Tổng hợp

Kiều Ngọc Quy*n San Jose, USA ngy 15 thng 11 năm 2012 ࡠ Thưa qy vị, Ti mong q괺y vị tha thứ cho ti,sỡ dĩ ti phải viết thật nhiều cho Dharma.Trước đ䴢y ti thật tnh t䬴n trọng hắn,trn trọng một người Chăm c học vị TS,nhưng hắn đⳣ lm ti thất vọng quഡ nhiều, hắn đ nu đời tư c㪹a ti từ khi HARAR Champaka mới xuất bản,nhưng ti ko bao giờ phản ứng tren mạng.t䴴i muốn đối mặt với hắn nhưng hắn trnh n v᩠ ni nhiều với đn em hắn về đơi tư của t㠴i,hơn nữa cứ dng BBT Champaka để che dấu thay v hắn.B鬢y giờ lạii đem đời tư ti để đnh phủ đầu t䡴i nữa.Ti ko nhịn nữa,Ti th䴡ch thức Dharma đi diện với ti tr㴪n mạng hay trực diện,nếu hắn ko dm l "THẰNG H᠈N".cho hăn khỏi quấy ph x hội Chăm tại Hᣣi ngoại.Ti vẫn biết, vềChampa học ti ko bằng hăn nhưng về mặt x䴣 hội v hnh chࠡnh cũng như vận dụng quần chng hắn ko đng lꡠm học tr của ti..Hắn giỏi Phⴡp ngữ nhưng chưa chắc hắn rnh từ Việt ngữ.Học vị l phương tiện cho hắn đi đến cứu cࠡnh,nhưng rồi cứu cnh của hắn la phương tiện cho ngươi đi sau v đᠴi khi người ta sẽ vượt qua ma hắn ko ngờ được.Chưa chắc học vị cao m xy dựng quần chࢺng được nếu kiu ngạo v trịch thượng coi quần ch꠺ng l đm nࡴ dịch.sử dụng mt bầy đệ tử a dua nịnh ht m䳬nh. Sau đy,ti cũng thⴠnh thật muốn cc thnh viᠪn Champaka đng lợi dụng việc g đ鬳 m đụng chạm đn tੴi m để ti khള xử,người duy nhất ti muốn chỉ mặt l Dharma. Xin th䠴ng cảm.TẠ ƠN QY VỊ. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Kiều Ngọc Quyڪn San Jose, USA ngy 16 thng 11 năm 2012 ࡠ Knh thưa qy vị, Theo b�i viết của MUSA POROME ngy 20/4/2012,chủ đ lਠ Thực trạng x hội Cham hm nay. 1-Kinh tế. 2-X㴣 hội. 3-Văn ha. Ti rất tr㴢n trọng v đồng tnh với bଠi viết nầy bởi n rất trung thực v r㠵 rng để cho nh cầm quyền VN vࠠ Campuchia, nơi c dn tộc Cham sinh sống,phải quan t㢢m nhiều hơn .Nhưng ti xin viết thm một số vấn đề tr䪭ch nơi website CHAMPAKA.NFO,t̴i cũng xin gp . v nhận định một c㠡ch khch quan v trung thực.Mong qᠺy vị thng cảm. BI KỊCH X HỘI CHĂM H䃔M NAY của MUSA POROME ngy 21/3/2012. *Sự biến đổi của thời cuộc : Trch "(..,,....)Sau khi chୡnh phủ Hoa kỳ ra chnh sch nh�n đạo(...)cứu xt nhưng t nh鹢n của chế độ cộng sản theo diện HO,th (...) " Theo đoạn văn ny người viết kh젴ng vui lng khi những HO qua MỸ. - Ti xin nⴳi rằng, thật may cho giới tr thức trẻ tai Hoa kỳ,nếu khng c� chng ti l괠 những người lớn sang Mỹ th dn tộc Cham c좲n bị xoy vo vᠲng quỷ đạo "XẢO QUYỆT" của DHARMA,bởi giới tr thức trẻ dựng chuynchưa c� đủ tầm nhn su xa v좠 rộng ri về chiu thức chồng ch㪩o của Dharma.Ti ni vậy ko c䳳 nghĩa l ch bai cડc bạn m sợ cc bạn chưa đủ kinh nghiệm về thủ đoạn ch࡭nh trị của một con người mưu m,bất nghĩa ko trừ thủ doạn bỉ ổi no miễn sao th䠢u tm lợi lc v㴠 danh nghĩa về mnh. Ti xin dẫn chứng: Anh NHUẬN l촠 thầy đ dạy tiếng PHP vだ chữ CHAM cho Dharma tại Php,nhưng v anh Nhuận chất phᬡt v thật th,trung thực vࠠ quảng đại nn bị Dharma chơi gi l겡i.Cn cc bạn trẻ,Dharma lật lừa kh⡴ng c g l㬠 kh cả. (QY vị sẽ thấy kết quả lời n㚳i của ti,nếu ai ra ngoi quỷ đạo của Dharma). *Những bi kịch x䠣 hội Cham: Trch "(....)c một nguy�n nhn chnh yếu đ⭳ l một loại tr thức Cham ra đi mang theo gia sản chống phୡ lẫn nhau sang Hải ngoại v sư say m quyền lưc thống trị người kh쪡c,tip tucf hnh nghề đạo đức giả vꠠ lc no cũng ꠴m bản chất bẩn thỉu ho danh với ho dan h lᡠm nh lnh tụ người Cham(....)" Thạt ra ko ai muốn chࣴng ph ngoại trừ Dharma v Champaka muốn dựng chuyện đẻ bᠴi nhọ người khc gy thᢪm nghi kỵ v hiềm khch lẫn nhau. Tr୭ch "(........) Họ sẵn sng luồng ci bất cứ ai nếu cຳ lợi cho họ(.........) để hnh thnh một b젨 phi ring đẻ phục vụ cho mục ti᪪u của họ với khu hiệu l đập ph⠡ những người Cham ko cng quan điểm với họ,tn họ l鴠m chủ nhn của x hội nầy,Họ l⣠ ai? ****HỌ L AI ? Nếu t4i cn ở VN,toi sẽ trả lời về nhn vật người Cham l⢠ THNH THẢO v VẠN THANH BNH> C̲n bn MỸ ti biết MUSA Thỏa muốn am chỉ 괔ng LƯU QUANG SANG nhưng v nhat gan ko dm n졳i thẳng ra.. Nhưng,ti dng chữ NHƯNG để cho qu. vị tự suy nghĩ,toi n乳i rất chan thật như sau : Ti l ch䠡u ng cố DԢn biễu TỪ CNG XUԂN,ku ng TỪ C괔NG THU bằng cậu--- ngoi ra ti cലn ng cậu l CỐ Thiếu t䠡 TỪ HƯU THƠM l bạn ch cốt của CỐ Th/tୡ D.T.SỞ Tranh cử Dn biểu năm 1972 ti vận động vⴠ đứng tn lm đại diện trong hồ sơ cho Ứng cử vi꠪n DƯƠNG tấn THI thay v XU씂N,v l vận động viࠪn rất cực đoan. Ti với SANG l䔠m sui gia khi qua MY sau năm năm. Nhưng sui gia la một lẻ, chuyn x hội l꣠ lẽ khc,nhiều vấn đ xᨣ hội nếu SANG tԴi sẵn sng đối lập nếu ti thഢy ko hợp l...Trong đời ti chỉ c 2 người t䳴i chịu khut phục l ᠴ Cậu THƠM v cố DB XUԂN,ngoai ra ko con ai lay chuyển ti theo . họ được..Nếu Musa Thỏa m chỉ 䡴 Sang l chưa chnh xୡc bởi ng Sang l con người ko luồng c䠺i,trnh n đụng chạm,cᩳ lẻ hơi hơi 3,4 OK..hơi hơ thi nha. Đoạn văn m Musa Thỏa viết n䠪n dnh cho Dharma l đ࠺ng nhất nhờ vậy mới qua Php học được thay v ở chiến trường. ( ko riᬪng sau nầy m từ khi cn bಪn VN năm 1968 ), BBT Champaka hon ton bࠪnh vực Dharma m li từ chuyện cũ năm xưa ra bഴi nhọ ng ta. như: 1/ Vấn đ"con heo quay" năm 1996 theo mặt T䨍N NGƯỠNG, ng SANG, chị MẬN,ng Đ䴔NG,v ng LƯU dều cള lỗi cả v l ban tổ chức KATE đ젣 thiế tn trọng những người MUSLIM.Đu c䢳 ring ng SANG.*về mặt x괣 hội--một buổi tiệc c nhiều mn ăn ngon,gi㳡 trị để đi thực khch ko ph㡢n biệt tn gio,t䡭n ngưỡng hoặc kin cử, ai ăn hay ko ăn ty . chọn,ko ngồi chung được th깬 ko bn ghế ngồi chỗ kh頡c,nhiều mon ăn dọn ra chủ tiệc cảm thy thoải mi hơn l⡡ thiếu mn trở thnh keo kiệt,bủn xỉn sợ tốn k㠩m lm khach hết vui. Nếu biết thng cảm với nhau,tha thứ cho nhau mഠ giải quyt vấn đề th vẫn tốt đẹp,ko đến nỗi IOC bị tan vỡ, " thương nhau nước đục cũng trong,ghet nhau nước chảy giữa dong cũng dơ ". 2/Vấn đề bầu ban quản trị mới của IOC,Tꬴi xin xc nhận ti,Phᴺ văn LƯU v Chu văn THỦ lࢠ những người chng đi danh xưng IOC ( International Office of Champa ) bởi từ office c䳳 nghĩa l VĂN PHNG ko hợp cho một cộng đồng Cham hiện nay đң đng người,hơn nữa một tập thể x hội ko phải l䣠 cng ty hay cơ quan g, xin thay từ COMMUNITY c䬳 nghĩa l cộng đồng,hoặc từ ORGANIZATION c nghĩa lೠ tổ chức.( Ti sẽ vit về phần nầy sau V/v t䪴i v Dharma trao đổi với nhau trươc một đm họp ) 3/V/đ TỐ cડo cố thiếu t SỞ năm 2001--2003.chuyn n᪢y ko đang ni nữa bởi đ vui vẻ v㣠 ha giải với nhau tốt đẹp,băng chứng cụ thể l đ⠡m tang theo truyền thống do Ph v Lưu đảm trch vꡠ anh Đức vẫn sinh hoạt trong hội Truyền thống VH Sacramento bnh thường. Đ 11 năm tr죴i qua rồi m Champaka vẫn nhắc lại,muốn khơi dậy sự hiềm khch với nhau. 4/V/đ chữ Cham taiKuala Lumpur thang 9/2006 cũng nhắc lại. VẤN ĐỀ LୂM GIA TN VIŠT THƯ CHO DHARMA thng 8,2010. Chuyện giữa Dharma v Gia Tᠢn từ 2010 ko lin quan đến champaka ,nhưng cung li 괴ng SAng vo,Tại sao DHARMA v Champaka th࠹ Ong Sang dai dẳng như vay. trch "(.....)v một t�n hip sĩ m như L.G.T깂N chưa lm được g cho dଢn tộc th kh m쳠 hạ được một tay kiếm chuyn nghiệp như Po Dharma,một người đ từng sống chết tr꣪n bi chin trường sung đạn gần 5 năm v㪠 hm nay vẫn hy sinh cuộc đời cho dn tộc Champa" Tăng bốc nhau qu䢡 cỡ,Gia Tn "m" nhưng Dharma "đui" c⹳ kh g đ㬢u với Gia Tn. "NĂM NĂM sống chết trn b⪣i chiến trường sng đạn" thật LO KHOꁉT v KHOE KHOANG,năm 1970 mới sp nhập quࡢn đi CPC,nawm1971 bị thương về nằm BV ower BIN H䊒A, năm 1972 sang Php học lm bᠠi toan thế no thnh 5 năm vậy. VỀ THࠀNH VĂN HONG v B VĂN ANH *BBT Anakhan champaka ng`y 21/3/2012. Thư của 2 người nầy viết cho Dharma ngy 10/11/2010 cung li ഴng SANG v ng TỶ vԠo để chữi, d thư đ viết c飡ch đay hơn 10 năm. CỰU DB TỪ CHỐI TIP XʚC VỚI PO DHARMA****BBT Champaka ngy 4/FEB 2012. ng SANG ko thԨm tiếp Dharma cung ko khỏi đem chuyện "Con heo quay", "v/đ Tranh cử DB năm 1972" v "V/đ kin tụng cố Th/Tડ SỞ" ra nữa. CỰU DB LƯU Q SANG PHỦ NHẬN LỄ RA MẮT SCH LỊCH SỬ CHAMPA***BBT champaka ng`y 21/1/2012. ng SANG ko tham dự ra mắt sԡch cung bị chữi.,vic nầy từ 9/2011 đến 2012 champaka vẫn cn chịu kh겳 ko ra. Sang ko tham dự ra mắt s锡ch bị chữi,cn ng DOHAMIDE ra mắt s┡ch cũng bị Champaka v Dharma chựi xối xả,lam sao đay hả qu vị. Chưa kể chữi Chế LINH,ko tham gia đại hội 2007,r୴i đi ht VN cung bị Champaka bᴴi nhọ v chựi bới. KO ai khỏi bị chựi cả như LỘ MINH TRẠI, INRASARA,TỪ CNG PHԚ QUANG ĐẠI CẨN. KNH MONG QU. VỊ ĐỌC B̀I NẦY M PH
N XT CHO*****CHAMPAKA vɠ DHARMA như thế no mới vừa lng.Cam ơn qu. vi. KIỀU NGỌC QUYᲊN

