Tin cộng đồng

ÁO DÀI PHỤ NỮ CHAMPA Trang phục hay y phục tức những đồ để mặc, là một trong ba nhu cầu cần có của đời sống con người. Nên từ trước đến nay ngoài ăn và ở ra con người rất quan tâm đến cách ăn mặc. Đây là sản phẩm văn hoá sớm nhất của xã hội loài người, được thay đổi theo thời gian cùng với quá trình phát triển của lịch sử. Nó rất phong phú và đa dạng, tuỳ theo mỗi dân tộc với những văn hóa cá biệt mà có những nét đặc trưng riêng. Thí dụ như phụ nữ Nhật Bản lộng lẫy trong bộ Kimono, phụ nữ Đại Hàn thì rực rỡ với bộ áo Hanbok, phụ nữ Ấn Độ cho ta cái ấn tượng rất đặc biệt với bộ Sari, còn phụ nữ Champa thì sao? Mặc dù trong xã hội của người Chăm mỗi tầng lớp, mỗi chức sắc đều có những phong cách y phục riêng. Nhưng phải nói từ xưa đến nay, đặc sắc nhất vẫn là chiếc áo dài truyền thống duyên dáng thướt tha của người phụ nữ Champa. Chiếc áo dài truyền thống của người phụ nữ Chăm khi nhìn xa, những tưởng rằng không khác chi chiếc áo dài truyền thống của người phụ nữ Việt. Nhưng khi đến gần mới thấy khác, là nó không xẻ tà và mặc chui đầu. Cổ áo hình tròn hay hình trái tim khi mặc phủ trùm xuống trên váy ôm sát thân người, tạo cho bước đi uyển chuyển, nhẹ nhàng làm nổi bật cơ thể với những đường cong mĩ miều vốn sẵn có của người phụ nữ. Nên áo dài sẽ mãi là biểu tượng cho vẻ đẹp của người phụ nữ Champa, đó cũng là niềm tự hào của dân tộc đối với bạn bè khắp nơi.  Chiếc áo dài Chăm với chất liệu mềm mại, nhưng không thiếu sự rực rỡ đã thu hút ánh mắt của nhiều người nhất là khi những phụ nữ mặc trong những dịp lễ hội. Chiếc áo dài của người Chăm còn nói lên phần nào đức tính đẹp, không thiếu phần quan trọng của người phụ nữ trong đời sống. Đây là nét độc đáo nên dù theo thời gian có sự thay đổi nào, áo dài Chăm vẫn luôn mang bản sắc dân tộc. Chiếc áo dài Champa không xẻ tà, che thân kín đáo. Nhưng sao che được những nét đẹp của người phụ nữ, thầm lặng bên trong. Nên hỡi những người con gái Champa ơi! Hãy lấy làm vui lòng và hớn hở, cùng nhớ luôn tự hào về chiếc áo dài truyền thống xưa nay. Vì khi mặc, chỉ làm cho quý chị em đẹp đẽ hơn thôi! Chân Thành (tác giả gởi bài qua info@nguoicham.com)    

M?t gi?ng baritone m?i c?a mi?n Trung Sinh ho?t âm nh?c c?a các n??c phát tri?n nh? M?, Anh luôn luôn sôi ??ng và h?p d?n vì bao gi? c?ng có s? xu?t hi?n c?a nh?ng nhân t? m?i mà tr??c h?t là nh?ng gi?ng ca m?i ???c kh?ng ??nh qua các s?n ph?m c?a n?n công nghi?p ghi âm và ???c tôn vinh qua các gi?i th??ng danh giá nh? Grammy hay Brit Awards. ? Vi?t Nam trong g?n 20 n?m tr? l?i ?ây, các nhân t? m?i nh? th? l?i không nhi?u: lúc nào công chúng yêu nh?c c?ng ch? th?y ng?n ?y gi?ng ca, h?t Lam Tr??ng l?i ??n ?àm V?nh H?ng ho?c ??c Tu?n (ho?c h?t Thu Minh l?i ??n H? Ng?c Hà, H?ng Nhung, Thanh Lam) và các gi?ng ca m?i t?o ra ???c b??c ??t phá cho sinh ho?t âm nh?c th?t s? hi?m hoi. M?c dù v?y, bên c?nh các gi?ng ca c?a dòng nh?c th? tr??ng, v?n có các gi?ng ca ???c khán gi? ái m? nh? ??c Minh, Thu? Long, Qu?nh Lan... v?i màu s?c âm nh?c r?t riêng. Anh Tr??ng Tu?n, m?t ng??i thu?c dân t?c Ch?m sinh tr??ng t?i Phan Rang, hi?n s?ng t?i ?à N?ng, là m?t gi?ng nam trung m?i c?a mi?n Trung có th? ??ng vào hàng ng? nh?ng ca s? ?ã kh?ng ??nh tên tu?i c?a mình nh? ??c Minh, Qu?nh Lan hay Th?y Long… Nghe anh hát nh?ng ca khúc tr? tình, ng??i yêu nh?c th?y có m?t chút gì c?a gi?ng ca nh? nh? gió tho?ng c?a Duy Trác th?i tr? và m?t chút gì c?a gi?ng ca Ph??ng ??i c?a ban tam ca Sao B?ng ngày nào... M?t ca khúc tr? tình m?i c?a nh?c s? Trà Vigia v?i gi?ng hát c?a anh Tr??ng Tu?n:  https://youtu.be/gB7ltYh_3GA M?t tình khúc c?a nh?c s? Nguy?n T? v?i gi?ng hát c?a anh Tr??ng Tu?n: https://youtu.be/c2uXjknMM6Y ?nh: Ca s? Tr??ng Tu?n (ng?i gi?a) v?i nh?ng ng??i b?n

