Bút ký - Truyện

Nik Mansour Nik HalimV

Ch?m l

Kat

L? h?i Kate s?p t?i c?a ??ng bào Ch?m Bình Thu?n ???c UBND t?nh ra v?n b?n cho ngh? 03 ngày là m?t quy?t ??nh gây ph?n kh?i. Tuy v?y, ??i v?i ??ng bào Ch?m ? t?nh Ninh Thu?n v?n còn ph?i trông ngóng m?t v?n b?n t??ng t? nh? v?y c?a UBND t?nh Ninh Thu?n. Có m?t ?i?u tr? trêu là, l? h?i Kate c?a ??ng bào Ch?m t?nh Bình Thu?n, m?c dù ch?a ???c ch?ng nh?n là Di s?n v?n hóa phi v?t th? qu?c gia nh? l? h?i Kate c?a ??ng bào Ch?m Ninh Thu?n, song l?i ???c ngh? "T?t" tr??c. Có m?t sai sót nh?, c?n s?a ch?a, kh?c ph?c trong các n?m sau trong v?n b?n cho ngh? 03 ngày trong l? h?i Kate c?a UBND t?nh Bình Thu?n, ?ó là vi?c g?i Kate là t?t. Nhi?u nhà nghiên c?u uy tín trong và ngoài n??c, k? c? cá nhân tôi c?ng ?ã có bài vi?t khoa h?c, tr? l?i ph?ng v?n báo chí v? l? h?i Kate, kh?ng ??nh Kate không ph?i là T?t, mà Kate là m?t l? h?i l?n gi?a n?m theo Ch?m l?ch. Không có T?t nào l?i ch? ??n gi?a n?m m?i t? ch?c c?. Nh?ng c? quan nào tham m?u nh? v?n b?n mà ông Lê Tu?n Phong ký nên rút kinh nghi?m cho các n?m ti?p theo.   Cao h?n, xin ???c l?u ý ??n ?y ban Dân t?c, H?i ??ng dân t?c c?a Qu?c h?i, Ban Tôn giáo Chính ph?, B? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch, H?i ??ng Ch?c s?c Ch?m Bà La Môn c?n th?ng nh?t và trình Th? t??ng Chính ph? phê duy?t ngày ngh? l? h?i Kate, l? h?i Rija Nagar cho c?ng ??ng Ch?m trên toàn qu?c, ch? không nên ?? tình tr?ng t?nh thì cho ngh?, t?nh l?i không nh? hi?n nay.  ???c bi?t, m?i quy trình cho l? trình ?em L? h?i Kate vào Di s?n v?n hóa phi v?t th? nhân lo?i ?ang ???c xúc ti?n, hy v?ng các B?, ngành nên kh?n tr??ng ch?nh s?a, b? sung thêm, chúng ta ch? c?n ??nh danh "L? h?i Kate c?a ng??i Ch?m" là tr?n v?n, ?? ??y và chính xác nh?t. Qua ?ây, cá nhân tôi phê bình cách làm vi?c trong quá trình ch?ng nh?n L? h?i Kate là Di s?n phi v?t th? qu?c gia c?a B? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch. Vi?c B? ch?ng nh?n nh? v?y, vô hình trung, ???c hi?u là có s? phân bi?t l? h?i Kate gi?a hai t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n. Th?m chí, d? lu?n còn ???c phép suy ngh? r?ng: ph?i ch?ng có hai lo?i l? h?i Kate c?a ng??i Ch?m, trong khi, ch? có m?t danh x?ng cho ??ng bào Ch?m, c?ng nh? ch? t?n t?i duy nh?t m?t ý ngh?a chung cho l? h?i Kate mà thôi. Nên nói l?i cho rõ, phàm làm vi?c gì c?ng v?y, c?n ph?i hi?u bi?t sâu s?c, r?ng l?n công vi?c mình làm, dù là ai, ? b?t c? c??ng v? nào, vi?c n?m ???c tâm t?, nguy?n v?ng c?a các t?ng l?p, thành ph?n ng??i dân, tri?n khai hài hòa, b?o toàn nguyên v?n các giá tr? c?t lõi dân t?c, m?i th?ng nh?t ???c s? ?a d?ng v?n hóa vào trong m?t b?c tranh t?ng th? r?c r? màu s?c, muôn vàn h??ng hoa tinh túy Vi?t Nam. ??ng Chuông T? Ngu?n: Facebook  

Thi?u n? Ch?m - circa 1950NGU?N G?C C?A M?T S? ??A DANH THU?C NINH THU?N VÀ BÌNH THU?N 1 (Ch? V? Tân) CÀ NÁTr??c ?ây c?ng nh? hi?n nay, Cà Ná là m?t ??a ?i?m du l?ch c?a c?c nam Trung b?, n?i ti?ng v? c?nh ??p núi bi?n ôm sát nhau. Cà Ná còn là vùng có nh?ng cây mai vàng n?m cánh r?t ??p. M?i ?? xuân v?, toàn ??i núi khu v?c này r?c lên m?t màu vàng nh?t t?a nh? m?t b?c tranh huy?n ?o…Cách bi?n m?t cây s? v? h??ng Tây, t?a l?c m?t làng Ch?m – làng Rabha Ralauw – nay không còn n?a. Phía trên n?a có con su?i n??c r?t trong, ch?y róc rách quanh n?m; tr??c kia ng??i dân ??a ph??ng g?i là Su?i Tiên, ngày nay chính là Su?i V?nh H?o…Lúc b?y gi?, t? “Qu?c l? s? 1″ (ngày nay), l?i có m?t con ???ng t? lên làng Ch?m và Su?i Tiên. Ngã ba ?ó, ng??i Ch?m g?i là Canah kluw (??c là Chanah kl?u); Canah có ngh?a là t? ra, kluw ngh?a là ba (ngã ba).Ng??i Vi?t ??c tr?i ra thành “Cà ná lâu”, v? sau ch? “lâu” này r?ng ?i, ch? còn l?i “Cà na”.TH? N?I hay N?ID?c theo duyên h?i mi?n Trung Vi?t Nam, chúng ta tìm th?y nhi?u ??a danh mang tên Th? N?i ho?c N?i.T?i t?nh Ninh Thu?n, thôn D? Khánh thu?c xã Khánh H?i, huy?n Ninh H?i, c?ng có t?c danh là N?I. V?y thì “N?i” này có ngu?n g?c t? ?âu?X?a kia, ng??i Ch?m sinh s?ng d?c b? bi?n th??ng làm ngh? ?ánh cá. M?i bu?i sáng hay bu?i chi?u ??u có các thuy?n ?ánh cá t?p vào m?t vài n?i nh?t ??nh (n?i có nh?ng c? dân ?ông ?úc) ?? bán cá. Do ?ó, v? lâu v? dài, nh?ng n?i này hình thành nh?ng “ch? nh?”, ch? y?u là ?? bán cá t??i cho ng??i ??a ph??ng và các dân buôn.“Ch? nh?” ?ó tên Ch?m là darak naih (darak là ch?, naih là nh?), ??c là “tàr?k neh”. Ng??i Kinh d?ch ch? darak là Th?, còn ch? naih l?i ng? là danh t? riêng, nên c? g?i là Né hay Th? Né. (S? chuy?n ??i t? ph? âm cu?i Ch?m h sang thanh h?i hay n?ng trong ti?ng Vi?t là ?i?u th??ng g?p).Vì th?, ch? Né và Th? Né ??c tr?i ra thành N?I hay TH? N?I, và các t? này t?n t?i cho ??n ngày hôm nay.SÔNG DINHT?i th? xã Phan Rang – Tháp Chàm thu?c t?nh Ninh Thu?n, có con sông Cái t? th??ng ngu?n ch?y v? bi?n, b?ng ngang qua phía Nam th? xã này. Ng??i ??a ph??ng g?i con sông ?