By Sakaya Tr??ng V?n Món   (Ngu?n: Facebook)     Katé Ch?m n?m 2011 ch?m d?t ?ã ?? l?i nhi?u ?n t??ng trong lòng khán gi? c?ng nh? nh?ng ng??i d? h?i. Th?i gian và không gian Katé ngày càng lan r?ng t?a ngát h??ng, tung bay kh?p m?i mi?n. Katé Ch?m không còn gi?i h?n m?t ngày, hai ngày ? palei Phan Rang, Phan Rí, Pajai n?ng gió mà ?ã v??n ??n ch?n th? thành Sài Gòn – C?n Gi? và c? n??c M?, Pháp. “Katé – Palei Ch?m” ?ã tr? thành kh?u hi?u m?i g?i, cu?n hút du khách th?p ph??ng.   D?u bi?t r?ng Katé nào c?ng m?a! Katé nào c?ng ca hát nh?y múa, ?á bóng! Katé nào c?ng ?n th?t v?t, cari bún và u?ng bia nh? nhau. Tuy nhiên n?u n?m nào không ???c tham d? Katé thì c?m th?y thi?u và tr?ng v?ng. Linh h?n Katé - Ramawan ?ã tr? thành b?t di?t trong tâm h?n m?i ng??i Ch?m.   Tôi ?ã t?ng làm vi?c 16 n?m ? Ninh Thu?n, nh?ng không n?m nào ?n ???c m?t mùa Katé tr?n v?n nh? n?m nay. Th??ng m?i n?m làm l? h?i Katé, tôi ? c? quan ph?i t?t b?t lo t? ch?c Katé cho bà con. ??c bi?t, ??n ngày Katé tôi ph?i ti?p và h??ng d?n nhi?u ?oàn nghiên c?u, khách tham quan. ??a h? tham d?, gi?i thi?u ?? h? hi?u v? Katé Ch?m. Khi ch??ng trình kh?o sát l? h?i c?a các ?oàn k?t thúc, thì l? Katé ?ã ch?m d?t. Tôi ?n Katé khá mu?n màng? V? làng không khí Katé ?ã chìm l?ng. H?t Katé ??ng sau tôi là nh?ng kho?ng tr?ng.   N?m 2004 tôi b?t ??u ?i h?c n??c ngoài và sau ?ó n?m 2009 v? công tác ? Sài Gòn. Th?i gian ? n??c ngoài h?n 4 n?m, tôi v?ng Katé 4 l?n. Mãi ??n n?m 2011, tôi m?i ???c t? do, tho?i mái d? m?t mùa Katé tr?n v?n ? c? 4 vùng: Katé Phan Rang, Katé B?c Bình, Katé &Ramawan Tp HCM; Katé c?a Công ty c? ph?n Khánh S?n ? C?n Gi?.     Katé Phan Rang     Katé Phan Rang lúc nào c?ng m? ??u.Vào ngày 26/9/2011, tôi t? Sài Gòn cùng ?oàn ngo?i giao Vi?t Nam và Campuchia ??n th?m Katé làng Ch?m. Chi?u ngày 26/9/2011 chúng tôi ??n th?m l? ?ón r??c y trang c?a Po Ina Nagar ? H?u ??c. Không khí Katé ? ?ây v?n không thay ??i, v?n r?o r?c, háo h?c nh? x?a. C?ng là màng múa t?p th? truy?n th?ng hàng tr?m ng??i ?? chào ?ón quan khách, r?i ??n ?á bóng, t?ng nhà t? ch?c ti?p ?ãi khách linh ?ình. K?t thúc màng múa, chúng tôi ??n th?m ??n Danaok Po Ina Nagar. ? ?ó có m?t nh?ng tu s?- ban t? l? Katé.Tr??c c?a và trong ??n có ki?u khiêng. Trong ??n có Po Adhia, Kadhar, Pajau m?c áo tr?ng, kh?n ?? và vài ng??i Raglai ng?i ch?m nhau ? góc ??n r?t matuei madhar, ch?ng ai quan tâm m?c dù h? là t?ng l?p hoàng gia. Tôi th?y m?i th? không thay ??i, ch? có vài ch?c s?c thay ??i. Po Adhia và Kadhar- nh?ng ng??i tr? trì t? l? ? ?ây mà tôi ?ã t?ng g?p h? 6 n?m v? tr??c bây gi? ?ã m?t. S? còn l?i, m?c dù tu?i già s?c y?u, qua nhi?u n?m xa cách h? v?n nh?n ra tôi nh? ngày nào.Th?t c?m ??ng,tay b?t m?t m?ng h? h?i. Trong ch?n linh thiêng này không cho phép nói chuy?n nhi?u v?i nhau. Vài l?i th?m h?i, ch?p vài ki?u ?nh l?u ni?m v?i nh?ng tu s?, chúng tôi t?m bi?t các c? và r?i làng H?u ??c.   ?oàn chúng tôi v? Phan Rang, ghé th?m Trung tâm Nghiên c?u V?n hoá Ch?m Ninh Thu?n. Trung tâm này ???c nhà n??c xây d?ng l?i khan trang b? th? v?i ki?n trúc r?t l?, không x?p ???c vào lo?i ki?n trúc nào. Chúng tôi ???c m?i vào xem nhà tr?ng bày, nhân viên thuy?t minh b?ng ti?ng Vi?t nên khách Campuchia không hi?u. ?oàn yêu c?u thuy?t minh b?ng ti?ng Ch?m nh?ng nhân viên ? ?ây không ai ?áp ?ng ???c. Th?y v?y ông giám ??c Trung tâm ti?p l?i và thuy?t minh m?t tràn b?ng ti?ng Ch?m pha l?n ph?n l?n ti?ng Vi?t nên ng??i Ch?m Campuchia c?ng không hi?u ông ?y nói gì. Cu?i cùng tôi ??ng ra thuy?t minh thay.Vào Trung tâm này tôi th?y ch? có ngôi nhà m?i, còn hi?n v?t tr?ng bày ? ?ây v?n không thay ??i so v?i nh?ng n?m tr??c ?ó. Cách tr?ng bày hi?n v?t ? ?ây gi?ng nh? cách tri?n lãm m?t phòng tranh t??ng c?a m?t ho? s? h?n là cách tr?ng bày hi?n v?t c?a b?o tàng hay nhà tr?ng bày di s?n v?n hoá.   Sáng ngày 27/10/2011, ?oàn chúng tôi lên th?m Katé tháp Po Klaong Garai. C?nh ??u tiên nh?n th?y là, ngày h?i l?n c?a dân t?c Ch?m nh?ng nh?c tr? Vi?t phát lên loa inh ?i. C? ??, vàng, xanh bay ph?t ph?i, ch?c ch?n ?ó c?ng không ph?i nh?ng lá c? Ch?m. Ng??i Kinh bán hàng rong, vé s?, trò ch?i ?? ?en r?t nhi?u. Khi ?oàn xe chúng tôi ghé vào ???ng lên tháp, ngay c?ng chào g?p bãi rác to. Nhân viên ch?n xe l?i, không cho lên tháp ti?p m?c dù xe chúng tôi có bi?n s? ngo?i giao và g?n còi hú trên mui. Lúc ?ó chúng tôi không mu?n s? d?ng uy quy?n c?a mình mà âm th?m t?p xe ??u ngay bên c?nh bãi rác.   R?i kh?i xe, chúng tôi chen chút m?t h?i lâu c?ng ???c lên tháp. Kho?ng 8.30h l? Katé khai m?c. Ông bí th?, ch? t?ch t?nh gì ?ó ??c di?n v?n khai m?c và t?ng quà cho ch?c s?c. Sau ?ó ti?t m?c trình di?n v?n ngh? l? h?i Katé Ch?m. C?nh ? ?ây m?t tr?t t? ?ã di?n ra m?y n?m nay nh?ng chính quy?n, ban t? ch?c l? h?i Katé ch?a có gi?i pháp. Nh?ng nhà nhi?p ?nh, camera ?ông ?úc, chen l?ng ch?p ch?p quay quay, b??c ngang qua c? ?? chu?n b? cúng c?a các ông tu s?. Tôi t??ng nh? m?i n?m ? t?nh, Katé phong phú l?m nh?ng không ng? n?m nay ch? có hai ti?t m?c. M?t múa qu?t truy?n th?ng Ch?m và múa Mã La c?a ng??i Raglai. Sau ch??ng trình v?n ngh?, BTC Katé tuyên b? k?t thúc. T? ?ó làm cho m?i ng??i h?t h?n. Có m?t nam di?n viên ?i?n ?nh r?t n?i ti?ng ??ng c?nh tôi, ông h?i ch??ng trình Katé k?t thúc h?. Tôi tr? l?i, ?úng v?y. Ông nói sao b?n tôi k? l? h?i Katé phong phú l?m mà, ch? v?y thôi ?! Tôi h?i l?i, ngh? s? tham gia Katé l?n ??u tiên h?. Ông tr? l?i vâng! Tôi c?ng c?m nh?n nh? v?y, không th?y Katé n?m nào mà t? nh?t nh? n?m nay ? ??n tháp. T? ngày ??n tháp Po Klaong Gariai b? nhà n??c qu?n lí Katé ngày càng xu?ng c?p tr?m tr?ng. Vì nhà n??c luôn ph? thu?c vào ti?n. N?m nào nhà n??c có kinh phí thì Katé ???c t? ch?c hoành tráng, sôi ??ng. N?m nào không có kinh phí thì Katé t? nh?t. N?u c? ?à nh? th?, Katé Ch?m s? r?t b?p bênh và cu?i cùng s? phai nh?t.   Ng??c l?i tr??c n?m 1990, tháp Ch?m ch?a b? nhà n??c qu?n lí, làng Ch?m t? ??ng t? ch?c Katé r?t hay.Tr??c ngày Katé m?t ngày, Ban t? ch?c huy ??ng dân làng h?c sinh, sinh viên làm v? sinh tháp, phát cây d?n c?, làm gì có c?nh t??ng b?i rác h?i hùng kia tr??c c?ng tháp. Ch??ng trình Katé do chính ng??i Ch?m t? ch?c. M?i làng Ch?m ??u có ??i v?n ngh?. ??n ngày Katé h? lên tháp ??ng kí v?i BTC l? h?i ?? bi?u di?n. Khi l? khai m?c Katé xong, ??i v?n ngh? t?ng thôn làng, ch?n m?t góc ??t tr?ng nào ?ó ? khuôn viên tháp sinh ho?t. C? th? b?ng ?ôi chân tr?n, h? ca hát nh?y múa cho nhau nghe. ??c bi?t ai lên tháp ??u m?c áo qu?n truy?n th?ng Ch?m, làm gì có ai m?c qu?n hai ?ng lên tháp. T? ?ó t?o nên c?nh s?c l? h?i Katé r?t ??c ?áo. Nay không khí Katé truy?n th?ng ?ã d?n phai màu, xu h??ng Katé không là c?a dân mà b? nhà n??c chi?m l?nh, b?ng m?t l? h?i Katé c?a nhà n??c, do nhà n??c giàn d?ng và ph? thu?c vào nhà n??c. Dân làng luôn b? ??ng. H?n Katé truy?n th?ng ?ang y?u d?n. Trong t??ng lai Katé ch? còn là nh?ng ??a con lai y?u ?t ?ang ngày ?êm thoi thóp ch? ngu?n s?a m? già ?ã hoá th?ch t? m?y tr?m n?m qua.   Th?t v?ng ch??ng trình Katé ? tháp Ch?m, tôi quy?t ??nh ??a ?oàn rút lui ra kh?i khu v?c tháp.Tình c? lúc này tôi g?p ???c ông M? Tray, m?i ng??i gi?i thi?u v?i ông, tôi là nhà nghiên c?u V?n Món Sakaya. Tôi chào h?i ông m?y câu r?i t?m bi?t theo ?oàn ?i. Không ng? M? Tray l?i ch?y theo, g?i tôi l?i xin phép nói chuy?n thêm vài phút. Ông h?i tôi và xác ??nh l?i r?t nhi?u l?n, có ph?i tôi là V?n Món Sakaya, ?úng chính xác là ng??i ?ã h?c ? Mã Lai và M? v? không? Có ph?i tôi là ng??i ?ã vi?t cu?n l? h?i Ch?m không? Ông ta k? ?ã ??c r?t k? cu?n sách này. Tr??c khi ?i l? h?i này, ông c?ng ??c l?i bài Katé c?a tôi. Ông nghi ng? tôi không ph?i là V?n Món Sakaya nên ông h?i r?t nhi?u l?n chuy?n này. E r?ng nói ti?ng Vi?t ông không hi?u, tôi chuy?n qua nói ti?ng Anh, tôi chính là V?n Món Sakaya thì ông ta yên tâm. Ch?c trong trí t??ng t??ng c?a ông , V?n Món Sakaya là ng??i tr?nh tr?ng, ph?i m?c áo Veston, ?eo kính tr?ng, túi d?t d?m 3 cây vi?t xanh, ??, tay xách c?p da, chân mang giày láng cóng. Không ng? V?n Món Sakaya t??ng l?i b?i b? nh? th? kia? Ông ta còn h?i tôi có h?c ? tr??ng Po Klong không? Tôi nói, không. Tôi là th? h? tr? Ch?m sau n?m 1975, do c?ng s?n ?ào t?o (xin l?i vì tôi nói t? “cách m?ng” (revolution) ông ta không hi?u nên tôi m?i s? d?ng t? “c?ng s?n” (communist). Ông ng? l?i m?i tôi... Tôi cám ?n và h?n d?p khác.Tôi ??a cho ông name card và kèm theo l?i xã giao, có gì chúng ta liên h? sau. Trong lúc nói chuy?n, tôi ch?ng ?? ý, th?nh tho?ng có nh?ng ánh ?èn máy ?nh nh?p nháy v? phía chúng tôi.   Tôi t?m bi?t M? Tray, len lõi gi?a dòng ng??i ra kh?i tháp. Ti?p t?c ??a ?oàn tham quan ??n hai làng ngh? sau ?ó tôi ti?n h? vào Sài Gòn. Tôi quy?t ??nh ? l?i làng Ch?m ?n Katé. Ngày hôm sau tôi ?i vòng m?t làng Ch?m ?? xem không khí l? h?i Katé. Tr??c khi vào làng Ch?m tôi c?ng âm th?m l?ng l? ?i vào các ch? ng??i Kinh ? vùng Ch?m nh? ch? Phan Rang, ch? Tháp Chàm, ch? Phú Quý v?a ?? kh?o sát v?a ?? mua quà t?ng nh?ng trí th?c, tu s? Ch?m. Tôi c? ngh? Katé Ch?m ch? di?n ra ? làng nh?ng trong ch? không khí Katé c?ng r?n ràng, h? xã, sôi n?i nh?ng l?i chào h?i, chúc t?ng Katé gi?a ng??i Kinh (ng??i bán hàng) và ng??i Ch?m (ng??i mua hàng). Ng??i Ch?m tiêu th? hàng hoá nhi?u, ch? y?u h? mua ?? ?? ?ãi khách, ?? mua ?? cúng ch?ng bao nhiêu. Ng??i Kinh bán ?? không k?p ch?y, không k?p l?y ti?n. Th?nh tho?ng tôi c?ng th?y ng??i Ch?m mua hàng ch?u (mua hàng nh?ng không tr? ti?n m?t ngay, ch? khi nào có ti?n ng??i mua hàng m?i tr? cho ng??i bán sau). ?i vào làng Ch?m, nhà nào c?ng ?ãi khách t?ng ?oàn, nh?t là nh?ng nhà cán b?, h?c sinh, sinh viên Ch?m. Nhà nông dân ch? y?u là cúng qu?y ông bà (ew muk kei), sau ?ó là bà con trong n?i t?c ?n u?ng v?i nhau là chính. Nhà nào c?ng có vài thùng 333, th?c ?n gi?ng nhau, ch? y?u là v?t xào, th?t gà lu?c, th?t heo n??ng, cari bún ho?c bánh mì. Th?y khách m?i ng??i Kinh ?i hàng ?àn, ?n nói vui v?, khí th? .Vì ???c m?i ?n Katé th?t s??ng, ?n ki?u t?p th?, ?? ?n nóng, bia u?ng không gi?i h?n, ?n u?ng ??u mi?n phí, không có quà bi?u, không có ti?n lì xì…Ki?u ?n này ?i ??n t?n n??c M? giàu nh?t th? gi?i và c? lên thiên ???ng c?ng không có. ?n t??ng ??u tiên, tôi vào làng H?u ??c, th?y ?oàn xe (3 chi?c xe t?i) ?ang ch? nh?ng két bia ?ã u?ng xong ra kh?i làng. Không bi?t Katé làng Ch?m tiêu th? bao nhiêu két bia, xe t?i kia ch? bao nhiêu chuy?n r?i?. Nh?ng ch?c r?ng mùa Katé và Ramanan ? Ninh Thu?n ?ã góp ph?n không nh? ?? nâng k? lu?t u?ng bia c?a Vi?t Nam lên ??ng hàng th? hai th? gi?i sau n??c ??c.   Mùa Katé, làng Ch?m không bao gi? thi?u hai môn s? tr??ng n?a ?ó là bóng ?á và v?n ngh?. Bóng ?á ??i làng này làng kia ?á giao h?u v?i nhau. Vào bu?i t?i, làng nào c?ng có t? ch?c ?êm v?n ngh?, múa hát. Có làng sân kh?u ch? là m?t mô ??t nhô lên và m?t cái bóng ?i?n tròn, hai loa thùng nh?ng h? c?ng làm nên ch??ng trình v?n ngh? ??c s?c. Tôi âm th?m ?i kh?o sát v?n ngh? hai làng MN và BT. Tôi c? ng? v?n ngh? c?a làng v?ng teo, ch?ng ai coi, nh?ng quá ?ông không th? nào chen chân. Ch??ng trình ch? y?u nh?ng bài hát múa truy?n th?ng và nh?ng bài mà nh?ng nh?c s? Ch?m, Kinh m?i sáng tác trong nh?ng n?m g?n ?ây nh? nh?ng bài c?a c? nh?c s? ?àng N?ng Qu?, Tan Tu, Am?nhân, nh?ng bài múa Ápsara, múa tr?ng Baranâng. Di?n viên ch? y?u là h?c sinh, sinh viên và nh?ng ca s?, ngh? nhân chân ??t …T?t c? h? ?ã hoà quy?n v?i nhau góp ph?n làm nên linh h?n v?n ngh? trong m?i d?p Katé & Ramawan ? làng Ch?m     Katé B?c Bình   T?m bi?t Katé Phan Rang, tôi v? ?n Katé B?c Bình hai ngày c?ng là hai ngày chìm ??m trong ti?c tùng và bia. ?i nhà nào c?ng v?y, c?ng cúng kính ?ãi khách. C?ng y h?t nh? Phan Rang nhà nào c?ng u?ng bia lon 333. Hình nh? bia chai ?ã tuy?t ch?ng ? làng Ch?m. Khách vi?ng th?m t?ng ?oàn, ?n u?ng hoàn toàn mi?n phí. M?y ngày ? B?c Bình tôi ? Nhà Tr? c?a m?t ng??i Ch?m. Ch? nhà cao to, hi?n t?, ít nói. Không khí Katé mãnh li?t nh? th? nh?ng không len lõi n?i vào nhà ông. Trong không gian t?nh m?ch, nhà tr? im v?ng. Ông ng?i m?t mình nh? ?ang ngh? gì quá kh? xa x?m, m?t th?i vàng son mà ông t?ng tr?i.     Katé C?n gi?     Tôi t?m bi?t B?c Bình.V?n chi?c xe Honda Air Blade rong r?i kh?p n?o ???ng mùa Katé. Tôi tr? v? Sài Gòn, r?i qua r?ng sát C?n Gi? vào ngày 22/10. Gi?a r?ng mênh mông, Katé Ch?m ??t nhiên xu?t hi?n. M?t bu?i sáng ??p tr?i, t?ng ?oàn xe ch? ng??i Ch?m n?i ?uôi nhau hành h??ng v? Katé ? C?n Gi?. Công ty c? ph?n Khánh S?n C?n Gi? chào ?ón l? h?i b?ng kh?u hi?u Ch?m – Vi?t th?t hoành tráng, nh?t là hàng ch? Ch?m truy?n th?ng to (Raok uen harei Katé Cam thun 2011) bay b?ng, hiên ngang gi?a cánh r?ng. Thành ph?n tham gia ??y ??, c? Ch?m Ahier, Ch?m Awal và Ch?m Islam. Nh? ?ó mà t?o nên m?t s?c màu Katé m?i l? ? C?n Gi?. T?ng s? ng??i d? l? ??c tính g?n 1.500 ng??i, nhi?u nh?t là ng??i Ch?m Palei Pajai. Katé m? ??u b?ng trò ch?i ??p n?i và b?t v?t có th??ng. Bu?i tr?a ?n c?m dân dã gi?a r?ng. ? ?ây tôi c?ng g?p ??y ?? ch?c s?c Ch?m nh? Po Basaih, Po Acar, Imam…Bu?i t?i hôm ?ó chúng tôi t? g?i nhau nhóm l?i bao g?m Gru Thành Ph?n, Lâm T?n Bình, Qu?ng ??i H?i, Ch? Viên, Sam?c Linh … ?? ch?y ch??ng trình v?n ngh? giúp vui cho bà con. ??u tiên kêu g?i các ?oàn, các palei Ch?m tham gia ??ng kí ch??ng trình v?n ngh?. T?t c? h?n 10 ?oàn ??i di?n g?n 10 palei ??ng kí, t?ng c?ng là 24 ti?t m?c. Chúng tôi s?p x?p l?i ch??ng trình và b?t ??u bi?u di?n t? lúc 9h t?i ??n 11h30 k?t thúc. Lúc này ai c?ng b?n r?n, m?i ng??i m?i vi?c. Không tìm ai ???c ?? làm MC (master of ceremony), m?i ng??i th?y tôi có khoát áo cánh d?i c?a nhà báo nên c? tôi làm MC. Tôi tr? thành MC b?t ??c d?. Áo qu?n th?m ??m m? hôi t? sáng ??n t?i, không có áo m?i ?? thay, ??u tóc qu?n, r?i b?i, không tìm th?y l??c ?âu mà ch?i tóc cho ??p ?? b??c lên sân kh?u. Trong tôi, t?i hôm ?ó không còn gì, ch? có “tinh th?n Katé b?t di?t” v?i nét m?t r?ng r?, ánh m?t sáng ng?i, gi?ng nói vang vang c?t lên ??u ??u m?c dù không truy?n c?m, d?u dàng l?m. Ch??ng trình ti?p t?c ch?y, nh?ng di?n viên vai tr?n chân ??t v?n h?ng say, cu?ng nhi?t ca hát nh?y múa trên sân kh?u. Ch? ?? hát múa v?n là nh?ng bài hát c? nh?c s? ?àng N?ng Qu?, nh?c s? Am?nhân nh? Bhum adei, H?i Katé, g?p em ?êm h?i Ramawan, múa qu?t...Ch??ng trình k?t thúc b?ng ti?ng hát c?a ca s? Y Sa v?i bài hát Bar batéh tal paje và màn múa m?ng h?i Katé c?a palei Pajai di?n ra sôi ??ng ??y ?n t??ng. M?i ng??i ch?y ào lên sân kh?u cùng múa nh?y và giao l?u. ?èn sân kh?u quay nhanh ?? màu, pháo hoa, ?èn sáng r?c t?o thành âm vang sôi ??ng lay chuy?n r?ng sác C?n Gi?. Không ng? ch??ng trình dân giã mà t?o ???c ?n t??ng nh? th?, ?? l?i nhi?u ?n t??ng trong lòng khán gi?. Vì ??n ?ây h? múa hát b?ng chính nh?ng trái tim và nh?p ??p chân tình, ch? không ph?i múa hát vì ti?n, vì huy ch??ng và gi?i th??ng. H? ??n tham d? Katé m?t cách t? giác cho công ??ng và cho chính h?, ch? không ph? Katé do nhà n??c t? ch?c. Do v?y h?n Katé C?n gi? khác h?n h?n Katé ? nh?ng n?i khác do nhà n??c t? ch?c. Có m?t khán gi? có chuyên môn ?ã nh?n xét, Katé C?n Gi? hoành tráng và có h?n h?n ch??ng trình Ngày h?i V?n hoá Dân t?c Ch?m m?y n?m tr??c ? Hà N?i.     S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7     12h ?êm ch??ng trình Katé C?n Gi? k?t thúc, nhóm chúng tôi ph?i quay v? l?i Sài Gòn ngay ?êm ?ó ?? k?p sáng mai ch?y ch??ng trình S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7 t?i Sài Gòn. Tôi v?n trung thành v?i con ng?a s?t Honda Air Blade ch? theo m?t ng??i r?i kh?i C?n Gi?. Còn l?i gru Ph?n, anh Bình, Qu?ng ??i H?i, Thành Ch? Ph??ng … ?i xe ô tô gru Ph?n, không may xe b? l?y, vì ???ng ??t, n??c thu? tri?u lên, ???ng C?n Gi? lún. M?i ng??i xúm vào ??y xe gru Ph?n g?n m?t ti?ng ??ng h? và cu?i cùng c?ng ch?y ???c v? Sài Gòn g?n 4 gi? sáng. Chúng tôi ch? ???c ch?p m?t vài ti?ng l?i th?c d?y ??n ??i h?c V?n hoá ?? làm ch??ng trình Katé. Cu?i cùng ng?a s?t Honda Air Blade c?a tôi v?n th??ng h?ng, ?i ??n n?i v? ??n ch?n r?t ti?n l?i. Ch?c nh? Po Yang phù h?, ?? trì thôi.   L? h?i Katé & Ramawan m?t b? ph?n ng??i Ch?m và các em sinh viên sinh s?ng h?c t?p và làm vi?c t?i Sài Gòn t? ch?c hàng n?m ?ã tr? thành thông l?. Làm ???c ch??ng trình nh? th? gi?a lòng Sài Gòn là n? l?c r?t l?n ??i v?i các em sinh viên và nh?ng anh em Ch?m tâm huy?t. S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7 -20011 c? b?n thành công r?c r?. Tuy nhiên n?u chúng ta c? b?ng lòng và t? hào nh? th? thì ch??ng trình s? tr? thành nhàm chán, c? l?p ?i l?p l?i nh? th? t? n?m nay qua n?m khác, không có gì m?i h?n. N?m nào c?ng bài hát Bhum Adei, g?p em ?êm h?i Ramâwan, c?ng tình ca gi?ng n??c cây bàng, c?ng múa Siva, múa tr?ng Baranang … ? ?ây không ai ph? nh?n nh?ng sáng tác m?i mà còn khuy?n khích n?a là khác. S? ?òi h?i ??i m?i ? ?ây không ph?i là ?òi h?i ph?i ??i m?i bài hát, ph?i c?i biên, nâng cao t? bài c? nhi?u lên. ?ó là ??i m?i sai l?m và s? d?n ??n s? m?t g?c v? v?n hoá. ??i m?i có nhi?u cách, c?ng bài ?ó nh?ng n?m này bi?u di?n ? không gian, môi tr??ng khác, v?i ??o c?, múa ph? h?a khác thì nó s? m?i h?n. Ch? không nh?t thi?t n?m nào c?ng ??ng hát trên sân kh?u, di?n viên m?c áo dài Ch?m ?eo dây ?ai và phong sân kh?u là tháp Ch?m, ?èn chi?u vàng. Ví d?, ca s? Thu Hi?n luôn hát bài dân ca Hu? bao n?m nay nh?ng m?i khi ca s? hát ??u th?y m?i là do cách làm nh? trên. Chúng ta ph?i quy?t t?m h??ng ??n chuyên nghi?p h?n. Hi?n nay ?ã là S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7, ch? còn 3 n?m n?a (r?t nhanh) s? ??n S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 10. K? ni?m 10 n?m chúng ta c?n ph?i làm gì, ch??ng trình ra sao ph?i tính ngay bây gi?. ??n lúc k? ni?m 10 n?m mà S?c màu l? h?i Katé & Ramwan v?n nh? l?n 5,6,7 thì không còn gì ?? bàn ? ?ây. Mu?n làm m?i ?i?u này ph?i có ??o di?n, nh?c s?, biên ??o múa. Ng??i Ch?m ta có ??y ?? l?c l??ng này. D? nhhiên làm vi?c này là khó không ??n gi?n, ?òi h?i m?i ng??i ph?i có nhi?t tâm và tính hi sinh. Vì khó nh? v?y, nên có m?t s? ng??i tham gia r?i d?n b? cu?c. Hi?n nay ch? mình gru Ph?n là có tinh th?n theo ?u?i cu?c ch?i này su?t t? sau gi?i phóng ??n nay.   ? Sài Gòn m?i l?n t?p trung anh em r?t khó, vì nhi?u lí do khác nhau m?i ng??i không ??n tham gia ???c. Ví d? hôm s? kh?o ch??ng trình S?c màu l? h?i Katé Ramwan l?n 7, ngoài gru Ph?n b?n vi?c ? Phan Rang không ??n ???c, còn l?i anh em l?n tu?i không ai ??n ch? có tôi , ?àng N?ng Hoà và Hán D??ng Phú. Hôm ?y có anh Phú V?n H?n ??n nh?ng do b?n vi?c nên m?t lúc ph?i ?i. Hôm t?ng duy?t ch??ng trình có thêm Biên ??o múa Quang D?ng, n?m tr??c có thêm nh?c s? Am?nhân. C?ng nên bi?u d??ng m?t s? ng??i kiên trì ch?u ??ng có tinh th?n hi sinh, ?óng góp vô biên nh? gru Ph?n, V?n Quang V? …??c bi?t ph?i k? ??n anh Hán D??ng Phú m?c dù ? Phan Rang nh?ng khi có ch??ng trình Katé anh ??u b?t xe vào Sài Gòn tham gia v?i anh em. Ng??c l?i, có m?t s? anh em m?c dù ? t?i Sài Gòn nh?ng không có m?t và ?óng góp gì cho phong trào. Nói chung t?t c? anh em ??u có tinh th?n, vì th? ?ã t?o nên s?c màu Katé m?y n?m nay th?t hoành tráng. T?t c? khán gi? ngoài Ch?m khi xem ch??ng trình qua nh?ng c?nh tái hi?n l? h?i Katé & Ramawan, nh?ng l?i ca ti?ng hát sinh viên h? ??u công nh?n ng??i Ch?m có n?n v?n hoá r?t cao. H? c?ng ?ánh giá Ban t? ch?c t? ch?c ch??ng trình r?t chuyên nghi?p.     ??ng sau l? h?i Katé: Nh?n di?n con ng??i Ch?m và v?n hoá Ch?m   Tôi vào Sài Gòn và tr?c ti?p tham gia ch??ng trình này 3 n?m nay. Ngoài vi?c ?ó tôi c?ng ?ã xin ???c m?t d? án cho sinh viên h?c nh?c c? và ch? Ch?m. Tôi vào cu?c không ch? v?i t? cách cá nhân, trách nhi?m công dân c?a m?t c?ng ??ng (ng??i trong cu?c) mà còn là t? cách c?a m?t nhà nghiên c?u (ngoài cu?c). Do v?y, tôi ph?i ghi chép, xem xét, theo gi?i và l?ng nghe m?i ho?t ??ng c?a c?ng ??ng này. T? ?ó tôi rút ra nhi?u v?n ??, trong ?ó có v?n ?? hay, có v?n ?? d?. Nh?ng cái hay tôi l?y làm t? hào và gi?i thi?u v?i b?n bè g?n xa và nh?ng cái d? bu?c tôi ph?i tr?n tr?, suy t? ?? tìm h??ng kh?c ph?c. M?i ng??i nh?t trí r?ng, ng??i Ch?m làm v?n ngh? r?t hay, v?n hoá Ch?m r?t cao, nh?ng con ng??i Ch?m là ph?i xem l?i. V?n ?? c? th? ? ?ây, chúng ta ph?i xác ??nh t? ch?c ch??ng trình Katé ?? làm gì? Không ch? ?? múa hát mua vui r? ti?n mà thông qua ch??ng trình này nh?m giáo d?c cho th? h? tr? có tính k? lu?t, t? ch?c cao, tinh th?n giao l?u h?c h?i ?? nâng cao ki?n th?c, hoàn ch?nh nhân cách mình ?? ?óng góp cho xã h?i cho dân t?c. ??c bi?t qua ch??ng này giáo d?c th? h? tr? có lòng yêu v?n hoá, t? hào v? dân t?c Ch?m. T? ?ó h? m?i g?n bó v?i quê h??ng v?i dân t?c mình. N?u múa hát Katé ?? mua vui, n?i g?p g? nhau trong kho?ng kh?c ? Sài Gòn thì ch??ng trình nh? th? là vô ngh?a. Và nh? th? c?ng ?i sai m?c tiêu c?a l? h?i Katé truy?n th?ng. Vì Katé truy?n th?ng nói riêng và l? h?i khác nói chung, luôn l?y múa hát ?? lôi cu?n ng??i xem v? v?i tín ng??ng, v? v?i t? tiên, v? v?i v?n hoá và l?ch s? dân t?c. C? th? là múa hát l? h?i Katé nh?m lôi cu?n ng??i Ch?m v? v?i ??n tháp, dâng l? v?t lên thánh th?n, l?ng nghe nh?ng l?i ca, t?c cúng ?? hi?u v? v?n hoá, v? l?ch s? dân t?c, hi?u v? Po Bin Thuer, Po Klaong Garai, Po Romé, Po Rayak là ai?. Ngu?n g?c và ý ngh?a sâu xa c?a l? h?i Katé truy?n th?ng là nh? v?y. Ch? Katé không ph?i ??n múa hát, ?á bóng là chính.   Do v?y, m?i ng??i Ch?m, nh?t là th? h? tr? ??n Katé ph?i có ý th?c. ??n Katé không ph?i ?? múa hát mà qua ?ó là n?i g?p g? giao l?u, h??ng v? c?i ngu?n, n?i ?? th? hi?n v?n hoá cá nhân ?? góp ph?n làm t?t lên v?n hoá c?a c?ng ??ng. M?t n?n v?n hoá cao ch?c ch?n s? s?n sinh ra nh?ng con ng??i t?t. Nh?ng ng??i Ch?m hi?n nay ph?i xem l?i chúng ta.Th? h? tr? có x?ng ?áng th?a h??ng m?t di s?n v?n hoá Ch?m cao ??p nh? th? kia không? Hay là mu?n tr? thành nh?ng ??a con l?c loài, m?t g?c, b? ??ng hoá? Mu?n x?ng ?áng ?? th?a h??ng, t? hào v? nó thì chúng ta c?n ph?i làm gì? Qua t? ch?c 3 mùa Katé ? Sài Gòn tôi ít nhi?u hi?u th? th? tr? có h?c th?c (sinh viên) ng??i Ch?m ? Sài Gòn. D? nhiên ?a s? các em là ng??i t?t, n?ng n? nhi?t tình, ai c?ng có n?ng khi?u múa hát, ?á banh và s? em có tinh th?n dân t?c cao ??. Tuy nhiên m?t s? em (k? c? m?t s? b?c ?àn anh) ph?i xem l?i. ??n tham gia v?i c?ng ??ng, h? luôn ?òi h?i, ra nhi?u ?i?u ki?n. H? ??n thì h? ph?i tham gia ch??ng trình, ??n là ph?i có ch? ng?i, v? trí x?ng ?áng, còn không thì không ??n. ?i h?p không ?úng gi?, vào t? ch?c không tuân th? n?i quy, tinh th?n tùy ti?n. M?t s? l?p tr? còn nhát gan, không l?p tr??ng, lên m?ng, th?o lu?n, phát bi?u không dám nêu tên th?t, luôn m?o danh. Trong m?i bu?i h?p t? ch?c v? Katé và bi?u di?n ch??ng trình ? Sài Gòn, tôi ch?a th?y bao gi? ng??i Ch?m mình ?i h?p ?úng gi?. Chúng ta nên ch?m d?t tình tr?ng này, th??ng BTC thông báo 8h h?p, có khi ??n 9-10h ch? có m?t lèo tèo, vài ng??i. Ch??ng trình s? kh?o v?n ngh? thông báo cách hai tu?n là 8h s? b?t ??u nh?ng ??n 10.30h v?n ch?a ch?y ???c ch??ng trình, m?c dù BTC c?m loa thông báo nhi?u l?n t?t c? các ?oàn t?p trung v? h?i tr??ng chu?n b? bi?u di?n. M?c cho thông báo các em c? ??ng tr? tr?, tho?i mái nói chuy?n c??i ?ùa mà không ch?u vào h?i tr??ng. Khi góp ý h? ??a ra muôn vàn lí do nh?ng n?u nh?ng lí do kia ??u chính ?áng thì khônggì ph?i bàn và lâu ??i nó s? tr? thành m?t t?p quán c? h? cho Ch?m là luôn ?i tr?, vô k? lu?t. Vì v?y v?n ?? này t? BTC ??n các em sinh viên nên xem xét l?i chính mình. B?i vì ?a s? chúng ta là th? h? m?i, th? h? c?a th?i ??i v?n minh, c?a tính k? lu?t, th?i ??i c?a công vi?c, ch? không ph?i th?i ??i buông th?. Có t? ch?c, có k? lu?t m?i t?o ra cho con ng??i có hành ??ng chu?n m?c, nhanh nh?n, chính xác. T? ?ó mà g?t hái thành công trong h?c t?p, c?ng nh? trong công vi?c c?a c? quan trong n??c và ngoài n??c.   Khi bi?u di?n ch??ng trình Ban giáo kh?o góp ý không nghe. Ti?t m?c nào ???c duy?t vui m?ng h?n h?, không ???c duy?t thì ?òi b? v?, rút lui luôn không tham gia, r?i ra bè phái, ch?ng phá. Ch??ng trình BTC ?ã duy?t nh?ng tùy ti?n, ng?u h?ng thay ??i liên t?c. C? ch? này mu?n gi?i và ?iêu luy?n ph?i ch?p nh?n c?nh tranh, ph?i thi ??. Vì c?nh tranh m?i t?o ra ???c ch?t l??ng s?n ph?m t?t. ?i thi có ng??i r?t, ng??i ??u thì m?i tìm ra ???c ng??i gi?i. Ch??ng trình có ki?m duy?t, s? kh?o, lo?i b? cái d? thì m?i tìm ra ch??ng trình hay, ch?t l??ng lôi cu?n ng??i xem. M?t ch??ng trình ??ng kí t?t c? 40 ti?t m?c, không c?n duy?t, ??a lên sân kh?u di?n h?t là có v?n ??. Khán gi? s? b? tra t?n, m?t m?i và b?i th?c trong âm thanh vang d?i su?t g?n 5 ti?ng ??ng h? trong h?i tr??ng. Ch??ng trình Katé Sài Gòn n?m nào c?ng r?i vào trình tr?ng này. Vì tinh th?n sinh viên không mu?n c?nh tr?nh, nâng cao ch?t l??ng, cái gì h? tham gia ph?i ???c trình di?n. Ban t? ch?c ?ã h?p bàn nhi?u l?n v? s? lo?i nh?ng do ch?a kiên quy?t làm vi?c này. M?t khi sinh viên ch?a t? giác, BTC, ng??i d?n ??u ch?a quy?t tâm thì không bi?t t? ch?c này s? ??a ?âu?   Xung quanh chuy?n Katé, nhi?u khuy?t t?t c?a Ch?m ?ã ???c l? ra t? gi?i tr? chúng ta (trong ?ó có tôi). M?t GS là Vi?t ki?u Pháp xem ch??ng trình Katé ? C?n Gi? hai ngày xong nh?n xét v?i tôi. Ông r?t khâm ph?c dân t?c Ch?m có n?n v?n hoá cao nh?ng nhìn c? th? con ng??i Ch?m, cách sinh ho?t, ?n ?, ?i ??ng thì có v?n ??. Ví d?, nhi?u ng??i m?t mình chi?m hai ba cái gh?, m?t gh? ng?i, m?t gh? gác trong khi ?ó m?t s? ng??i khác loang xoay tìm gh? ng?i mà không có. T?t c? thanh niên nam n? ?n u?ng ??u t? do xã rác b?a bãi ?? r?i sáng s?m m?y c? bà Ch?m t? giác c?m ch?i quét rác, còn thanh nhiên nam n? v?n vô t? t? l?. T? hình ?nh m?y c? già Ch?m c?m ch?i quét rác, ông suy ng?m ch?c truy?n th?ng v?n hoá c?a ng??i Ch?m ngày x?a là t?t, ch?c m?i suy thoái ? th? h? tr? này thôi. Ông tin r?ng m?t dân t?c s?n sinh ra m?t n?n v?n hoá cao nh? v?y nên ch?c r?ng s? s?n sinh nh?ng con ng??i t?t. Nh?ng t?i sao th? h? tr? Ch?m bây gi? l?i nh? th? kia. Tôi cho r?ng ông nh?n xét r?t tinh vi. Tôi l?y Ariya Pataow Adat Kamei, Ariya Pataow Adat Lakei ?? gi?i thích và ch?ng minh v?i ông ngày x?a con ng??i Ch?m r?t hay và chu?n m?c, ch?c m?i suy thoái m?y n?m g?n ?ây nh? ông nói thôi (có ng??i ?? l?i do ?nh h??ng ng??i Kinh, tôi không tin ?i?u này). Ông ??ng viên tôi nên làm gì ?? giáo d?c gi?i tr? Ch?m ngày nay, h??ng h? ??n tinh th?n Ch?m cách ?ây 300 n?m ?? ti?p t?c ?óng vai trò là ch? nhân c?a n?n v?n hoá cao ??p này. N?u không s? b? v?t m?t trong t?m tay.   Cu?i cùng chúng ta th?y, t? nh?ng chuy?n v?n ngh?, ca hát nh?y múa (th? hi?n v?n hoá cao ??p); ??n vi?c t? ch?c ?n u?ng linh ?ình, ?ãi khách xa hoa, lãng phí ? làng; không có tính t? ch?c k? lu?t cao, tinh th?n tu? ti?n, không ý th?c v? m?i ng??i xung quanh, “mình vì m?i ng??i” ?ã t?o ra cho con ng??i Ch?m m?t hình d?ng quái d?, ?i ??ng m?t th?ng b?ng v?i ?ôi chân kh?p kh?nh. Chúng ta có th? hình dung con ng??i Ch?m hi?n nay (trong ?ó có tôi) nh? sau: M?t ng??i có ??y ?? ??u, mình, tay nh?ng có ?ôi chân kh?p kh?nh, m?t chân r?t to dài (ch?a ??ng m?t n?n v?n hoá Ch?m r?t cao ??p) còn m?t chân kia th?p, ?m o (ch?a ??ng nh?ng khuy?t t?t mà tôi v?a m?i k?).   Chúng ta không con còn ???ng nào khác, nh?t là gi?i tr?, không c?n hô hào ?? th? trí thông minh hay h??ng v? tinh th?n Nh?t B?n, tinh th?n hi?p s? Ph??ng Tây mà nên c? g?ng s?ng vì m?i ng??i,ý th?c v? v?n hoá dân t?c, ?oàn k?t v?i nhau, ti?p nh?n tinh hoa c?a Ariya Pataow Adat Kamei và Ariya Pataow Adat Lakei ?? th?c s? h?i nh?p vào n?p s?ng v?n minh, hi?n ??i. T? ?ó m?i có th? kh?c ph?c nh?ng khuy?t t?t, t?o thành m?t hình ?nh Ch?m ??p, cân ??i, hài hoà gi?a con ng??i Ch?m và v?n hoá Ch?m trong th? k? t?i.     Bai Gaor harei 27/10/2011  