Vào ?ây ?? b?o tr? ch??ng trình ??a m?c " Vi?t - Cham - Anh " vào trong Cham Dictionary    Th?i gian gây qu? (05-26-2018 t?i 06-30-2018). N?u ??n ngày ?áo h?n mà không ?? s? ti?n thì NC s? hoàn ti?n l?i cho bà con.   Gây qu? cho vi?c ??a m?c "Vi?t - Cham - Anh" vào trong Cham Dictionary ONLINE. https://www.gofundme.com/cham-dictionary Salam mikwa,Web: nguoicham.com (NC) mu?n gây qu? kho?ng $5,000 ?? ??a m?c "Vi?t - Ch?m - Anh" vào trong t? ?i?n Cham dictionary (Cdict) ? http://nguoicham.com/cdict/ Nh? chúng ta th?a bi?t trong xã h?i Cham ngày nay, ph?n ti?ng Ch?m ?ã s?p tr? thành t? ng?, vì v?y vi?c b?o t?n ngôn ng? Cham là r?t c?n thi?t và c?p bách. Hi?u ???c tình tr?ng này, NC ?ã t?o T? ?i?n Cham tr?c tuy?n v?i danh m?c "Cham - Vi?t - Anh" t?i http://nguoicham.com/cdict/, và thi?t ngh? ?ó c?ng là m?t trong nh?ng n? l?c góp ph?n vào b?o t?n ngôn ng? Cham chúng ta. Sau khi trang web Cdict này ra ??i thì có r?t nhi?u ng??i yêu thích, ??ng viên và có ph?n h?i t?t cho Cdict, vì nó r?t h?u ích cho nh?ng ng??i mu?n bi?t, h?c h?i và nghiên c?u v? ngôn ng? Ch?m. Tuy nhiên, m?c "Ch?m - Vi?t - Pháp" v?n còn gi?i h?n ??i v?i m?t s? ng??i không bi?t nhi?u v? ti?ng Cham vì h? không bi?t ?ánh t? Latin Cham ?? tìm ki?m trong Cdict, nên m?c này v?n còn tr? ng?i. Theo yêu c?u s? ?ông c?a m?i ng??i là NC nên b? sung và ??a m?c "Vi?t - Ch?m - Anh" vào Cdict là m?t vi?c làm t?i ?u và r?t c?n thi?t cho vi?c tra t? v?ng trên Cdict. Vì ngày nay h?u h?t m?i ng??i s?ng ? Vi?t Nam hay ? các n??c khác, h? bi?t ti?ng Vi?t ho?c ti?ng Anh nhi?u h?n ti?ng Ch?m, vì v?y vi?c tìm ki?m các t? v?ng trong Cdict d? dàng h?n b?ng cách tra t? tr?c ti?p b?ng ti?ng Vi?t hay ti?ng Anh. D? ?áp ?ng yêu c?u ?ó nên hôm nay NC xin m?o mu?i m? m?c "Gây qu? cho Cdict" ?? có kinh phí th?c hi?n cho d? án trên. Qua kinh nghi?m t?n h?n 3 n?m ?? hoàn thành m?c t? ?i?n "Cham - Vi?t - Pháp" v?i g?n 5000 t? v?ng. Nó r?t công phu và t?n r?t nhi?u th?i gian và ti?n b?c ?? hoàn thành nh? bây gi? ta th?y trên http://nguoicham.com/cdict/. Vì v?y, l?n này, NC không ?? ngân sách ?? th?c hi?n d? án trên n?a.?? thêm m?c "Vi?t - Ch?m - Anh" vào Cdict v?i h?n 8000 t? v?ng thì c?n r?t nhi?u công s?c và th?i gi? ?? hoàn thành. Theo kh?o sát và th?m dò c?a chúng tôi, nó ph?i c?n ??n kho?ng $5000 ?? trang tr?i và ti?n b?i d??ng anh em cùng làm d? án này. Và d? ki?n s? ???c hoàn thành trong 2 n?m. (Xem video Demo) N?u ch? có riêng NC trong lúc này thì r?t khó có th? ?? th?c hi?n ???c cho d? án trên, vì v?y NC r?t mong các b?n cùng nhau góp m?t bàn tay ?? ?? có ???c s? ti?n ?y.Cùng nhau ?óng góp t?i ?ây: https://www.gofundme.com/cham-dictionaryDanh sách ?ng h? c?a các b?n s? ???c ghi rõ trong Cham dictionary. L?n n?a, NC c?m ?n các b?n r?t nhi?u v? s? ?ng h?, ??ng hành và ?óng góp c?a các b?n nh?m cùng nhau vun ??p và góp ph?n b?o t?n ngôn ng? Cham chúng ta trong lúc bây gi?. Trân tr?ng,NguoiCham___Liên l?c:N?u các b?n không quen ?óng góp qua website này thì xin inbox NC t?i https://www.facebook.com/nguoichamEmail: nguoicham07@gmail.com Ho?c chuy?n kho?n qua ??a ch?:Ng? Thanh V?n, stk: 0101502535, NH ?ông Á, chi nhánh Th? ??c - HCM Quý nhân ?ã th?c hi?n chuy?n kho?n xin phi?n lòng ch?p phi?u g?i inbox cho Ikan nhé! Trân tr?ng và xin chân thành c?m ?n.___Th?i gian gây qu? b?t ??u t? 26/05/2018 ??n 30/06/2018. N?u ??n ngày ?áo h?n mà không ?? s? ti?n trên thì NC s? hoàn ti?n l?i cho anh ch? em và bà con ?ã ?óng góp. C?m ?n r?t nhi?u. ----------------------------------------------Fundraising for Cham Dictionary "Vietnamese – Cham – English"via: https://www.gofundme.com/cham-dictionary Hello our beloved brothers and sisters, Web: nguoicham.com (NC) wants to raise $ 5,000 for adding a "Vi?t - Ch?m - Anh" (Vietnamese – Cham – English) item into the Cham dictionary (Cdict) at http://nguoicham.com/cdict/ As we know in Cham society today, the Cham language is threatened by extinction and Cham-language preservation is very necessary and urgent. Facing this situation, NC has created the Cham Dictionary online with the item "Cham - Vietnamese - English" at http://nguoicham.com/cdict/, which is one of the efforts that helps contribute to the preservation of the Cham language. After the launch of Cdict, there are a lot of people who love it and have given positive feedback to Cdict, because it is very useful for those who want to know, learn, and research the Cham language.However, the item of "Cham - Vietnamese - French" is still limited for who those who do not know much about Cham language because they do not know how to type Cham words or search for the words that they want to find. According to a large number of people, NC should add "Viet - Cham - English" to Cdict as an optimal and essential feature for searching vocabulary on, and effectively using, Cdict. Nowadays most Cham people live in Vietnam or in other countries, and know Vietnamese or English more than Cham—so searching for words in Cdict would be made easier by looking up words in Vietnamese or English.In order to meet these expectations and the needs of the community: today we would like to open the "Cdict Fundraising" to have funding and support for this project. Over 3 years of labor was required to complete the Cdict with item "Cham -Vietnam - French," containing nearly 5000 vocabulary items. We are aware of the difficulty of this task because it is very detailed, elaborate, and takes a lot of time and money to complete as it is now. At this time, however, NC does not have a sufficient budget to carry out the project to completion. Adding the "Vi?t- Cham - English" item into Cdict with 8000 vocabulary items is labor intensive and requires hours of work to be completed. According to our survey, it will require $5000 to hire experts and compensate the labor needed for this project. In order to conduct this project, NC is looking forward to seeing your generous contribution. Support here: https://www.gofundme.com/cham-dictionaryYour support will be listed in the Cham dictionary. Again, thank you very much for your support and your contribution. We look forward to working together in preserving our Cham language.   Best Regards,NguoiCham___Contact information:If you are unable to contribue in this site, then inbox NC via https://www.facebook.com/nguoichamor email: nguoicham07@gmail.com___Funding time starts from May 26, 2018 to June 30, 2018. If there is not enough money on the maturity date, NC will refund money for the supporters and relatives have contributed. Thanks so much.       Liên l?c: M?i ?óng góp xin liên l?c qua: inbox t?i https://www.facebook.com/nguoicham   t?i gây qu? website https://www.gofundme.com/cham-dictionary Email: nguoicham07@gmail.com     Danh Sách Quí B?o Tr? Viên Cho Cham Dictionary (CDict) Stt        H? và Tên             S? ti?n               Ghi chú       1 Abd Majid Yunos 200 MYR ?ã nh?n 2 Web Nguoicham.com $500 ?ã nh?n  3 Phú V?n D?ng $100   4 v/c Bá Trung Thi?u $500 ?ã nh?n  5 L?u Quang Sáng $100   6 Ysa Cosiem $100   7 v/c Ch? M? Lan  $500   8 v/c Bá V?n D? $100   9 v/c Bá Mohamad Aly $200   10 Hangow Thien $100   11 Luu Hoangzdu $200   12 v/c Ng?c Minh L?u $100 ?ã nh?n  13 v/c Báo V?n Cân $200   14 v/c Kathy Ba (??o V?n Hi?n) $500   15 Miêu Tu?n Ph??ng (Min Cham) $30   16 Julie Dac $100   17 Qua Anh D?ng $100 ?