ó là Sông Dinh.T? Dinh này có ph?i có ngu?n g?c t? ti?ng Ch?m không?Theo chúng tôi, có l? t? Dinh xu?t phát t? ch? DING (??c là Tìng) c?a ng??i Ch?m. Ding có ngh?a là ph?, nau ding có ngh?a là ?i xu?ng ph?.Con sông ch?y ngang ph? (phía nam Phan Rang), ng??i Ch?m g?i là KRAUNG DING (có ngh?a là Sông Ph?), và ng??i Kinh phiên âm ra thành SÔNG DINH, theo âm ti?ng Ch?m ??c tr?i ra. SÔNG MAOSông Mao là m?t ??a danh thu?c tây b?c huy?n B?c Bình t?nh Bình Thu?n, tr??c ?ây (sau 30-4-1975) là huy?n l? c?a huy?n B?c Bình.Theo hi?u bi?t c?a chúng tôi, t? Sông Mao có ngu?n g?c khá lí thú! Qua s? gi?i thích c?a m?t thân hào Ch?m, chúng ta có th? hi?u nh? sau:Trong khu v?c Sông Mao bây gi? có ??ng ru?ng c?a ng??i Ch?m t?c g?i là Hamu Pa-auk (??c là pa-ó, ngh?a là cây xoài). C?nh ga Sông Mao có m?t con sông nh? ng??i Ch?m g?i là kraung pa-auk. Ng??i Kinh d?ch thành SÔNG PA-Ó. Chuy?n ??i âm t? P c?a Ch?m sang M c?a Vi?t: t? Sông Pa-ok ???c vi?t là Sông MA-Ó. V? l?i th?i Pháp thu?c d?u s?c ? nguyên âm o không th? hi?n ???c trên máy ?ánh ch? (ó thành o), vì v?y trong các v?n b?n hành chánh th?i ?ó ta th??ng th?y vi?t Sông Ma-o. Sau này, d?u ngang r?ng ?i do cách ??c g?p thành m?t âm c?a nh?ng ng??i Pháp (th?i Pháp thu?c), cu?i cùng ta có t? SÔNG MAO c?a ngày hôm nay.SÔNG L?Y Sông L?y b?t ngu?n t? vùng núi Braian ? ?? cao 1.075 m t?nh Lâm ??ng, ch?y theo h??ng Tây B?c - ?ông Nam ? th??ng l?u và trung l?u, chuy?n h??ng g?n Tây - ?ông ? h? l?u và ?? ra Bi?n ?ông ? c?a Ph?n Rí, t?nh Bình Thu?n. Dài 98 km. Tên sông theo ti?ng Ch?m là Kraung Binh (kraung : sông ; binh : thành l?y), ng??i Vi?t g?i là sông L?y (Hán Vi?t). Sông L?y t?c là sông c?a thành l?y.Chuy?n k? r?ng n?m 1692 V??ng qu?c Ch?m Pa có xây m?t vòng thành quân s? ? g?n con sông L?y bây gi? có tên là Bal Ha-n?n hay Bal Battinon. Thành l?y c? c?a ng??i Ch?m n?m bên h?u ng?n sông L?y nay thu?c thôn 2, xã Sông L?y, huy?n B?c Bình, cách thành ph? Phan Thi?t kho?ng 40 km v? phía B?c.Phan Rang, Phan Rí, Phan Thi?t mà các sách ??a lý th??ng g?i là “Tam Phan”, ???c c? n??c bi?t ??n là do ??c ?i?m ít m?a nhi?u n?ng nh?t n??c. ?ây là 3 ??a danh thu?c c?c nam Trung b?, x?a kia thu?c ??t Panduranga, ti?u bang c?c nam c?a x? Champa c?.Theo chúng tôi tìm hi?u thì c? 3 t? này ??u có ngu?n g?c t? ti?ng Ch?m.PHAN RANG là bi?n d?ng c?a t? Ch?m: PA-NRANG, hay còn ???c g?i là PANDARANG. ?ó là t? ??a ph??ng vi?t theo ti?ng Ch?m hi?n ??i (akhar thrah) ?? ch? vùng t?nh Ninh Thu?n ngày nay. Thông th??ng các nhà nghiên c?u Vi?t nam và n??c ngoài hay nh?m l?n gi?a 2 danh t? Pandarang và Panduranga vì cho 2 t? này ch? là m?t (??ng ngh?a v?i nhau). S? th?t không ph?i th?, vì Panduranga là ti?ng Ph?n (Sanscrit) dùng ?? ch? vùng ??t chung c?a c? 2 t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n ngày nay, ?úng h?n là c? m?t ph?n c?a ??ng Nai n?a, vì các sách c? Ch?m luôn nh?c ??n ??ng Nai th??ng và ??ng Nai h?, khi nói ??n Panduranga (theo E.Durand. P.B.Lafont và L.Finot).PHAN RÍ. ?ây là phiên âm c?a danh t? Ch?m PA-RIK, ??a danh ch? vùng n?m gi?a KRONG (t?c sông Lòng Sông hay huy?n Tuy Phong hôm nay) và PAJAI (t?c Ph? Hài). Panrang – Kraung – Parik – Pajai là 4 vùng chính c?a Panduranga c? ?ang có ?ông c? dân Ch?m.PHAN THI?T. ?ây là s? bi?n d?ng c?a t? Ch?m HAMU LITHIT (Ru?ng Lithit). Ng??i Ch?m th??ng g?i t?t là Mu Thit, nên tr??c ?ây ???c phiên âm là Man Thi?t (th?i Pháp thu?c) tr??c khi tr? thành Phan Thi?t c?a ngày hôm nay.LADI. T?c là vùng huy?n Hàm Tân bây gi? (thu?c t?nh Bình Thu?n), x?a kia là ??t N?gar LADIK c?a x? Panduranga c? (??c là La-tik theo âm Ch?m). Danh t? LADIK ???c phiên âm thành La Di ngày nay.SÔNG LA NGÀ. ?ây là con sông b?t ngu?n t? bình nguyên Lâm ??ng, ch?y qua các huy?n phía nam t?nh Bình Thu?n ?? ?? xu?ng bi?n ?ông. V?y, t? La Ngà có ngu?n g?c t? ?âu? ?ây không ph?i là m?t danh t? Ch?m. La Ngà có ngu?n g?c t? ti?ng K?ho, vì sông này có dòng ch?y b?ng qua các vùng c? trú c?a ??ng bào K?ho. Vào mùa h?, sông này khô n??c, lòng sông n?i lên nhi?u ?á cu?i ?en tr?ng l?p lánh d??i ánh m?t tr?i gi?ng nh? m?t bãi ph?i h?t mè màu tr?ng ?en v?y. Vì th? mà ng??i K?ho ??t tên con sông này là sông L?NGA – sông H?t Mè (L?nga là h?t mè (v?ng – theo T? ?i?n Vi?t – K?ho, S? VHTT Lâm ??ng, 1983, tr.164). Ng??i Vi?t phiên âm là La Ngà.Ng??i K?ho còn g?i con trâu tr?ng có ch?m ?en li ti là “r?pu l?nga” (con trâu h?t mè). C? H? là t?c danh c?a làng M? T??ng thu?c xã Nh?n H?i, huy?n Ninh H?i, t?nh Ninh Thu?n. Làng này t?a l?c g?n bi?n, và tr??c ?ây mang ??a danh là BAL HUH c?a Champa c? (Bal: th? ?ô, ?ây là th? ?ô t?m th?i khi ph?i di chuy?n v? phía nam do chi?n cu?c c?ng nh? sau này chuy?n v? Bal Ywa, Bal Lai, Bal Caung (1)… tr??c khi ??n Bal Canar ? Phan Rí là th? ?ô cu?i cùng). Sau này khi không còn Bal n?a, ng??i Ch?m ch? g?i g?n ??a danh này là HUH. Chính t? HUH này ?ã ???c phiên âm bi?n thành C? H?.HÒA LAI là m?t ??a danh ? b?c Ninh Thu?n th??ng ???c g?i là Ba Tháp, thu?c xã Tân H?i, huy?n Ninh H?i. Trên qu?c l? s? 1, du khách b?t g?p hai ng?n tháp Ch?m c? kính t?a l?c phía ?ông con ???ng, cách ranh gi?i Khánh Hòa – Ninh Thu?n kho?ng 8 km (ng?n th? ba ?ã b? ?? nát t? lâu). N?i ?ây chính là HÒA LAI. X?a kia ??a danh này mang tên là BAL LAI (th? ?ô ?ã ?iêu m?t). Chính t? Bal Lai này ?