vູng đất ny (bang Kelantan) được gọi l “ nơi dừng chࠢn của Chepa”. “ Chepa” ở đy l Champa ph⠡t m theo giọng địa phương của người Kelantan-Pattani. C lẽ ch⳺ng ta hy nn trả lịch sử về cho lịch sử. V㪠 những đứa con Melayo-polynesian(cụ thể l sắc dn Chăm) Vua Trࢠ Hoa Bồ Đ (1342-1360) ng thuộc vương triều thứ 12,Triều đại thứ 9,đꔳng đ ở thnh Vijaya(Đồ b䠠n,bnh định).ng chủ trương x씢y dựng kinh tế, ha hon với đại việt v⣠ khmer. Vương quốc ng trị v trải d䬠i từ dy hong li㠪n sơn pha bắc ,nam gip đến Đồng nai ng�y nay.Đng gip biển cham pa(biển đ䡴ng), ty gip t⡢y lo.Kinh tế pht triển dựa vࡠo nguồn đnh bắt thủy sản,nền nng nghiệp trồng lᴺa nước( giống la chim:ngắn ngꪠy, chịu hạn,trồng 2 vụ/1 năm nổi tiếng đng nam ,)sản suất gốm sứ sa huỳnh,đi䡪u khắc,cng nghiệp sx đồng, đồng thau pht triển rực rỡ,đội t䡠u thuyền hng mạnh,quản l một v魹ng biển chăm pa(biển đng)rộng lớn 3.500.000km2, cung cấp hng h䠳a cho một vng rng lớn Đ鴴ng ,ấn độ dương v ba tư,nổi tiếng với trầm hương, ngᠠ voi,hồ tiu, thổ cẫm, yến so, đồ mồi vꠠ ngọc trai Xuất khẩu.Đội tượng binh hằng ngn voi trận thiện chiến đnh lui cࡡc cuộc xm lược của khmer v đại việt x⠢m lấn bờ ci(Majumdar 1985: III, 4-8; 21-26).Cũng như phần lớn cc quốc gia Đ塴ng Nam khac trong lịch sử, Champa đ# chủ động dự nhập mạnh mẽ vo hệ thống thương mại khu vực để b lấp những thiếu hụt của nền kinh tế nước m๬nh, biến tiềm năng kinh tế bn ngoi thꠠnh bộ phận kinh tế quan trọng của mnh. C thể thấy rằng Champa c쳳 những mặt h ng c gi trị, đ㡡p ứng được nhu cầu của cc thị trườngTrung Quốc vᠠ Ty . Champa với c⁡c thế mạnh của mnh về vị tr địa l쭽,đội tu thuyền hng hậu, cũng như những mặt h๠ng thương mại c gi trị, kh㡴ng những đ trở thnh một trạm trung chuyển h㠠ng ha (Entrept)cho c㴡c thị trường lớn trn thế giới, m c꠲n l nguồn cung cấp hng h࠳a quan trọng cho nền thương mại khu vực v thế giới.Hoạt động thương mại thực sự trở thnh một thế mạnh vࠠ l nền tảng cho ton bộ nền kinh tế Champa.ࠠMột nguồn hng b mật mୠ người Champa thu mua từ Butuan (Phi-lip-pin) suốt nhiều thế kỷ m cc thương nhࡢn Trung Hoa khng hề hay biết. Vương quốc Champa đ c䣳 thể giấu Trung Quốc vị tr chnh x�c của Butuan. Champa muốn giữ b mật v đ�y l nơi sản xuất vng c࠳ quy m lớn v rất quan trọng. Những cuộc khai quật ở Butuan đưa ra được những bằng chứng về việc sản xuất v䠠ng trn quy m lớn, cả v괠ng thường v vng thau, đࠣ cho php chng ta thấy Champa l麠 một nguồn vng b mật mୠ Trung Quốc khng biết. Những mối lin hệ v䪠 quan hệ thương mại giữa Champa v