ã nh?n  18 ??t Xuân Hi?p $100 ?ã nh?n 19 ?àng Reo $50   20 Zalyn Kieu $50   21 v/c Zamin V?n (Savy Châu)  $100 ?ã nh?n 22 v/c Jame Ba (Imam Bá) $50 ?ã nh?n 23 Teresa Mai (Thu? Tiên) $100 ?ã nh?n 24 Kinh Khánh $500   25 v/c Th?p Danh ??ng $50  ?ã nh?n 26 Ông/bà Yassin Ba $100  ?ã nh?n 27 v/c Sarif Châu (Lêvy Bá) $100  ?ã nh?n 28 v/c Fatimah Amin (Karim Abdul Rahman) $100   29 v/c Mohamed Châu $100   30 Hi?n ??c $100   31 v/c Sami Ba (Lâm V?n Hà) $500   32 Ikan di Ram 1,000,000 VN?   33 BiBi Ph??ng   500,000 VN? ?ã nh?n 34 Phiral   500,000 VN? ?ã nh?n 35 Ja Aia Campa    500,000 VN?   36 Báo Phú Sang      50,000 VN?    37 Wa Praong   500,000 VN? ?ã nh?n  38 Duong Long   500,000 VN? ?ã nh?n  39 Eva Ruoi     500,000 VN? ?ã nh?n  40 Anh Nguyen Ngoc     50,000 VN?   41  Hoang Khang     500,000 VN?    42 JaThoai    500,000 VN? ?ã nh?n 43 Ja Dar   100,000 VN?    44 RJ-AntiVirus-Aaa    500,000 VN? ?ã nh?n  45 Anh Nang  1,000,000 VN?    46 D??ng L?u    500,000 VN?   47 ?àng Ng?c Thu?    500,000 VN? ?ã nh?n 48  Thông Thái Lâm    500,000 VN? ?ã nh?n   49 GalaiMT    500,000 VN? ?ã nh?n   50 Châu Út Hi?p    300,000 VN? ?ã nh?n 51 Patri Nai    200,000 VN? ?ã nh?n  52 Jabraok Hamutanran    500,000 VN? ?ã nh?n  53 Putra Jatrai      500,000 VN? ?ã nh?n  54 Tuan Inu    500,000 VN? ?ã nh?n  55 Liem Coi    200,000 VN?   56 V? "cám"    100,000 VN?    57 Tu? Nguyên    500,000 VN?     58 Thu?n Hoà Th??ng Trinh    500,000 VN?  ?ã nh?n  59 Nha Trang Châu    300,000 VN?  ?ã nh?n 60 Kim Tagalau    500,000 VN? ?ã nh?n 61 Camry Mohamad    300,000 VN?   62 T? B?o Trung    350,000 VN?   63 Hoa Tuoi Duong    500,000 VN? ?ã nh?n 64 Nuhuang Thai 1,000,000 VN? ?ã nh?n 65 Tu?n Tr??ng 2,000,000 VN?      T?ng c?ng: $5,430 + 16,950,000VN?  + 200 MYR                  

Ng??i Ch?m ?

DOHAMIDE V

M?t l?i gi?i thi?u v? B

NHỊN CHAY THÁNG RAMADAN By MOHAMED HANIFA        NC News - Tìm ngược về thời xa xưa, các bộ tộc tiền-Islam trên bán đảo Arab thường chung sống cùng các cộng đồng Do thái và Thiên Chúa giáo. Thành phố Madinah nằm về phía bắc và cách kinh thành Makkah khoảng 350 km, cũng như các thành phố khác tại đây ngoài đa số các bộ tộc Arab còn có các bộ tộc Aws và Khazraj là những cộng đồng lớn và mạnh của người Do thái lúc bấy giờ, họ nhịn chay bắt đầu vào ngày Yom Kippour ( Ngày Đại xá ). Lễ này được cử hành hằng năm từ ngày 10 của tháng Tishré (giữa tháng 9 và tháng 10 theo niên lịch của người Grê-goa).Các sử gia đã so sánh tính cách trùng hợp và bất ngờ của những lời Mặc khải đến với Thiên Sứ Muhammad (saw) sau đêm 24 của tháng Ramadan với Mười Điều Răn mà THƯỢNG ĐẾ đã Khải Thị cho Nabi Musa (Moise) sau sáu đêm cuối cũng vào tháng Ramadan. Theo một cách khác cộng đồng Thiên Chúa giáo cũng phải tuân thủ việc nhịn chay hàng năm, mà họ gọi là mùa chay (carême).Nguồn gốc của việc nhịn chay Ramadan nằm trong sự liên tục của lịch sử mà chính Thiên sứ Muhammad (saw) là người đòi hỏi chúng ta tiếp tục thi hành, Thiên Sứ không nhắm vào việc xóa bỏ truyền thống của dân Do thái nhưng nhắm vào việc cập nhật và đưa những lời Thiên Khải mới trở về dạng nguyên mẩu. Thiên Sứ Muhammad (saw) là người được THƯỢNG ĐẾ ký thác để làm việc này.Nhịn chay không phải chỉ dành cho một số tín đồ trung tín, hay là hành động đơn lẻ của một vài cá nhân ngoan đạo, mà là lệnh truyền bắt buộc  đối với mọi tín đồ, ngoại  trừ những trường hợp đặt biệt. Islam được mặc khải và là thông điệp cuối cùng của Thượng Đế gởi đến nhân loại, cũng nhắc lại lệnh truyền thiêng liêng này, bởi hình thức kiêng cử mang lại lợi ích và cần thiết cho con người.Nhịn chay không phải chỉ có việc không ăn, không uống trong khoảng thời gian được quy đinh hằng ngày. Trong Islam, nhịn chay là để kiểm tra lại vấn đề ẩm thực hầu giữ gìn sức khỏe, rèn luyện ý chí, trau dồi tinh thần, sống hòa hợp đạo đức, thay đổi thói quen hằng ngày hầu thích ứng với những hoàn cảnh không may có thể xảy ra.Nhịn chay trong tháng Ramadan không phải chỉ là dằn cơn đói khát, dằn cơn nóng giận, dằn sự tranh chấp, dằn lòng tham, dằn nhục dục v.v.  .., mà đây là sự quyết tâm tuân lệnh và tùy thuộc hoàn toàn vào Ý Chí của Thượng Đế. Bởi Ngài muốn chúng ta trở thành những người  hoàn hảo, lương thiện, thanh liêm.Nhịn chay trong Islam là cách tập luyện ý chí, củng cố sức chịu đựng, rèn luyện tính nhẫn nại. Sự liên tục tưởng nhớ Thượng Đế, kính tin lời dạy của Ngài giúp ta dằn được những đòi hỏi tự nhiên mà hằng ngày ta có thói quen tự thỏa mãn mỗi khi cần.  Đây cũng là cách bày tỏ sự quy phục, kính sợ sự xét xử cuối cùng vào ngày Đại Phán. Nó giúp ta cưỡng lại những đòi hỏi của thể xác, trao dồi tinh thần tuân phục kỷ luật.Nhịn chay trong tháng Ramadan cũng giúp ta điều khắc chế độ dưỡng sinh. Mặc dù tôn trọng giờ giấc của những bửa ăn trong ngày là điều cần thiết, nhưng cũng không nên để bị lệ thuộc vào cảm xúc và sự thèm muốn. Thay đổi giờ ăn uống trong một tháng là một thử thách để dạy con người tự kềm chế hầu khám phá ra rằng điều này có thể thích ứng được. Sự tạm thời thay đổi này giúp ta không cảm thấy khó khăn nếu  tình trạng sức khỏe cần phải áp dụng chế độ ẩm thực cử kiêng.Tóm lại, tháng Ramadan là tháng mà mọi người  Muslim tự mình tập luyện thói quen, giám sát, phán đoán từ hành động, lời nói, cử chỉ sao cho xứng hợp với tôn chỉ của tôn giáo mình. Tự mình tôi luyên để xa lánh những cám dỗ và điều này chỉ có thể làm được nếu người ấy có đức tin vững chắc. Đây là sự tự nguyện  với tất cả lương tri và thể xác, bởi ngoài Thượng Đế ra không ai làm chứng  và quan sát cho hành động của mình. Mặc cho sự cám dỗ vật chất và sức ép của cảm xúc, người Muslim luôn tự kiểm thảo cũng như quí trọng những giao ước tâm linh với Thượng Đế. Nhịn chay là một hành động tôn thờ cao quí mà Thượng Đế rất mực thương yêu, cho nên Thiên Sứ Muhammad (SAW) đã dạy : “ ... Thượng Đế phán : Mọi hành động đều có giá trị (ân phước) của nó, ngoại trừ sự nhịn chay, nó (nhịn chay) là của Ta, chính Ta sẽ ban thưởng ...”Nguyện cầu Allah dẫn dắt, bổ sung, phù trì, cứu độ.              Allah phán: “Hỡi những ai có niềm tin! nhịn chay theo chế độ (Siyam) được truyền xuống cho các ngươi như đã được truyền xuống cho những người trước các ngươi để cho các ngươi (rèn luyện sự) khắc kỷ và trở thành người ngay thẳng và sợ Allah (Al-Muttaqun) .” (2:183). Theo câu Kinh này thì sự nhịn chay không phải là điều mới mẻ chỉ Islam đề cập đến, mà nó đã được áp dụng cho mọi tôn giáo khác tùy theo quy luật và cách thức của từng tôn giáo. Ấn giáo, Phật giáo, Thiên Chúa giáo, Do Thái giáo cũng thực hành theo cách thức của họ. Riêng Islam, trải dài qua các Thiên Sứ từ thời Adam (AS) cho đến Thiên Sứ Muhammad (SAW), sự nhịn chay luôn luôn được đặt nặng như là một trong các giáo điều bắt buộc và mọi tín đồ phải thực hành nghiêm túc.Abdul Alim & Mohamed Hanifa Theo Haidang.org

L? h?i Ch?m ? Th