NHÂN TÀI NG??I CH?M TRONG ÂM NH?C Ngu?n: FBer Hu?nh Duy L?c Nh?ng ng??i yêu nh?c ? Vi?t Nam ??u bi?t nam ca s? Ch? Linh n?i ti?ng v?i nh?ng ca khúc thu?c dòng nh?c bolero tr??c n?m 1975 ? mi?n Nam là ng??i dân t?c Ch?m, nh?ng có l? r?t ít ng??i bi?t r?ng nh?c s? T? Công Ph?ng, tác gi? c?a nhi?u ca khúc tr? tình r?t quen thu?c v?i công chúng, c?ng là m?t ng??i thu?c dân t?c Ch?m sinh n?m 1943 t?i Ninh Thu?n. Trong g?n n?a th? k?, Ch? Linh ?ã kh?ng ??nh v? trí c?a mình nh? là Ông hoàng c?a dòng nh?c bolero (v? th? c?a anh ?ã g?n nh? là v? th? ??c tôn vì nh?ng ca s? tài n?ng khác c?a dòng nh?c này nh? Duy Khánh và Nh?t Tr??ng ??u ?ã qua ??i) trong khi nh?c s? T? Công Ph?ng v?n ???c coi là m?t trong nh?ng nh?c s? tài hoa ?ã góp ph?n làm nên di?n m?o c?a n?n tân nh?c Vi?t Nam tr??c và sau n?m 1975. Nhà th? Du T? Lê ?ã gi?i thi?u s? l??c v? b??c ??u ??n v?i âm nh?c c?a T? Công Ph?ng: “Tôi không bi?t T? Công Ph?ng tìm ??n v?i âm nh?c hay âm nh?c ??a tay gõ nh?ng ti?ng gõ r?t rè ??u tiên, n?i cánh c?a tâm h?n, khi ông m?i 13 tu?i, lúc còn theo h?c b?c ti?u h?c ? quê h??ng Phan Rang, Ninh Thu?n. Ông k?, th?i ?i?m ?ó, m?t l?n, khi tình c? nghe ng??i anh c? ?àn và hát bài “Con thuy?n không b?n” c?a ??ng Th? Phong và “Tr??ng Chi” c?a V?n Cao, ông b?i h?i, xúc ??ng. Ch?m m?t ??u tiên v?i âm nh?c khi?n ông ngây ng?t nh? s? ch?m m?t v?i tình yêu th? nh?t. Ông b?t ??u h?c nh?c v?i ng??i anh, qua nh?ng câu h?i ??n gi?n v? các n?t nh?c, cách ?ánh ?àn. Ông nói: “Nh?ng mãi t?i n?m 16 tu?i, tôi m?i th?c s? hi?u bi?t v? âm nh?c m?t cách sâu s?c qua cu?n sách nh?c nhan ?? ‘Harmonie et Orchestration’ c?a Robert de Kers, xu?t b?n t?i Paris n?m 1944 mà tôi v?n còn gi? nh? m?t k? ni?m quý báu”. L?n ??u tiên ông b??c lên sân kh?u là khi ?ang h?c n?m l?p nh?t (l?p 5) tr??ng Nam Phan Rang, Sau ?ó, ông ???c ?? c? ?i hát ? các bu?i l? l?n, thi ?ua cùng các tr??ng ti?u h?c khác. Ông luôn ???c ch?n lên sân kh?u ??n ca trong các bu?i sinh ho?t v?n ngh? toàn tr??ng. Hai n?m cu?i cùng c?a b?c trung h?c ? các tr??ng Duy Tân (Phan Rang) và Tr?n H?ng ??o (?à L?t), ông ???c ch?n làm tr??ng ban v?n ngh? toàn tr??ng. N?m 1961, ông sáng tác ca khúc “Bây gi? tháng m?y”. Ông cho bi?t: “Nh?ng tôi không dám trình bày tr??c công chúng. Ph?n vì nhát, ph?n ch?a tin t??ng l?m vào tài sáng tác c?a mình”.Th?i gian ? ?à L?t, T? Công Ph?ng cùng m?t s? b?n h?c thành l?p ban nh?c Ngàn Thông, ch?i hàng tu?n cho ?ài phát thanh ?à L?t. Ca khúc “Bây gi? tháng m?y” c?a ông ???c trình bày l?n ??u tiên qua làn sóng ?i?n này. Ngay sau ?ó, ông nh?n ???c r?t nhi?u th? khen ng?i. Nh?ng b?c th? khen ng?i ?ã khuy?n khích T? Công Ph?ng m?nh d?n h?n trong lãnh v?c sáng tác. Và l?n l??t, nh?ng ca khúc nh? “Mùa thu mây ngàn,” “Bài cho em”… ra ??i". Anh Tr??ng Tu?n, m?t ca s? tr? c?ng thu?c dân t?c Ch?m nh? T? Công Ph?ng, ?ã ch?n ca khúc "Mùa thu mây ngàn" c?a T? Công Ph?ng ?? th? hi?n vì mu?n ?em gi?ng hát c?a mình ?? di?n t? nh?ng c?m xúc nh? nhàng nh?ng sâu l?ng trong m?t sáng tác âm nh?c c?a ng??i ??ng h??ng n?i ti?ng trong n?n tân nh?c Vi?t Nam. Ca khúc “Mùa thu mây ngàn” v?i gi?ng hát ca s? Tr??ng Tu?n:http://www.nhaccuatui.com/…/mua-thu-may-ngan-truong-tuan.kV… Video clip “Mùa thu mây ngàn” v?i gi?ng hát ca s? Tr??ng Tu?n: https://youtu.be/W4QNOZZi6Ig ?nh: Nh?c s? T? Công Ph?ng, ca s? Tr??ng Tu?n (ng?i gi?a hai ng??i b?n) và nh?c ph?m “Mùa thu mây ngàn”, danh ca Ch? Linh (Linh Ch?). Tu?n Tr??ng. Tuan Inu. Jalan Truong Tuy?n ?àng. The Dung Tran.Hu?nh Duy L?c. T? Nguy?n T?

Mang ??c tr?ng c?a ngh? thu?t xây d?ng và ch?m kh?c c?a ng??i Ch?m Pa c?, các tháp Chàm t?i thánh ??a M? S?n, tháp Bà Ponagar… ??u là nh?ng ?i?m tham quan h?p d?n du khách.

Pieh Khik Phun Pajaih CampaThanh Phu Ba       Anâk Cam drei thei thei jang caong khik phun pajaih Campa deng rai di ngaok dunya ni.       Nagar Campa lihik liwik biak jeh, min muk kei Cam hu caik wek ralo drap ar siam hatuah saong hadom anâk tacaow daok ka-ndaong, calah caluen grep gilaong. Manâng drei nduec nao aia lingiw pa-ndap daok yaong, manâng drei daok wek dalam aia khik peng paga ala sang.       Mâng kal dahlau, hu patao bia pakreng nagar, buel Cam dah danuh pajieng hu ralo drap ar caik rai.      Tel harei ni, buel Cam wer glai, mblung rakak ka palei nagar oh hu urang kaya pan akaok; adat ca-mbat mada harei mada hao karang, po halau janâng o khin ba jalan tuei tapak; akhar tapuk thruw duw ngap ka bhap bini ruw ri, calah tung tian.        Anâk Cam pok mata maong gep, thuak yawa, ké sanâng duah baoh kadha khik phun pajaih. Mayah Cam thau anit bengsa, marat hatai khik phun pajaih Campa nan hu macai jalan pieh ngap. Likau biai sa jalan biak asit min ba marai ligaih makrâ biak praong : Yau panuec bhian ndem "Sap Cam daok, pajaih Cam daok" Sap ndem anâk mânuis drei mai dahlau di hu akhar tapuk. Nyu pagem saong rup ita mâng harei tabiak di awal amaik tel harei tagok suor riga. Tapa sap ndem, khaol ita thau gep, peng gep, ba tung tian anit ranam gep. Khik hu sap ndem Cam nan khik hu pajaih Cam ye. Panuec sinbiai :      1/ Dom mik wa praong thun ngap amaik amâ ba jalan ndem harat sap Cam dalam ma-ngawom drei. Harei harei pahader anâk tacaow ndem sap Cam. Pakep nyu ndem sap urang lingiw dalam sang. Liwik harei jieng tana siam lo.      2/ Kanâ dom mik wa glaong akhar tapuk Cam wak jieng tapuk asit asit  pataow ndem sap Cam mâng akhar latinh pieh ka anâk ranaih mbuen si bac, payua nao grep libik palei Cam tok khik anguei.      3/ Dalam gruk nyaom biai, ngap cheh chai tamia adaoh halar kieng ndem harat sap Cam ka ralo drei peng para-ndap.      Harung wek, pieh khik pajaih Campa deng rai di baoh tanâh ni, Anâk Cam abih drei mâng dalam tel lingiw aia hader ew gep, kaih gep, ba gep ndem sap Cam. Ngak hu yau nan, paran Cam hadah hadai harei hadei. ------------------------------------------------------------***------------------------------------------------------------   pY-H K[` PU# pEjH c.f\ anI` c. Rd] T] T] j) Oc= K[` PU# pEjH c.f\ d-) Er d{ Oq_` dU#y n{..,,ng^ c.f\ l[h[` l[w[` bY` j-H, m[# mU` k] c. hU Ec` w-` rOl Rd$ a^ sY. htWH Os= hOd. anI` tOc_* Od_` kOV=, clH clW-# Rg-$ g[Ol=, mnI~ Rd]VW-! On_ aY l[q[* pV$ Od_` Oy=, mnI~ Rd] Od_` w-` dl. aY K[` p-) pg al s) ,, m) k& dhL-U  hU pOt_ bY pRk-) ng^ ,, bW-& c. dH dnUH pjY-) hU rOl Rd$ a^ Ec` Er,,t-& hr] n{, bW-& c. w-^ EgL, vLU~ rk` k\ pl] ng^ oH hU ur) ky p# aOk_` ,, ad@ cv@ md hr] md Oh_ kr), Of- hl-U jnI~ o K[# b\ jl# tW] tp` ; aK^ tpU` RTU* dU* Q$ k\ B$ b[n{ rU* r{ clH tU~ tY#,,   anI` c. Op` mt Om_) g-$, TW` yw Ok- Sn) dWH Ob_H kD K[` PU# pEjH,,myH c. T-U an[@ b-) S\ mr@ hEt K[` PU# pEjH c.f\ N# hU mEc jl# pY-H Q$,, l[k-U EbY s jl# bY` aS[@ m[# b\ mEr l[EgH mRkI bY` ORp= : y-U pnW-! BY# OV. "S$ c. Od_`, pEjH c. Od_`" S$ OV. anI` mnW[( Rd] Em dhL-U d{ hU aK^ tpU`, zU pg< Os= rU$ i[t m) hr] tbY` d{ aw& aEm` t-& hr] tOg` OsW^ r[g ,,tp S$ OV. OK_& i[t T-U g-$, p-) g-$, b\ tU~ tY# an[@ rn. g-$,,K[` hU S$ V. c. N# K[` hU pEjH c. y|,, pnW-! S[# EbY :1: Od. m[` w ORp= TU# Q$ aEm` amI b\ jl# V. hr@ S$ c. dl. mQ\Ow. Rd], hr] hr] phd-^ anI` tOc_* OV. S$ c.,, pk-$ zU V. S$ ur) l[q[* dl. s), l[w[` hr] jY-) tn sY. Ol,,2: knI Od. m[` w OgL= aK^ tpU` c. w` jY-) tpU` aS[@ aS[@ pOt_* V. S$ c. mI) aK^ lt[# k\ anI` rEnH vW-# s{ b!, pyW On_ Rg-$ l[b[` pl] c. Ot` K[` aqW],,3: dl. RgU` Oz+ EbY, Q$ C-H EC tmY aOd_H hl^ kY-) V. hr@ S$ c. k\ rOl Rd] p-) k\ f\N$,, hrU~ w-`, pY-H K[` pEjH c.f\ d-) Er d{ Ob_H tnIH n{, anI` c. ab[H Rd] m) dl. t-& l[q[* aY hd-^ ew g-$, EkH g-$,  b\ g-$ V. S$ c.,, Q` hU y-U N# pr# c. hdH hEd hr] hd] ,,  

  Kính thưa:  Quý đồng hương, quý doanh nhân và bà con, Sau hơn một tháng BVĐ Cứu Trợ Palei Ram Hải Ngoại phát động phong trào cứu trợ lũ lụt cho bà con Cham Palei Ram ở quê nhà và số tiền do những đứa con Cham xa xứ và doanh nhân ủng hộ đươc đến thời điểm này là 10,160 dollars. Hiện nay BVĐ đang kết họp với Ban Phân Phát gạo (xem hình đinh kèm để biết thêm chi tiết) ở quê nhà lên kế hoạch ký hộp đồng mua gạo tốt nhất để gởi đến bà con Cham Palei Ram với 1,910 hộ. Mỗi hộ sẽ nhận được một bao gạo 10kg. Ngày phân phát gạo: Ngày 18 và 19 tháng 02 năm 2017. BVĐ Cứu Trợ Palei Ram Hải Ngoại sẽ cập nhật những thông tin, hình ảnh và video clip của khoảnh khắc phát gạo để chia sẽ đến doanh nhân, quý đồng hương và bà con sau này. Lần nữa, BVĐ Cứu Trợ Palei Ram Hải Ngoại xin chân thành cảm ơn đến những bà con và doanh nhân đã cùng đồng hành với BVĐ giúp đỡ và đóng góp với số tiền trên để gọi là " Một miếng khi đói bằng một gói khi no" đến bà con Cham Palei Ram ở quê nhà. Bên cạnh đó BVĐ cũng không quên công lao đóng góp không nhỏ của Ban Phân Phát Gạo ở quê nhà. BVĐ Cứu Trợ Palei Ram Hải Ngoại xin chúc bà con, doanh nhân và quý Đổng Hương sức khoẻ, bình an và thịnh vượng. Chào thân ái.TM: BVĐ Cứu Trợ Palei Ram Hải NgoạiThư Ký, Sarif Chau  

Rất nhiều người trong suốt cả cuộc đời đều lun suy ngẫm đến việc theo đuổi ci g䡬, vứt bỏ ci g, theo đuổi như thế nᬠo, vứt bỏ như thế no. Chnh v୬ thế, chng ta ni “Nhấc l곪n được, đặt xuống được” l sự lựa chọn lớn nhất của cuộc đời, l cࠡi đch thực của đối nhn xử thế. “Nhấc l�n được” l g? Nଳ l sự theo đuổi của kẻ mạnh. Muốn “nhấc ln được” cần phải cળ ci nhn chuẩn xᬡc, cần c sự tự tin hơn người, cần c trạng th㳡i tm l t⽭ch cực, cần c hnh động đầy sức mạnh, cần c㠳 bộ c tr tuệ, cần c㭳 ch ki�n cường v.v. C được những yếu tố kể trn, bạn mới c㪳 thể lội trong dng nước chảy xiết của sự cạnh tranh khốc liệt để tiến về pha trước, nhận được tất cả những g⭬ đng nhận được, trở thnh kẻ mạnh trong trᠡi tim người khc. Hy học cᣡch vứt bỏ! Vứt bỏ sự tư ti, để hướng đến mt cuộc sống tự tại. Vứt bỏ sự tham lam, để hướng đến một cuộc sống hạnh phc. Vứt bỏ sự bảo thủ, để hướng đến một cuộc sống tươi mới. Vứt bỏ sự phiền muộn, 亢u lo để hướng đến một cuộc sống vui vẻ. Vứt bỏ sự hẹp hi, để hướng đến một cuộc sống khong đạt. “Nhấc l⡪n được” quả thực l điều đng quࡽ. “Đặt xuống được” mới l nấc thang cao nhất của cuộc đời. Đạt đến nấc thang ny, con người c࠳ thể dửng dưng trước vinh hoa v danh lợi, bnh thản chống chọi với trở ngại vଠ hiểm nguy. Như thế, cuộc đời mới thực sự c nghĩa. Thử th㽡ch lớn nhất của cuộc đời l “nhấc ln được”, sự an ủi lớn nhất của cuộc đời lઠ “đặt xuống được”. “Nhấc ln được” l sự dũng cảm, “đặt xuống được” lꠠ sự giải thot. “Nhấc ln được” l᪠ tr tuệ, “đặt xuống đuợc” l triết học. Hạnh ph�c lớn nhất của cuộc đời khng g bằng l䬠 c thể theo đuổi những g cần theo đuổi, vứt bỏ những g㬬 nn vt bỏ. Hy vọng cuốn s꺡ch ny gip bạn đọc cຳ thể lĩnh hội được tr tuệ của “nhấc ln được, đặt xuống đuợc”, v�o những lc m muội trong cuộc đời, đưa ra được sự lựa chọn chꪭnh xc, để đi xa hơn, nhanh hơn trn con đường cuộc đời. Mục lục: C᪹ng bạn đọc Phần 1: Cuộc đời thnh cng bắt đầu từ việc “nhấc lപn được” Phần 2: Ngắm thẳng vo mục tiu Phần 3: Tin tưởng vઠo bản thn Phần 4: Lạc quan, tch cực vươn l⭪n Phần 5: Hnh động l số một Phần 6: Mưu tr࠭ dũng cảm xử l sự việc Phần 7: Dng � ch sắt đ đối mặt với thử th�ch. Nhấc Ln Được - Đặt Xuống Được - Tập 1: Nhấc Ln Được Lꪠ Tr Tuệ Của Kẻ Mạnh Tc giả: Trần Giang Sơn.Nh� xuất bản: Nxb Thanh Nin Chỉ nn đọc tập 1 . Hꪣy đọc sch để gip bạn thẠnh cng hơn !

Ariya Hatai Paran Hadas Ka Lok   Thanh Phu Ba Panuec akhan:          Liwik, liwik puec wek ariya Cam, mboh padrut padruai dalam hatai. Sanâng tel ra taha mâng kal déh biak glaong illimo, gleng mboh dahlau ka dom gruk ga-ndi kadha tamuh tagok sa bla di grep bhum palei Cam harei ni. Blaoh di nan panâh jieng Ariya tuer tabiak ka bhap bini thau pieh khik ramik. Hu ralo ariya ndom ka Campa lihik aia, blaoh anâk Cam laik tamâ janâk kho ra-mbah. Ong kei jang oh wer adan yah saong anak tacaow juai ac hatai, marat khik hai drep ar, nâm mâk muk kei.  Dalam kadha ni dahlak likau nâh ba tabiak sa pet (paragraph) ariya “Hatai Paran Hadas Ka Lok” pieh ka mikwa puec yaom blaoh tabur sanâng.  Ariya :              Panâh mâleng di dalam ariya,  Panuec mâng ra taha, Po gru tuek tabiak  Nâm mâk po nabi patrun sarak,  Payua wek khik ngap, adat ca-mbat po nabi.  Dalam tapuk sak karay, sak kawi  Adat ca-mbat Cam Bani, Ahier Awal.  Khik kahria ngap bingun ngan klem,  Juai luai pamâjrem, khik hai ka paran.  Basaih adhia nan gah bimong yang,  Imâm katip gru acar nan gah sang magik.  Po nabi parabha mâng liwik,  Adat ca-mbat mâtuaw mânrik ka dua gru khik anguei.  Juai klak padanan wan juai,  Tadhiai bibiak di ca-mbuai, tana rakun mâng liwik. Pajai Mâli Kraong Panrang ngan Parik, Bani sa baoh sang magik, Cam sa baoh mânraong mânrac. Basaih adhia, Imâm katip gru lac, Agal tapuk khik bac, juai luai pamâjua. Mâng kal dahlau, Cam hu patao bia, Krâh anuec Norapa (king), plek likuk klak paran. Adat ca-mbat mâda thun mâda karang, Cam Bani lihik paran, dom di ndua janâk ra-mbah. Nde phun kayau riya, libuh talah, Taklok agha blaoh libuah, lihik abih jeh angan. O thau ka rai halei wek tabem, Tamuh wek jieng phun, lah than pamâkei   (Daok Wek) ---------***------------ ar[y hEt pr# hd( k Ol` Thanh Phu Ba  l[w[` , l[w[` pW-! w-` ar[y c. , OvH pRdU@ pERdW dl. hEt ; snI~ t-& r th mI~ k& Od-H bY` OgL= ilL[Om , gL-) OvH dhL-U k Od. RgU` gV[ kD tmUH tOg` s bLd{ Rg-$ B.U pl] c. hr] n{ ; ObL_H d{ n# pnIH jY-~ ar[y tW-^ tbY` k B$ b[n{ T-U pY-H K[` rm[` ; hU rOl ar[y OV. k c.p l[h[` aY , ObL_H anI` c. El` tmI jnI` OK rvH ; o) k] j) oH w-^ ad# yH Os= an` tOc_* EjW a! hEt , mr@ K[` Eh Rd-$ a^ , n.I mI` mU` k] ; dl. kD n{ dhL` l[k-U nIH b tbY` s p-@ (paragraph) ar[y “hatai pr# hd( k lok” pY-H k m[`w pW-! Oy+ ObL_H tbU^ snI~ ; ar[y :  pnIH mIl-) d{ dl. ar[y , pnW-! mI~ r th , Op RgU tW-` tbY`  n.I mI` Of- nb{ pRtU# sr` , pyW w-` K[` q$ , ad@ cv@ Of- nb{ ; dl. tpU` s` kr% , s` kw[  ad@ cv@ c. bn[ , ahY-^ aw& ; K[` kRhY q$ b[qU# q# kL< , EjW ElW pmIRj< , K[` Eh k pr# ; bEsH aDY n# gH b[Om~ y) , im.I kt[$ RgU ac^ n# gH s) mg[` ; Op nb{ prB mI~ l[w[` , ad@ cv@ mItW* mIRn[` k dW RgU K[` aqW] ; EjW kL` pdn# w# EjW , tadhiai b[bY` d{ cEvW , tn rkU# mI~ l[w[` ; pEj mIl{ ORk= pRn) q# pr[` , bn[ s Ob_H s) mg[` , c. s Ob_H  mIORn= mIRn! ; bEsH aDY , im.I kt[$ RgU l! , ag& tpU` K[` b! , EjW ElW pmIjW ; mI~ k& dhL-U , c. hU pOt_ bY , RkIH anW-! Onrp ( k{~ ) , pL-` l[kU` kL` pr# ; ad@ cv@ mId TU# mId kr) , c. bn[ l[h[` pr# , Od. d{ VW jnI` rvH ; V- PU# ky-U r[y , l[bUH tlH , tOkL` aG ObL_H l[bWH , l[h[` ab[H j-H aq# ; o T-U k Er hl] w-` tb< , tmUH w-` jY-~ PU# , lH T# pmIk]  ( Od_` w-` )