Butuan chắc chắn đ cࣳ trước t nhất l từ thế kỷ X.Với việc khai th�c tối đa những nguồn lợi vốn l thế mạnh của mnh, cହng với việc dự nhập mạnh mẽ vo luồng thương mại khu vực v quốc tế, Champa trong một thời gian dࠠi trở thnh một cường quốc thương mại trong khu vực, đng vai trೲ l một trung tm liࢪn vng – trung tm thu gom v颠 phn phối hng h⠳a với chức năng trung chuyển giữa trung tm lin thế giới với c⪡c vng.Từ đ頢y, chng ta thấy một phần no cꠢu hỏi trong lịch sử champa: v sao champa lại c v쳠ng nhiều, trong khi đất nước họ khng c mỏ khai th䳡c vng.Mật độ phn bố vࢠ quy m cc di t䡭ch thp champa cho biết đ l᳠ những khu vực tụ cư đng đc v亠 lu đời, một x hội sức c⣳ nền sản xuất kh pht triển vᡠ do đ, vo giai đoạn cuối của nền văn h㠳a ny c thể đೣ hnh thnh một h젬nh thi “nh nước sơ khai” kiểu liᠪn minh bộ lạc. Cng trn địa b骠n m sau ny hࠬnh thnh nh nước Lࠢm Ấp – vương quốc Champa, mối quan hệ giữa văn ha Sa Huỳnh v văn h㠳a Champa được nhiều nh nghin cứu quan tઢm.Những năm gần đy, nhiều cuộc khai quật khảo cổ học đ được tiến h⣠nh nhằm tm hiểu mối quan hệ ny. Địa b젠n quan trọng l tỉnh Quảng Nam v đଢy được xem l trung tm của văn hࢳa Sa Huỳnh v văn ha Champa. Trong nhiều di t೭ch cc nh khảo cổ đᠣ tm thấy những mảnh gốm vừa mang đặc điểm của gốm Sa Huỳnh v cả đặc điểm gốm Champa. Đ젢y l nguồn tư liệu quan trọng để chứng minh con đường pht triển từ văn hࡳa Sa Huỳnh ln văn ha Champa. B곪n cạnh đ cc nh㡠 nghin cứu cũng chỉ ra từ thư tịch cổ một số “yếu tố Sa Huỳnh” trong x hội v꣠ văn ha Chaqmpa. Từ khng gian v㴠 thời gian, trn cơ sở những tư liệu khảo cổ học, đến nay c thể cho rằng nh고 nước Champa l sự tiếp nối văn ha Sa Huỳnh, được h೬nh thnh trn cốt lવi văn ha Sa Huỳnh dưới ảnh hưởng của những yếu tố văn ha Trung Hoa , Ấn Độ, Trung Đ㳴ng.Phn bố trn dải đất miền Trung Việt Nam nhưng trung t⪢m của văn ha Sa Huỳnh l khu vực Quảng Nam – Quảng Ng㠣i, cn khu vực Nam Trung Bộ, từ Ph Y⺪n đến Bnh Thuận những di tch v쭠 di vật thời tiền – sơ sử chỉ được pht hiện v nghiᠪn cứu từ sau năm 1975. Cho đến nay số lượng di tch ở khu vực ny kh�ng nhiều v c thể nೳi, tnh chất v diện mạo của “văn h�a Sa Huỳnh” ở đy c phần khⳡc biệt so với vng trung tm, kể cả giai đoạn nối tiếp từ văn h颳a Sa Huỳnh sang văn ha Champa. Văn ha khảo cổ ở đ㳢y c những nt độc lập nhất định so với v㩹ng trung tm của văn ha Sa Huỳnh. Ngay từ giai đoạn đồ đồng ở khu vực Khⳡnh Ha đ ph⣢n lập được một văn ha khảo cổ l “văn h㠳a Xm Cồn”.Theo cng tr㴬nh Văn ha Xm Cồn với tiền sử v㳠 sơ sử Khnh Ha thᲬ văn ha Xm Cồn l㳠 một văn ha khc Sa Huỳnh v㡠 sớm hơn “Sa Huỳnh cổ điển”. Xm Cồn l một văn h㠳a c nin đại sớm nhất thuộc thời đại kim kh㪭 ở Khnh Ha nᲳi ring v miền Trung Việt Nam n꠳i chung, mặc d chưa xuất hiện di vật bằng kim loại nhưng dựa vo sự tiến bộ của đồ gốm cũng như trong bối cảnh đồng đại của khu vực, văn h頳a Xm Cồn c thể được xem l㳠 mở đầu cho thời đại kim kh khu vực miền Trung. Tại tất cả cc di t�ch thuộc văn ha ny ho㠠n ton vắng mặt những di vật v sắc thࠡi văn ha đặc trưng của Sa Huỳnh như chum, v lớn, vũ kh㲭 cng cụ bằng sắt, khuyn tai hai đầu th䪺 v khuyn tai ba mấu… Đến giai đoạn muộn sơ kỳ thời đại Đồ Sắt, ở một số di tભch mộ v ở Nam Trung bộ như Ha DiⲪm (Cam Ranh, Khnh Ha), HᲲn Đỏ, Bu He (Bಬnh Thuận) c nhiều yếu tố khc biệt mộ chum v㡲 Sa Huỳnh điển hnh v thậm ch젭 cn c những yếu tố gần gũi với văn hⳳa Đồng Nai ở miền Đng Nam bộ như hnh d䬡ng chum, v mai tng, hiện tượng di cốt v⡠ than tro hiện hữu trong chum, v tng…Như vậy, văn h⡳a Sa Huỳnh với giai đoạn đỉnh cao l “Sa Huỳnh cổ điển” vo sơ kỳ đồ sắt cần được hiểu lࠠ kết quả hội tụ sự pht triển của từng khu vực trong cc giai đoạn thuộc thời Đồng thau trước đᡳ (khoảng 1.500 – 500 trước cng nguyn), cho đến nay biết được l䪠 ở Quảng Nam c Bu Tr㠡m, Quảng Ngi c Long Thạnh, B㳬nh Chu, C lao R⹩, đảo L Sơn, Bnh Định c� Bu Đỏ, Ph Yສn c G Ốc, G㲲 Bộng Dầu, Khnh Ha cᲳ Xm Cồn, Bch Đầm, H㭲n Tre, Ninh Thuận c Hn Đỏ, B㲬nh Thuận c Bu H㠲e, đảo Ph Qu… Ngo꽠i ra những pht hiện khảo cổ học ở Ty Nguyᢪn gần đy cũng gp phần chứng minh cho sự phⳡt triển “văn ha đa tuyến” ở khu vực miền Trung: văn ha Biển Hồ (Gia Lai), Lung Leng (Kon Tum), những di t㳭ch ở Đăk Lắk, Đăk Nng… đều thể hiện những đặc trưng ring biệt đồng thời vẫn c䪳 &ldq

Kiều Ngọc Quy*n San Jose, USA ngy 15 thng 11 năm 2012 ࡠ Thưa qy vị, Ti mong q괺y vị tha thứ cho ti,sỡ dĩ ti phải viết thật nhiều cho Dharma.Trước đ䴢y ti thật tnh t䬴n trọng hắn,trn trọng một người Chăm c học vị TS,nhưng hắn đⳣ lm ti thất vọng quഡ nhiều, hắn đ nu đời tư c㪹a ti từ khi HARAR Champaka mới xuất bản,nhưng ti ko bao giờ phản ứng tren mạng.t䴴i muốn đối mặt với hắn nhưng hắn trnh n v᩠ ni nhiều với đn em hắn về đơi tư của t㠴i,hơn nữa cứ dng BBT Champaka để che dấu thay v hắn.B鬢y giờ lạii đem đời tư ti để đnh phủ đầu t䡴i nữa.Ti ko nhịn nữa,Ti th䴡ch thức Dharma đi diện với ti tr㴪n mạng hay trực diện,nếu hắn ko dm l "THẰNG H᠈N".cho hăn khỏi quấy ph x hội Chăm tại Hᣣi ngoại.Ti vẫn biết, vềChampa học ti ko bằng hăn nhưng về mặt x䴣 hội v hnh chࠡnh