VĂN HOÁ DÂN GIAN NGƯỜI CHĂM VỚI VẤN ĐỂ PHÁT TRIỂN DU LICH NINH THUẬN NC News - Đứng trước vận hội mới và thách thức mới của  làn sóng du lịch, để hòa mình cùng cả nước đẩy mạnh, nhanh ngành công nghiệp không khói, phát triển kinh tế , văn hóa xã hội, Ninh Thuận làm gì để phát triển tiềm năng du lịch ở địa phương. Tiềm năng du lịch Ninh Thuận không dừng lại ở lễ hội Katê, mà hơn thế, còn ở du lịch văn hóa bởi vẽ đẹp thiên nhiên kỳ thú, có biển, núi đầy ắp ánh nắng; các di tích đền tháp và kho tàng văn hóa dân gian (VHDG) Chăm đặc sắc ở Ninh Thuận thực sự là nguồn lực để phát triển du lịch.            1. Ngày nay du lịch quốc tế có nhiều loại hình:Du lịch:”4S” (Sun, Sea, Sand, Sight),du lịch sinh thái (Ecological tourist) du lịch văn hóa (Cultural tourist) … Loại hình du lịch văn hóa đang được du khách ưa chuộng. Theo ước tính trong những năm gần đây lượng khách du lịch quốc tế đang chuyển dần từ thị trường du lịch Châu Âu đến khu vực Châu Á –Thái Bình Dương ngày một nhiều. Khách du lịch chủ yếu là cư dân của các nước Công nghiệp cư dân đô thị sống trong môi trường văn hóa công nghiệp. Khi du lịch tiếp xúc với nền văn hóa “ Khác lạ” , đặc biệt là VHDG của làng (Paley) , cộng đồng của các cư dân “nông nghiệp” , du khách luôn cảm thấy mới lạ, bất ngờ. Vì vậy VHDG tạo ra tính hấp dẫn, tạo lực thu hút với khách du lịch.           VHDG của người Chăm Ninh Thuận phong phú, đa dạng. Nơi đây người Chăm vẫn còn bảo lưu truyền thống và tập tục của mình. Ngoài di tích đền tháp, người Chăm còn có gần 80 lễ hội khác nhau.Sinh hoạt văn hoá cộng đồng thường diễn ra trong năm. Nhiều lễ hội dân gian còn gắn với đền tháp, thánh đường Hồi giáo; và các lễ cưới, mừng , nhà mới… , trong đó nổi bật là lễ hội Katê. Đến dự lễ hội trên, du khách sẽ được tắm mình trong ngọn núi truyền thống. Cùng chiêm ngưỡng những lời ca, điệu múa của những chàng trai,cô gái Chăm. Du khách còn có thể nghe và thấy những lời ca, tục cúng tế, thức ăn truyền thống, sản vật trăm hoa, trăm quả, trăm nghề và áo quần ngũ sắc thái, tinh hoa văn hóa trong ngày hội. Qua lễ hội du khách sẽ bất ngờ, sẽ phát hiện ra nhiều điều lạ có sức quyến rũ về những nét độc đáo, những giá trị nhân văn trong VHDG người Chăm.           Mặt khác Ninh Thuận không chỉ lễ hội Katê, mà nơi đây người Chăm còn bảo tồn nhiều đền tháp Chăm như tháp Hoà Lai (Thế kỷ IX) Tháp Pô Klonh Girai (Thế kỷ XIII) ,tháp Pô Rôme (Thế kỷ  XII) … Mỗi đền tháp Chăm là một tác phẩm tuyệt vời vô giá. Đó  chính là nơi ngưng đọng giá trị kỷ thuật, mỹ thuật-đỉnh cao của nền văn hóa vật chất người Chăm một thời phát triển rực rỡ mà đến nay vẫn còn chứa đựng  những điều bí ẩn. Những đền tháp của người Chăm  ở Ninh Thuận có đặc điểm khác những đền tháp ở Mỹ Sơn, Bình Định, Nha Trang…Bởi đền tháp Chăm ở Ninh Thuận không đổ nát, hoang tàn , mà còn gắn với người Chăm , gắn với lễ hội, gắn với những sự tích huyền thoại.          Cùng với di tích đền tháp VHDG còn tạo ra sự hấp dẫn cho du khách bới các sự tích, địa danh, sự vật di tích gắn với điểm, với tuyến du lịch gần nhau rất thuận lợi cho các tour du lịch. Đền tháp Hoà Lai (Ba tháp-Ninh Hải) du khách có thể nghe truyền thuyết Vua Chăm và vua Khơme (CamPuchia) từ xa xưa thi tài và xây tháp như thế nào ? lên tháp Pô Klong Garai có thể nghe kể về truyền thuyết Pô Klonh Garai lên làm vua ,xây tháp, đắp đập, ngăn sông. Trên đường đi tháp Pô Rôme có thể ghé đến một di tích bai đá” Pataw  tablah“ (Chung Mỹ)-nơi con rồng hiện hình hóa phép cho Pô Klonh Garai lên làm vua như thế nào? Đến tháp Pô Rôme( Hậu sanh) du khách có thể chiêm ngưỡng ngôi tháp cuối cùng trong nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc ChămPa . Ở đây du khách còn có thể nghe về một thiên tình lịch sử đầy cảm động giữa vua Chăm PôRôme và côn chúa Eđê –Bia thu can… Đó là chưa kể đến khu di tích thờ cúng ” Bia cúng thần chuột” (Yang tikuk) nơi mà vào thế kỷ thứ VIII –IX đội quân Java đã đốt phá đền tháp người Chăm.Kế đó còn có núi Đá Trắng với biết bao huyền thoại :Huyền thoại Chằng Tinh đòi cưới Công chúa vua Chăm xứ Phan Rang để rồi dũng sĩ Chăm ra tay cứu công chúa. Tất cả sự tích đó đã phủ bề dày của nhiều lớp văn hóa, tô đậm thêm các di tích ,địa danh hoà quyện với nhiều yếu tố VHDG khác tạo nên sự hấp dẫn cho du khách.          