Kế thừa văn ha Sa Huỳnh v tiếp thu ảnh hưởng của văn h㠳a Ấn Độ, Khmer, Đại Việt,trung quốc,trung đng… cư dn Champa (tồn tại từ thế kỷ II đến thế kỷ XVII) tr䢪n mảnh đất ven biển Miền Trung Việt Nam (từ Quảng Bnh đến Bnh Thuận) đ쬣 sng tạo nn những c᪴ng trnh kiến trc th캡p độc đo mang đậm dấu ấn bản địa, gp phần kh᳴ng nhỏ cho bức tranh văn ha Việt Nam đa dạng hơn, phong ph hơn.C㺡c khai quật khảo cổ năm 1927 của J. Y. Claeys cho thấy nhiều khả năng Tr Kiệu chnh lୠ Shinhapura v l kinh đ࠴ của Champa buổi đầu. Đy cũng l v⠹ng quần cư lu đời, c trⳬnh độ pht triển kinh tế – văn ha cao của champa cổ.C᳡c vua Champa nối tiếp Lm Ấp đ cho x⣢y dựng nhiều đền thp ở Mỹ Sơn để thờ thần Srisana Bhadresvara.Theo quan niệm của người Champa, đền thp lᡠ nơi tn nghim, linh thi䪪ng, nơi cầu đo thần linh, người dn b᢬nh thường khng được lui tới, chỉ c những tu sỹ B䳠lamn, những người thuộc tầng lớp qu tộc Chăm mới được đến v你 cử hnh lễ. Hầu hết cc thࡡp Chăm đều xy dựng gần giống đền thp ở Ấn Độ, Ăngkor (Campuchia) nằm tr⡪n những ngọn ni cao, bao quanh bởi đồi ni, được che chắn, bảo vệ bằng những th꺠nh lũy tự nhin hiểm trở (giữa cc đồi n꡺i c thung lũng, sng , suối…).Đền th㴡p Champa thường đứng một mnh (thp Nhạn, th졡p Thủ Thiện) hoặc được xy dựng thnh cụm (khu đền th⠡p Mỹ Sơn). Kết cấu mỗi cụm gồm một đền thờ chnh (Kalan), xung quanh c những đền nhỏ hoặc c�ng trnh phụ. Ngi đền ch촭nh (thường nằm giữa một cụm đền thp) tượng trưng cho ni Meru – trung tẢm vũ trụ – l nơi hội tụ của thần linh nn được thờ một bộ Linga biểu tượng của thần Siva. Cડc đền thp cn lại cᲳ cng năng khc như th䡡p cổng (thp Đồng Dương), c hai cửa th᳴ng nhau theo hướng đng – ty, đền phụ (miếu phụ) thờ c䢡c vị thần trng coi hướng trời, cc c䡴ng trnh lm nơi chuẩn bị lể vật trước khi h젠nh lễ hoặc kho cất giữ đồ tế lễ…Những thp phụ thường c m᳡i hnh thuyền p, lợp ng캳i hoặc ghp gạch (thp phụ ở th顡p Bnh t, Chi፪n Đn). Đặc điểm đền thờ của người Chăm thường khng cള cửa sổ, nếu thp no cᠳ cửa sổ th đ l쳠 cng trnh phụ .C䬡c đền thp thường được gia cố phần đế mng kh᳡ kỹ bằng những lớp ct, đ cuội, đᡡ dm. Tường, mi l⡠ những vin gạch v những chi tiết trang tr꠭ bằng đ sa thạch được xếp kht với nhau, kh᭴ng nhn thấy mạch vữa ở giữa. D thời tiết rất khắc nghiệt nhưng h칠ng nghn năm qua m những c젴ng trnh ny vẩn kh젴ng bị ln, nứt hay đổ vỡ (chỉ bị sụp đổ do con người – chiến tranh, ph hủy…), kh꡴ng c rong ru b㪡m phủ trn tường thp (trong khi những mảnh tường gạch mới được phục chế vꡠo cuối thập kỷ 20 đ bị ru b㪡m). Cho đến nay vẫn chưa c cng tr㴬nh nghin cứu no xꠡc định được chnh xc chất kết d�nh giữa cc vin gạch hay c᪡c chi tiết bằng đ l gᠬ. Lueba (1923) cho rằng người Chăm đ dng gạch mộc chồng kh㹭t ln nhau rồi nung ton bộ thꠡp. Theo Ng Văn Doanh (1978) th vữa l䬠 nước cy xương rồng trộn với mật ma. Trần Kỳ Phương (1980) th⭬ cho rằng đ l nhựa c㠢y dầu ri. Hoặc được xy bằng vữa đất sᢩt rồi nung lại (Awawrzenczak v Skibinski, 1987). Cũng c ೽ kiến cho thp được xy bằng cᢡch mi v xếp kh࠭t gạch (mi chập) hay mi xếp phần vỏ vࠠ sử dụng vữa l bột mịn c độ nung như gạch xೢy thp trộn với nước tạo nn . B᪪n cạnh việc dng nhựa cy, người Chăm c颲n dng nhớt của cc loại l顡 cy: dước, bời lời, dⴢm bụt. Cc kiến trὪn đều c phần đng nhưng vẫn chưa c㺳 kiến no được giới khảo cổ học chấp nhận.Một ng�i thp thường c kết cấu 3 phần: đế, th᳢n v mi. Theo quan niệm của người Chăm, đế thࡡp tượng trưng cho đế thế giới trần tục; thn thp tượng trưng cho thế giới t⡢m linh, nơi con người gột rửa bụi trần, thot tục để tiếp xc với tổ tiẪn v ha nhập với thần linh; cಲn mi thp thᡬ tượng trưng cho thế giới thần linh.Đế thp: thường được xy trᢪn nền hnh vung hoặc h촬nh chữ nhật, bằng gạch hoặc bằng đ phiến to (thp B1 ở khu đền thᡡp Mỹ Sơn). Xung quanh đế được trang tr theo mtip hoa văn, h�nh con th, hnh người cầu nguyện đứng trong cꬡc vm cuốn nhỏ, mặt qui vật (Kali), thủy qu⡡i (Makara) hay cc vũ nữ, nhạc cng…Thᴢn thp: thường được ghp ho᩠n ton bằng gạch, tường rất dy (độ dࠠy thường trn dười 1 mt), chiều cao ở mỗi đền thꩡp khc nhau. Cửa ra vo cᠳ trụ, lanh t bằng đ. Mặt ngo䡠i thn thp được trang tr⡭ rất đa dạng: trụ p tường, cửa giả thường c hᳬnh vm cuốn mềm mại, bn trong v⪲m cuốn chạm rồi cc hnh trang trᬭ, thường thấy l hnh người đứng chắp tay cầu nguyện thଠnh knh.Hầu hết cc đền th�p c cửa chnh quay về hướng đ㭴ng (hướng của thần Sấm St Indra). Một số đền c cửa ch鳭nh hướng ty hoặc thm cửa hướng t⪢y (hướng m cc vị vua Champa thường chọn cho m࡬nh khi rời ci trần thế để về với sự thanh cao). Mặt tường pha trong l孲ng để trơn, ở những ngi đền chnh thường c䭳 một số trn tường l䪠m nơi đặt đn. Khng gian trong đền chật chội, thiếu 贡nh sng. Một đi thờ biểu tượng thần Siva (bộ Linga) đặt chᠭnh giữa nền, chiếm gần hết diện tch v chỉ chừa một lối hẹp xung quanh để h�nh lễ.Mi thp: thường được cấu tạo nhiều tầng, cᡠng ln cao cng thu hẹp. Ở nhiều đền thꠡp, tầng trn thường được m phỏng đầy đủ cấu tr괺c cửa, cc chi tiết như tầng dưới. Mtip trang trᴭ rất đa dạng: tượng, vật cưỡi của cc vị thần trong Ấn Độ gio như: chim thần, ngỗng thần, bᡲ thần, voi, sư tử…cc đường gờ, cột ốp hay hoa văn. Tại cc gᡳc thường c m h㴬nh thp nhỏ hay vật trang tr phụ bằng đ᭡ hoặc gạch. Những thp phụ, mi thường cᡳ hnh thuyền p, phần trang tr캭 khng cầu kỳ.Đỉnh mi c䡳 hai dạng, hnh chp nhọn v쳠 hnh thuyền. Vật liệu lm đỉnh th젡p c khi l một khối đ㠡 tạo thnh hnh chଳp hoặc bằng gạch ghp lại.-Dựa vo c頡c yếu tố mỹ thuật trang tr trn th�p, sự thay đổi cc kết cấu kiến trc, sự xuất hiện hay mất đi của cạc mtip trang tr kết hợp với t䭠i liệu lin quan như bia k, thư tịch cổ,…m꽠 cc nh nghiᠪn cứu đ chia nghệ thuật trang tr th㭡p thnh cc phong cࡡch khc nhau v vạch ra quᠡ trnh pht triển tương ứng với c졡c thời kỳ lịch sử.- H.Parmentier vừa dựa trn cấu trc h꺬nh dng vừa dựa trn m᪴tip trang tr chia cc th�p thnh hai giai đoạn:+ Giai đoạn I từ thế kỷ V đến thế kỷ X bao gồm 3 giai đoạn nhỏ tương ứng với 3 phong cch: nghệ thuật nguyࡪn sơ (art primitif), nghệ thuật hnh khối (art cubique) v nghệ thuật hỗn hợp (art mixte).+ Giai đoạn II từ thế kỷ XI đến thế kỷ XVII bao gồm 3 giai đoạn nhỏ tương ứng với 3 phong c젡ch: nghệ thuật hnh thp (art pyramidal) (thế kỷ X – XII), nghệ thuật cổ điển (art classique) (thế kỷ XII – XIV), nghệ thuật ph졡t sinh (art de’riv) (thế kỷ XIV – XVII).- L.Finot dựa vo t頠i liệu bia k của cc th�p, tư liệu lịch sử (chủ yếu l cc triều đại nhࡠ vua Champa) đ nu l㪪n 4 phong cch: Phong cch Cambhuvarman (thế kỷ V – VI), phong cᡡchPrakacadharma (thế kỷ VI – IX), phong cch Harivarman I (thế kỷ X – XI), phong cch Harivarman II (thế kỷ XI – XIII).- Ph.Stern đᡣ phn tch qu⭡ trnh diễn biến của 8 yếu tố kiến trc th캡p l vm cửa (r಩ature), trụ tường hay gn tường (pilastre), dải trang tr (frise), cột nhỏ (colonnette), gờ đầu tường hay m⭡i đua (corniche), hnh điểm gc (pi쳨ces d’accent), cấu tạo trang tr gc (amorisements d’angle), mi cửa (linteau). C�ng với sự pht triển lin tục của c᪡c phong cch (đặc biệt coi trọng bước chuyển tiếp giữa cc phong cᡡch), ng nu l䪪n 6 phong cch nghệ thuật:+ Phong cᠡch Mỹ Sơn E1 (giữa thế kỷ VIII), tiu biểu l thꠡp Mỹ Sơn E1, với bước chuyển tiếp l thp Phࡺ Hi.+ Phong cࠡch Ha Lai (nửa đầu thế kỷ IX), tiu biểu l⪠ thp Ha Lai, PᲴ Đam, Mỹ Sơn F1. Chuyển tiếp gồm Mỹ Sơn C7, C12, C13,…+ Phong cch Đồng Dương (nửa sau thế kỷ IX), tiu biểu l᪠ Đồng Dương, Mỹ Sơn A10, A11. Chuyển tiếp : Khương Mỹ, Mỹ Sơn B2,…+ Phong cch Mỹ Sơn A1 (khoảng thế kỷ X), tiu biểu l᪠ Mỹ Sơn A1, A2, C1, C2, B3, B5, D1, D4, Tr Kiệu,…Chuyển tiếp c P೴ Nagar, Chnh lộ, Bnh Lᬢm, Chin Đn.+ Phong cꠡch Bnh Định (khoảng thế kỷ XII – XIII), tiu biểu l쪠 Thp Bạc, Thp Ngᡠ, Hưng Thạnh, Mỹ Sơn G1, H, K,… Chuyển tiếp l Bnh Định, Thủ Thiện, Thଡp Đồng, Thp Vng.+ Phong cᠡch Muộn (thế kỷ XIV – XVII), tiu biểu c P곴 Krng Garai, P R䴴me, thp Nam P Nagar, Yang Mun, Yang Prᴴng,… - Trần Kỳ Phương lấy tư liệu chnh từ cc th�p thnh địa Mỹ Sơn kết hợp với cc nguồn tư liệu khᡡc đ đưa 7 phong cch nghệ thuật th㡡p Champa: Phong cch Mỹ Sơn E1 (đầu thế kỷ VIII đến đầu thế kỷ IX), phong cch Hᡲa Lai (nửa đầu thế kỷ IX), phong cch Đồng Dương (giữa thế kỷ IX đến đầu thế kỷ X), phong cch Mỹ Sơn A1 (thế kỷ X), phong cᡡch P Nagar (thế kỷ XI), phong cch B䡬nh Định (thế kỷ XII đến thế kỷ XIV), phong cch Muộn (thế kỷ XIV đến thế kỷ XVII).- L Tuấn Anh th᪬ dựa vo đặc trưng nghệ thuật để phn thࢠnh 6 phong cch: phong cch Mỹ Sơn E1 (phong cᡡch cổ) (xy dựng nửa đầu thế kỷ VIII), phong cch H⡲a Lai (nửa đầu thế kỷ IX), phong cch Đồng Dương (giữa thế kỷ IX đến đầu thế kỷ X), phong cch Mỹ Sơn A1 (xᡢy dựng thế kỷ X), phong cch P Nagar (xᴢy dựng thế kỷ XI), phong cch Bnh Định vᬠ phong cch Muộn (xy dựng thế kỷ XII – XIII) (Lᢪ Tuấn Anh, 2004: 188 – 199).Trong cc cch phᡢn loại trn, cch phꡢn loại phong cch thp Champa của Ph.Sern được giới khảo cổ học đồng thuận nhiều vᡠ đnh gi cao.Việc phᡢn chia nghệ thuật thp Champa thnh cᠡc phong cch l vᠴ cng quan trọng nhưng cũng rất kh khăn, v鳬 hầu hết cc thp đᡣ qua nhiều lần tu sửa, thậm ch c th�p được xy dựng lại trn nền th⪡p cũ (thp Nhạn), nhiều vật liệu cũ được sử dụng lại trong khi trng tu nhưng cũng cṳ khi phải dng vật liệu mới. Nhiều phế tch th魡p tuy bị đổ, nhưng phần đế, mng, bnh đồ, c㬡c vật liệu kến trc, cc ph꡹ điu, cc họa tiết trang trꡭ ẩn chứa nhiều tư liệu c gi trị cần được nghi㡪n cứu kĩ.Theo “Văn ho! cổ Chămpa”, tổng số thp Champa trn l᪣nh thổ ViệtNam ngy nay l 119 thࠡp . Một số thp đ bị sụp đổ, nay chỉ cᣲn l phế tch, một số khୡc th được trng tu nhiều lần.칠Cc thp được phᡢn bố thnh 3 loại địa hnh chଭnh: vng ni (từ Đ麨o Ngang trở vo), vng cao nguy๪n (Ty Nguyn) v⪠ vng ven biển .C頡c thp Chăm tiu biểu chủ yếu ph᪢n bố ở 5 tiểu vng theo địa l (theo 5 tiểu quốc lớn của Champa xưa – từ Bắc đến Nam theo l齣nh thổ Việt Nam):+ Indrapura – Bnh Trị Thin: Quảng B쪬nh, Quảng Trị, Thừa Thin (Địa L, Bố Ch꽭nh, Ma Linh xưa) c thp Mỹ Kh㡡nh.+ Amaravati - QuảngNam, Quảng Ng#i gồm c khu đền thp Mỹ Sơn, th㡡p Bằng An, Khương Mỹ, Đồng Dương, Chin Đn.+ Viyaja – B꠬nh Định, Ph Yn gồm thꪡp Bnh Lm, th좡p Bnh t, C፡nh Tin, Phước Lộc, Hưng Thạnh, Thủ Thiện, Dương Long (Bnh Định); thꬡp Nhạn (Ph Yn).+ Kauthara – Khꪡnh Ha c thⳡp P Nagar.+ Panduranga – Ninh Thuận, Bnh Thuận gồm c䬳 thp Ha Lai, PᲴ Rme, P Kr䴴ng Garai (Ninh Thuận); thp P Shanư, Pᴴ Đam (Bnh Thuận).Ngoi ra c젲n c thp Yang Pr㡴ng ở Đăk Lăk. V cc thࡡp khc phần bố khắp nơi trn mảnh đất miền Trung Việt᪠Nam. CC THAP CHĂM TIU BIỂU:ʠKhu đền thp Mỹ Sơn Thp Bᡡnh t Th͡p Nhạn Thp Bằng An Thp Pᡴ Rme (Thp Hậu Sanh) Th䡡p Bnh Lm Th좡p Chin Đn ꠠ Thp Yang Prng Thᴡp Đồng Dương Thp Dương Long Thp Khương Mỹ Thᡡp Ph Lốc (Thp Phước Lộc) Thꡡp Mỹ Khnh Thp Cᡡnh Tin Thp P꡴ Đam (P Tằm) Thp Đ䡴i (Thp Hưng Thạnh) Thp Pᡴ Nagar – Thp B Nha Trang Thᠡp P Krng Garai Th䴡p P Shanư (thp Ph䡺 Hi) Thp Thủ Thiện Theo khu vực phࡢn bố ở trn, ta c:1. Th곡p Mỹ Khnh:Toạ lạc ở thn Mỹ Khᴡnh, x Ph Di㺪n, huyện Duy Xuyn, tỉnh Quảng Nam, cch thꡠnh phố Huế khoảng 20 km về pha Đng Nam.Di t�ch được pht hiện tnh cờ thᬡng 07/2001.Nin đại: vo thế kỷ VIII, lꠠ ngi thp Chăm cổ nhất thuộc phong c䡡ch thp Mỹ Sơn E1.2. Khu đền thp Mỹ Sơn:Nằm ở thung lũng Mỹ Sơn, xᡣ Ph Duy, huyện Duy Xuyn, tỉnh Quảng Nam, cꪡch thnh phố Đ Nẵng khoảng 70 km về ph࠭a Ty Nam.Cụm di tch được H.Parmentier ph⭡t hiện năm 1898.Năm 1999, Mỹ Sơn được cng nhận Di sản văn ho Thế Giới.Khu di t䡭ch l một quần thể kiến trc độc đມo, điển hnh duy nhất, nghệ thuật kiến trc mang dấu ấn của nhiều triều đại kh캡c nhau, đại diện cho tất cả phong cch, tất cả giai đoạn lịch sử của kiến trc thạp Champa.3. Thp Bằng An:Thuộc lng Bằng An, xᠣ Điện Bn, tỉnh QuảngNam, cࠡch thnh phố Đ Nẵng chừng 30 km về ph࠭aNam.Được x"y dựng vo thế kỷ thứ X.4. Thp Khương Mỹ:Thuộc lࡠng Khương Mỹ, x Tam Xun, huyện N㢺i Thnh, tỉnh Quảng Nam, cch thị xࡣ Tam Kỳ 2km về pha Nam.Được x�y dựng khoảng đầu thế kỷ X thuộc phong cch Khương Mỹ.5. Thp Đồng Dương:Thuộc lᡠng Đồng Dương, x Bnh Định, huyện Thăng B㬬nh, tỉnh Quảng Nam, cch thnh phố Đᠠ Nẵng 65 km về pha Ty Nam.Được vua Indravarman II x�y dựng vo năm 877 giữa kinh đ Indrapura để thờ Laksmindora lഠ Lesvara.C3 sự kết hợp giữa tiếp nhận Blamn giഡo v Phật gio. Đồng Dương vừa lࡠ hong cung, vừa l đền, miếu thờ thần, phật.6. Thࠡp Chin Đn:ꠠThuộc lng Chin Đઠn, x Tn An, thị x㢣 Tam Kỳ, tỉnh Quảng Ngi, cch th㡠nh phố Đ Nẵng khoảng 60 km về pha Nam.Được xୢy dựng vo thế kỷ thứ XI.7. Thp B࡬nh Lm:Nằm ở xm Long Mai, th⳴n Bnh Lm, x좣 Phước Ho, huyện Tuy Phước, tỉnh Bnh Định.Được xଢy dựng vo thế kỷ thứ XI.8. Thp Bࡡnh t:Nằm ven QL1A, thʹn Đại Lộc, x Phước Hiệp, huyện Tuy Phước, tỉnh Bnh Định.Được x㬢y dựng vo cuối thế kỷ thứ XI – đầu thế kỷ XII.Chuyển từ phong cch Mỹ Sơn A1 sang phong cࡡch Bnh Định.9. Thp C졡nh Tin:Nằm trong trung tm thꢠnh Đồ Bn, x Nhơn Hậu, huyện An Nhơn, tỉnh B࣬nh Định.Được xy dựng vo cuối thế kỷ thứ XI – đầu thế kỷ XII.L⠠ một trong một số t thp đẹp v� cn kh nguy⡪n vẹn. Thp mang ảnh hưởng kiến trc Khomer.10. Thạp Ph Lốc (Phước Lộc):Thuộc lng Phước Lộc, xꠣ Nhơn Lộc, tỉnh Bnh Định.Được x젢y dựng vo thế kỷ XIII.11. Thp Đࡴi (Hưng Thạnh):Nằm trong thnh phố Quy Nhơn, tỉnh Bnh Định.ଠĐược xy dựng vo thế kỷ XIII.Chịu ảnh hưởng nghệ thật Khơme thế kỷ XII.12. Th⠡p Thủ Thiện:Nằm ở lng Thủ Thiện, x B࣬nh Nghi, huyện Ty Sơn, tỉnh Bnh Định.⬠Được xy dựng vo thế kỷ XII.13. Th⠡p Dương LongNằm ở g Dương Long, x T⣢y Bnh, huyện Ty Sơn, tỉnh B좬nh Định.Được x"y dựng vo thế kỷ XIII.14. Thp Nhạn:Nằm gần trung tࡢm thnh phố Tuy Ha, tỉnh Ph಺ Yn.Được xꠢy dựng vo thế kỷ XII.Thuộc giai đoạn chuyển tiếp giữa phong cch Mỹ Sơn A1 vࡠ phong cch Bnh Định.15. Thᬡp P Nagar (Thp B䡠 Nha Trang):Nằm ven quốc lộ 1, cch thnh phố Nha Trang 4 km về phᠭa Bắc.Được xy dựng khoảng đầu thế kỷ IX đến thế kỷ XII.Đy l⢠ đến thờ Siva của Blamn giഡo, sau ny trở thnh thờ mẹ Xứ Sở – P࠴ Inư Nagar của vương quốc Champa.16. Thp Ho Lai:Nằm ven đường QL1A, lᠠng Ba Thp, x Tᣢn Hải, huyện Ninh Hải, tỉnh Ninh Thuận.Được xy dựng vo thế kỷ IX.Những ng⠴i thp Ha Lai cᲲn lại l những tc phẩm kiến trࡺc thuộc vo loại đẹp v cổ nhất Champa. Thࠡp c một bộ Linga – Yoni (cạnh 50cm) cao 30 cm cng với những mặt tường phủ k㹭n hoa văn, cc hnh Thiᬪn nữ, người ngồi chắp tay v cả những hnh Gajasimha, kala, nagar…, đଣ lm cho khu thp tăng thࡪm gi trị nghệ thuật.17. Thp Pᡴ Krng Garai (Po Klaong Girai):Nằm trn đồi Trầu, thuộc phường Đ䪴 Vinh, cch trung tm thᢠnh phố Phan Rang (Ninh Thuận) khoảng 7 km về hướng Ty Bắc.Được x⠢y dựng vo thế kỷ XIV.Thp được lấy tࡪn vị vua được thờ ở đy m sử s⠡ch Đại Việt gọi l Chế Mn. Po Klaong Girai được đồng hࢳa với thần Siva, thể hiện tn ngưỡng thờ Thần – Vua của Champa thế kỷ XIV.18. Thp P� Rm (Hậu Sanh):Thuộc x䪣 Ph Qu, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận.Được x꽢y dựng vo thế kỷ XVII theo phong cch Muộn.ࡠL thp gạch cuối cࡹng của người Chăm. Thp thờ vị vua P Rᴴm (được tạc nổi trn tấm đꪡ hnh vng cung tr첪n mi thp). Đức vua được Siva hᡳa c tm c㡡nh tay ngồi giữa 2 con b thần Nadin.19. Thp P⡴ Shanư (Ph Hi):Nằm tr꠪n đồi B Nại, thn Phഺ Hi, cch thࡠnh phố Phan Thiết 7 km về hướng Đng Bắc.Được xy dựng v䢠o thế kỷ IX, l cực nam của vương quốc Chămpa.Hnh khối vଠ cc trang tr đơn giản, ᭭t điu khắc,c những n곩t gần với kiểu thp Khomer thời Chn Lạp.20. Thᢡp P Đam:Nằm trn sườn n䪺i ng XiԪm ở lng Tuy Tịnh, x Phong Phࣺ, huyện Tuy Phong, tỉnh Bnh Thuận.Được xy dựng v좠o thế kỷ IX.Thuộc phong cch Ha Lai.21. ThᲡp Yang Prng:Nằm bn d䪲ng sng Ea Leo, x Ea Rok, huyện Ea S䣺p, Đắk Lắk.Được vua SimhavarmanIII xy dựng vo cuối thế kỷ XIII. Ph⠭a đng thn th䢡p được gắn vo một Gopura.Những dấu t࠭ch văn ha, nghệ thuật thuộc những thời đại xa xưa của một dn tộc l㢠 hiện thn của ci dĩ v⡣ng của dn tộc đ, đồng thời cũng lⳠ một phần dĩ vng của nhn lọai. Con người cần c㢡i dĩ vng đ để nh㳬n lại mnh v kẻ kh젡c. N như một tấm gương, nhn v㬠o đ người ta thấy được lịch sử, thấy được nt nh㩢n bản, hay khng nhn bản, trong một nền văn h䢳a, nghệ thuật, v từ đ nhận ra được những cೡi đẹp phổ biến, m một con người d ở thời đại n๠o, thuộc nền văn ha no, cũng đều c㠳 thể cảm thụ được. C!c thp champa tiu biểu ᪠ THP CANH TIN Thʡp Cnh Tin, một ng᪴i thp đ trải ngᣳt chn thế kỷ phong sương m vẫn lộng lẫy c�ng tuế nguyệt. Theo cc thư tịch cổ, thnh Đồ Bᠠn do vua Chim Thnh Ng꠴ Nhật Hoan xy từ thế kỷ thứ X, cn thⲡp Cnh Tin được x᪢y dựng vo thế kỷ thứ XII, dưới đời vua Chế Mn (Jaya Sinbavarman III)ࢠThp Cnh Tiᡪnc2n c tn gọi l㪠th!p Đồngl một ngi thp nằm ở ch䡭nh giữa thnh đồ bnࠠxưa, nay thuộc x Nhơn Hậu, Thị x an nhơn, tỉnh b㣬nh định.Thp Cnh Tiᡪn hiện nằm trn đỉnh một quả đồi thấp thuộc thn Nam T괢n, x Nhơn Hậu, Thị x an nhơn. Trong số những th㣡p cổ Champa cn lại ở tỉnh Bnh Định, th⬡p Cnh Tin kh᪴ng chỉ l một trong những kiến trc cາn kh nguyn vẹn, m᪠ cn thuộc nhm những cụm thⳡp t thấy trong lịch sử kiến trc Champa l� khu đền chỉ c một thp, mặc dầu chỉ c㡳 một thp đơn lẻ song hnh dᬡng, cấu trc của thp Cꡡnh Tin lại khng hề kh괡c với cc ngi thᴡp vung nhiều tầng xy bằng gạch v䢠o loại lớn của Champa, thp cao gần 20 mt.Thᩡp Cnh Tin l᪠ một trong những ngi thp thuộcphong c䡡ch bnh định, hiện ln với một kiến tr쪺c honh trng với những khối h࡬nh lớn gy ấn tượng từ xa: cc cột ốp, những khung dọc tr⡪n mặt tường nằm giữa cc cột ốp nổi ln th᪠nh những mảng lớn khoẻ khoắn, cc vm của cᲡc cửa giả vt cao vương ln như hꪬnh những mũi gio khổng lồ, cc thᡡp trang tr gc c�c tầng cuộn lại thnh những khối chắc nịch, những phiến đ trang tr࡭ cc gc tường ph᳭a trn của cc tầng hꡬnh hoa l nh mạnh ra như nhữngᴠcnh tinNhư mọi ng᪴i thp truyền thống khc, thᡡp cấu trc gồm hai phần: tiền sảnh v điện thờ, hiện nay toꠠn bộ cấu trc của tiền sảnh đ bị sụt lở từ l꣢u, cc mặt tường pha ngo᭠i của thn thp được trang tr⡭ bằng những cột ốp v cc khung dọc nhࡴ mạnh ra khỏi mặt tường, một trong những điều kỳ lạ nhất ở thp Cnh Tiᡪn l nữa phần pha ngoୠi của cột ốp gc tường được ốp kn bằng những phiến đ㭡 sa thạch mu tn c୳ chạm khắc hoa dy xoắn v g⠳c cc diềm mi của thᡡp cũng được lm bằng đ - hiện tượng độc nhất trong lịch sử kiến trࡺc thp Chăm PaHiện nay tuy đ hư hại một phần, song vẫn cᣳ thể nhận ra cấu trc v h꠬nh thp kh đặc biệt của cᡡc cửa giả của thp Cnh Tiᡪn, mỗi cửa giả đều c ba tầng thu nhỏ dần về pha tr㭪n v mỗi tầng đều c hai thೢn, cc tầng của cửa giả đều c cấu trᳺc hai phần: hai trụ ốp tạo thnh khഡm bn dưới v h꠬nh cung nhọn bn trnTại bốn gꪳc của mỗi tầng của thp Cnh Tiᡪn, cc thp trang trᡭ gc v phiến đ㠡 hnh đui phượng nh촴 ra ở đỉnh cc cột ốp tường cn giữ lại khᲡ nguyn vẹn, nn từ xa nhꪬn vo thp Cࡡnh Tin trng như một ngọn đuốc khổng lồ đang lung linh toả s괡ng.Từ xa, ta đ thấy cc vai th㡡p cha ra khng trung những phiến đ촡 trắng mỏng mảnh giống bn tay con gi uyển chuyển lật lࡪn trong điệu ma. C lẽ t곪n thp được gợi ra từ những chiếc cnh nᡠy, như ĐạiNam nhất thống ch m tả: "Nam�An cổ thp ở thnᴠNamAn huyện Tường V"n trong thnh Đồ Bn, tục h࠴ l thp Cࡡnh Tin. Từ vai thp trở lꡪn, bốn pha ng giống như c�nh tin bay ln nꪪn gọi tn ấy. Xt cả cꩡc thp, duy thp nᡠy cao hơn, đứng xa trng thấy cảnh sắc thanh u, từ xưa xưng l th䠡nh tch, nay lần sụp lở". Cn c�c nh nghin cứu người Phડp theo cch mệnh danh ring, đ᪣ gọi thp Cnh Tiᡪn l Thp Đồng (Tour de Cuvre). Thࡡp Cnh Tin được x᪢y bằng gạch Chm lớn mu đỏ vࠠ đ sa thạch. Theo cc nhᡠ chuyn mn th괬 tỷ lệ đ dng trong thṡp Cnh Tin nhiều hơn so với c᪡c thp khc ở Bᡬnh Định. Sở dĩ như vậy v thp l졠 cng trnh kiến tr䬺c trong tổng thể hong thnh Đồ Bࠠn cũ, chất liệu sa thạch vừa kiến lập sự bền vững trong kết cấu, vừa được sử dụng nhiều trong điu khắc tạo hiệu quả thẩm mỹ cao.Đế thp vu꡴ng vức tạo thnh một bnh đồ 400m2 trପn mặt đất. Cc khối đ lớn bᡳ gc v c㠡c cột gạch ốp song song tạo gờ nổi trn mỗi mặt tường trng thật mạnh mẽ. C괡c mặt tường đng ty nam bắc của th䢢n thp mẹ đều c cửa vᳲm, nhưng chỉ c cửa chnh hướng đ㭴ng l cửa thật, cn lại lಠ ba cửa giả. Cc vm cửa cao, đường viền khuᲴn cửa nh mạnh ra ngoi, ph䠭a trn vm cửa cong v겠 hơi nhọn ở đỉnh, tiếp với mảng hoa văn xếp lớp đồng tm, hnh hoa sen nở. B⬪n trong thp, trong mỗi khung cửa giả đều đặt tượng hoặc tranh chạm khắc rất đẹp, rất tiếc l ngᠠy nay khng cn. Trong t䲠i liệu ghi chp về cc th顡p Champa tỉnh Bnh Định, nh du khảo người Ph젡p Ch. Lemire đ m tả lại: "Tr㴪n mỗi cửa bn trong đều c một bức tường c곳 hnh gn cung, n좳 giấu kn một tượng đn b� bn thn nửa nổi nửa ch᢬m, đầu đội một ci mũ rất sang, cầm trong tay một đa hoa sen". Tượng cᳳ lẽ đ bị đục lấy sau đ, như kiểu người ta dỡ tường để lấy c㳡c bức tranh khắc bằng đ được gắn hoặc tạc vo đᠳ. Chỉ cn cc đầu thủy qu⡡i Makara nanh nhọn, vi di, chạm khắc tinh tế tr⠪n mặt đ t nhiều tỏa ra thứ ᭡nh sng huyền b rợn ngợp thường gặp ở c᭡c cng trnh t䬭n ngưỡng ChampaCc cột ốp gc bằng đ᳡ sa thạch nguyn khối thẳng đứng với đường nt chạm khắc tinh tế nổi bật trꩪn mu gạch, khiến thp vừa uy nghi vừa sang trọng. Trࡪn cc cột đ vuᡴng ở bốn gc thp l㡠 bộ diềm chạy đường xếp bệ đn rất sắc sảo, nh dần ra từng ba bậc một, cuối c费ng tạo thnh bệ đỡ vững chải của cc thࡡp gc bn tr㪪n. Từ bộ diềm ny ln đến đỉnh cલn tm lớp thp giả chia lᡠm ba tầng. Đặc biệt tầng trn cng thu hẳn lại, như một sự biến tấu đầy cố 깽 của người nghệ sĩ ti hoa. V quả thật, khi tầm nhࠬn bị thay đổi, nh mắt con người bị ht bởi cạc thp mi như vừa hiện ra từ thần thoại, cᡠng ln pha tr꭪n cng nhỏ dần gợi cảm gic trࡹng điệp m khng hề nhഠm chn. Với dng lồi đặc trưng, phần thᡢn mỗi thp mi cấu tr᡺c tương tự thn thp mẹ nhưng đơn giản hơn. C⡡c phiến đ hnh đu᬴i phượng nh ra từ cạnh cc cột ốp g䡳c của cc thp mᡡi l nt độc đ੡o của cng trnh kiến tr䬺c ny. Đ ch೭nh l những "cnh tiࡪn" kỳ diệu lm tăng vẻ mỹ lệ bay bổng của phần diềm v mࠡi.Ở thp Cnh Tiᡪn, đối ngẫu với sự vững chi mang dấu ấn quyền năng của phần đế thp l㡠 sự thanh thot đặc trưng của cc cửa vᡲm v phần đỉnh, đối ngẫu với uy lực thm nghiࢪm nơi cc tượng thần l cảm giᠡc vui tươi của những dải đ đui phượng - tất cả hᴲa quyện thnh một ngn ngữ kiến trഺc cực kỳ siu thot trong tầm mắt con người. Vẻ đẹp nhẹ nh꡵m vui tươi khiến thp Cnh Tiᡪn khc hẳn với cc thᡡp Champa nặng chất trầm tịch u hoi, n cho ph೩p người ta nghĩ đến một biểu tượng của hạnh phc v niềm vui sống hơn lꠠ một cng trnh t䬴n gio. I G g � ໲ ��y. Xᤩt cả cc thp, duy thᡡp ny cao hơn, đứng xa trng thấy cảnh sắc thanh u, từ xưa xưng lഠ thnh tch, nay lần sụp lở". C᭲n cc nh nghiᠪn cứu người Php theo cch mệnh danh riᡪng, đ gọi thp C㡡nh Tin l Thꠡp Đồng (Tour de Cuvre).Từ xa, ta đ thấy cc vai th㡡p cha ra khng trung những phiến đ촡 trắng mỏng mảnh giống bn tay con gi uyển chuyển lật lࡪn trong điệu ma. C lẽ t곪n thp được gợi ra từ những chiếc cnh nᡠy, như ĐạiNam nhất thống ch m tả: "Nam�An cổ thp ở thnᴠNamAn huyện Tường V"n trong thnh Đồ Bn, tục h࠴ l thp Cࡡnh Tin. Từ vai thp trở lꡪn, bốn pha ng giống như c�nh tin bay ln nꪪn gọi tn ấy. Xt cả cꩡc thp, duy thp nᡠy cao hơn, đứng xa trng thấy cảnh sắc thanh u, từ xưa xưng l th䠡nh tch, nay lần sụp lở". Cn c�c nh nghin cứu người Phડp theo cch mệnh danh ring, đ᪣ gọi thp Cnh Tiᡪn l Thp Đồng (Tour de Cuvre).ࡠ Thp Cnh Tiᡪn được xy bằng gạch Chm lớn m⠠u đỏ v đ sa thạch. Theo cࡡc nh chuyn m઴n th tỷ lệ đ d졹ng trong thp Cnh Tiᡪn nhiều hơn so với cc thp khᡡc ở Bnh Định. Sở dĩ như vậy v th쬡p l cng trബnh kiến trc trong tổng thể hong thꠠnh Đồ Bn cũ, chất liệu sa thạch vừa kiến lập sự bền vững trong kết cấu, vừa được sử dụng nhiều trong điu khắc tạo hiệu quả thẩm mỹ cao.Đế thડp vung vức tạo thnh một b䠬nh đồ 400m2 trn mặt đất. Cc khối đꡡ lớn b gc v㳠 cc cột gạch ốp song song tạo gờ nổi trn mỗi mặt tường tr᪴n