ã ???c phiên âm thành Hòa Lai.GÒ ??N là tên g?i c?a m?t làng Công giáo t?a l?c gi?a Hòa Lai và H? Diêm, thu?c xã Tân H?i, huy?n Ninh H?i, t?nh NinhThu?n. Khu v?c này là m?t gò l?n, và ? gi?a gò ?y có m?t cái ??n c?a ng??i Ch?m. ??n này ?ã ?? nát và ngay trên ??a ?i?m ?ó bây gi? nhà th? Công giáo ???c xây d?ng lên. V?y ??a danh Gò ??n mang ??c ?i?m c?a khu ?ât này: ??t GÒ có ??N c?a ng??i dân t?c Ch?m.GÒ S?N là tên g?i m?t làng n?m sát phái b?c Gò ??n. ?ây c?ng là v?t ??t gò cao ti?p n?i v?i v?t ??t Gò ??n. V?t ??t này là ??t s?n (?á s?i nh?). Chính vì ??c ?i?m này mà ng??i dân ??a ph??ng m?i ??t tên là Gò S?n.CÀ ?Ú, CHÀ BANG?ây là tên g?i 2 hòn núi ? phía b?c và phía nam t?nh Ninh Thu?n.CÀ ?Ú là hòn núi ? phía tây ??m N?i, thu?c xã H? H?i, huy?n Ninh H?i. N?i ?ây có làng mang tên là làng Cà ?ú (nay ??i l?i thành thôn L??ng Cách). Cà ?ú là m?t t? Ch?m xu?t phát t? tên g?i hòn núi KA?UK nói trên. T? Ka?uk ???c phiên âm ra ti?ng Vi?t là Cà ?ú.CHÀ BANG là tên g?i hòn núi ? phía b?c thôn V?n Lâm (cách ch?ng 7 km) thu?c xã Ph??c Nam, huy?n Ninh Ph??c. Ng??i Ch?m th??ng g?i là C?k Cabbang, có ngh?a là hòn núi có ng?n t? ?ôi nh? “cabbang” (ch? V).Ng??i Vi?t phiên âm thành Chà Bang.PALEI R?M (??c là râm). T? R?M này r?t g?n g?i v?i ng??i Ch?m, nh?ng r?t ít ng??i Ch?m hi?u ngh?a chính xác c?a nó là gì. Xin nói rõ Palei R?m là t?c danh c?a thôn V?n Lâm (thu?c xã Ph??c H?i, huy?n Ninh Ph??c, t?nh Ninh Thu?n). T? tr??c ??n nay ??i ?a s? ng??i Ch?m ch? hi?u t? “râm” là r?ng r?m; t? ?ó suy di?n ra m?t cách lôgic là tr??c ?ây khu v?c này toàn r?ng rú r?m r?p, ??y thú d?. Nh?ng khi ??c l?i các v?n b?n c? Ch?m, ta m?i hi?u t? “râm” còn có ngh?a khác là: “??t gò” (??t cao), nh?t là khi tra c?u t? ?i?n Malaysia thì ta càng sáng t? h?n, ch? “râm” ?úng có ngh?a là “??t gò”.V?y “Palei R?m” có ngh?a là thôn ??t Gò, và nói theo ti?ng Ch?m thông th??ng là Palei Tabbok (??c là tabôk). Rõ ràng chúng ta ?ang s? d?ng t? ng? ?ó mà không nh?n ra Tabbok Gah: ch? ?p Gò D??i, Tabbok Kr?h: ch? ?p Gò Gi?a, và Ram Ngauk ?? ch? ” ?p Gò Trên” ?ó sao?(1) Chú thích: th? t? này là do tác gi? suy lu?n theo lôgic t? bi?n lên gi?a ??t li?n, và t? b?c xuôi v? nam t?i Pandarang, ch? không tìm ra trong t? li?u nào. V?y tính chính xác không ???c ??m b?o.?À N?NG. Là bi?n d?ng c?a t? Ch?m DAKNAN. Theo tài li?u c?a c? B? Thu?n (nhà nghiên c?u Ch?m, g?c Phan Rí, s?ng vào ??u th? k? XX) thì ch? dak có ngh?a là n??c (Ch?m c?), nan hay n?n (t?clan?ng) là r?ng. ??a danh Daknan hàm ý ch? vùng sông n??c r?ng mênh mông (c?a sông Hàn bây gi?). Ng??i Vi?t phiên âm ra thành ?à N?ng.Tourane. Vào th?i Pháp thu?c (và tr??c ?ó), ??a danh ?à N?ng th??ng ???c g?i là Tourane. V?y t? Tourane này do ?âu mà ra? C?ng theo tài li?u c?a c? B? Thu?n thì ch? DAKNAN c?a Ch?m ng??i Trung Hoa g?c H?i Nam ??c là TOUNAN, do ?ó mà phiên âm thành Tourane.CÙ LAO CHÀM. ?ó là m?t hòn ??o ? ngoài kh?i t?nh Qu?ng Nam. Tr??c ?ây, cù lao này là n?i c? trú c?a các dân chài Ch?m (t?c Chàm) và d? nhiên mang tên Ch?m. R?t ti?c hôm nay không ai còn nh?. V? sau, qua bi?n ??i c?a l?ch s?, ng??i Ch?m ?ã di t?n ?i nhi?u n?i (có l? ?ông nh?t là H?i Nam c?a Trung Qu?c) và ng??i Vi?t g?i ??a danh này là Cù lao Chàm, ngh?a là cù lao c?a ng??i Ch?m c? trú tr??c ?ây.SÔNG CAM L?. Sông Cam L? thu?c t?nh Qu?ng Tr?, có l? có ngu?n g?c t? ch? Ca Lo, hay còn g?i là Khu Lu, và danh t? này ?ã ???c phiên âm ra thành Cam L? c?a ngày nay.B?NG MIÊU. B?ng Miêu là m?t vùng ??i núi thu?c t?nh Qu?ng Ngãi. X?a kia nh?ng ??i này có nhi?u vàng mà ng??i Ch?m ?ã t?ng khai thác. Chính vì v?y mà vùng này mang ??a danh Ch?m là Bbon Am?h (??i vàng), và ???c phiên âm thành B?ng Miêu.TRÀ B?NG, S?N TRÀ, TRÀ KHÚC, TRÀ MI. ?ó là nh?ng ??a danh thu?c t?nh Qu?ng Ngãi. Nh?ng t? ng? này g?i l?i nh?ng âm Ch?m: Ch? Trà là phiên âm c?a ch? ph?n Jaya (m?t trong 4 h? chính th?ng Ôn, Trà, Ma, Ch? c?a ng??i Ch?m).SÔNG ?À R?NG. ?ó là con sông ch?y qua phía nam Thành ph? Tuy Hòa, T?nh Phú Yên. T? ?à R?ng mang âm Ch?m và có ngu?n g?c t? ch? Dairios (tên c?a con sông này tr??c kia). Chính t? này l?i ???c phiên âm t? ch? Dak Riong, có ngh?a là sông sâu h?m h? (t?ng ch? m?t: h?m h? liên ti?p). T? ch? Dairios, ng??i Vi?t phiên âm thành ?à R?ng.??P ??NG CAM. ??p ??ng Cam t?a l?c t?i Phú Yên, n?i có ??ng ru?ng lúa n??c l?n nh?t mi?n Trung. ??p này x?a kia ch?c ch?n mang tên Ch?m nh?ng nay không ai còn nh? n?a. Ng??i Vi?t ??t tên ??p này là ??p ??ng Chàm, ngh?a là ??p c?a ??ng lúa ng??i Chàm tr??c ?ây. Nh?ng vào th?i Pháp thu?c, ng??i Pháp vi?t là Cam (ch? Cam h? vi?t theo b? ch? cái Ch?m theo h? th?ng latinh hóa c?a E.Aymonier trong ?ó ch? C mang âm Ch). Nh?ng hôm nay chúng ta ??c theo ch? cái Vi?t thành “Cam” thay vì Cham.V?N GIÃ. Dãy núi trùng ?i?p t?o ra ?èo C? ? b?c Khánh Hòa tr??c ?ây mang tên Kauthara (c?ng là tên Ti?u v??ng qu?c c?a Thánh ??a Po Nagar). Nhi?u h?c gi? Ch?m kh?ng ??nh t? V?n Giã là bi?n d?ng c?a ch? Kauthara v?y.NHA TRANG. Thành ph? thu?c x? Kauthara c?, ng??i Ch?m th??ng g?i là Ia Trang (Ia là n??c, Trang là ?an chéo) hàm ý ch? n?i có hai lu?n n??c ch?y ?an chéo nhau. Danh t? Ia Trang ???c phiên âm ra thành Nha Trang ngày nay. C?ng có m?t nh?n ??nh khác là ch? Trang (trong Ia trang) có ngh?a là lau, s?y. Và t? Ia Trang dùng ?? ch? vùng sông n??c có nhi?u lau s?y.   Ngu?n: facebook.com