cũng như vận dụng quần chng hắn ko đng lꡠm học tr của ti..Hắn giỏi Phⴡp ngữ nhưng chưa chắc hắn rnh từ Việt ngữ.Học vị l phương tiện cho hắn đi đến cứu cࠡnh,nhưng rồi cứu cnh của hắn la phương tiện cho ngươi đi sau v đᠴi khi người ta sẽ vượt qua ma hắn ko ngờ được.Chưa chắc học vị cao m xy dựng quần chࢺng được nếu kiu ngạo v trịch thượng coi quần ch꠺ng l đm nࡴ dịch.sử dụng mt bầy đệ tử a dua nịnh ht m䳬nh. Sau đy,ti cũng thⴠnh thật muốn cc thnh viᠪn Champaka đng lợi dụng việc g đ鬳 m đụng chạm đn tੴi m để ti khള xử,người duy nhất ti muốn chỉ mặt l Dharma. Xin th䠴ng cảm.TẠ ƠN QY VỊ. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Kiều Ngọc Quyڪn San Jose, USA ngy 16 thng 11 năm 2012 ࡠ Knh thưa qy vị, Theo b�i viết của MUSA POROME ngy 20/4/2012,chủ đ lਠ Thực trạng x hội Cham hm nay. 1-Kinh tế. 2-X㴣 hội. 3-Văn ha. Ti rất tr㴢n trọng v đồng tnh với bଠi viết nầy bởi n rất trung thực v r㠵 rng để cho nh cầm quyền VN vࠠ Campuchia, nơi c dn tộc Cham sinh sống,phải quan t㢢m nhiều hơn .Nhưng ti xin viết thm một số vấn đề tr䪭ch nơi website CHAMPAKA.NFO,t̴i cũng xin gp . v nhận định một c㠡ch khch quan v trung thực.Mong qᠺy vị thng cảm. BI KỊCH X HỘI CHĂM H䃔M NAY của MUSA POROME ngy 21/3/2012. *Sự biến đổi của thời cuộc : Trch "(..,,....)Sau khi chୡnh phủ Hoa kỳ ra chnh sch nh�n đạo(...)cứu xt nhưng t nh鹢n của chế độ cộng sản theo diện HO,th (...) " Theo đoạn văn ny người viết kh젴ng vui lng khi những HO qua MỸ. - Ti xin nⴳi rằng, thật may cho giới tr thức trẻ tai Hoa kỳ,nếu khng c� chng ti l괠 những người lớn sang Mỹ th dn tộc Cham c좲n bị xoy vo vᠲng quỷ đạo "XẢO QUYỆT" của DHARMA,bởi giới tr thức trẻ dựng chuynchưa c� đủ tầm nhn su xa v좠 rộng ri về chiu thức chồng ch㪩o của Dharma.Ti ni vậy ko c䳳 nghĩa l ch bai cડc bạn m sợ cc bạn chưa đủ kinh nghiệm về thủ đoạn ch࡭nh trị của một con người mưu m,bất nghĩa ko trừ thủ doạn bỉ ổi no miễn sao th䠢u tm lợi lc v㴠 danh nghĩa về mnh. Ti xin dẫn chứng: Anh NHUẬN l촠 thầy đ dạy tiếng PHP vだ chữ CHAM cho Dharma tại Php,nhưng v anh Nhuận chất phᬡt v thật th,trung thực vࠠ quảng đại nn bị Dharma chơi gi l겡i.Cn cc bạn trẻ,Dharma lật lừa kh⡴ng c g l㬠 kh cả. (QY vị sẽ thấy kết quả lời n㚳i của ti,nếu ai ra ngoi quỷ đạo của Dharma). *Những bi kịch x䠣 hội Cham: Trch "(....)c một nguy�n nhn chnh yếu đ⭳ l một loại tr thức Cham ra đi mang theo gia sản chống phୡ lẫn nhau sang Hải ngoại v sư say m quyền lưc thống trị người kh쪡c,tip tucf hnh nghề đạo đức giả vꠠ lc no cũng ꠴m bản chất bẩn thỉu ho danh