C nhn tᢴi v rất nhiều người trong Cộng đồng người Chăm, chỉ ước mong webwww.Champaka.infoࠠn*n chỉ tập trung ton tm, toࢠn lực vo đấu tranh đi quyền dಢn tộc bản địa cho Dn tộc Champa v cho ra nhiều t⠡c phẩm gi trị về lịch sử Vương Quốc Champa. Lc đẳ, sẽ khng cn những b䲠i viết : " Trả lời cho người ny, trả lời cho người khc,.....", rồi mọi người lại lࡴi cha mẹ của đối phương ra để ni xấu. Đồng thời, ti củng mong tất cả mọi người kh㴡c hảy nn ngưng bt ngay h꺴m nay, để cho Cộng Đồng Champa được bnh yn. Trả lời qua, trả lời lại cho đến khi n쪠o chấm dứt đy?Ti cảm thấy rất tủi nhục cho Dⴢn tộc Champa mất nước của chng ta.Mọi người v Ban Quản Trị Webꠠwww.champaka.info c đồng với t㽴i hay khng?---------------------------------------------------------------------------------------Xin mời mọi người xem 8video clips䠠playlist dưới đy: http://www.youtube.com/watch?v=OED1L1Z2Ttg&lis...⠠1. Đi Chbu tự do phỏng vấnTiến sĩ Po Dharma ngy 21 thng 12 năm 20122. Cảnh mở đầu Hội Trường Liࡪn Hiệp Quốc3. Đại diện Nh Nước Việt Nam pht biểu4. Đại diệnࡠhttp://www.peoplechampadescent.com/ en,ThnhĐࠠi, pht biểu5. Cảnh Hội trường Lin Hiệp Quốc6 & 7: Đại diện International Office of Champa, Kevin, ph᪡t biểu8. Tiến sĩ Po Dharma pht biểu nhn ngᢠy ra mắt Tập San CHAMPAKA ngy 19-4-2008 ࠠ Dn Tộc Chăm Đi Quyền: DⲢn Tộc Bản Địa Dn Tộc Chăm: Dn Tộc Bản Địa Đ⢠i RadioFreeAsia phỏng vấn Tiến Sĩ người Chăm: Po Dharma về d"n tộc Chăm bản địa Written by Ha i, ph⁳ng vin RFA Friday, 2... <form id="u_jsonp_2_12" class="live_551470221529869_316526391751760 commentable_item collapsed_comments autoexpand_mode" style="color: #333333; font-family: 'lucida grande', tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 11px; line-height: 14px; padding: 0px; margin: 0px;" action="https://www.facebook.com/ajax/ufi/modify.php" method="post" data-live="{"></form>

B

  >> vào link để nghe nhạc phẩm Đồ bàn by Chế Mỹ Lan >> trang blog Đại Nhạc Hội Champa Đến với ngày Đại Nhạc Hội, bao nhiêu ký ức đẹp cách đây đã gần 20 năm lại thi nhau ùa về. Bà con Chăm đến với nhau lần ấy vào năm 1998 nhân dịp thành lập Hội Bảo Tồn Văn Hóa Champa. Tất cả các nhân sĩ trí thức Chăm khắp mọi nơi cùng về hội ngộ. Tay bắt mặt mừng trong niềm hân hoan vô bờ bến. Lần đầu tiên cũng tổ chức tại San Jose này, lúc ấy tôi hát bài Hận Đồ Bàn của Xuân Tiên được sự dàn dựng công phu của anh Kiều Đại Vinh với những lời ngâm Ariya thống khiết của ông Châu Văn Cẫm và những dàn diễn viên phụ họa rất sầu nảo làm cho khán giả đã rơi nước mắt. Mãi đến 17 năm sau tôi mới thấy lại hình ảnh này. Cuộc đời mình sống được bao nhiêu mà mãi đến gần 20 năm xa cách mới gặp lại nhau? Có cần phải đợi đến 17 năm không nhĩ! Cám ơn Ban Tổ Chức đã tạo cơ hội cho chúng ta đến gần với nhau sau bao nhiêu năm xa cách. ĐNH đã vẽ lên một bức tranh đầy màu sắc đẹp cả nội dung lẫn hình thức. Từ xa xa, các thanh niên thiếu nữ gọi nhau í ới, tiếng chào hỏi thân quen. những nụ cười rất gần gủi tay trong tay hân hoan dìu nhau bước chân vào hội trường. Những trang phục truyền thống đủ màu sắc trong ánh nắng lung linh của một ngày đẹp trời Cali càng tô điểm rạng ngời những đóa hoa Champa rực thắm. Trên nét mặt của mọi người ai ai cũng toát lên một niềm phấn khởi tràn đầy sức sống.    Các bậc trí thức Cham hội tụ từ nhiều Tiểu Bang khác nhau. Đầu tiên là bước vào phòng chụp ảnh lưu niệm, tấm thảm đỏ được đặc ngay ngắn đưa những bước chân đến những ngọn Tháp như xa lạ như thân quen vẫy chào những đứa con Chăm về với cội nguồn. Tháp đứng sừng sững trong kiêu ngạo và huyền bí làm sao. Ai ai cũng tranh thủ chụp vài tấm hình để lưu lại kỷ niệm đẹp trong đời. Tôi lấy làm vui mừng khi các Bác, các Cô Chú của tất cả các Hội Đoàn vai kề vai cùng chụp ảnh lưu niệm . Rời khỏi phòng chụp ảnh để bước vào phòng ăn uống, không khí lại càng vui nhộn bội phần. Trong căn phòng đầy ấp những tiếng cười giòn giã. Mọi người cùng nhau ngồi thưởng thức những món ăn cổ truyền dân tộc. Ăn uống xong, tất cả cùng dìu nhau vào bên trong sân khấu. MC Từ Công Ánh, MC, Hoa Hậu Ngọc Minh xinh đẹp duyên dáng của Champa chúng ta cùng hai MC đẹp trai phong độ Bá Trung Thiệu, Lưu Quang Sáng mở đầu chương trình rất độc đáo ngoạn mục khai mạc chương trình. Tấm rèm sân khấu từ từ mở hé ra, dàn nhạc vang lên sôi động tưng bừng rộn rã. Tiếng trống Paranưng, tiếng kèn Saranai như vỡ òa trong ngất ngây hạnh phúc. Âm thanh có lúc réo rắc du dương, có khi lại cháy bừng nhộn nhịp. Những bàn tay của những nhạc cụ Chăm thả hồn vào những điệu nhạc say sưa ru hồn người về một thời xa xưa. Ánh sáng nhuộm hoàng hôn tím buồn vời vợi, tím cả thời gian và không gian. Màu tím buồn trên sân khấu khỏa lấp cả khung trời và những mãnh đời cô đơn của những đứa con Champa tha hương lạc loài tìm đến với nhau . Không gian huyền ảo từ phía xa, Tháp đứng ngẩn ngơ sâu lắng tạo nên một bức tranh hoàn hảo rất thơ mộng. Đây có lẽ là bức tranh đẹp nhất từ xưa tới nay. Tiết mục hợp ca Bangsa Champa Khaol Ita cua Cei Juk qua phần hoà âm phối nhạc của nghệ sĩ Miêu Văn Tuấn đã vang lên hùng hồn. Bangsa ilimo khoal ita, Champa muk kei pajiak pajieng, Cam bani sa pajama, pajieng mal, Ahier Awal tajuh halau klau bimong, Champa angan bingo tanâh aia….Nghe xúc động bùi ngùi làm sao ấy. Rồi lần lược những bài ca bất hữu của cố nhạc sĩ Đàng Năng Qụa, nhạc sĩ Châu Văn Kênh, nhạc sĩ Amưnhân... nghe nức nỡ lòng người. Các tiết mục múa đặc sắc và điêu luyện của các cô thiếu nữ trong những bộ trang phục truyền thống uyển chuyển tha thướt đê mê ngây dại đến hoang đường.  MC Ngọc Minh - Trung Thiệu Đại Nhạc Hội lần này gợi nhớ lại bản sắc văn hóa dân tộc qua những bài hát mang giai điệu dân gian Chăm phản ánh đời sống văn hóa xã hội Chăm, nhắc nhở con cháu về lịch sử mất mát đau thương của dân tộc. Phổ biến văn hóa lịch sử âm nhạc dân tộc đến với các cộng đồng khác nhầm xóa bỏ sự nhận định phiến diện về nghệ thuật âm nhạc Chăm. Thể hiện qua trang phục độc đáo, sự uyển chuyển nhịp nhàng của các cô thiếu nữ xinh đẹp trong những điệu múa Chăm ngây ngất đến lạ thường. Đưa khán giả từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác. Tôi ngồi gần MC Hạ Vân, được cô chia sẽ: “rằng cô rất khâm phục một dân tộc có nền văn hóa đầy màu sắc. Đây là lần đầu tiên cô đã có dịp chiêm ngưỡng những bông hoa xinh đẹp Champa mà từ bấy lâu nay cô chưa hề biết. Cô rất vui khi được chứng kiến tận mắt những thiếu nữ Chăm  đẹp và duyên dáng. Ai ai cũng rất thân thiện và dể mến. Cô nói rằng; cô sẽ về và chia sẽ với đài phát thanh mà cô đang làm.” ĐNH cũng là những tiếng chuông cảnh tỉnh  đến những đứa con Chăm lưu lạc khắp mọi nơi trên thế giới quay về với cội nguồn. Kế tiếp, Nhạc sĩ Từ Công Phụng đã lên góp vui cho đêm ĐNH hai bài hát do ông sáng tác. Tôi hơi thất vọng vì tưởng rằng ông sẽ nhìn khác hơn những gì tôi mong đợi. Tôi hình dung một Từ Công Phụng phong độ trong bộ trang phục cổ truyền dân tộc, nói tiếng mẹ đẻ trên sân khấu dù chỉ vỏn vẹn một câu cũng được, hoặc hát một vài câu bằng tiếng Chăm nếu có thể . Có lẽ tôi hy vọng ở nơi nhạc sĩ Chăm này nhiều hơn thế nữa, nhưng dù gì đi nữa, ông đã đến với cộng đồng của mình trong phần cuối của cuộc đời còn lại, đến để gần gũi nhau hơn đã là tốt lắm rồi. Cũng có thể nói đây là một bước khởi đầu rất đáng khích lệ. Hy vọng trong tương lai, tôi và các bạn sẽ thấy một hình ảnh Từ Công Phụng khác hơn và gần gũi hơn và Chăm hơn.  Cám ơn các cô bác anh chị em tại San Jose về sự rất nhiệt tình phục vụ quên mình. Hy sinh tất cả gia đình con cái, tập dợt nấu ăn và còn phục vụ khách phương xa. Dù rất mệt nhưng các anh chị lúc nào cũng rất vui vẻ. Ở Mỹ ai cũng rất bận rộn, các anh chị em bỏ công sức tập dợt mỗi ngày sau giờ làm việc mệt nhọc. Hy sinh đến mức đó là cùng!. Mặc dù số lượng rất ít ỏi nhưng các cô bác anh chị cùng các anh chị em Sacramento làm nên một đêm Đại Nhạc Hội như thế này là một điều tôi không thể nào ngờ được. Tôi khâm phục ban tổ chức làm việc rất nghiêm túc và kỹ luật. Một sự thành công ngoài sức tưởng tượng của tôi. Xét về hình thức lẫn nội dung đều rất chuyên nghiệp và dĩ nhiên các anh chị đã không nói suông bằng lời mà đã hy sinh rất nhiều thời gian qúi báo của mình để có được một đêm ĐNH ý nghĩa này. G. CLÉMENCEAU nói không sai. “không phải chỉ nói suông mà có thể thay đổi được một tình trạng, chính phải biết hy sinh.” Về đến nhà đã mấy ngày rồi nhưng đầu óc vẫn còn nghe dư âm Đêm nhạc hội. Vẫn còn nhớ như in những hình ảnh các anh chị chạy tới chạy lui chuẩn bị cho tiết mục kế tiếp, sửa soạn trang phục cho nhau trước khi lên sân khấu, khích lệ nhau hãy trình diễn hết mình, những cái nhìn yêu thương trìu mến dành cho nhau lúc tập dợt. Lúc nhẹ nhàng lúc căng thẳng. Lúc lại vang lên những tiếng cười giòn giã. những tiếng chào nhau tay bắt mặt mừng, những vòng tay ấm áp làm mà khó quên đến thế. Tôi đã mang về cả tình cảm anh chị dành cho tôi, đem về hơi ấm tình tự dân tộc, những nỗi niềm yêu thương da diết. Một dư âm thật khó diển tả bằng lời.  Ca nhạc sĩ Từ Công Phụng,  MC Hạ Vân - Sáng LưuThiết nghĩ, trong cuộc sống có đôi khi chúng ta chìm sâu trong sự im lặng qúa lâu. Chìm đấm đến gần như quên đi cảm giác gần gủi thân mật. Đôi khi nhìn lại chẵng có gì trầm trọng cả, chỉ là những cái không đáng kể. Đôi khi chúng ta chưa thật sự hiểu nhau hay chúng ta hiểu lầm nhau bởi không cùng hiểu một nghĩa. Georges DUHAMEL (la possession du monde) có nói: “Những danh từ là những ý tưởng… Con người thường xâu xé lẫn nhau chỉ vì những danh từ mà họ không cùng hiểu một nghĩa. Nếu họ hiểu nhau hơn, họ sẽ ngả vào lòng nhau.” Đại Nhạc Hội Champa chính là cơ hội để đưa chúng ta đến gần với nhau và hiểu nhau hơn. Đêm ĐNH đã nói lên được rằng tinh thần Champa vẫn cháy bỗng. Những đứa con Chăm đã vượt qua biên giới Đạo Giáo, Chủ nghĩa cá nhân, vượt qua Vị trí Địa Lý để đến với nhau. Hơn bao giờ hết, những đứa con Champa trên khắp mọi nơi vẫn còn đau xót cho dân tộc mình, họ vẫn còn hướng về quê hương đổ nát, cùng nhau xây dựng mái nhà Champa yêu dấu. Tất cả đã hòa quyện vào nhau trong vòng tay ấm áp. Ai có đến với ngày Đại Nhạc Hội mới chứng kiến được những cảnh các Chú các Bác cùng nắm chặt tay nhau, cùng nhau làm việc mới cảm nhận được tinh thần đoàn kết của Champa vẫn còn sâu đậm lắm. Ai cũng hăng say góp một bàn tay, chẵng phân biệt tuổi tác hay địa vị. Có lẽ đây là một bài toán mà đã bấy lâu nay chúng ta chưa giải đáp được. Bài toán chứng minh tinh thần đoàn kết dân tộc Champa của chúng ta. Chúng ta sống trên đất khách quê người , ít có cơ hội gặp mặt nhau. Chúng ta hãy biết tạo cơ hội để đến với nhau nối vòng tay lớn. Cùng nhau gìn giữ bản sắc dân tộc. Cùng cầm tay nhau hàn gắn tình đoàn kết, xóa đi những ngộ nhận đáng tiếc trong cộng đồng. Đồng thời hâm nóng lại bản sắc dân tộc. Gợi nhớ hoài cổ, hướng về cố quốc. Kết tụ dân tộc, tình yêu tốt đẹp cần thiết phát triển mọi mặt trong tương lai. Hy vọng một ngày gần trong tương lai.   Anh em diễn viên đang reo hò, vui mừng sau chương trình ĐNH kết thúc. Hãy đến gần với nhau hơn nữa, bởi lẽ, một khi chúng ta đã gần gũi nhau thì những mâu thuẫn sẽ tan biến và nhường chổ cho sự đồng cảm yêu thương, sẵn sàng bỏ qua những bất đồng về quan điểm, sẵn sàng tha thứ cho nhau. Một khi chúng ta đã yêu thương nhau rồi thì mọi thứ khác đã không còn gì đáng kể. Chúng ta hãy biết nắm lấy cơ hội để sích lại gần nhau, đừng để đợi đến một phần tư của cuộc đời mới gặp lại. Hãy đến, cùng nắm chặt tay nhau để cùng nhau làm tốt hơn nữa. Hơn bao giờ hết, hãy gạt bỏ những tư tưởng sai về nhau để cùng nhau đắm chìm trong hạnh phúc như thế này. Hãy cùng nhau gìn giữ bản sắc dân tộc để con cháu sau này còn hãnh diện về dân tộc mình. Ban tổ chức hãy cố gắng duy trì sân chơi bổ ích này để chúng ta giao lưu với nhau. Hãy duy trì một phong cách làm việc vượt lên trên bất cứ sự khác biệt của nhau như thế này nhé. Đây chính là chìa khóa đưa đến sự thành công trong lần ĐNH này. Nếu trong thâm tâm của mỗi cá nhân trong ban tổ chức vẫn còn có tư tưởng phân biệt em Bàlamôn, tôi Bàni, anh thì Islam thì dù có tổ chức bao nhiêu lần ĐNH vẫn quay lại vị trí cũ , không đi về đâu cả. Hy vọng chúng ta sẽ gặp nhau sớm hơn, không phải đợi đến 17 năm nữa, lúc đó Chế Mỹ Lan già rồi không còn hát được nữa đâu. Các bạn có muốn chúng ta gặp nhau một ngày rất gần không? Chúc các Bác các cô Chú và các anh chị về đến nhà vui vẽ bình an, cùng nhau quay quần bên gia đình và người thân. Cùng nhau chia sẽ và ôn lại kỷ niệm đẹp khó quên trong đêm ĐNH và truyền ngọn lửa yêu thương tỏa khắp nơi trong cộng động Champa của chúng ta. Chúc một mùa Giáng Sinh an lành.        