V??ng qu?c Champa ?

Tr?n H?ng N?n v?n h

T

Trong m?t s? chuy?n v? n??c bi?u di?n xuy

Written by Ysa Cosiem    Kính th?a Mikwa deixaai, Nhân th?y m?t cái video chi?u c?nh con nít Ch?m ? Seattle x?p hàng l?y ?? ?n, trong khi x?p hàng chúng nói chuy?n v?i nhau b?ng ti?ng Anh, và ng??i l?n c?ng x? d?ng ti?ng Anh v?i các cháu, tôi s?c ngh?....n?u th? h? Cha M? chúng ch?t ?i thì chúng có còn nh?n mình là Ch?m n?a không khi hoàn toàn không bi?t nói và vi?t ti?ng Ch?m? Tôi ngh? là do s? giáo d?c c?a gia ?ình mà ra. Cha M? chúng quá b?n r?n v?i m?u sinh h?ng ngày r?i b? m?c chúng nói gì thì nói, nh?ng khi anh Dave Paulson, m?t Ti?n S? sinh ?ang nghiên c?u v? ngôn ng? h?c có cho tôi xem m?t bài kh?o c?u c?a m?t Ti?n S? ngo?i qu?c ??nh c? ? M? v? tình tr?ng con cái c?a nh?ng nh?p c? ???c sinh ? M? th??ng m?t ?i kh? n?ng song ng?, trong khi Cha Me chúng thì l?i có kh? n?ng song ng? cao h?n chúng. Bài phân tích này d?a vào các cu?c kh?o sát và ph?ng v?n v?i di dân ng??i M? t?i M? cho ta chút le lói hy v?ng là n?u ta bi?t các khuy?t ?i?m thì có th? tránh và có th? giúp con cháu Ch?m trao gi?i và phát tri?n kh? n?ng song ng?, v?a nói ti?ng Anh ? xã h?i v?a l?u loát trong ti?ng M? ?? c?a chúng. Tôi c? g?ng d?ch theo kh? n?ng. N?u mikwa deixaai nào th?y l?i xin com hay inbox cho tôi bi?t ?? s?a l?i. R?t cám ?n! Naples, Italy 2/8/2019YC ------------------------- QUY T?C BA-TH? H? (Bài d?ch ti?ng Vi?t ngày 8 tháng Hai n?m 2019 do Ysa Cosiem) Bài này b?ng ti?ng Anh ???c ??ng b?i Blogger có bi?t danh là Communitylove2015 (tên th?t Diana, là m?t ng??i nh?p c? vào Hoa K?) trên Blog mang tên "BE BILINGUAL !!" ngày 29 tháng 3 n?m 2015 Source: https://bilingualcommunity.wordpress.com/…/three-generatio…/ T?i sao m?t s? cha m? song ng? có th? nuôi d?y tr? song ng? trong khi nh?ng ng??i khác không thành công? Tôi ?ã t?ng có gi? ??nh r?ng m?i ng??i l?n lên trong m?t gia ?ình song ng? s? t? nhiên tr? thành song ng?. Nh?ng ?i?u ?ó là không ?úng s? th?t. Trong su?t nh?ng n?m qua, tôi ?ã s?ng ? Hoa K?, ??t n??c ?a v?n hóa, tôi ?ã g?p nhi?u ng??i có cha m? và ông bà nói chuy?n v?i h? b?ng ngôn ng? m? ?? c?a h?. Th?t ng?c nhiên, khi tôi ch? g?p m?t s? ng??i có th? nói c? hai ngôn ng? (ti?ng Anh và ngôn ng? b?n ??a c?a gia ?ình h?) m?t cách hoàn h?o. H?u h?t h? ch? có th? nói m?t vài t? và/ho?c hi?u ngôn ng? m? ?? c?a h? mà thôi! Nhìn quanh tìm m?t nghiên c?u có th? cho tôi cái nhìn sâu s?c v? hi?n t??ng này, tôi th?y m?t nghiên c?u c?a Nhóm nghiên c?u song ng? thu?c ??i h?c Miami (BSG) (Miami Bilingualism Study Group). Trong nghiên c?u c?a h?, các nhà nghiên c?u ?ã tuy?n d?ng 25 em bé trong các gia ?ình song ng? và theo dõi s? ti?n b? c?a chúng cho ??n khi lên 3. Trong nhi?u n?m, h? ?ã quan sát t?t c? các em bé h?c nói các t? và các c?m t? b?ng c? ti?ng Anh và ti?ng Tây Ban Nha, nh?ng khi ??n 3 tu?i, m?t vài trong s? các em bé ?ã ng?ng s? d?ng ti?ng Tây Ban Nha. Chúng không ?? tho?i mái trong ngôn ng? th? hai ?? tr? l?i cha m? ho?c các nhà nghiên c?u b?ng ngôn ng? ?ó, còn ít h?n n?a khi chúng t? t??ng tác b?ng ti?ng Tây Ban Nha. Chúng tôi bi?t r?ng tr? em d? dàng ti?p thu ngôn ng? ?a s?, ngay c? khi cha m? chúng không th? nói ???c ngôn ng? ?ó. Chúng tôi bi?t r?ng tr? em có m?t kh? n?ng tuy?t v?i ?? h?c ngôn ng?. Tuy nhiên, t?i sao m?t s? tr? em l?n lên trong các gia ?ình song ng? h?c c? hai ngôn ng?, trong khi nh?ng ng??i khác thì không? ?i?u gì t?o ra nh?ng k?t qu? khác nhau? Các y?u t? chính giúp thi?t l?p song ng? ? tr? em là gì? Cô Barbara Zurer Pearson, t? Khoa Ngôn ng? h?c, ??i h?c Massachusetts ?ã công b? m?t nghiên c?u tìm cách tr? l?i nh?ng câu h?i này. Cô gi?i thích hi?n t??ng này thông qua n?m y?u t? chính: ?ã có s?n, tình tr?ng ngôn ng?, ti?p c?n v?i vi?c ??c vi?t, s? d?ng ngôn ng? gia ?ình và h? tr? c?ng ??ng. T? CÓ S?N "T? có s?n" ? ?ây có ngh?a là s? l??ng ngôn ng? thi?u s? có s?n t? nh?ng ng??i thân xung quanh (?oàn tùy tùng) các tr? em. Rõ ràng là càng cho nhi?u ??u vào, càng h?c h?i thêm, và do ?ó càng thành th?o. N?u tr? em c?m th?y tho?i mái khi s? d?ng ngôn ng?, chúng s? nhét thêm vào ??u, h?c nhi?u h?n, và chúng s? tr? nên thành th?o h?n. THÁI ?? C?A CHA M?, ANH CH? EM VÀ B?N BÈ C?NG R?T QUAN TR?NG ?? T?O RA CÁC T? V?NG CÓ S?N ?Ó. N?U H? CHIA S? THÁI ?? TIÊU C?C ??I V?I M?T NGÔN NG?, H? S? LÀM GI?M ?I CÁC T? CÓ S?N VÀO ??U CÁC EM, ?I?U NÀY S? D?N ??N VI?C CHÚNG KHÔNG HÀO H?NG S? D?NG NGÔN NG?, THU HÚT ÍT VÀO ??U H?N VÀ LÀM GI?M KH? N?NG H?C T?P THÀNH TH?O. DO ?Ó, N?U CHÚNG TA, V?I T? CÁCH LÀ CHA M?, MU?N NUÔI D?Y M?T ??A TR? SONG NG?, CHÚNG TA PH?I THÚC ??Y NGÔN NG? THI?U S? VÀ T?O ?I?U KI?N CHO VI?C S? D?NG NÓ XUNG QUANH ??A TR?. TÌNH TR?NG NGÔN NG? Nói chung, t? l? ti?p xúc v?i ngôn ng? thi?u s? c?a các em này c?n ph?i nhi?u h?n so v?i ti?p xúc ngôn ng? ?a s?, và lý do r?t ??n gi?n. Chúng ta hi?n nay b? chìm ??m trong ngôn ng? ?a s?. T?t c? môi tr??ng c?a chúng ta ??u b?ng ti?ng Anh; t? truy?n hình, tr??ng h?c, qu?ng cáo, b?n bè, cho ??n t?t c? m?i th? khác. ?