với ho dan h lᡠm nh lnh tụ người Cham(....)" Thạt ra ko ai muốn chࣴng ph ngoại trừ Dharma v Champaka muốn dựng chuyện đẻ bᠴi nhọ người khc gy thᢪm nghi kỵ v hiềm khch lẫn nhau. Tr୭ch "(........) Họ sẵn sng luồng ci bất cứ ai nếu cຳ lợi cho họ(.........) để hnh thnh một b젨 phi ring đẻ phục vụ cho mục ti᪪u của họ với khu hiệu l đập ph⠡ những người Cham ko cng quan điểm với họ,tn họ l鴠m chủ nhn của x hội nầy,Họ l⣠ ai? ****HỌ L AI ? Nếu t4i cn ở VN,toi sẽ trả lời về nhn vật người Cham l⢠ THNH THẢO v VẠN THANH BNH> C̲n bn MỸ ti biết MUSA Thỏa muốn am chỉ 괔ng LƯU QUANG SANG nhưng v nhat gan ko dm n졳i thẳng ra.. Nhưng,ti dng chữ NHƯNG để cho qu. vị tự suy nghĩ,toi n乳i rất chan thật như sau : Ti l ch䠡u ng cố DԢn biễu TỪ CNG XUԂN,ku ng TỪ C괔NG THU bằng cậu--- ngoi ra ti cലn ng cậu l CỐ Thiếu t䠡 TỪ HƯU THƠM l bạn ch cốt của CỐ Th/tୡ D.T.SỞ Tranh cử Dn biểu năm 1972 ti vận động vⴠ đứng tn lm đại diện trong hồ sơ cho Ứng cử vi꠪n DƯƠNG tấn THI thay v XU씂N,v l vận động viࠪn rất cực đoan. Ti với SANG l䔠m sui gia khi qua MY sau năm năm. Nhưng sui gia la một lẻ, chuyn x hội l꣠ lẽ khc,nhiều vấn đ xᨣ hội nếu SANG tԴi sẵn sng đối lập nếu ti thഢy ko hợp l...Trong đời ti chỉ c 2 người t䳴i chịu khut phục l ᠴ Cậu THƠM v cố DB XUԂN,ngoai ra ko con ai lay chuyển ti theo . họ được..Nếu Musa Thỏa m chỉ 䡴 Sang l chưa chnh xୡc bởi ng Sang l con người ko luồng c䠺i,trnh n đụng chạm,cᩳ lẻ hơi hơi 3,4 OK..hơi hơ thi nha. Đoạn văn m Musa Thỏa viết n䠪n dnh cho Dharma l đ࠺ng nhất nhờ vậy mới qua Php học được thay v ở chiến trường. ( ko riᬪng sau nầy m từ khi cn bಪn VN năm 1968 ), BBT Champaka hon ton bࠪnh vực Dharma m li từ chuyện cũ năm xưa ra bഴi nhọ ng ta. như: 1/ Vấn đ"con heo quay" năm 1996 theo mặt T䨍N NGƯỠNG, ng SANG, chị MẬN,ng Đ䴔NG,v ng LƯU dều cള lỗi cả v l ban tổ chức KATE đ젣 thiế tn trọng những người MUSLIM.Đu c䢳 ring ng SANG.*về mặt x괣 hội--một buổi tiệc c nhiều mn ăn ngon,gi㳡 trị để đi thực khch ko ph㡢n biệt tn gio,t䡭n ngưỡng hoặc kin cử, ai ăn hay ko ăn ty . chọn,ko ngồi chung được th깬 ko bn ghế ngồi chỗ kh頡c,nhiều mon ăn dọn ra chủ tiệc cảm thy thoải mi hơn l⡡ thiếu mn trở thnh keo kiệt,bủn xỉn sợ tốn k㠩m lm khach hết vui. Nếu biết thng cảm với nhau,tha thứ cho nhau mഠ giải quyt vấn đề th vẫn tốt đẹp,ko đến nỗi IOC bị tan vỡ, " thương nhau nước đục cũng trong,ghet nhau nước chảy giữa dong cũng dơ ". 