L?U D?U CHAMPA T?I C?M L? ?inh Bá Truy?n (ThS., C?u sinh viên ??i h?c Sorbonne (Pháp))và Bùi Ng?c Minh (Phó Giám ??c Trung tâm V?n hóa - Th? thao qu?n C?m L?) Qu?n C?m L?[1], mi?n ??t c? x?a, n?i l?u d?u trong lòng bao ?i?u huy?n bí c?a m?t n?n v?n minh r?c r? ngót 2000 n?m tu?i. N?i ?ây, t? r?t lâu ??i, nh?ng c? dân c?a v??ng qu?c Champa trù phú ?ã bi?t d?n th?y nh?p ?i?n, canh tác lúa chiêm, tr?ng dâu, nuôi t?m, ??m t?, d?t l?a và ?ã ki?n t?o lên nh?ng ??n ?ài, m? tháp nguy nga.[2] Nh?ng th? k? XV trôi qua nh? m?t c?n h?ng th?y, c? h? mu?n nh?n chìm t?t c? m?nh ??t này, ?? r?i ch? còn các ph? tích Chàm r?i rác kh?p n?i. ??n ??u th? k? XX, nh?ng ph? tích Chàm trên ??a bàn qu?n C?m L? ngày nay m?i ???c các nhà Champa h?c l?ng danh nh? Albert Sallet, Henri Parmentier, Edouard Huber… ?? tâm nghiên c?u và chính h? là l?p ng??i ??u tiên vén lên b?c màn bí m?t v? m?t n?n v?n minh c? kính ?ã b? tàn phá, lãng quên. Trong vòng b?n n?m l?n l?i s?u t?m các c? v?t cho B?o tàng Ch?m, t? n?m 1919 ??n 1923, bác s? Sallet ?ã nhi?u l?n ??n C?m L?. T?i thôn C?m B?c (nay thu?c ph??ng Hòa Th? ?ông), ông ?ã phát hi?n ra m?t di ch? Champa khá quan tr?ng. ?ó là Linh S?n, m?t vùng ??i th?p có r?t nhi?u m?nh v?n c? v?t t? m?t ph? tích tháp Ch?m, ??a ?i?m này t?a l?c g?n b?n ?ò ngang C?m L? và kéo dài khá xa.[3] Ngày nay, có th? xác ??nh di ch? Linh S?n n?m trên d?i ??t kéo dài t? Gò Th? lên phía b?c mà ?i?m cu?i c?a nó là Gò Theo. ??a danh Gò Theo là do ??c tr?i t? Gò Thiên, m?t cách g?i v?n t?t c?a Thiên Y A Na, v? Thánh M?u Ponagar c?a ng??i Ch?m.[4] T?i C?m B?c và Hóa Quê[5], Sallet ?ã kh?o sát nh?ng gi?ng c? Ch?m khá b? th?, sâu th?m, thành lát g?ch ?á kiên c?. Các gi?ng n??c này t?n t?i nh? có phép màu, và dùng ?? c?t d?u nh?ng bia ký, nh?ng tác ph?m ?iêu kh?c và c? ?? v?t b?ng vàng.[6] Không may m?n nh? g?ch ?á c?a các gi?ng H?i (H?i là m?t trong nh?ng tên g?i ng??i Ch?m c?a ng??i Vi?t tr??c ?ây, nhi?u phi?n ?á sa th?ch n?n nguyên là b? th? c?a tháp Ch?m C?m B?c b? dân làng xoi th?ng, làm thành lò ?? rang ?? cúng, nhi?u b? Linga mà dân làng cho là “c?i xay m?i” b? ??p ra ?? l?y ?á xây d?ng, g?ch Ch?m t? ph? tích c?ng ???c t?n d?ng làm ???ng.[7] Tuy th?, có m?t s? phi?n ?á H?i t? ph? tích mà dân làng tin là linh thiêng ?ã bi?n thành Th?n Th?ch. Tín ng??ng dân gian th? ?á ph?n ánh quá trình giao l?u, ti?p bi?n v?n hóa Ch?m - Vi?t, nó không ch? ???c b?o l?u t?i C?m L? mà còn hi?u h?u trên nhi?u vùng ??t khác ? Trung k?.[8] Mi?u th? Th?n Th?ch ???c A. Sallet tìm th?y t?i di ch? Linh S?n, trên b? th? có m?t phi?n ?á H?i, hai m?t kh?c ??y ch? Nho, r?t dài, chép rõ danh sách nh?ng ng??i cúng d??ng, ?? niên hi?u D??ng Hòa n?m th? 6 (1648) và niên hi?u Khánh ??c n?m th? 9 (1657), ??u thu?c tri?u vua Lê Th?n Tông.[9] Sallet còn tìm th?y m?t tr? bi?u b?ng ?á c?a tháp Ch?m C?m B?c ?ã tr? thành c?t m?c phân ??nh ranh gi?i gi?a hai làng C?m L? và Hóa Quê, tr? ???c d?ng vào n?m Gia Long th? 12 (1813), ?ang b? vùi ? d??i m??ng. Ông ?? ngh? tr?c nó lên. Tr? ?á này ??t nhiên tr? nên linh thiêng b?i s? ng? nh?n c?a dân làng và nghi?m nhiên tr? thành Ông M?c, ???c dân ??a ph??ng và nh?ng khách qua ???ng dâng h??ng, sùng bái.[10] Ngày nay, tuy ph? tích tháp C?m B?c, Th?n Th?ch t?i mi?u Linh S?n[11] và b? th? Ông M?c ?ã không còn n?a nh?ng tín ng??ng th? ?á v?n còn l?u truy?n t?i C?m L?, b?ng ch?ng là m?m ?á Ông có ??t t??ng Ph?t Bà t?i b? b?c sông C?m L?. ?úng ?êm r?m hay ?êm ba m??i âm l?ch hàng tháng, ??ng trên c?u C?m L? nhìn v? h??ng ??o N?i, ta d? dàng nh?n ra t? h?p m?m ?á Ông - t??ng Ph?t Bà ???c nhi?u tín h?u dùng thuy?n ??n vi?ng, dâng h??ng hoa chiêm bái và th? ?èn hoa ??ng sáng c? m?t sông. ??u nh?ng n?m 80 c?a th? k? XX, do tác ??ng c?a dòng ch?y và s? s?t l? mà m?t m?m ?á ?en tr?i lên t?i v? trí hi?n th?y. Tr?i qua vài mùa l? l?t n?a, m?m ?á v?n ??ng nguyên ch? c?, quá trình “thiêng hóa” di?n ra và th? là dân ??a ph??ng b?t ??u sùng kính m?m ?á. Ban ??u h? ch? ??t m?t l? h??ng lên trên, d?n dà d?ng thêm t??ng Ph?t Bà. Chính quy?n s? t?i th?i ?ó, v?i lý do bài tr? mê tín d? ?oan, ?ã cho di d?i t??ng Ph?t Bà t? m?m ?á v? chùa C?m Nam. Vài n?m sau, th?y không ai ?? ??ng ??n, dân ??a ph??ng th?nh t??ng Ph?t Bà ra l?i m?m ?á, ti?ng lành ??n xa, t? h?p m?m ?á - t??ng Ph?t Bà ngày càng ?ông khách hành h??ng. T?t nhiên, ?? góp ph?n t?ng ?? linh thiêng cho t? h?p này, nh?ng câu chuy?n truy?n mi?ng trong dân chúng, có khi ? ch? hay lúc trà d? t?u h?u, k? v? nh?ng s? không may mà các v? quan ch?c có liên quan ??n v? di d?i g?p ph?i, nh?ng s? th?t ?úng ??n ?âu, ch?ng ai có th? xác minh ???c. Th?t ra mô th?c k?t h?p th? m?m ?á và t??ng Ph?t Bà ? ?ây có ngu?n g?c t? mô th?c th? ?á - th? M?u c?a ng??i Vi?t ? x? ?àng Trong t? th? k? XVI, mà mô th?c th? ?á - th? M?u l?i có ngu?n g?c t? vi?c th? Linga - Yoni.[12] Tóm l?i, hi?n t??ng th? m?m ?á - t??ng Ph?t Bà t?i b? sông C?m L? ngày nay ch?ng qua ch? là s? ph?n ánh m?t cách chính xác quá trình ti?p bi?n v?n hóa tín ng??ng ph?n th?c t? ng??i Ch?m x?a. Nh?ng c?ng qua hi?n t??ng này, m?i th?y tín ng??ng dân gian Ch?m - Vi?t nó có s?c s?ng m?nh m? và b?n lâu ??n nh??ng nào (trong khi ?ó ??n ?ài, m? tháp ??u ?ã bi?n m?t!). Nh?ng di ch? Champa th??ng g?n li?n v?i nh?ng l?i ??n th?i v? các kho vàng ???c ng??i Ch?m ?em táng theo. ?ã có nhi?u tr??ng h?p ghi nh?n tìm ???c vàng H?i. Ch?ng h?n: n?m 1903, t?i M? S?n, Parmentier ?ào ???c m?t cái chum ??ng m?t b? s?u t?p toàn ?? trang s?c b?ng vàng; t?i La Th?, ng??i ta c?ng thu nh?t t? m?t cu?c khai qu?t nhi?u ??a b?c và các món trang s?c b?ng vàng.[13] T?i làng Hóa Quê, ??u th? k? XX, nhà bi ký h?c tr? danh Edouard Huber, giáo s? c?a tr??ng Vi?n ?ông Bác C? (E.F.E.O.), ?i kh?o sát m?t t?m bia Ch?m, ông ta ??nh phát quang xung quanh m?t ngôi mi?u t?a l?c trên “c?n Dàng”[14] ?? tìm c? v?t, t?c thì ti?ng ??n lan tràn, ??n t?n ?à N?ng r?ng ? ?ó có ?? lo?i thú v?t khác nhau ???c làm t? vàng kh?i, nào bò, rùa, nai ???c chôn kh?p d??i ??t, và ng??i ta còn có th? nh?t ???c các qu? th?o m?c làm b?ng kim lo?i quý nh? vàng, b?c.[15 ] Trong kho?ng 25 n?m tr? l?i ?ây, t?i khu v?c Gò Theo thu?c di ch? ph? tích tháp C?m B?c mà Sallet ?ã t?ng kh?o sát, ?ã có b?n tr??ng h?p ghi nh?n là ?ã ?ào ???c vàng Ch?m. Kho?ng n?m 1989, ba anh em H., L., N. r? nhau ?ào nh?ng ngôi m? Chàm có hình mu rùa ?? ki?m ?? tùy táng, bán l?y ti?n. H? ?ào ???c m?t t?m bia m?, bèn thuê ng??i d?ch, ai ng? ?ó là b?n ?? ch? ??n kho báu ???c chôn trong m?t ngôi m? khác n?m cách ??y kho?ng 300 m v? h??ng ?ông b?c. Nh? th?, ba ng??i ?ã tìm ???c r?t nhi?u vàng b?c trong m?. Bi?t tin, nhi?u ng??i n?a c?ng tìm vào bên trong, h? nh?t ???c r?t nhi?u ??ng ti?n th?i x?a còn r?i vãi và 3 chi?c ?èn d?u ph?ng Ch?m. Trúng ???c kho báu, ba anh em H., L., N. tr? nên sung túc. Nh?ng “?n vàng H?i ?t r?i n??c m?t”, ch? ?? vài n?m sau, n?i b? anh em b?t hòa, con cái tr? nên h? h?ng, gia c?nh sa sút và h? ?ã ph?i bán nhà ?i n?i khác. G?n ?ó, anh P. c?ng ?ào ???c h? ??ng vàng chôn ngay d??i kim t?nh kho?ng 20 cm. T? ngày có vàng, cu?c s?ng gia ?ình anh P. có khá lên, nh?ng ch?ng ???c bao lâu anh ta qua ??i trong m?t v? tai n?n. Tr??ng h?p t??ng t?, cách ?ây kho?ng 10 n?m, ông N. trong m?t l?n x?i ??t tr?ng rau, vô tình ?ào trúng m?t bu?ng chu?i b?ng vàng, tuy ông N. ?ã ?em s? vàng ?i làm t? thi?n, nh?ng ít n?m sau ?ó ông ta v?n b? ??ng xe và n?m li?t gi??ng cho ??n nay.[16 ] Nh?ng tr??ng h?p ? Gò Theo làm chúng tôi nh? ??n hoàn c?nh c?a ông Trà V?n X, nhà ông ? ngay trên n?n ph? tích Ph?t vi?n ??ng D??ng (nay thu?c huy?n Th?ng Bình, Qu?ng Nam). N?m 1978, trong lúc ?ang ?ào ??t ?? làm chu?ng heo thì ông Trà phát hi?n ra b?c t??ng B? tát Laks?m?ndra-Loke?vara b?ng ??ng thau.[17] Hai m??i n?m sau, ch?ng nh?ng hai ??a con c?a ông ??u l?n l??t qua ??i vì tai n?n giao thông mà b?n thân ông c?ng b? ??ng xe ch?n th??ng s? não, hi?n nay gia ?ình ch? còn hai v? ch?ng thui th?i s?ng qua ngày trong c?nh cô hàn.[18] Ng?m l?i câu “?n vàng H?i ?t r?i n??c m?t” qu? ch?ng sai. G?n ?ây nh?t, t?i Gò Theo, vào ngày 10.4.2012, ?ã có m?t ng??i ?i rà ph? li?u ?ào ???c vàng H?i. ??a ?i?m phát hi?n h? vàng là lô ??t ?ang xây nhà c?a ch? Nguy?n Th? Thùy T. thu?c t? 34, ph??ng Hòa Th? ?ông. Ng??i rà ph? li?u dùng cu?c ?ào lên m?t n?p ??ng có 5 l?p (m?i l?p dày kho?ng 4 mm) ?ã b? ôxy hóa và m?t h? g?m Ch?m bên d??i ?ã b? v?, bên trong có ch?a 6 kg kim lo?i màu vàng. Ng??i rà ph? li?u thu gom t?t c? và ch? ?i m?t d?ng, ??n nay v?n ch?a rõ tung tích. Khi ng??i này v?a r?i hi?n tr??ng, ng??i dân ?em m?t s? m?nh kim lo?i r?i vãi ?i th? ? ti?m kim hoàn g?n ?ó và b?t ng? nh?n ra ?ó là vàng, nh?ng tu?i vàng còn non. Ngay sau ?ó, ng??i dân xung quanh kéo ??n c? tìm nh?ng m?nh v?n còn l?i và mang ?i bán ???c t?ng c?ng g?n 10 tri?u ??ng.S? vi?c qua ?i, ch? nhà cho làm móng ti?p và ??n nay nhà ?ã xây xong. N?m trên ??a bàn ph??ng Hòa Th? ?ông còn có m?t di tích Champa n?a, ?ó là n?n móng tháp Phong L?. Vào ??u th? k? XX, ph? tích tháp Phong L? l?t th?m trong khu v?c ??n ?i?n chè, cà phê c?a ông ch? Camille Paris.[19] T?i ?ây, n?m 1900, ông ta ?ã s?u t?m ???c khá nhi?u c? v?t Ch?m và ?em bán cho m?t ng??i Pháp, ng??i này bán ti?p cho m?t ng??i Hoa. Tr??c l?i ?? ngh? mua l?i t? ki?n trúc s? Parmentier, ng??i ch? m?i c?a b? s?u t?p ?ã vui lòng hi?n t?ng toàn b? s? c? v?t do Paris thu th?p cho tr??ng Vi?n ?ông Bác C?. Theo Parmentier thì ?a ph?n các c? v?t có ngu?n g?c t? m?t tháp Ch?m b? s?p thành gò nh? trong khu v?c ??n ?i?n và ch? ??n ?i?n ?ã l?y g?ch t? ?ó ?? xây nhà.[20] N?m 1909, Parmentier ?ã th?ng kê ???c h?n 20 món c? v?t mang v? t? Phong L?, trong ?ó có nh?ng tác ph?m ?iêu kh?c tuy?t ??p nh? b? Linga bi?u t??ng d??ng v?t c?a th?n Siva, t??ng bò th?n Nandin, phù ?iêu th?n Siva múa gi?a ?àn r?n th?n Naga theo âm ?i?u thoát ra t? b?n nh?c công, phù ?iêu th?n Vishnu có ?ôi môi dày d??i cánh m?i n? to, phù ?iêu ?oàn tiên n? Apsara thanh tao siêu thoát… C?ng trong n?m ?ó, Parmentier ?ã ??n kh?o sát ph? tích tháp Phong L? và nh?n ??nh t?i ?ây có th? ?ã có m?t qu?n th? g?m nhi?u công trình ki?n trúc khác nhau. Ngoài ra ông còn th?y có r?t nhi?u g?ch Ch?m ?ã ???c dùng ?? xây nhà và lát c? m?t con ???ng d?n ??n b? sông.[21] Hi?n nay, trong s? h?n 20 món c? v?t tìm th?y t?i Phong L? có 9 tác ph?m ?iêu kh?c ???c tr?ng bày t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng. Trong khi b? s?u t?p c? v?t Phong L? ???c nhi?u ng??i bi?t ??n thì n?n móng c?a ph? tích tháp Phong L? b? vùi sâu vào lòng ??t. Nh?ng t??ng nó ?ã m?t tích thì tháng 4.2011, gia ?ình ông Ông V?n T?n và bà Lê Th? Út, trú t?i xóm C?m (t? 3, ph??ng Hòa Th? ?ông) khi ?ào móng làm nhà t?i lô ??t s? 173 và 101 ?ã phát hi?n ra m?t pho t??ng c? ??u ng??i mình chim (t??ng th?n ?i?u Kinnari trong th?n tho?i ?n giáo) và nhi?u g?ch Ch?m. Ngay sau ?ó, B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?ã th?c hi?n khai qu?t kh?n c?p ??t 1. K?t qu? s? b? xác ??nh ?ây là n?n móng tháp Phong L? trong qu?n th? tháp Ch?m Hóa Quê. ?oàn ?ã khai qu?t 5 h? v?i di?n tích kho?ng 206 m2, phát hi?n ???c tháp c?ng và b?t ??u l? m?t ph?n c?a tháp chính. ??n tháng 8.2012, B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng ph?i h?p v?i các nhà kh?o c? c?a Tr??ng ??i h?c Khoa h?c Xã h?i và Nhân v?n (??i h?c Qu?c gia Hà N?i) ti?n hành khai qu?t ??t 2. Quá trình khai qu?t ?ã làm l? rõ quy mô, c?u trúc chân móng c?a m?t tòa tháp Ch?m r?t l?n, chân móng có hình ch? Th?p, t? c?a ?ông ??n c?a Tây có chi?u dài 23,15 m, và t? c?a B?c ??n c?a Nam có chi?u dài 19,3 m. T? móng t??ng ?ông ??n móng t??ng Tây dài 15,85 m và t? móng t??ng B?c ??n móng t??ng Nam dài 16,15 m. ??c bi?t ?oàn ?ã phát hi?n ra h? thiêng n?i ??t b? th? b? Linga-Yoni bi?u t??ng c?a th?n Siva, ?ây là h? thiêng có kích th??c l?n nh?t trong các h? thiêng c?a ??n tháp Ch?m ???c phát hi?n ??n th?i ?i?m này. Ngoài ra, d??i ph?n tháp chính còn có 8 ô khám, m?i ô ??u có ch?a cát, m?t viên g?ch hình vuông ??t trên m?t hòn ?á cu?i và d??i cùng là hai viên ?á th?ch anh có nhi?u ??u nh?n. Hi?n nay công tác khai qu?t t?i di tích Ch?m Phong L? ?ã t?m d?ng, ch?c s? có m?t d? án khai qu?t, kh?o c? h?c quy mô l?n trên di?n r?ng ?? ti?p t?c gi?i mã nh?ng bí ?n d??i n?n tháp. N?m k? phía ?ông c?a ph??ng Hòa Th? ?ông là ph??ng Khuê Trung, n?i ?ây có m?t di ch? Champa khá n?i ti?ng là ph? tích tháp Hóa Quê (nay thu?c t? 20, Bình Hòa). ??u th? k? XX, ông Rougier, tham tá h?ng 2 tòa Công s? H?i An, ?ã tìm ra di ch? này t?i “c?n Dàng”, ??ng th?i phát hi?n m?t t?m bia Ch?m b?n m?t.[22] Ngay sau ?ó, giáo s? Huber ?ã ??n nghiên c?u, phiên âm Latinh và d?ch v?n bia Hóa Quê ra Pháp ng?, toàn b? công trình này sau ?ó ???c ??ng trên t?p san c?a tr??ng Vi?n ?ông Bác C?, s? XI, n?m 1911. Bia Hóa Quê làm b?ng ?á sa th?ch, cao 120 cm, r?ng 63 cm và dày 30 cm, b?n m?t bia ??u có v?n kh?c: M?t A (?ông) có 17 dòng ch? b?ng Ph?n ng?, hành v?n theo th? thi k?.- M?t B (Tây) có 19 dòng ch? b?ng Ph?n ng?, theo th? thi k? và v?n xuôi.- M?t C (B?c) có 17 dòng ch? b?ng Ph?n ng?, theo th? v?n xuôi.- M?t D (Nam) có 19 dòng ch? b?ng Ch?m ng? c? ??i theo th? v?n v?n. Theo nh? v?n bia, vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X, m?t gia ?ình Ch?m quy?n quý ?ã d?ng lên ba ngôi tháp, m?t t?i ??a ?i?m d?ng bia và hai cái còn l?i t?i vùng ??t lân c?n xung quanh ?ó. Trên bia có kh?c b?n m?c th?i gian, ?ó là n?m 820, 829, 830 và 831 niên l?ch Saka. Ng??i Ch?m dùng l?ch Saka, m?t lo?i l?ch c? ?n ??. K? nguyên Saka so v?i Công l?ch b?t ??u tính sau Thiên Chúa giáng sinh 78 n?m, v?y b?n m?c th?i gian t??ng ?ng là n?m 898, 907, 908 và 909 Công nguyên. M?c th?i gian ??u tiên là d??i tri?u vua Jaya Sim?havarman I, và ba m?c còn l?i thu?c tri?u vua Bhadravarman II. M?t ??u tiên v?n bia kh?c ??y m?t l?i c?u kh?n dài ??n th?n Siva, r?i ??n b?n kh? th? ca ng?i công ??c v? vua ?ang tr? vì Bhadravarman, ng??i ???c sánh ngang v?i v? vua Yudhis?t?hira trong thiên anh hùng ca Mahbh?rata c?a ng??i Hindu. Nh?ng m?t ti?p theo là nh?ng l?i tán t?ng ??n m?t gia ?ình hoàng thân có quan h? r?t g?n v?i hoàng gia và có quê quán ? khu v?c xung quanh n?i ??t bia (C?m L? ngày nay), ?ây là môn phi?t ?ã d?ng lên c?m tháp Hóa Quê. Ng??i ch?ng có t??c hi?u ?jñ? (Hoàng thân), tên là S?rthav?ha, ?ã k?t hôn v?i bà Pu Po Ku Rudrapura. Hoàng thân S?rthav?ha là em v? vua Indravarman II c?a v??ng tri?u ??ng D??ng hùng m?nh, và c?ng là cháu ru?t c?a vua Rudravarman (ông n?i c?a vua Indravarman II). V? hoàng thân S?rthav?ha có m?t cô con gái, v??ng h?u Ugradev?, ng??i ?ã k?t hôn v?i v? vua ?ang tr? vì Bhadravarman II, và có ba công t?: Mah?s?manta, Narendranr?pavitra, Jayendrapati (xem Ph? h? v??ng tri?u ??ng D??ng - Indrapura ? d??i ?ây). T?t c? ba v? công t? này ??u ?ang gi? nh?ng ch?c v? cao c?p bên c?nh vua Bhadravarman II. V? tam công t?, quan Th??ng th? Jayendrapati, là m?t h?c gi? uyên bác. Chính ông là ng??i ?ã so?n ra nh?ng bài thi k? và v?n xuôi cho chín t?m bia ???c d?ng tr??c các tháp Ch?m: hai t?m ???c d?ng b?i vua Jaya Sim?havarman I và b?y t?m t? vua Bhadravarman II.[23] V?n bia còn cho chúng ta bi?t ?? th??ng công so?n chín bài ký, vua Bhadravarman II ?ã ban cho Th??ng th? Jayendrapati m?t c? ki?u, m?t cái l?ng b?ng lông công, m?t bao ki?m b?ng vàng, nhi?u bình s? có quai và bình g?m l?n, m?t cái ??a b?ng b?c, m?t ?ai th?t l?ng, nhi?u khuyên tai và vòng tay b?ng vàng, m?t c?p váy b?ng l?a ....[24] Theo nh? v?n bia, v? c?a Hoàng thân S?rthav?ha có t??c hi?u là Pu Po Ku (N? Thánh ch?) và mang tên Rudrapura (thành ph? th?n Bão t?), Pu Po Ku Rudrapura có ngh?a là N? Thánh ch? thành ph? th?n Bão t?, mà b?n quán c?a gia ?ình S?rthav?ha và Pu Po Ku Rudrapura là khu v?c lân c?n xung quanh ??a ?i?m d?ng bia Hóa Quê, t? ?ó th? bi?t r?ng vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X vùng ??t C?m L? có danh x?ng là Rudrapura - thành ph? Th?n Bão t?.[25] Tr?i qua h?n ngàn n?m, khu ??t n?i tháp Hóa Quê t?a l?c nay tr? thành Khu di tích l?ch s? v?n hóa Khuê Trung bao g?m ph? tích tháp Hóa Quê, mi?u Bà, gi?ng Ch?m, nhà th? Ti?n Hi?n và ngh?a tr?ng Hòa Vang. G?n ?ây, khi phát quang khu v?c này ng??i ta l?i tìm th?y m?t b? Yoni kích th??c 1 m x 0,8 m và m?t t??ng th?n Gane?a ?ã m?t m?t tay cao 55 cm, hi?n nay b? và t??ng ???c tr?ng bày t?i B?o tàng L?ch s? ?à N?ng. Sau mi?u Bà 100 m, có m?t ph?n b? th? Linga ch?m kh?c nh?ng d?i xo?n theo phong cách ??ng D??ng. Ch?c ch?n là dân làng ?ã t?n d?ng g?ch ?á t? ph? tích ?? xây mi?u, r?t có kh? n?ng móng tháp n?m ngay d??i mi?u. Trong mi?u Bà, th?y th? b?n pho t??ng Ch?m có ngu?n g?c ?n giáo ?ã ???c Vi?t hóa b?ng cách ??p th?ch cao, tô màu, ??i mão, choàng y ?? tr? thành Th?n M?u. May còn m?t pho t??ng bên trái ngoài cùng mà ??u ch?a b? tô màu, chúng tôi nh?n ra ngay là ??u th?n Kum?ra (con trai th?n Siva), m?t v? nam th?n Ch?m ?ã ???c s?c phong thành Bà Th? (!). ?i?u k? l? là trong mi?u ch? có b?n pho t??ng mà l?i có bài v? kèm s?c phong ??n n?m Bà t??ng ?ng v?i Ng? Hành. T?i sao m?t nam th?n Ch?m l?i bi?n thành m?t n? th?n Vi?t? ?ó là do tín ng??ng th? M?u c?a ng??i Vi?t. Vào th? k? XV, XVI, trên ???ng nam ti?n, h? th?y m?t pho t??ng Ch?m nào có khuôn m?t gi?ng ph? n? thì ng??i Vi?t s? ??t ngay lên bàn th? và nó tr? thành nh?ng Bà Vú, Bà H?i, Bà M?, Bà Ph?t, Bà ?á, Bà L?i, Bà Vàng, Bà Ng?c, Bà Thiên, Bà Thai D??ng…[26] và tr??ng h?p ? làng Hóa Quê là Bà Ng? Hành. Tr??c mi?u, ngay phía bên trái, có m?t gi?ng Ch?m vuông v?c tuy?t ??p, tr? gi?ng và thành gi?ng ???c ghép t? các phi?n ?á sa th?ch m?t cách tinh x?o. Vì ng??i Ch?m c?n dùng n??c ?? làm nghi l? th? t?y Linga nên niên ??i c?a gi?ng ?t ph?i trùng v?i tháp Hóa Quê, h?n ngàn n?m. Nh? nh?ng dòng Ph?n ng? trên v?n bia Hóa Quê do quan Th??ng th? tri?u ??ng D??ng Jayendrapati so?n, và nh? b?n d?ch sang Pháp ng? c?a giáo s? Huber nên chúng ta có th? bi?t vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X, gia ?ình Hoàng thân S?rthav?ha và N? Thánh ch? Rudrapura, ch? nhân c?a m?nh ??t trù phú Rudrapura - thành ph? th?n Bão t? [27] - mà ngày nay mang tên C?m L?, ?ã d?ng lên c?m tháp Hóa Quê. C?m g?m ba tháp g?n nhau, ?ó là tháp ?r?-Mah?rudra (C?m B?c) th? Hoàng thân S?rthav?ha vào n?m 898, tháp ?r?-Mah??ivalin?ge?vara (Phong L?) th? Parame?vara vào n?m 907 và tháp Bhagavat? (Hóa Quê) th? N? Thánh ch? Rudrapura vào n?m 908.[28] Nh?ng ti?c thay, t?t c? ??u ?ã s?p ?? hoàn toàn. C?n c? m?c th?i gian kh?c trên bia và trên c? s? nghiên c?u các di tích, có th? kh?ng ??nh c?m tháp Hóa Quê ???c xây d?ng theo phong cách ??ng D??ng. ??n nay, chúng ta ?ã xác ??nh chính xác v? trí n?n tháp Hóa Quê là mi?u Bà, t? 20 Bình Hòa, ph??ng Khuê Trung và n?n tháp Phong L? là lô ??t s? 173, 101, xóm C?m, t? 3, ph??ng Hòa Th? ?ông, nh?ng v?n ch?a bi?t ?ích xác v? trí n?n móng tháp C?m B?c, nó v?n n?m ?âu ?ó trong lòng ??t Linh S?n. Ngoài di tích c?m tháp Hóa Quê, ??u th? k? XX, t?i làng Hòa An (nay thu?c ph??ng Hòa An, qu?n C?m L?), Parmentier còn tìm th?y m?t t??ng ?á có t? th? ng?i x?m và nh?ng ??ng ?? nát t? g?ch ?á xây vòm c?a m?t tháp Ch?m.[29] Ngày nay, m?t s? ph? tích c?a tháp Hòa An v?n còn ???c l?u gi? t?i chùa An S?n (t? 15, ph??ng Hòa An, qu?n C?m L?). V? trí c?a chùa n?m ngay d??i chân núi Ph??c T??ng[30] và chùa ???c d?ng trên n?n m?t tháp Ch?m vào kho?ng gi?a th? k? XIX. B?ng qua tam quan, ??n gi?a sân chùa còn th?y hai tr? c?a b?ng ?á sa th?ch có ch?m kh?c nh?ng d?i xo?n theo phong cách ??ng D??ng ?ang ???c t?n d?ng làm hai tr? t?a cho m?t c?t c? (!). Bên trái chùa, th?y có m?t b? th? Linga hình vuông, trên m?t có xu?t hi?n v?t n?t, c?nh ?ó có hai tr? bi?u b?ng ?á và nh?ng phi?n ?á dày dùng làm ?? cho các tr? bi?u. B? th? và nh?ng phi?n ?á này ???c nhà chùa b? trí thành m?t b? bàn gh? ?á dùng ?? ti?p khách th?p ph??ng (!). Cách ?ó không xa v? h??ng tây b?c là m?t gi?ng Ch?m hình tròn, thành gi?ng ???c ghép t? nh?ng viên ?á sa th?ch hình ch? nh?t. Trong s? các ph? tích còn l?i, ??c bi?t còn có m?t t??ng nam th?n, ???c th? trong m?t ngôi mi?u nh?, nh?ng t??ng ?ã m?t ??u và b? ??p xi m?ng t?o thành ??u c?a m?t v? hòa th??ng nào ?ó (!). T? th? ng?i c?a pho t??ng này làm ta liên t??ng ??n t??ng nam th?n ?ang tr?ng bày trên ?ài th? thu?c Ph?t vi?n ??ng D??ng (Vih?ra Loke?vara) t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng. Nh?ng gì còn sót l?i ? chùa An S?n cho th?y tháp Hòa An có cùng niên ??i v?i c?m tháp Hóa Quê, cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X. Qua vi?c kh?o sát nh?ng ph? tích tháp Ch?m t?i qu?n C?m L? ngày nay, chúng ta có th? hình dung ra di?n m?o và quy mô c?a thành Rudrapura. “Sông Thiêng” c?a thành là sông C?m L?, “núi Thiêng” c?a thành là núi Ph??c T??ng. Trung tâm tôn giáo c?a thành ??t t?i Hòa An và trung tâm chính tr? t?i khu v?c C?m B?c, Phong L?, Hóa Quê (ph??ng Hòa Th? ?ông và ph??ng Khuê Trung ngày nay). Theo motif c?a nh?ng thành ph? (pura) ???c hình thành trên các l?u v?c sông nh?, ch?y trên tri?n d?c ??ng, ng?n cách b?i núi non t?i vùng ?ông Nam Á th?i ti?n s? do Bennet Bronson ?úc k?t[31], thì thành Rudrapura ?t có m?t c?ng th? ?óng vai trò trung tâm kinh t? - th??ng m?i. Ch?c ch?n c?ng th? này ph?i n?m g?n ??a ?i?m h?p l?u c?a ba con sông C?m L?, V?nh ?i?n và C? Cò. R?t có kh? n?ng ?ó là Hiên c?ng[32], m?t c?ng c? n?m t?i làng N?i Hiên Tây (nay thu?c ph??ng Bình Hiên, qu?n H?i Châu) và có th? có thêm m?t ti?n c?ng ?óng t?i làng N?i Hiên ?ông (nay thu?c ph??ng N?i Hiên ?ông, qu?n S?n Trà). Nh? v?y thành Rudrapura vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X có ??a gi?i khá r?ng, nó b?t ??u t? làng Hòa An d??i chân núi Ph??c T??ng tr?i xu?ng C?m L?, r?i kéo dài ??n t?n N?i Hiên.[33] ?ã có m?t tòa thành Ch?m t?n t?i cách ?ây h?n 1000 n?m mà nh?ng ph? tích c?a nó ?ang n?m r?i rác kh?p n?i trên ??a bàn qu?n C?m L?. Hy v?ng vào m?t ngày nào ?ó, t?t c? các chân móng tháp s? ???c phát l?, ??n lúc ?ó chúng ta l?i có d?p khám phá thêm nhi?u ?i?u k? di?u v? m?t n?n v?n minh huy?n bí này. Nh?ng l?u d?u Champa t?i C?m L? ngày nay ?âu ch? có nh?ng phi?n ?á, t??ng ?á hay móng g?ch H?i ?? chói mà còn là ni?m tin dai d?ng trong dân gian v? th?n linh, ma qu? và n?i ám ?nh tri?n miên v? nh?ng l?i nguy?n ??n t? cõi h? vô. Cái tín ng??ng thu?n c?m tính v? m?t quá kh? H?i ??y bí nhi?m d??ng nh? v?n t?n t?i mãi trong tâm th?c c?a m?i m?t con ng??i vùng “C?m giang L? th?y” này… Chú thích 1 C?m L? nay là danh x?ng c?a m?t qu?n thu?c thành ph? ?à N?ng. C?m L? (? ?) theo Hán Vi?t t? ?i?n trích d?n (www.hanviet.org) thì ch? C?m (?) trong t? c?m tú (? ?: t??i ??p) và ch? L? (?) trong t? l? chi (? ?: cây v?i), C?m L? ngh?a là “Cây v?i t??i ??p”. T??ng truy?n, danh x?ng C?m L? b?t ngu?n t? “C?m giang L? th?y” (? ? ? ?). N??c sông C?m ng?t nh? trái cây v?i hay là hai bên b? sông C?m có nhi?u cây v?i mà có tích này ch?ng? Theo Ô châu c?n l?c c?a D??ng V?n An (Hu?: Thu?n Hóa, 1992), vào ??i vua Lê Anh Tông, n?m Tân d?u, niên hi?u Chính Tr? th? 4 (1561), C?m L? là m?t trong 66 xã c?a huy?n ?i?n Bàn. Tr??c n?m 1796, làng C?m L? hoàn toàn n?m phía nam sông C?m L?. Sau tr?n l?t n?m Bính Thìn (1796), lý tr??ng làng C?m L? th?y vùng ??t nam sông C?m L? ?m th?p bèn ?i xin lý tr??ng làng Bình Kh??ng (Bình Thái ngày nay) ? phía b?c sông, cho dân làng C?m L? ??n ?ó c? trú. ???c s? ??ng ý c?a làng Bình Kh??ng, dân làng C?m L? t? phía nam v??t sông sang phía b?c, khai phá 3 gò ??t hoang là Gò Th?, Gò Tràm và Gò Theo ?? “tái ??nh c?”. T? ?ó làng C?m L? chia thành C?m L? Nam thôn và C?m L? B?c thôn. 2 Maspéro, Le Royaume de Champa, (Paris et Bruxelles: Les Éditions G. Van Oest, 1928), 35-41.3 Nguyên v?n: “Linh-S?n ? ?, de C?m-L? B?c-Thôn ? ? ? ?, canton de Bình-Thái ? ? ?, huy?n de Hòa-Vang ? ? ?. Cette colline qui s’arrête auprès du bac de C?m-L?, s’étend fort loin: les débris qu’elle montre témoignent d’un important emplacement”. D?n theo: Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, Bulletin des Amis du Vieux Hué (B.A.V.H.), No. 2/1923, 204. ??a danh này ngày nay có tên Trung S?n x?, chúng tôi nghi ng? Sallet chép Linh S?n là ch?a ?úng, b?i t? th? k? XVIII, vùng ??t này ?ã có tên Trung S?n. D?n theo: Phan Khoang, Vi?t S? x? ?àng trong, (Hà N?i: V?n h?c, 2000), 209.4 ?ào Thái Hanh, “La déesse Thiên-Y-A-Na”, B.A.V.H., No. 2/1914, 163. Gò Theo, ?i?m cu?i c?a di ch? Linh S?n, là vùng ??t có t? c?n: phía ?ông giáp x? ??t B?c Thu?n, phía b?c giáp ?ông Ph??c, phía tây giáp qu?c l? 1A, phía nam giáp thôn Phong B?c (nay là các t? t? 34 ??n 37, ph??ng Hòa Th? ?ông).5 Hóa Quê (? ?), ??i thành Hóa Khuê (? ?, theo Ô châu c?n l?c c?a D??ng V?n An, vào ??i vua Lê Anh Tông, n?m Tân d?u, niên hi?u Chính Tr? th? 4 (1561), Hóa Khuê là m?t trong 66 xã c?a huy?n ?i?n Bàn, v? sau chia thành ba làng Hóa Khuê ?ông, Hóa Khuê Tây và Hóa Khuê Trung (Khuê Trung).6, 7, 9, 13, 15, 26 Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, B.A.V.H., No. 2/1923, 207, 209, 209, 220, 220, 213.8 Cadière, “Croyances et Practiques religieuses des Annamites dans les environs de Hué. Le Culte des Pierres”, Bulletin de l'École Française d'Extrême-Orient (B.E.F.E.O.), Vol. XIX, No. 2/1919, 30.10 V?i gi?ng v?n khá m?a mai, Sallet thu?t l?i s? tích b? th? Ông M?c ? C?m L?: “J’apporte ici une petite contribution à l’étude du culte des pierres en Annam. La pierre de C?m-L? était couchée dans un fossé, et comme son examen pouvait présenter quelque intérêt, je demandai aux autorités provinciales de vouloir bien la faire relever (au surplus cette pierre ne portait-elle pas les caractères “l?p th?ch” ???). Le village crut devoir faire mieux, et, quelques semaines après, je retrouvai la pierre dressée sur son socle maçonné. Un mois plus tard, sur ce socle étaient disposés des chapelets de fleurs, des papiers votifs et le vase habituel garni de sable où, piqués, achevaient de se consumer des bâtonnets d’encens : le vieux piédroit cham, la pierre-limite des Annamites, etait devenu “Ông-M?c” ? ?, “Monsieur le Terme”, et était honoré par les gens du village et plus encore par les voyageurs. Peut-être doit-on penser que les habitants de C?m-L? à cause de cet ordre venu de hauts fonctionnaires, avaient pu croire que puisque de grands mandarins lettrés et sérieux s'intéressaient au sort de cette pierre et réclamaient pour elle une attitude plus noble, il fallait bien qu’elle possédât une vertu et un pouvoir particulier”. D?n theo: Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, B.A.V.H. No. 2/1923, 210.T?m d?ch: “? ?ây, tôi xin ?óng góp ph?n nh? cho vi?c nghiên c?u phong t?c th? ?á ? Trung k?. Phi?n ?á t?i C?m L? b? vùi d??i m?t cái m??ng, và th?y có th? dùng ?á vào vi?c gì ?ó h?u ích, tôi yêu c?u chính quy?n t?nh nên tr?c nó lên (v? l?i phi?n ?á này ?âu có mang ch? “l?p th?ch” ???). Làng s? t?i tin r?ng c?n ph?i dùng nó vào vi?c t?t h?n, và vài tu?n sau ?ó, tôi th?y tr? ?á ???c d?ng trên b? có tô vôi h?n hoi. M?t tháng sau ?ó, trên b? th?y bày nh?ng bó hoa, gi?y vàng mã và m?t cái l? ??ng cát quen thu?c mà h??ng c?m ?ã cháy h?t ch? còn tr? c?ng: tr? bi?u c? c?a Ch?m, c?t ?á làm ranh gi?i c?a ng??i An Nam, ?ã tr? thành “Ông-M?c” ? ?, ???c dân làng và c? khách qua ???ng sùng bái. Ph?i ch?ng dân làng C?m L? vì t? m?nh l?nh c?a các quan trên, yên trí các quan trên v?n l?m ch?, nghiêm túc ?ã xem tr?ng phi?n ?á và ?ã ?? c?p v? nó v?i m?t thái ?? r?t l?ch lãm, nên ch?c m?m r?ng nó ph?i ?n ch?c m?t t? ??c và m?t quy?n n?ng ??c bi?t”. Tr??c n?m 1980, tr? Ông M?c v?n còn, n?m g?n b?n ?ò Nga, ranh gi?i gi?a Khuê Trung và C?m L?, trên tr? có dòng ch?” ??????????? (Gia Long th?p nh? niên, th?t nguy?t, nh? th?p ng? nh?t: ngày 25 tháng 7 n?m Gia Long th? 12).11 Mi?u Linh S?n ngày nay ???c g?i là mi?u Bà, thu?c t? 33 ph??ng Hòa Th? ?ông. Sau n?m 1975, Th?n Th?ch không còn n?a.12 Cadière, Bài ?ã d?n, 4 - 5. Quá trình “thiêng hóa” m?m ?á Ông bên b? sông C?m L? ngày nay di?n ra y chang nh? nh?ng gì mà linh m?c L. Cadière miêu t? v? m?m “?á n?i” bên b? sông Th?ch Hãn ?o?n ch?y qua làng Trinh Th?nh h?n 90 n?m v? tr??c. Hi?n nay, t?i C?m L? và m?t s? n?i khác n?a, ng??i ta tin r?ng linh h?n c?a n?n nhân ch?t n??c s? trú l?i m?m “?á ?en” và do ?ó m?m ?á s? r?t linh thiêng. Thân nhân c?a n?n nhân ch?t n??c th??ng ??n ?ây th?p h??ng kh?n vái. ??t trên m?m ?á m?t t??ng Ph?t Bà, ng??i ta tin r?ng Ph?t Bà s? phù h? ?? trì cho linh h?n c?a n?n nhân ch?t n??c s?m ???c siêu thoát. Tóm l?i, các linh h?n c?a nh?ng n?n nhân ch?t n??c xem m?m ?á là nhà và Ph?t Bà là ng??i ?? trì (!). V? ph?n pho t??ng Ph?t Bà ???c ??t trên m?m ?á, chúng tôi ?ã nghe vô s? tin ??n th?i v? s? linh thiêng c?a pho t??ng này. Ch? bi?t nó thiêng c? nào? Nh?ng ?i?u ?ó không thu?c ph?m vi c?a bài vi?t, chúng tôi không ti?n nêu ra. ??n tháng 12.2012, t??ng Ph?t Bà ?ã ???c di d?i v? chùa C?m Nam.14 “C?n Dàng” là tên th??ng g?i nh?ng vùng ??t cao có ph? tích Chàm. Ngày nay, v? trí “c?n Dàng” là Khu di tích l?ch s? v?n hóa Khuê Trung bao g?m ph? tích tháp Hóa Quê, gi?ng Ch?m, mi?u Bà, nhà th? Ti?n Hi?n và ngh?a tr?ng Hòa Vang t?i t? 20 Bình Hòa, ph??ng Khuê Trung.16 Ph?ng v?n ông Hu?nh Bá Hoàng, t? tr??ng t? 34, ph??ng Hòa Th? ?ông. Tr??ng h?p th? t? m?i x?y ra g?n ?ây, nên chúng tôi ch?a có ghi nh?n gì v? s? “báo ?ng” c?a vàng H?i.17 B?c t??ng B? tát Laks?m?ndra-Loke?vara hi?n ?ang ???c tr?ng bày t?i B?o tàng Ch?m ?à N?ng và ?ã ???c công nh?n là B?o v?t qu?c gia.18 Tr??ng h?p c?a ông Trà V?n X., chúng tôi tr?c ti?p ch?ng ki?n, n?u có quý v? ??c gi? nào mu?n xác minh thì có th? theo chúng tôi ??n g?p ông Trà, nhà ông ch? cách v? trí Tháp Sáng c?a Ph?t vi?n ??ng D??ng 2 km.19 ??u th? k? XX, khu v?c lân c?n Tourane (?à N?ng) có m?t s? ??n ?i?n c?a các ông ch?: Tây Kho b?c anh (Camille Paris) ? Phong L?, Tây béo ? Hóa Quê, Tây Kho b?c em (Gravelle Paris) ? Nghi An, Tây Bertrand, Tây Hãng ? Ph??c T??ng ….20 Nguyên v?n: “Peu de temps après, l'ancienne propriété de C. Paris à Phong-l?, vendue d'abord à un Français, passait a un Chinois. Sur notre demande d'achat il fit aimablement don à l'Ecole des sculptures que C. Paris y avait rassemblées; elles provenaient pour la plupart des décombres d'un monument ?am qui formait une butte dans les limites de sa concession et qui lui fournit les briques de l'habitation”. D?n theo: Parmentier, “Catalogue du Musée ?am de Tourane”, B.E.F.E.O., Vol. XIX, 1919, 5.21 Parmentier, “Inventaire Descriptif des Monuments ?ams de l’Annam”, Vol.1, (Paris: Presses de l'École Française d'Extrême-Orient (P.E.F.E.O..), Ernest Leroux, 1909), 319-324.22, 23, 24, 28 Huber, “Études Indochinoises”, B.E.F.E.O, Vol. XI, 1911, 285, 286, 296, 297.25 Theo kinh V? ?à, th?n Bão t? Rudra là ti?n thân c?a th?n Siva, v? th?n t?i cao trong ?n giáo.27 Vào ??u th? k? th? X, trên m?nh ??t Amar?vat? (Qu?ng Nam, ?à N?ng ngày nay) có các thành ph?: Indrapura - kinh thành Th?n S?m sét (??ng D??ng); Simhapura - thành ph? S? t? (Trà Ki?u); ?amp?pura - thành ph? Chiêm Bà (Thanh Chiêm, ?i?n Bàn); Và nh?ng tác gi? bài vi?t này phát hi?n ra thêm m?t thành ph? n?a, ?ó là Rudrapura - thành ph? Th?n Bão t? (C?m L?).29 Parmentier, “Notes d'Archéologie Indochinoise I-VI”, B.E.F.E.O, Vol. XXIII, 1923, 274.30 ??i Nam nh?t th?ng chí (quy?n XIII) do Qu?c s? quán tri?u Nguy?n biên so?n, chép núi Ph??c T??ng ? ?là C?m L? S?n? ? ?.31 Bronson, “Exchange at the Upstream and Downstream Ends: Notes Toward a Functional Model of the Coastal State in Southeast Asia”, Economic Exchange and Social Interaction in Southeast Asia: Perpectives from Prehistory, History, and Ethnography (Ann Arbor, 1977), 39-52.32 T??ng truy?n, n?m 1471, vua Lê Thánh Tông trên ???ng nam chinh ?ã cho ??u thuy?n t?i b?n N?i Hiên ?? l?y n??c ng?t t? gi?ng B?ng (gi?ng có niên ??i th? k? X) [Theo gia ph? t?c Nguy?n Thanh - N?i Hiên Tây do anh Nguy?n Thanh ??nh cung c?p]. Mu?n nh?t là t? cu?i th? k? XV, ng??i Trung Hoa ?ã g?i b?n N?i Hiên (và c? khu v?c ?à N?ng) là Hiên c?ng.33 Làng N?i Hiên x?a bao g?m ba làng N?i Hiên ?ông, N?i Hiên Tây và N?i Hiên Nam (N?i Nam). Ngu?n: Facebook