ôi khi, vì s? t? nh? trong lúc trò chuy?n có s? hi?n di?n c?a nh?ng ng??i ch? nói m?t ngôn ng? (??n ng?), chúng ta khó có th? s? d?ng ngôn ng? thi?u s? ? n?i công c?ng v?i con cái ta vì không mu?n th? hi?n s? thi?u tôn tr?ng tr??c nh?ng ng??i ??n ng? ?ang trò chuy?n v?i chúng ta. H?n n?a, s?c h?p d?n t? nhiên c?a ngôn ng? ?a s? ??i v?i tr? r?t m?nh m?. Theo m?t nghiên c?u, có nhi?u kh? n?ng tr? em song ng? cùng chung m?t ngôn ng? thi?u s? s? nói ti?ng Anh ho?c m?t ngôn ng? ?a s? trong các cu?c trò chuy?n riêng t? c?a chúng khi không b? giám sát. Ch?ng h?n nh? m?t trong nh?ng ??ng nghi?p c?a tôi làm vi?c có hai bé gái, 4 và 7 tu?i. Khi chúng ? trong l?p, chúng nói ti?ng Tây Ban Nha. Tuy nhiên, ti?ng Anh là ngôn ng? ?a thích c?a chúng khi ra sân ch?i c?a tr??ng. Y?U T? NGÔN NG? Tài li?u b?ng v?n b?n trong m?t ngôn ng?, cho dù trong v?n ch??ng cho tr? em hay trên ph??ng ti?n truy?n thông ??i chúng, ??u có th? b?i b? thêm các "T? có s?n" vào ??u ngay c? khi ? n?i không có nhi?u ng??i nói ngôn ng? thi?u s? ?ó. ??i v?i tr? l?n h?n m?t chút, ??c sách c?ng là m?t s? c?ng c? quan tr?ng v? k? n?ng ngôn ng? c?a chúng, và góp ph?n làm chúng thành th?o và duy trì ngôn ng? h?n. Trên th?c t?, k? n?ng ??c m?t ngôn ng? c?ng ???c dùng ?? áp d?ng khi ??c m?t ngôn ng? khác theo tài li?u "Ngôn ng? và kh? n?ng ??c vi?t c?a tr? em song ng? (LLBC; Cobo-Lewis, Eilers, Pearson, & Umbel, 2002)," nh?ng ??a tr? h?c ??c b?ng c? ti?ng Anh l?n ti?ng Tây Ban Nha ??t ?i?m cao h?n m?t cách ?áng k? trong vi?c ??c b?ng ti?ng Anh c?ng nh? ti?ng Tây Ban Nha. Vai trò c?a gia ?ình trong song ng? Y?U T? GIA ?ÌNH ?i?u c?n thi?t là gia ?ình t?o ?i?u ki?n giao ti?p ngôn ng? thi?u s? ?? h? tr? vi?c h?c c?a các con em mình. Trên th?c t?, có m?t lý thuy?t g?i là Quy t?c ba th? h?, g?i ý r?ng th? h? ??u tiên (th??ng là ng??i di c? ??n Hoa K?) có ph?n nào song ng?, nh?ng h? v?n thích giao ti?p b?ng ti?ng m? ?? h?n. Con cái c?a h?, th? h? th? hai, có thông th?o song ng?, và cháu c?a h?, th? h? th? ba, s? là ??n ng? s? d?ng ngôn ng? ?a s?, và chúng ch? nói và hi?u m?t vài t? trong di s?n ngôn ng? c?a chúng. ?i?u quan tr?ng là ph?i ti?p xúc v?i nh?ng ng??i ch? nói m?t ngôn ng? thi?u s?. Trong các gia ?ình có c? b? và m? ch? nói ngôn ng? thi?u s? ? nhà và ??c bi?t là n?u kh? n?ng nói ti?ng Anh c?a h? b? h?n ch?, thì h?u nh? là s? luôn có s? t??ng tác ?? h? tr? vi?c h?c ngôn ng? thi?u s?. ?ó là nh?ng tr??ng h?p tr? em ?óng vai trò là ng??i phiên d?ch cho b? m? chúng. Không có gì l? khi ta th?y m?t ng??i ph? n? trong m?t c?a hàng yêu c?u con c?a mình làm thông d?ch v?i nhân viên c?a c?a hàng. Tuy nhiên, ch? v?i m?t ng??i nói ngôn ng? thi?u s? ho?c c? hai cha m? thông th?o song ng?, môi tr??ng ngôn ng? ? nhà không có gì ch?c ch?n h?n và ít có kh? n?ng cung c?p ??u ?? "t? có s?n" cho nh?ng ng??i ?ang h?c song ng?. Y?U T? C?NG ??NG M?t c?ng ??ng k?t n?i và th?ng nh?t c?a nh?ng ng??i nói chung m?t ngôn ng? thi?u s? s? th?c s? có th? thúc ??y con em chúng ta s? d?ng ngôn ng? ?ó. Chúng ta có th? th?y nhi?u c?ng ??ng trên kh?p Hoa K?: nh? các khu v?c Tây Ban Nha ? Florida, khu Japantown ? San Francisco ho?c khu Little Tokyo ? Los Angeles, các khu c?ng ??ng Ba Lan và Czech c?a South Broadway (Cleveland), hay khu ph? Tàu ? Thành ph? New York... chúng ta bi?t ?ó là nh?ng khu ph? ho?c khu v?c mà dân c? là ??i ?a s? di dân t? các qu?c gia ?ó trên th? gi?i. Không có gì l? khi th?y nh?ng ng??i s?ng ? nh?ng khu v?c ch?a bao gi? có nhu c?u nói ti?ng Anh vì nh?ng c?ng ??ng này cung c?p cho nh?ng ng??i nói ngôn ng? thi?u s? ?ó m?t n?n kinh t? và d?ch v? n?i h? có th? t??ng tác và s?ng b?ng ngôn ng? m? ?? c?a h?. Tr? em s?ng trong các khu v?c này m?c dù ???c ti?p xúc v?i ngôn ng? ?a s? ? tr??ng h?c nh?ng chúng l?i h?p th? ???c th?t nhi?u ngôn ng? thi?u s?. Tuy nhiên, có m?t s? khu v?c trên ??t n??c n?i t?p trung ch? y?u là các cá nhân sinh ra ? M?, v?n thu hút r?t nhi?u ng??i n??c ngoài. Nh?ng ng??i m?i này th??ng hòa nh?p d? dàng h?n vào xã h?i M? nh?ng h? c?m th?y r?t khó truy?n l?i di s?n v?n hóa và ngôn ng? c?a h? cho con cái do thi?u ti?p xúc v?i c?ng ??ng. Tuy nhiên, h? v?n có th? t?o ra m?t c?ng ??ng xã h?i ?? thi?t l?p m?t b?i c?nh h?u duy trì ngôn ng? và v?n hóa thi?u s?. M?t y?u t? chính c?a s? h? tr? do c?ng ??ng cung c?p cho m?t ngôn ng? thi?u s? là vi?c giáo d?c. Chúng ta nên có s?n các ch??ng trình giáo d?c ngôn ng? song hành ?? ??m b?o r?ng con cái chúng ta ???c h?c c? hai ngôn ng? ? trình ?? h?c thu?t. Nghiên c?u ???c th?c hi?n gi?a c?ng ??ng Latin ? Miami cho th?y m?c dù có s?c m?nh kinh t? và chính tr?, nh?ng c?ng ??ng này h?u nh? không có tr??ng nào cung c?p các ch??ng trình song ng?. H?n n?a, nó k?t lu?n r?ng ti?ng Tây Ban Nha ?ang b? m?t ? Miami th?m chí còn nhanh h?n c? quy t?c ba th? h? s? d? ?oán, ch? y?u là vì c?ng ??ng d??ng nh? không nh?n ra m?c ?? ?e d?a ??i v?i ngôn ng? thi?u s?. M?i d?u hi?u ch? ra cho th?y r?ng tr? em s? h?c ngôn ng? thi?u s? khi cha m? chúng n? l?c và có ý th?c giao ti?p ngôn ng? thi?u