Người Chăm ở Ninh Thuận còn bảo lưu nhiều nghề thủ công truyền thống nổi bật là nghề dệt và gốm. Nghề thủ công này không chỉ biểu diễn cho du khách xem kỹ mà quan trọng là sản xuất ra sản phẩm thủ công làm đồ lưu niệm mang sắc thái riêng từng vùng . Điều hấp dẫn ở mặt hàng thủ công Chăm không phải là đồ lưu niệm trưng bày trong tủ kính như các thành phố lớn (thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội) mà mặt hàng được sản xuất ngay tại làng (Paley) Chăm. Du khách được xem trực tiếp thợ dệt vải, nhuộm chàm quay xa, làm gốm… những  thao tác lao động cách đây  gần 2-3 thế kỷ nhưng vẫn đạt đến độ điêu luyện, tinh xảo làm cho du khách thán phục. Du khách có thể mua ngay sản phẩm thủ công để làm quà lưu niệm về tặng bạn bè,người thân.          Văn hóa ẩm thực, một thành tố của VHDG , là đối tượng được du lịch chú ý khai thác. Người Chăm thường tổ chức nhiều lễ hội và đây là dịp để họ dâng cúng những món ăn vật lạ cho thần thánh. Mỗi loại lễ, mỗi vị thần người Chăm đa dạng, đặc biệt là món bánh(Sakaya) rượu chung cất từ gạo nếp (Tape thanh) .Các món bánh gói ,lót bằng lá chuối và các đặc sản trái cây của vùng nhiệt đới …Các món ăn trên thường chế biến theo cách riêng phù hợp với đặc điểm từng dân tộc Chăm nên sẽ lạ miệng và hấp dẫn du khách .Những món ăn của người Chăm còn được trưng bày trên mâm cao, cỗ đầy ;mỗi loại bánh đều mang một biểu tượng một triết lý riêng. Các món ăn này sẽ có ý nghĩa nếu được tổ chức cho du khách thưởng thức trong không gian kiến trúc nhà cửa Chăm, ngồi ăn theo kiểu Chăm. Và càng có ý nghĩa hơn khi món ăn được thưởng thức trong ngày hội với những ngày nghi lẽ mời chào theo phong cách tiếp khách riêng của dân tộc Chăm.          Bên cạnh văn hóa ẩm thực ,người Chăm còn có một nền nghệ thuật ca múa nhạc dân gian giàu bản sắc dân tộc. Những điệu dân ca, dân vũ sẽ hoà vào với 72 điệu trống gi năng Paranưng, kèn Xaranai …Chắc chắn sẽ làm hấp dẫn và say mê lòng người.          Nói chung người Chăm ở Ninh Thuận  hiện nay vẫn còn bảo lưu một kho tàng VHDG đặc sắc .Kho tàng văn hóa ấy vừa phong phú, đa dạng vừa sống động và có bản sắc riêng độc đáo, thực sự là nguồn lực dồi dào để phát triển du lịch.          2. Văn hóa dân gian Chăm Ninh Thuận tiềm năng du lịch to lớn chưa được đánh thức. Mặc dù vậy ở bên ngoài những danh lam thắng cảnh,những địa danh văn hóa Chăm ở Ninh Thuận như : Tháp Chàm Phan Rang ”(Tower Phan Rang)”, Làng Chăm Tuấn Tú ”(Tuân Tu Village)", Bảo tàng trung tâm văn hóa Chăm Ninh Thuận "( Cham Cultural Museum Of Ninh Thuận )" … đã được các Công ty du lịch quốc tế giới thiệu ,in trong sách hướng dẫn du lịch. Đặc biệt các tháp Chăm ở Miền Trung đã trở thành địa chỉ đỏ của các công ty du lịch lữ hành uy tín như Việt Nam Tourist, Sài Gòn tourist, Peace tourist … Đó là những điều kiện thuận lợi cho du lịch Ninh Thuận .         Tuy vậy, hiện nay du lịch Ninh Thuận vẫn vắng khách, chỉ có rải rác một vài khách nước ngoài đến tham quan, nghiên cứu văn hoá Chăm trong những dịp lễ hội Chăm tiếp cận thị trường thổ cẩm. Sản phẩm dệt thổ cẩm người Chăm mấy năm gần đây phục vụ du lịch tuy cũng nổi lên rầm rộ ở Hà Nội. Đà Nẳng, Sài Gòn …nhưng đó chỉ là hoạt động tự phát, chưa được tổ chức có qui mô để thu ngoai tệ. Nhiều điểm di tích và danh lam thắng cảnh văn hóa có giá trị chưa được tiếp cận khai thác đúng hướng.Thủ tục hành chính đối với khách nước ngoài còn rườm rà. Một khó khăn thực sự đối với Tỉnh Ninh Thuận chưa có kế hoạch phát triển du lịch văn hóa rõ nét ,do vậy môi trường văn hóa cho phát triển du lịch chưa được xác lập. Muốn du lịch Ninh Thuận phát triển cần thực hiện đồng bộ giữa các ngành ,các cấp,địa phương,Trung ương và việc tham gia của cộng đồng vào các hoạt động du lịch tại các điểm du lịch.         3. Trước thực trạng như vậy, một vấn đề đặt ra là cần chủ động qui hoạch, khai thác tổ chức các hoạt động văn hóa dan gian Chăm phục vụ du lịch.         