2/Vấn đề bầu ban quản trị mới của IOC,Tꬴi xin xc nhận ti,Phᴺ văn LƯU v Chu văn THỦ lࢠ những người chng đi danh xưng IOC ( International Office of Champa ) bởi từ office c䳳 nghĩa l VĂN PHNG ko hợp cho một cộng đồng Cham hiện nay đң đng người,hơn nữa một tập thể x hội ko phải l䣠 cng ty hay cơ quan g, xin thay từ COMMUNITY c䬳 nghĩa l cộng đồng,hoặc từ ORGANIZATION c nghĩa lೠ tổ chức.( Ti sẽ vit về phần nầy sau V/v t䪴i v Dharma trao đổi với nhau trươc một đm họp ) 3/V/đ TỐ cડo cố thiếu t SỞ năm 2001--2003.chuyn n᪢y ko đang ni nữa bởi đ vui vẻ v㣠 ha giải với nhau tốt đẹp,băng chứng cụ thể l đ⠡m tang theo truyền thống do Ph v Lưu đảm trch vꡠ anh Đức vẫn sinh hoạt trong hội Truyền thống VH Sacramento bnh thường. Đ 11 năm tr죴i qua rồi m Champaka vẫn nhắc lại,muốn khơi dậy sự hiềm khch với nhau. 4/V/đ chữ Cham taiKuala Lumpur thang 9/2006 cũng nhắc lại. VẤN ĐỀ LୂM GIA TN VIŠT THƯ CHO DHARMA thng 8,2010. Chuyện giữa Dharma v Gia Tᠢn từ 2010 ko lin quan đến champaka ,nhưng cung li 괴ng SAng vo,Tại sao DHARMA v Champaka th࠹ Ong Sang dai dẳng như vay. trch "(.....)v một t�n hip sĩ m như L.G.T깂N chưa lm được g cho dଢn tộc th kh m쳠 hạ được một tay kiếm chuyn nghiệp như Po Dharma,một người đ từng sống chết tr꣪n bi chin trường sung đạn gần 5 năm v㪠 hm nay vẫn hy sinh cuộc đời cho dn tộc Champa" Tăng bốc nhau qu䢡 cỡ,Gia Tn "m" nhưng Dharma "đui" c⹳ kh g đ㬢u với Gia Tn. "NĂM NĂM sống chết trn b⪣i chiến trường sng đạn" thật LO KHOꁉT v KHOE KHOANG,năm 1970 mới sp nhập quࡢn đi CPC,nawm1971 bị thương về nằm BV ower BIN H䊒A, năm 1972 sang Php học lm bᠠi toan thế no thnh 5 năm vậy. VỀ THࠀNH VĂN HONG v B VĂN ANH *BBT Anakhan champaka ng`y 21/3/2012. Thư của 2 người nầy viết cho Dharma ngy 10/11/2010 cung li ഴng SANG v ng TỶ vԠo để chữi, d thư đ viết c飡ch đay hơn 10 năm. CỰU DB TỪ CHỐI TIP XʚC VỚI PO DHARMA****BBT Champaka ngy 4/FEB 2012. ng SANG ko thԨm tiếp Dharma cung ko khỏi đem chuyện "Con heo quay", "v/đ Tranh cử DB năm 1972" v "V/đ kin tụng cố Th/Tડ SỞ" ra nữa. CỰU DB LƯU Q SANG PHỦ NHẬN LỄ RA MẮT SCH LỊCH SỬ CHAMPA***BBT champaka ng`y 21/1/2012. ng SANG ko tham dự ra mắt sԡch cung bị chữi.,vic nầy từ 9/2011 đến 2012 champaka vẫn cn chịu kh겳 ko ra. Sang ko tham dự ra mắt s锡ch bị chữi,cn ng DOHAMIDE ra mắt s┡ch cũng bị Champaka v Dharma chựi xối xả,lam sao đay hả qu vị. Chưa kể chữi Chế LINH,ko tham gia đại hội 2007,r୴i đi ht VN cung bị Champaka bᴴi nhọ v chựi bới. KO ai khỏi bị chựi cả như LỘ MINH TRẠI, INRASARA,TỪ CNG PHԚ QUANG ĐẠI CẨN. KNH MONG QU. VỊ ĐỌC B̀I NẦY M PH
N XT CHO*****CHAMPAKA vɠ DHARMA như thế no mới vừa lng.Cam ơn qu. vi. KIỀU NGỌC QUYᲊN