s? v?i chúng. Tuy nhiên, n?u cha m? chúng không n? l?c, thì ngôn ng? ?a s? s? th?ng tr?. Nói cách khác, trong khi tr? em có kh? n?ng t? nhiên duy nh?t ?? h?c nhi?u ngôn ng?, thì quá trình này không ph?i là phép thu?t; mà nó c?n có th?i gian, s? tái l?p và t?p trung ?? nuôi d??ng kh? n?ng song ng? ? tr? em. Nghiên c?u ??y ?? có th? ???c tìm th?y trong liên k?t sau: http://www.umass.edu/…/Pearson_social_circumstances_APPolog… ---------------------------------------- THREE-GENERATION RULE March 29, 2015 posted by Blogger communitylove2015 (real name Diana, an immigrant to the US) on the BE BILINGUAL!! blog I used to have the assumption that every person raised in a bilingual family would become naturally bilingual. But that is not true. During all these years I have lived in the United States, the country of multiculturalism par excellence, I have come across many people whose parents and grandparents spoke to them in their native language. To my surprise, I only met some that can speak both languages (English and their families’ native language) perfectly. Most of them can only speak a few words and/or understand their native language! Looking around for a study that could give me some insight into this phenomenon, I found one by the University of Miami Bilingualism Study Group (BSG). In their study, researchers recruited 25 babies in bilingual families and followed their progress until age 3. Over the years, they observed all the babies learning words and phrases in both English and Spanish, but by the age of 3 years, several of them had stopped using Spanish. They were not comfortable enough in the second language to answer their parents or the researchers in that language, much less initiate an interaction in Spanish themselves. We know that children easily pick up the majority language, even if their parents cannot speak it. We know that children have an amazing ability to learn languages. Yet why is it that some children raised in bilingual families learn both languages, while others do not? What create these different outcomes? What are the key factors that help establish bilingualism in children? Barbara Zurer Pearson, from the Department of Linguistics, University of Massachusetts published a study that seeks to answer these questions. She explained the phenomenon through five key factors: input, language status, access to literacy, family language use, and community support. INPUT Input means the quantity of minority language that is available in the children’s entourage. It is obvious that the more input, the more learning, and consequently the more proficiency. If children feel comfortable using the language, they will invite more input so they will learn more and they will become more proficient. Attitudes of parents, siblings, and peers are very important to create input. If they share negative attitudes towards a language, they will be subtracting input, which will lead to less enthusiasm for using the language, attract less input, and decrease learning and proficiency. Therefore, if we, as parents, want to raise a bilingual child, we have to promote the minority language and facilitate its use around the child. LANGUAGE STATUS In general, children need a greater percentage of exposure to the minority language than in the majority language, and the reason is simple. We are immersed in the majority language. All our environment is in English; television, school, advertisements, friends, and just about everything else. Sometimes it’s even difficult to use the minority language in public with your child because you don’t want to show disrespect to the monolinguals involved in the conversation. Further, the natural attraction of the majority language for the child is very powerful. According to the same study, it is more likely that bilingual children sharing the same minority language will speak English or the majority language between themselves in private unregulated conversations. For instance, one of my colleagues of work has two girls of 4 and 7 years old. When they are in class, they speak Spanish. However, English is their language of preference when they are playing in the school’s playground. LANGUAGE FACTORS Written materials in a language, whether in children’s literature or mass media, can extend input even in the absence of many language speakers. For slightly older children, reading is an important consolidator of their language skills, and contributes to both greater proficiency and retention of a language. In fact, reading skills transfer from one language to another and according to “Language and Literacy in Bilingual Children” (LLBC; Cobo-Lewis, Eilers, Pearson, & Umbel, 2002), children who learned to read in both English and Spanish scored significantly higher in reading in English as well as Spanish. Family's role in bilingualism FAMILY FACTORS It is essential that the family provides enough minority language interaction to support learning it. In fact, there is a theory called “the three-generation