Qu

(Thethaovanhoa.vn) - Trong chuy?n ?i Bangkok vào cu?i tháng t? này, tôi ???c m?t nhà s?u t?p ng??i Thái cho xem ba chi?c bình ??ng Champa. Có nhi?u chuy?n thú v? t? nh?ng chi?c bình c? này. Bình ??ng Champa, kho?ng th? k? 7, v?i hai vòi hình hoa, s?u t?p ? Bang Kok V? ngu?n g?c, nhà s?u t?p không nói có ???c ba chi?c bình này t? ?âu, nh?ng ông cho tôi xem  m?t cu?n sách c?a ng??i Pháp v? ngh? thu?t Champa có in m?t s? ?? ??ng t??ng t?, ??c bi?t là chi?c bình rót n??c có hai vòi. Hai vòi n??c làm g?n nhau, mi?ng xòe ra ???c trang trí thành hình hoa v?n, xung quanh hai vòi c?ng có di?m hoa v?n lá ??.  Chi?c bình ??ng này làm tôi liên t??ng t?i hình t??ng con chim hai ??u, ho?c hai ??u ng??i th?y trong ngh? thu?t Ph?t giáo Bút Tháp. ? chùa Bút Tháp, con chim hai ??u (và chim hai ??u ng??i g?n trên ??nh lá ?? t??ng Ph?t Tam th? và t??ng Quan th? âm b? tát Ngàn m?t ngàn tay) chính là con chim Ca l?ng t?n già, ti?ng kêu c?a nó ???c coi gi?ng ti?ng nói c?a ??c Ph?t, nên con chim là t??ng cho âm thanh c?a Ph?t.  Tuy nhiên c? ba chi?c bình này ???c ch? nhân s?u t?p kh?ng ??nh là có ít nh?t t? th? k? 7, t?c là tr??c th?i k? Ph?t giáo ??i th?a ??ng D??ng (th? k? 9), th?i k? Ph?t giáo duy nh?t trong l?ch s? Champa, nên không th? coi chi?c bình chim hai vòi là m?t bi?u t??ng liên quan ??n Ph?t giáo. B?t lu?n th? nào, ?ây c?ng là nh?ng di v?t quý c?a v?n hóa c? Champa, vô cùng hi?m th?y và nay l?u l?c sang x? ng??i. Chi ti?t chi?c bình hai vòi. Ch?t l??ng ??ng ? c? ba chi?c bình ??ng ?ó r?t khác v?i nh?ng ?? ??ng ?ông S?n và ?? ??ng Vi?t Nam th?i phong ki?n. Chúng r?t nh? và sáng, có màu xanh l?c m?n màng nh? là l?p men tráng lên ?? ??ng v?y và ???c làm b?ng k? thu?t ?úc (?? khuôn) ch? không ph?i gò. K? thu?t ?úc c?ng r?t hoàn h?o, cho th?y chúng thu?c lo?i ?? c?a cung ?ình Champa, ch? không ph?i ?? gia d?ng thông th??ng. Khác v?i ng??i Vi?t, ng??i Champa không phát tri?n ?? gia d?ng b?ng g?m.  ?? g?m Champa ch? y?u là vài ?? bình vò, bình vôi ??ng thông th??ng, ch?t l??ng và t?o dáng không có gì ?? so sánh v?i ?? g?m Sa Hu?nh tr??c ?ó và ??i Vi?t sau này. ?i?u này c?ng d? hi?u, v?n minh Champa v?n theo ?n ?? giáo, cách th?c ?n b?c truy?n th?ng c?a ng??i ?n ?? ch?c ch?n c?ng ???c ti?p thu và do ?ó không nh?t thi?t ph?i có quá nhi?u lo?i hình ?? g?m.  Tuy nhiên gi?i quý t?c và hoàng gia c?ng dùng nh?ng ?? ??ng ?m th?c nh?t ??nh, b?ng ??ng, b?c và vàng, ??c bi?t là các chi?c bát ??ng thông th??ng và bát t??c cúng b?ng vàng, k? ngh? làm ?? dùng vàng b?c c?a ng??i Champa c?ng ??t t?i ?? tuy?t ??nh không thua kém m?t n?n th? công m? ngh? vàng b?c Trung Á nào. Ba chi?c bình ??ng Champa mà tôi ???c th?y c?ng cho th?y m?t m?c ?? th? công kim lo?i hoàn h?o, mà ít th?y m?t ?? ??ng ??i Vi?t nào so sánh ???c. Chúng không ch? cho bi?t m?c ?? công ngh?, mà c?t y?u cho th?y chúng ch? có th? ra ??i trong m?t xã h?i ??t ??n trình ?? phát tri?n v?n minh r?t cao và toàn di?n t? ki?n trúc, ?iêu kh?c, trang trí ??n ?? th? công m? ngh?. Bình ??ng mi?ng ba góc hình hoa, kho?ng th? k? 7, s?u t?p ? Bang Kok V? ba chi?c bình c? th? nh? sau: Chi?c bình th? nh?t cao ch?ng 32cm, c? cao mi?ng xòe r?ng và b?ng, ?áy thu h?p và n? v? chân ??, có hai vòi rót n??c, ho?c r??u, cách ?i?u thành hình hoa, xung quanh vòi ? than bình có vòng hoa v?n ch?y quanh hình lá ??. Chi?c bình th? hai nh? h?n, cao ch?ng 25cm thân n? nh? m?t trái cây, thu v? c? bình r?i loe ra mi?ng thành ba góc nh? m?t hoa v?n cách ?i?u, ? ph?n quai có g?n hình ??u ng?a. Chi?c bình th? ba l?n nh?t có l? cao ??n 40cm thân n? thu v? chân ?? nh? m?t cái c?t, c? bình c? n?p ??y nh? chóp tháp, m?t vòi nh? g?n vào thân. C? ba chi?c bình ??u ???c ?úc r?t cân ??i, t?o hình g?i ý t? nh?ng qu? d?a l?n và qu? d?a, ki?u th?c r?t g?n v?i ?? g?m Nam Á và Trung Á. Chi ti?t miêng ba góc hình hoa và ??u ng?a ? quai Chúng tôi ch?a có ?i?u ki?n ?? nghiên c?u sâu h?n v? ?? ??ng c?a ng??i Champa, thông qua ba chi?c bình này. ?i?u d? nh?n th?y chúng là s?n ph?m c?a m?t n?n công ngh? th? công r?t phát tri?n và ??t ??n trình ?? t?o dáng, ?úc kim lo?i hoàn h?o, ch? th?y ???c ? nh?ng qu?c gia, dân t?c ?ã ??t ??n trình ?? v?n minh cao - ?i?u v?n có ? ng??i Champa xa x?a, dù hi?n nay h? co l?i nh? m?t s?c t?c ít ng??i. Ba chi?c bình này có l? không thu?c v? ??i s?ng bình dân mà là ?? dùng c?a gi?i quý t?c, n?u dùng trong tôn giáo có th? ???c ??ng n??c cúng r??u th?. Chúng cho th?y m?i liên quan nào ?ó gi?a v?n minh Champa và v?n minh Trung Á có quan h? th??ng m?i qua l?i ??n m?c ?nh h??ng l?n nhau v? dáng v? và th?m m?. Nh?ng câu h?i mà còn ??i quá kh? l?n khu?t tr? l?i. Bình ??ng cao, chân tr?, m?t vòi, kho?ng th? k? 7, s?u t?p ? Bang Kok Tôi có h?i ngay m?t nhà khoa h?c tr? v? h?p kim ??ng nh? t? ba chi?c bình này và ???c tr? l?i nguyên v?n nh? sau: G?i bác Th??ng  H?p kim c?a ??ng g?m có r?t nhi?u lo?i. ??ng - chì, ??ng thi?c, ??ng - niken, ??ng m?ngan... còn r?t nhi?u lo?i bác ?. Nh?ng ph?n l?n nh?ng k? thu?t ?úc ??ng c? ??i ng??i ta s? d?ng h?p kim ??ng thi?c, lý do là nó d? ?? k?t h?p v?i ??ng thành h?p kim ??ng thi?c (hai kim lo?i này r?t h?p v?i nhau), th? 2 là nhi?t ?? nóng ch?y c?a thi?c khá th?p nên d? ?i?u ch?nh. T? l? gi?a 2 kim lo?i này là 75 - 90% ??ng: 10 - 25% thi?c. Tác d?ng là ?? khi m?i ?úc xong thì cho hi?u ?ng gi?ng nh? vàng và r?t bóng. Cái mà cháu ???c xem trên ?nh ?? bóng có th? do thi?c t?o nên ho?c ng??i ta phun s?n trong bóng ?? b?o qu?n. Nh?ng thi?c c?ng là nguyên t? không h? nh? cho nên có th? tr?ng l??ng nh? mà bác c?m nh?n ???c có th? là do h? ?úc m?ng. Bác nên ki?m tra l?i ?? dày c?a nó. H?p kim ??ng tr?ng l??ng nh?. H?p kim ??ng tr?ng l??ng nh? là ??ng - silic và ??ng - berili, nh? nh?t là ??ng - berili nh?ng mà ??ng berili và ??ng - silic là h?p kim ??ng hi?n ??i ra ??i vào kho?ng ??u th? k? 20. Cho nên khó có th? là berili ???c. Theo phán ?oán c?a cháu thì có th? là ??ng silic l?n trong t? nhiên c?a quá trình ?úc. Ch? không ph?i do th? ?úng ?úc ??ng h? ch? ??ng ??a silic vào. Nh?ng hàm l??ng t? nhiên cháu ngh? c?ng không nhi?u nên. Nói là nh? do silic c?ng không h?n. Nh?ng có l? nó là nghi can s? 1. Bài Phan C?m Th??ng. ?nh: Nguy?n Anh Tu?n  Th? thao & V?n hóa Cu?i tu?n Theo thethaovanhoa.vn

C bao giờ bạn cảm thấy cuộc sống của mnh trở n㬪n v nghĩa chưa? Đ l䳠 lc bạn cảm thấy mọi thứ xung quanh chẳng cn ch겺t nghĩa no với bạn, muốn vứt bỏ v� kết thc tất cả! Bạn sẽ lm g꠬ để vượt qua thời khắc ny? Cuộc sống đem đến cho chng ta khິng t niềm vui v kh�ng thiếu những nỗi buồn! C những lc bạn tưởng th㺠nh cng nắm được trong tay nhưng cuối cng lại thất bại cay đắng! C乳 những người khiến chng ta yu thương trꪢn trọng nhưng lại rời bỏ ta đi khng một lời giải thch! Bạn tưởng rằng cả thế giới đang quay lưng với bạn, kh䭴ng cn điều g n⬭u giữ bạn với cuộc sống! Chn chường, mệt mỏi Những chn chường, mệt mỏi, những đau đớn khổ sở khiến bạn khᡴng cn cht sức lực n⺠o để gắng gượng với cuộc sống ny! Bạn c biết rằng, khi cuộc sống trở n೪n v nghĩa khng phải v䴬 n khng mang lại cho bạn niềm vui m㴠 v bạn khng t촬m thấy nghĩa trong cuộc sống đ! Nhiều l�c chng ta on trꡡch người khc rời xa chng ta, cướp đi niềm vui sống của chẺng ta m khng nhận ra mബnh sống qu phụ thuộc vo họ! Đᠴi lc sự phụ thuộc đ khiến họ cảm thấy mệt mỏi, họ muốn t곬m cuộc sống cho ring mnh! Bởi vꬬ bạn xem họ l nguồn vui sống, l ࠽ nghĩa cuộc đời nn khi họ ra đi, bạn tưởng cuộc sống của mnh mất đi ꬽ nghĩa! Khng biết mnh sẽ l䬠m g v đi về đ젢u! Những lc cuộc sống rơi vo bế tắc, ch꠺ng ta thường đnh mất phương hướng của mnh, kh᬴ng biết sẽ lm g, đi về đଢu những ngy sắp tới! Khi mất việc, mất người yu, hay thất bại trong cuộc đời đળ l lc ch຺ng ta dễ dng mất đi phương hướng của mnh! Những l଺c đ, đừng vội quay cuồng tm một phương hướng mới, h㬣y nghĩ ngơi thư giản v nhn lại những gବ đ qua! Những con đường m bạn đ㠣 đi, những việc đ lm v㠠 những lời ni khiến ai đ bị tổn thương! Sau khi b㳬nh tĩnh hy tm hiểu l㬽 do của những việc đ! Bạn sẽ thấy mọi việc khng tệ như bạn nghĩ! Chỉ cần bĩnh tĩnh một ch㴺t, hay thư gin một thời gian bạn sẽ lấy lại cn bằng cho cuộc sống của m㢬nh! Khi cuộc sống của bạn trở nn bế tắc, đừng gắng gượng lm một việc g꠬ đ, bởi d cố gắng đến đ㹢u bạn cũng chẳng thể no hon thࠠnh n được! Hy để t㣢m tr của bạn vo những việc kh�c, những việc khiến bạn vui vẻ hơn, thoải mi hơn! Như thế, bạn sẽ nhanh lấy lại được tinh thần! Hy thường xuyᣪn ni chuyện với cha mẹ, chăm sc bản th㳢n v quan tm đến những người xung quanh! Lấp đầy khoảng trống của bạn bằng những yࢪu thương chắc chắn bạn sẽ nhanh chng tm lại được 㬽 nghĩa thực sự của cuộc sống! Cuộc sống khng bao giờ l v䠴 nghĩa! Chỉ c bạn chưa tm ra 㬽 nghĩa thực sự của cuộc sống, bởi khi chng ta sinh ra trn thế gian nꪠy đều c một nghĩa chung nhất, đ㽳 l lm cho những người xung quanh ch࠺ng ta được hạnh phc! Vậy th, khꬴng khi no chng ta đມnh mất nghĩa thực sự đ! Chỉ l� v một l do n콠o đ bạn chưa tm thấy n㬳 m thi! Khi cuộc sống trở nപn v nghĩa tức l khi bạn đang đi tr䠪n 1 con đường khng c 䳡nh sng, bạn cảm thấy cuộc đời ny khᠴng cn g để nuối tiếc nữa. C⬴ đơn, lạc lng, buồn tủi, cả thế giới dường như quay lưng với bạn. Bạn khng biết phải l崠m g để đối diện với hiện thực, cứ thế, cuộc sống mỗi ngy một ảm đạm, băng gi젡. Đừng vội vng chấp nhận điều đ, v೬ cuộc sống cn rất nhiều nghĩa m⽠ bạn chưa nhận ra. Hy tm c㬡ch thay đổi n, t v㴠o bức tranh cuộc đời của bạn thm nhiều sắc mu, quan tꠢm nhiều hơn, yu thương nhiều hơn, chia sẻ nhiều hơn, tm cho mꬬnh t nhất một người bạn để c thể đồng h�nh trn con đường gian nan pha trước, nếu lꭠm được như thế bạn đ chiến thắng được sự v nghĩa rồi đấy! Kh㴴ng ai trong chng ta sống v nghĩa tr괪n đời, ai cũng được sinh ra từ sự yu thương, vậy nn trꪡch nhiệm của mỗi chng ta trn cꪵi đời ny đ ch೭nh l yu thương những người bપn cạnh! Mỗi khi bạn chạm vo sự bế tắc của cuộc đời, hy y࣪u thương v quan tm nhiều hơn đến những người quanh bạn! Khi ấy, bạn sẽ tࢬm lại nghĩa thực sự của cuộc sống! TANG EM (H.VIT)

  Hoa Kỳ là một nước lớn nhưng có những giai đoạn trong lịch sử vì hai chính đảng, Dân Chủ và Cộng Hoà, không chịu nhượng bộ nhau nên đã xảy ra những cuộc khủng hoảng chính trị gây tổn hại không ít cho quốc gia. Do đó vào thập niên cuối của thế kỷ 20 họ muốn đi tìm một nền tảng chính trị ổn định hơn, bằng cách theo thể chế trung dung. Nghĩa là tìm kiếm một chính trị gia ôn hoà không quá thiên về phía cực nào, bên tả cũng như hữu. Nên trong một bài xã luận trên tuần báo Business Week, khi nói về cuộc bầu cử tổng thống, một tác giả đã nhấn mạnh là trong năm 1996 cử tri muốn lãnh đạo của họ phải theo hướng ôn hoà. Năm 1992, Bill Clinton đã đánh bại George Herbert Walker Bush chỉ sau một nhiệm kỳ làm tổng thống, bằng cách mô tả mình là một chính trị gia mới của đảng Dân Chủ, một người ôn hoà, một ứng cử viên đến từ ngoài Washington không bị những phê phái chính trị ở thủ đô ảnh hưởng. Lúc ấy ông đang là thống đốc của tiểu bang Arkansas và hứa là sẽ làm giảm nhẹ đi những chính sách cồng kềnh quá tốn kém của quốc gia. Nhưng khi nắm được chính quyền trong tay, thì ông lại rơi vào thế chẳng khác gì các chính trị gia tiền nhiệm của mình gặp, ấy là bị các nhóm lợi ích ảnh hưởng lôi kéo đi theo chủ nghĩa tự do quá trớn của bên tả. Kết quả là đã đem đến sự thảm hoạ lớn lao cho đảng Dân Chủ. Do đó mà chỉ hai năm sau nhiệm kỳ thứ nhất của Tổng thống Bill Clinton, đảng Cộng Hoà đã thắng lớn trong kỳ bầu cử vào năm 1994. Đây là lần đầu tiên trong bốn mươi năm đảng Cộng Hoà nắm quyền kiểm soát cả hai viện của Quốc Hội. Chủ tịch Hạ Viện Newt Gingrich thuộc đảng Cộng Hoà, một người trực tính đòi xoá bỏ chính sách welfare của nhà nước, nghĩa là xoá bỏ chương trình phúc lợi xã hội quá lớn lao của đảng Dân Chủ. Tuy nhiên, không bao lâu sau đảng Cộng Hoà cũng sớm nhận thức về sự ngạo mạn quá cực đoan của mình, nó cũng là mồ chôn của chính họ. Sự bất đồng của hai chính đảng đã dẫn đến việc đóng cửa các cơ quan nhà nước liên bang hai lần, từ ngày 14 đến 19 tháng 11 năm 1995 và từ 16 tháng 12 năm 1995 đến ngày 6 tháng 1 năm 1996. Trong 26 ngày ấy đã làm tốn mất ngân sách quốc gia hết 1 tỉ 4 đô-la Mỹ, chưa kể đến những mất mát khác. Trong cơn khủng hoảng, Tổng thống Bill Clinton đã làm một việc ngay cả đảng Cộng Hoà phải ngạc nhiên, ấy là ông chuyển hướng từ phía cực tả về thế trung dung. Ngay trong bài diễn văn “State of the Union” của năm ấy, ông đã kết nạp chương trình cải cách phúc lợi xã hội và cân bằng ngân sách quốc gia của Cộng Hoà vào trong chính sách. Cuộc đấu đá giữa hai đảng Dân Chủ nắm quyền kiểm soát Cơ Quan Hành Pháp và Cộng Hoà nắm quyền kiểm soát Cơ Quan Lập Pháp vào những năm từ 1994 đến đầu năm 1996 là cao điểm. Cuộc khủng hoảng trên một phần do chính sách của hai chính đảng khác xa nhau và một phần là do hai vị lãnh đạo của hai đảng thời ấy quá cực đoan. Sau cuộc khủng hoảng lịch sử này, Tổng thống Bill Clinton của Dân Chủ và Chủ tịch Quốc Hội Newt Gingrich của Cộng Hoà đã chịu nhân nhượng nhau, làm việc hướng về quyền lợi đích thực của quốc gia. Nhờ vậy họ đã cùng tìm ra những giải pháp tốt đẹp, để đem lại những phúc lợi lớn lao cho toàn dân. Đây là bài học mà chúng ta nên học, bài học này có thể áp dụng cho tất cả mọi tầng lớp từ chính quyền lớn như Mỹ đến cộng đồng nhỏ như người Chăm chúng ta. Ấy là hợp tác với nhau để cùng đem lại quyền lợi thiết thực chung cho cộng đồng và dân tộc chúng ta. Dĩ nhiên là khi làm việc chúng ta không tránh khỏi những bất đồng, nhưng mỗi khi sự bất đồng đến chúng ta hãy ngồi lại để tìm ra phương cách tốt đẹp. Hầu tránh bớt đi những căng thẳng, giảm thiểu đi những bất đồng. Những dị biệt về chính kiến, quan điểm và ngay cả phương pháp làm việc có thể san bằng được nếu chúng ta chịu ngồi lại bàn bạc và làm việc chung với nhau. Ao ước lớn lao của hầu hết người Chăm là làm sao người mình có thể làm việc chung với nhau, hầu giải toả những bất hoà. Sau cuộc khủng hoảng đó Tổng thống Bill Clinton và Chủ tịch Quốc Hội Newt Gingrich đã cùng làm việc chung với nhau, nhờ đó họ đã cùng nhau với bao thế hệ kế tiếp thừa hưởng cái phương pháp làm việc tốt đẹp, giúp đưa đất nước Hoa Kỳ đến vị thế siêu cường quốc như bây giờ. Cuộc khủng hoảng sau kỳ hội thảo về “Lịch Sử Ngôn Ngữ và Chữ Viết Chăm” diễn ra trong hai ngày là 21 và 22 tháng 9 năm 2006 tại Kuala Lumpur Malaysia đến nay đã hơn 10 năm mà những nhà trí thức Chăm chưa tìm ra giải pháp. Hơn 10 năm nay với biết bao bài viết bình luận và tranh luận với nhau trên nhiều diễn đàn, nhất là trên mạng xã hội. Nhưng kết cuộc thì cũng chỉ là những cuộc tranh luận kéo dài, dường như không có hồi kết. Làm cho nhiều người cứ mãi băn khoăn, là với ngần ấy thời giờ, công sức và trí tuệ thì tại sao mình không nghĩ đến cách ít tốn kém hơn, bớt ồn ào hơn. Ấy là đến gặp nhau để tay bắt mặt mừng, bốn mắt nhìn nhau nói lên cái trăn trở, cái ưu tư và ngay cả cái bất đồng của mình cho nhau nghe một cách trực tiếp và rõ ràng. Để từ đó mà mình với nhau cùng tìm ra giải pháp, nếu như một lần không xong thì cứ tiếp tục thêm lần khác nữa. Tại Hoa Kỳ, trong toà nhà Quốc Hội, nơi mà tôi đã có những lần đặt chân đến, người Mỹ họ vì đại cuộc mà những chính trị gia có khi tranh luận với nhau một cách hăng say. Nhưng dù sao đi nữa, những ngôn từ mà họ dùng để tranh luận với nhau có chừng mực và đầy sự thuyết phục. Nếu chúng ta học được nơi người để áp dụng cho chính mình, thì những trao đổi giữa mình với nhau dù là thuộc đề tài nóng hổi chăng nữa cũng ít gay gắt hơn. Vì cuối cùng chúng ta cũng phải làm việc với nhau, nếu như ai đó thực sự có còn quan tâm đến số phận chung của người Chăm, để có thể cùng giải quyết những vấn đề còn nổi cổm khác trong xã hội chúng ta. Đồng bào Chăm của chúng ta trải dài qua bao thế kỷ, đã sinh ra và lớn lên trong những hoàn cảnh thật là đau thương và thiếu thốn mọi bề. Chúng ta thật không có gì nhiều để ban cho hoặc giúp đỡ, nhưng điều chúng ta có thể làm được là hãy yêu thương nhau hòng hàn gắn lại những thương đau. Nếu như vấn đề Ngôn Ngữ và Chữ Viết Chăm đã được giải quyết ổn thoả, thì hãy gát qua một bên để làm công việc khác. Còn không, thì hãy cứ tiếp tục trao đổi với nhau, nhưng theo phương cách ít ồn ào và ôn hoà nhất. Hầu đem lại phần nào sự đoàn kết và yên vui cho mọi người Chăm. Dù sống ở đâu, trên chính quê hương xưa cũ hay nơi xứ lạ quê người.   CHÂN THÀNH     tác giả gởi bài qua info@nguoicham.com    

H,nh như người ấy đng l y꠪u tớ thật, hihi! Cn cc bạn th⡬ sao, tnh cảm của người ấy với bạn đang ở mức no vậy???젠Ch nꭨ: Tớ dng hai ảnh minh họa tượng trưng cho 2 cấp độ khc nhau nh顩:Th-chY*u

“Chia Sẻ” Điều Kiện Để Thành Công.   Trong tiếng Anh, ‘Companion’ có nghĩa là bạn, bầu bạn, làm bạn. ‘Companion’ có nguồn gốc từ chữ Latin: ‘Com’ và ‘Panis’ với nghĩa là chia bánh mỳ cho người khác. Từ này là từ gốc của ‘Company’ (Công ty), và sự ‘chia sẻ’       cũng có thể được hiểu như là sự ‘kết bạn’ bầu bạn với nhau, đồng cảm và đồng hành….. Thực tế cho thấy trong đời sống, ở đâu có sự ‘sẻ chia’ ở đó có sự ‘trao đổi chất’ trong ‘môi trường’. Đó là sự tương hỗ qua lại giữa người với người, kiến thức với kiến thức, tình cảm với tình cảm, là miếng ăn hay việc làm…..vv… Chúng ta không thể cho đi cả một cái bánh  mỳ, vì mỗi người cũng cần nó cho sự sống của bản thân, nhưng chúng ta có thể ăn ít hơn nguyên cả khẩu phần khi ta bẻ chiếc bánh mỳ ra cho người khác, người không có và đang cần nó. ‘Thành công’ là một khái niệm mà thước đo giá trị của nó phải được đánh giá dựa trên kết quả ‘so sánh’ với một ‘cộng đồng’. Không ai có thành công mà lại chỉ có một mình cả. Vì thế sự phát triển ‘cộng đồng’ là cần thiết cho một thành công. Lấy một ví dụ trong ngành kinh doanh trực tuyến, bạn không thể thành công nếu cứ khư khư chỉ có riêng bạn. Chúng ta không dám để cho những người khác chia sẻ ‘địa chỉ’ của họ trong ‘nhà ‘ mình vì sợ rằng như thế ‘khách’ đến nhà mình sẽ ‘thông cửa’ mà đến nhà khác mất. Đó là một sai lầm lớn, không dễ gì thay đổi tư tưởng với tư duy ‘cho đi sẽ nhận lại’ (một trong những ví dụ thành công lớn nhất trong việc chia sẻ đó là chính sách ‘mở cửa’ giao thương với bên  ngoài của các quốc gia, trong đó có Việt  Nam). Vấn đề không phải là ‘cấm cửa’ mà là phải tìm ra giải pháp để ‘có đi có lại’ người ta đến với mình, không có nghĩa chỉ đến với mình mà thôi bởi nếu như thế thì đó là ngõ cụt. Những mạch huyết giao thông tiện lợi và có khoa học luôn có sự thông suốt và luôn có đường dẫn đến ‘nhà mình’.   Từ tiếng Pháp ‘ Compagnon designates’ được truyền bá khắp châu Âu từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 14 và thậm chí tồn tại cho đến ngày nay trong một số hệ thống quản lý. Một người trở thành bạn đồng hành với người khác khi họ đi chung trên một con đường  và chia cho nhau mẩu bánh mỳ. Bài viết có sử dụng trích dẫn từ cuốn sách: “Chiếm Lĩnh Thế Giới Kinh Doanh Mới”

Hội Bảo Tồn Văn Ha Champa @ U.S.A P.O Box 62061, Sunnyvale, CA 94088 Email: ccpaoffice@ilimochampa.org Web: www.ilimochampa.org *** Ngy 16 th㠡ng 03 năm 2013 THƯ MỜIVIẾT BI CHO ĐẶC SAN VIJAYA SỐ 9 Knhgởi: - Cc Bậc Thức Giả Champa - C�c Văn Nhn Thi Sĩ Champa - Cc Nh⡠ Hoạt Động Văn Ha-X Hội Champa K㣭nh thưa qu vị: Thấm thot Đặc san Vijaya đ� ra mắt qu độc giả được 8 số với chặng đường di khi�m tốn mười bốn năm, kể từ ngy ra mắt Vijaya số 1 đầu tin vઠo năm 1999. Một lần nữa chng ti xin ch괢n thnh cảm ơn qu vị đୣ v đang đng gೳp bi viết gi trị cho Đặc San Vijaya đến ngࡠy hm nay. Để kịp ra mắt Đặc san Vijaya số 9 vo dịp lễ KATE năm 2013, k䠭nh mong qu vị cng tiếp tay, đ�ng gp bi viết gồm c㠡c chủ đề lin quan đến Văn ha, X곣 hội, Lịch sử v sinh hoạt cộng đồng Champa khắp nơi, truyện cười dn gian Chăm, truyện cổ tࢭch, ca dao tục ngữ, truyện viết bằng tiếng Chăm, tiếng Việt v tiếng Anh. Mọi bi viết vࠠ kiến xy dựng xin gửi về email: BBTVijaya@gmail.com. bằng những bản văn đ�nh my sẵn hoặc c thể gởi qua email hay diskette cᳳ bi viết chứa đựng bn trong để anh em Ban Biપn Tập tiện dụng trong việc sắp xếp ấn bản cho đến cc bi khảo cứu, BBT đều nồng nhiệt đᠳn nhận. Những bi viết đ đăng tr࣪n sch bo khᡡc xin qi vị miễn gởi cho Đặc san Vijaya hay ngược lại. Tất cả những bi đăng tr꠪n Vijaya bản quyền thuộc Hội Bảo Tồn Văn Ho Champa v tᠡc giả. Thời hạn nhận bi viết kết thc vຠo ngy 31 thng 7 năm 2013 Một lần nữa Ban Biࡪn Tập rất mong được sự cộng tc v giᠺp sức của quvị. K�nh cho thn ࢡi v trn trọng, T.M Ban Biࢪn Tập Đặc San Vijaya Trưởng Ban, ( đ k ) L㽢m Gia Tn

Ng???i Ba?n ?ô?ng Ha?nh 25 N?m Ca?ch Biê?t     Tra? Vigia la? bu?t hiê?u cu?a anh Lâm Gia Tiê?n. Ca?ch ?ây h?n mô?t phâ?n t? thê? ky?, chu?ng tôi ?a? la?m mô?t cuô?c ha?nh tri?nh ta?m r??i quê cha ?â?t tô?, ?ê? la?i sau l?ng v?? hiê?n con th?, cha me? gia? gâ?y yê?u, anh em ba?n be? quyê?n thuô?c thân th??ng ...., v??i ???c mong ti?m ?ê?n bê?n b?? T?? Do, Công B?ng, va? Bác A?i. Thâ?t không may! Va?o n?m 1994, na?n nhân Tra? Vigia ?a? bi? Cao U?y Ti? Na?n Liên Hiê?p Quô?c chô?i bo? va? xô ?â?y anh tr?? la?i quê h??ng ?ô? na?t ?ê? anh co? c? hô?i ch??ng kiê?n tâ?n m??t nh??ng nghi?ch ca?nh ?au buô?n, bâ?t công ma? dân tô?c Ch?m pha?i h??ng chi?u. Tr???c ca?nh n???c mâ?t nha? tan, dân la?ng bi? ti?ch thu ruô?ng ?â?t, ba? con ly ta?n, b??n cha?i kh??p n?i ?ê? kiê?m sô?ng qua nga?y. Anh ?a? không d??n ????c s?? s?? ha?i ?ê? ba?y to? s?? thâ?t phu? pha?ng cu?a xa? hô?i Ch?m qua ca?c ba?i v?n, th?, va? nha?c trên ca?c trang sa?ch ba?o va? trên ca?c trang ma?ng xa? hô?i. Hai m??i l?m n?m trôi qua, kê? t?? nga?y r??i tra?i ti? na?n Tha?i Lan ?ê? ?ê?n ?i?nh c? ta?i Hoa Ky?, tuy ch?a co? lâ?n g??p la?i anh nh?ng trong lo?ng tôi luôn mong co? nga?y ?ê? g??p m??t anh em, ba?n be?. Hy vo?ng mô?t nga?y mai t??i sa?ng chu?ng ta la?i g??p nhau trên ma?nh ?â?t quê h??ng khô c??n. Không ng?? anh la?i vi?nh viê?n ra ?i rô?i sao?! Anh Tra? Vigia ?i, anh ?a? sô?ng hiên ngang cho du? cuô?c sô?ng ?â?y gian truân nh?ng anh không lu?i b???c. Anh ?a? cô? v??n lên ?ê? không phu? lo?ng tiê?n nhân. Anh ?a? hoa?n tha?nh bô?n phâ?n cu?a mô?t ng???i con dân Ch?m trong th??i vong quô?c ?ê? kho?i hô? the?n v??i hô?n thiêng sông nu?i. Thôi anh c?? thanh tha?n ma? ra ?i. G??ng chi? khi? va? nh??ng ba?i viê?t cu?a anh ma?i ma?i l?u danh trong lo?ng dân tô?c. Cho tôi thay m??t gia ?i?nh, v??, con, va? ca?c cha?u xin chia buô?n cu?ng hiê?n thê va? ca?c cha?u cu?a gia ?i?nh anh, câ?u mong linh hô?n anh s??m siêu thoa?t n?i co?i Vi?nh H?ng cu?ng ông ba? va? tô? tiên. Vi?nh Biê?t b?nTra? Vigia. Châu V?n Thu? va? gia ?i?nh.

Ngy 22/8, sau gần một thng tࡡi khai quật di tch Chăm Pa tại Đ Nẵng, lần đầu ti�n đon khảo cổ pht hiện một hố trung tࡢm trong lng thp với nhiều hiện vật lạ m⡠ kết cấu cn gần như nguyn vẹn.> B⪭ ẩn kho bu 'khổng lồ' của vua Chm Trao đổi với VnExpress.net, ᠴng V Văn Thắng, Gim đốc Bảo t塠ng Điu khắc Chăm (TP Đ Nẵng) cho biết, hố nꠠy vung cạnh 4,25 m, su 2m v䢠 được lm bằng gạch Chăm. Trong lng hố được lấp đầy khoảng 30 m3 cಡt, sỏi xếp lớp. Khu hố trung tm chứa nhiều hiện vật lạ vừa được ph⢡t hiện. Ảnh: T Anh. Sau khi mc to꺠n bộ số ct, sỏi ra khỏi hố, đon khảo cổ tiếp tục phᠡt hiện 8 lm chia ra 8 hướng, nằm ở 4 g䵳c v cạnh. Trong mỗi lവm c xếp một vin gạch vu㪴ng nằm ln một vin đꪡ cuội trn. Giữa đy hố c⡲n st lại một dy đ㣡 cuội v thạch anh xếp thnh hࠬnh bn nguyệt. ng Thắng vᔠ cc cộng sự dự đon, rất cᡳ thể dy đ cuội n㡠y trước đy được xy theo h⢬nh trn nhưng do nhiều l do kh⽡c nhau m đến nay bị biến dạng. "Theo tn ngưỡng của người Chăm, ở 8 hướng c୳ 8 vị thần cai quản, do đ c thể đ㳢y l tn ngưỡng tୢm linh ni đến cc vị thần canh giữ", 㡴ng Thắng ni. Về quy m của kiến tr㴺c vừa pht hiện được, đon khảo cổ nhận định nhiều khả năng đᠢy l nền mng của một kiến tr೺c thp Chăm như nhiều khai quật trước đ. Tuy nhiᳪn theo ng Thắng, nếu căn cứ vo nền m䠳ng đồ sộ như vậy th nơi đy đ좣 từng tồn tại một thp Chăm rất lớn, c thể nᳳi phải l thp lớn nhất từ trước đến nay, cho thấy sự tồn tại một trung tࡢm tn gio của người Chăm từ thế kỷ 12. Đền th䡡p Chăm Pa nằm tại lng Phong Lệ (phường Ha Thọ Đ಴ng, Cẩm Lệ, Đ Nẵng) được khai quật giữa năm 2011, nhằm phục vụ cng tഡc bảo tồn, gio dục v du lịch. Tại đᠢy, cc nh khảo cổ phᠡt hiện một vng diện tch rộng lớn l魠 khu đền thp Chăm Pa cch đᡢy khoảng gần 1.000 năm. Giới chuyn mn đang tiếp tục giải m괣 cc hiện vật vừa tm thấy để cᬳ kế hoạch cho việc khai quật tiếp theo. Nguyễn Đng http://vnexpress.net/gl/xa-hoi/2012/08/dau-tich-thap-cham-co-lon-nhat-duoc-phat-hien/

NC News - Dân tộc Chăm được biết đến với các tên Chàm, Chiêm Thành, Hroi với dân số 132 873 người (theo số liệu năm 1999). Thiên di theo dòng lịch sử, vào Việt Nam, người dân Chăm sống tập trung ở Ninh Thuận, Tây Ninh, Đồng Nai, thành phố Hồ Chí Minh, Tây Nam Bình Thuận, Tây Bắc Phú Yên... mang theo nhiều ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ, văn hóa Sa Huỳnh, văn hóa Óc Eo, văn hóa Đông Sơn, văn hóa Trung Quốc... Chắt lọc tinh hoa từ những nguồn văn hóa ấy, văn hóa Chăm tự tạo cho mình một riêng biệt, ấn tượng. Nhắc đến văn hóa Chăm, người ta nghĩ ngay đến kiến trúc, điêu khắc. Nhắc đến lễ hội Chăm, người ta nghĩ ngay đến các lễ hội dân gian truyền thống (lễ hội Katê, lễ hội Ramưwan...). Nhắc đến các nghề thủ công, người ta nghĩ ngay đến nghề đồ gốm, dệt vải sợi bông... Nhưng đó vẫn chưa phải là tất cả. Chuyên đề Văn hóa Chăm xin giới thiệu cùng quý độc giả một nền văn hóa Chăm với nghệ thuật múa Chăm, một Rija Nưgar - lễ hội dân gian mang nhiều yếu tố trình diễn, một khám phá thú vị về họ của người Chăm, một nghệ nhân thổ cẩm Chăm... Và hơn hết là một kho tàng văn học bề thế của người Chăm từ truyền thống đến hiện đại, góp thêm cái nhìn đầy đủ, toàn diện về một nền văn hóa nghệ thuật khá độc đáo nhưng còn nhiều mới mẻ này.Múa Chăm là một bộ phận quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của dân tộc Chăm. Múa gắn liền với các lễ hội như Rija Nưgar, Katê, Rija Praung... ở mỗi làng hay trên tháp. Đó là những dịp mà người Chăm thể hiện sự tưởng nhớ của mình đối với những người có công xây dựng đất nước, hay sự sùng bái một/một vài vị vua được thần hóa. Đi kèm với múa là những nhạc cụ dân tộc truyền thống như: trống Ginang, trống Baranưng, Ceng (chiêng), kèn Xaranai, Grong (lục lạc), đàn Kanhi... Phổ biến hơn cả là bộ ba Ginang, Baranưng và Xaranai, trong đó chủ đạo vẫn là Ginang, vì chúng có âm mạnh mẽ, hùng hồn rất phù hợp trong dịp lễ hội, hơn thế nữa còn phản ánh được tính cách của người Chăm. Có thể phân múa Chăm làm 2 loại: Múa dân gian và múa cung đình.Một điệu múa ChămI. Múa dân gian:Tên gọi các điệu múa Chăm cũng là tên được đặt cho điệu trống Ginang. Có thể kể vài điệu múa tiêu biểu: Biyen, Tiaung (bắt chước dáng con công, trĩ), Patra (hoàng tử), Wah gaiy (chèo thuyền), Mưmơng, Mưrai,...Các điệu múa luôn là tâm điểm và là “tiết mục” được trông chờ nhất trong lễ hội. Những hồi trống Ginang thu hút sự chú ý của mọi người về phía người nghệ sĩ múa. Tiếp sau đó là tiếng Xaranai, tiếng Baranưng cùng lời của Ong Mưdwơn hát các bài tụng ca tương ứng. Vũ công bước ra trình diễn: cái phẩy tay, phất quạt, quất roi hay cái chuyển gót chân, khi nhanh khi chậm, khi khoan thai nhẹ nhàng, khi thì hùng hồn mạnh mẽ theo nhịp của tiếng nhạc. Người xem như bị cuốn hút theo từng động tác của người nghệ sĩ. Rồi cả khán thính giả bị kích động bởi tiếng nhạc, điệu múa mà hô vang... “ahei” (hoan hô) cổ vũ.Múa dân gian Chăm có các loại chính:- Múa quạt (Tamia tadik): một hình thức múa dân gian lâu đời. Dụng cụ chính là chiếc quạt: xòe ra hay xếp lại cả cặp hoặc một xòe một xếp. Có thể múa cá nhân trong các ngày lễ hay múa tập thể trong những ngày lễ hội.- Múa đội lu (Tamia đwa buk): xuất phát điểm là Múa đội Thong hala (cỗ bồng trầu) trong lễ dâng nước thánh trên tháp, sau đó nó được kết hợp với thao tác đội lu nước trong sinh hoạt ngày thường, thành loại hình múa này. Múa Đwa buk có nhiều biến thái đẹp mắt, nhưng thao tác đặc sắc hơn cả là các cô gái thả cả hai tay, khi thì đứng lúc lại ngồi hay nghiêng mình khá thoải mái trong biểu diễn.- Múa khăn (Tamia tanhiak): người nghệ sĩ cầm khăn, dùng cổ tay hất khăn lên lúc khoan thai, nhẹ nhàng khi mạnh mẽ, dứt khoát, theo nhịp điệu của nhạc.- Múa dao: điệu múa với dụng cụ là Carit, con dao có độ dài khoảng 40cm, hình xoắn ốc rất đẹp. Năm 60 trở về trước, điệu múa này còn tồn tại ở một dòng họ làng Caklaing (làng Mỹ Nghiệp, tỉnh Ninh Thuận), nay đã thất truyền.- Múa roi và múa đạp lửa (Tamia jwak apwei): các điệu múa đã tồn tại từ lâu đời có tính khái quát cao. Nhịp điệu múa khỏe khoắn tượng trưng cho sự chiến đấu quyết vượt qua khó khăn, gian khổ.- Múa chèo thuyền (theo điệu trống Wah gaiy): dụng cụ múa là cây chèo được thay bằng cây mía trong dịp lễ. Điệu múa này mô tả những động tác chèo thuyền trên biển, luôn đi kèm với bài tụng ca: Ppo Tang Ahauk.- Múa âm dương: đây là tên chủng loại múa do nhà biên đạo Hải Liên đặt cho dạng múa phồn thực của Chăm, gọi là Tamia Klai Kluk, dạng múa này nay đã thất truyền, hiện chỉ còn lưu giữ tại làng Bính Nghĩa, tỉnh Ninh Thuận. Người múa là nam, với khúc gỗ được đẽo như hình dương vật, múa dẫn đường, sau đó là các cặp nam nữ khác, vừa vui nhộn vừa linh thánh.Tất cả các điệu múa này vẫn còn tồn tại trong cộng đồng Chăm như một hình thái sinh hoạt lễ hội và theo thời gian, chúng được cách điệu để đưa lên sân khấu.II. Múa cung đình:Đây là tên được NSND Đặng Hùng đặt cho các điệu múa ông biên đạo và dàn dựng cho Đoàn ca múa Thuận Hải thời kì ông làm trưởng đoàn. Lấy cảm hứng từ các thao tác của những tác phẩm điêu khắc Champa xưa, ông “giải mã” chúng, rút tỉa tổng hợp được 8 thế tay và 4 thế chân, bên cạnh kết hợp với vài thao tác múa dân gian để thành Múa cung đình Chăm. Các tác phẩm tiêu biểu của Đặng Hùng: Khát vọng (1985), Ước mơ (1981) và Niềm tin (1989). Sau này, NSƯT Thu Vân trên cơ sở đó cũng có tác phẩm Huyền thoại Bhagavati. Các điệu múa này nhiều lần được biểu diễn ở nước ngoài. Bên cạnh vài phản ứng tiêu cực từ phía nhân dân Chăm, như cho các con em Chăm ăn mặc theo kiểu “Apsara” lên biểu diễn tại sân khấu thôn quê, gây phản cảm; còn thì các điệu múa mới mẻ nay đều nhận được sự tán thưởng xứng đáng.Tóm lại, Múa Chăm là một bộ phận độc đáo trong di sản văn hóa Chăm. Thời gian qua, nó được bảo tồn và phát huy đứng mực, phần nào thỏa mãn được nhu cầu sáng tạo và thưởng thức nghệ thuật của quần chúng Chăm. Với sự say mê nghệ thuật và sự đầu tư nghiên cứu đúng mức, các điệu múa Chăm ngày càng được phát triển theo hướng lành mạnh. Các đoàn nghệ thuật múa hát trước đây vốn phải chật vật để duy trì sự tồn tại của mình đã tìm được con đường riêng để có thể đứng vững được trong thời đại kinh tế thị trường. Tuy nhiên, để phát huy hơn nữa kho tàng múa độc đáo này, chúng ta vẫn cần phải có những định hướng phù hợp để múa Chăm phát triển theo con đường riêng của nó, độc đáo và mang đậm sắc thái Chăm.Theo Vietbao (Tia sáng).