rules” that suggests that the first generation (typically emigrants who came to United States) are somewhat bilingual, but they remain strongly dominant in their native language. Their children, the second generation, are fluently bilingual, and their grandchildren, the third generation, will be monolingual in the majority language and will only speak and understand a few words in the heritage language. It is crucial to have contact with monolingual speakers of the minority language. In families where both parents speak the minority language at home, and especially if their ability to speak English is limited, it will almost always be sufficient interaction in that language to support minority language learning. These are these cases where the children act as “interpreters” of their parents. It is not uncommon to see a woman in a store and asking her child to interpreter between her and the shop clerk. However, with only one speaker of the minority language, or two fluently bilingual parents, the language environment of the home is more uncertain, and is less likely, on its own, to provide a bilingual learner with enough input. COMMUNITY FACTORS A connected and united community of minority language speakers can really motivate our children to use that language. We can see many of these communities throughout United States: the Hispanic enclaves in Florida, Japantown in San Francisco or Little Tokyo in Los Angeles, the Polish and Czech communities of South Broadway (Cleveland), Chinatown in New York City…we all know of that part of the city or area where there is a predominance of emigrants from a specific part of the world. It is not uncommon to find people living in those areas who have never had the need to speak English because these communities provide minority language speakers with an economy and services where they can interact and live using their native language. Children living in these enclaves are exposed to the majority language at school but are otherwise immersed in the minority language. However, there are some areas of the country populated predominantly with American born individuals which still attract foreigners. Those newcomers normally get integrated easier into the American society but they find it very difficult to pass on their cultural and language heritage to their children due to the lack of community exposure. Yet, they can still create a social community in order to stablish a context to maintain the minority language and culture. A key element of community support provided to a minority language is through education. We should have dual language education programs available to make sure that our children are learning both languages at an academic level. The study conducted among the Latin community in Miami found that despite their economic and political power, these communities have almost no schools that offer bilingual programs. Furthermore, it concludes that Spanish is being lost in Miami even faster than the three-generation rule would predict, mainly because the community does not seem to recognize the level of threat to the minority language. Every indication points out that children learn the minority language when parents make a conscious effort to expose the language to them. However, if parents don’t make the effort, the majority language will take over. In other words, while children have a unique natural ability to learn multiple languages, the process is not magic; it takes time, repetition, and focus to nurture bilingualism in children. Source: Facebook.com

Qu

? thôn H? Nông Trung thu?c xã ?i?n Ph??c, th? xã ?i?n Bàn, t?i di tích Mi?u Bà (trong khuôn viên chùa H?ng Phúc) còn l?u gi? m?t s? tác ph?m ngh? thu?t Ch?m, trong ?ó có hai b?c phù ?iêu ??c ?áo.     T? Hà Khúc ??n H? Nông   Làng H? Nông (H?: mùa h?, Nông: ngh? nông, ng??i làm ru?ng) nay g?m các thôn H? Nông ?ông, H? Nông Trung và H? Nông Tây c?a xã ?i?n Ph??c, th? xã ?i?n Bàn. ?ây là m?t trong nh?ng làng c? c?a Qu?ng Nam. Trong tác ph?m Công cu?c khai kh?n và phát tri?n làng xã ? b?c Qu?ng Nam t? gi?a th? k? 15 ??n gi?a th? k? 18, TS.Hu?nh Công Bá cho r?ng “Khá nhi?u t?c h? ? các làng ?ã ??n khai phá vùng b?c Qu?ng Nam vào cu?i th? k? 15… c?ng nh? 24 v? thu?c các h? Phan, Hà, Tr?n, D??ng, Thân, Nguy?n, Hu?nh, Tào, Ngô, ??, ?oàn, ?inh, Tr?nh, Mai, ??, H?, M?c, T?ng, Lê ??n khai phá vùng trung tâm ?i?n Bàn…”. Dù không kh?ng ??nh tr?c ti?p nh?ng qua ?o?n trên tác gi? ?ã cho bi?t H? Nông ???c 24 t?c h? thu?c l?p l?u dân “B?c ??a tùng v??ng” ??n khai phá và l?p làng vào cu?i th? k? th? 15 sau cu?c nam chinh c?a vua Lê Thánh Tông n?m 1471.   Tài li?u c? ?? c?p tên làng s?m nh?t là Ô châu c?n l?c c?a D??ng V?n An vi?t n?m 1555 v?i tên g?i là làng Hà Khúc, m?t trong 66 làng c?a huy?n ?i?n Bàn thu?c ph? Tri?u Phong, x? Thu?n Hóa và ???c tóm t?t b?ng m?t câu ??y hình t??ng “sông Hà Khúc ch?y ra khu?t khúc, ???ng L?i B?ng ?i l?i th?ng b?ng”.   D??i th?i các chúa Nguy?n (1558 - 1776) trong Ph? biên t?p l?c, Hà Khúc là m?t trong 24 xã c?a t?ng Hà Khúc thu?c huy?n Hòa Vang, ph? ?i?n Bàn. Sang th?i nhà Nguy?n, d?a theo ??a b? Qu?ng Nam so?n n?m 1814, Hà Khúc ???c ??i tên thành H? Nông thu?c t?ng H? Nông Trung, huy?n Diên Khánh (sau ??i thành Diên Ph??c vào n?m 1822, d??i th?i Minh M?ng), ph? ?i?n Bàn. Sang cu?i th?i nhà Nguy?n, n?m 1919, n?m Kh?i ??nh th? 3, theo T?p chí BAVH (Bulletin des Amis du Vieux Hué - T?p san c?a H?i ?ô thành hi?u c?), làng H? Nông thu?c t?ng H? Nông c?a ph? ?i?n Bàn.   Sau Cách m?ng Tháng Tám, vào n?m 1946, làng H? Nông thu?c xã Quý Cáp (tên danh nhân Tr?n Quý Cáp - lúc này ?i?n Bàn có 5/36 xã mang tên danh nhân). L?n h?p xã n?m 1948, làng thu?c xã ?i?n Ph??c (?i?n Bàn t? 36 xã h?p l?i thành 10 xã và b?t ??u b?ng ch? ?i?n). Sau n?m 1954, d??i th?i Vi?t Nam C?ng hòa, H? Nông thu?c xã K? Ng?c, qu?n ?i?n Bàn. Sau 1975, H? Nông tr? l?i thu?c xã ?i?n Ph??c nh? giai ?o?n 1948 - 1954 và cho mãi ??n nay.   Di tích Ch?m ??c ?áo   Trên cánh ??ng ? làng H? Nông nay thu?c ??a ph?n thôn H? Nông Trung, có khu ??t r?ng ?? 1500m2 ??a th? khá cao so v?i chung quanh, v?n là m?t khu di tích Ch?m ?ã ?? nát ch? còn l?i m?t s? g?ch ngói và t??ng Ch?m. Dân làng ?ã xây m?t ngôi mi?u r?i gom các t??ng còn l?i ?? th?. Trong ngôi mi?u có m?t b?c phù ?iêu v?i hình m?t ph? n? nên dân làng g?i là t??ng Bà. Mi?u th? t??ng Bà nên g?i là Mi?u Bà. Sau này Mi?u Bà b? tàn phá, ng??i ta xây lên ?ó m?t ngôi chùa mang tên H?ng Phúc. G?n ?ây, trong khuôn viên ngôi chùa, m?t mi?u nh? ???c ph?c d?ng ?? th? m?y pho t??ng Ch?m còn l?i. N?m 2001 các nhà nghiên c?u Ngô V?n Doanh, Nguy?n Chi?u ?ã ??n ?ây và phát hi?n t?i ?ây có hai b?c phù ?iêu ??c ?áo. ?ó là phù ?iêu Shiva - Gauri và phù ?iêu Vishnu - Garudasama.   B?c phù ?iêu Shiva - Gauri còn khá nguyên v?n, ??t cao nh?t gi?a mi?u, ???c t?c th?ng vào m?t phi?n ?á và có kích th??c khá l?n, r?ng 1,27m cao 1,45m dày 0,3m. B?c phù ?iêu g?m 2 ph?n, ph?n b? là ph?n ph? nh? h?n ch? cao 0,35m có kh?c hình 6 ng??i chia làm 2 nhóm 2 bên, ? gi?a là 3 tháp hình tr?. Sáu ng??i ? t? th? qu? ch?p tay c?u nguy?n h??ng vào 3 tháp hình tr? ? gi?a. Ph?n chính ? trên kh?c hình th?n Shiva cùng v? (Gauri) ng?i trên bò th?n Nandin.   Theo nhà nghiên c?u Ngô V?n Doanh trong sách Ngh? thu?t Ch?mpa - Câu chuy?n c?a nh?ng pho t??ng c? (Nxb M? thu?t, 2016) thì ?ây là b?c phù ?iêu vô cùng ??c ?áo vì “khó có th? tìm ???c trong ?iêu kh?c c? Ch?mpa hình m?t con bò nào ???c th? hi?n v?a th?c, v?a t? nhiên và s?ng ??ng nh? trong tác ph?m ?iêu kh?c ? Mi?u Bà” (trang 237) và “l?n ??u tiên trong ngh? thu?t c? Ch?mpa th?n Shiva và v? th?n ???c th? hi?n cùng ng?i trên l?ng con bò th?n Nandin n?m” (trang 240). C?ng theo nhà nghiên c?u Ngô V?n Doanh: “Cùng v?i bia ký ? Tháp Bà Nha Trang, tác ph?m ?iêu kh?c Mi?u Bà góp thêm m?t t? li?u quý v? vi?c th? ph?ng hình t??ng k?t h?p Shiva - Gauri trong ??i s?ng tôn giáo c?a v??ng qu?c Ch?mpa x?a” (trang 241). H?n th? n?a “cách th? hi?n Shiva - Gauri c?a Mi?u Bà g?n v?i nh?ng truy?n th?ng ngh? thu?t c? ?n ?? h?n là v?i các n?n ngh? thu?t c? c?a ?ông Nam Á” (trang 241)…   V? b?c phù ?iêu Vishnu - Garudasama l?i có cái ??c ?áo khác. B?c này ???c ??t bên trái c?a mi?u, b? b? m?t ph?n ? trên và có kích th??c nh? h?n, r?ng 0,8m và b? cao ch? còn l?i 0,65m. Ph?n còn l?i c?a b?c này có ??y ?? hình chim th?n Garuda nh?ng thông qua m?t s? d?u tích trên hình chim th?n (2 tay và 2 chân) có th? ?oán ra ph?n b? m?t ? trên là hình kh?c th?n Vishnu. K?t h?p 2 ph?n là t??ng th?n Vishnu ?ang c??i chim th?n Garuda, m?t ki?u ngh? thu?t truy?n th?ng c?a Ch?mpa c?, m?t trong 2 truy?n th?ng c?a khu v?c ?ông Nam Á (truy?n th?ng kia là c?a Hindu giáo trên ??o Java thu?c Indonesia).   Vishnu là m?t trong 3 v? th?n t?i th??ng c?a Hindu giáo, ch? sau th?n Brahma (th?n sáng t?o), ??ng trên th?n Shiva. Vishnu luôn là v? th?n nhân b?n nh?t, b?t k? ? n?i nào mà nh?ng th? l?c ??c ác b?t ??u th?ng tr? thì Vishnu xu?t hi?n ?? c?u con ng??i. Còn chim th?n Garuda là hình ?nh m?t tr?i bi?u hi?n cho cái tinh th?n bao trùm lên t?t c? m?i v?t do t?o hóa sinh ra.   Phù ?iêu Vishnu - Garudasama r?t ??c bi?t vì ?ây là b?c ??c nh?t ???c phát hi?n còn l?i c?a n??c ta, nó th? hi?n s? ti?p n?i có k? th?a c?a truy?n th?ng ngh? thu?t Vishnu - Garudasama c?a Ch?mpa c?. Nói là ??c nh?t còn l?i vì có hai b?c khác c?ng ?ã ???c phát hi?n, m?t ? Ng? Hành S?n - ?à N?ng (có niên ??i th? k? th? 8, theo phong cách c? M? S?n E1) và m?t ? Quy Nh?n (có niên ??i cu?i th? k? th? 9, theo phong cách Kh??ng M?). Nh?ng c? hai b?c này hi?n nay ???c l?u gi? và tr?ng bày t?i Vi?n B?o tàng châu Á Guimet ? Paris (Pháp). C? 3 b?c phù ?iêu cho th?y tuy ít ?i nh?ng c? ba ?ã “k?t thành m?t truy?n th?ng khá liên t?c và lâu dài c?a lo?i hình ?iêu kh?c Vishnu - Garudasama c?a Ch?mpa” - theo nhà nghiên c?u Ngô V?n Doanh.   B?c phù ?iêu Vishnu – Garudasama Mi?u Bà tuy ra ??i sau nh?ng ???c các nhà nghiên c?u ?ánh giá: “là tác ph?m ?iêu kh?c th? hi?n Garuda trong t? th? chuy?n ??ng thành công nh?t và ??p nh?t không ch? c?a ngh? thu?t Ch?mpa mà còn c?a c? n?n ngh? thu?t Hindu trong khu v?c ?ông Nam Á”.   LÊ TH     Theo Baoquangnam.vn