Đầu tư cho du lịch Ninh Thuận không phải một sớm, một chiều, cần phải xác định đầu tư, bền vững,đầu tư từng giai đoạn, đầu tư cả một khu vực và đầu tư đúng hướng. Đầu tiên là xây dựng cơ bản :Hệ thống giao thông điện nước, viễn thông … và từng giai đoạn tính tiếp từng hạng mục. Ngay bước đầu chúng ta có thể bắt đầu đón khách để tăng thêm nguồn thu và từng bước kêu gọi nhà đầu tư trong và ngoài nước .         Việc đầu tư, qui hoạch cụ thể trước tiên là cần phải gấp rút tôn tạo di tích văn hóa lịch sử như tháp Pô Klong Girai, Pô Rôme, Hoà Lai, di tích đá chẻ(Pataw tablah), núi Đá trắng … Bên cạnh đó tổ chức lại các lễ hội truyền thống đặc biệt là các công trình cụ thể kéo dài thêm lễ hội Katê ở tháp với nhiều loại hình VHDG đa dạng làm điểm chỉnh để thu hút khách.         Về làng văn hóa cổ truyền, trước hết cần qui hoạch 2 làng :Làng dệt (Mỹ Nghiệp) làng gốm (Bầu Trúc). Kết hợp các di tích văn hóa làng ven làng đề hình thành tour; mở rộng thêm tuyến du lịch. Làng Chăm phải được bảo tồn nguyên vẹn những giá trị văn hóa truyền thống như mỗi căn nhà, hàng rào, cách sinh họat …mang đặc trưng tộc người. Làng cũng được sữa sang đường ngõ sạch đẹp. Tiến tới xây dựng làng Chăm hoàn chỉnh làm điểm du lịch đìen dã, du lịch tìm hiểu văn hóa dân tộc. Ở làng sẽ tổ chức sinh hoạt văn hóa cộng đồng, hướng tới việc thể hiện một số sinh hoạt VHDG theo nhu cầu của khách hàng.         Sở VHTT Ninh Thuận nên duy trì đoàn nghệ thuật bán chuyên Chăm nhằm bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa Chăm đồng thời sẽ là đội văn nghệ phuc vụ khách du lịch. Đoàn sẽ biểu diễn các điệu múa dân ca, nhạc cụ và có thể trích đoạn biểu diễn lễ hội Katê, lễ cưới, hát giao duyên…khi du khách có yêu cầu.         Ngoài ra,bên cạnh nền VHDG Chăm chúng ta còn phải triệt để khai thác tối đa nguồn lợi du lịch khác như biển - Núi ( Cà Ná), Biển Ninh Chữ-Núi Cà Đú (Di tích kháng chiến)… Nhằm để làm phong phú thêm loại hình du lịch Ninh Thuận.         Du lịch là một ngành kinh tế tổng hợp,đòi hỏi các ngành cấp địa phương phối hợp chặt chẽ ,tránh sự chồng chéo nhằm khai thác tất cả nguồn lợi để phát triển du lịch bền vững.mặt khác cần tạo ra mặt bằng  pháp lý (Pháp lệnh du lịch) cũng như huy động mọi nguồn lực của địa phương trong nước và ngoài nước đầu tư vào cơ sở hạ tầng, tạo điều kiện cho khách du lịch có thể tới các điểm du lịch văn hóa một cách thuận lợi và nhanh chóng.         Tóm lại, những tiềm năng thách thức, khó khăn của Ninh Thuận là có thực. Do vậy để phát triển du lịch Ninh Thuận. Cần quán triệt đường lối đã được chỉ ra trong Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng :” Phát triển du lịch tương xúng với tiềm năng du lịch to lớn của đất nước theo hướng du lịch văn hóa sinh thái môi trường. Xây dựng các chương trình và các điểm du lịch hấp dẫn về văn hóa, di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh”. Do vậy ngày nay để phát triển quốc sách du lịch, nhiều quốc gia, địa phương đã tính đến nhiều nguồn lực trọng yếu để có thể duy trì sự phát triển du lịch bền vững .Tuy nhiên vấn để phát triển du lịch cũng cần phải nhận thức rằng, đầu tư du lịch là đầu tư cho sự phát triển cần phải được ưu tiên nhưng cũng cần phải tránh thương mại hóa  du lịch, tác động của mặt trái cơ chế thị trường làm chui tột bản sắc văn hóa dân tộc,nâng cao truyền thống lịch sử, mức sống của nhân dân, đảm bảo được an ninh quốc phòng, để góp phần xứng đáng vào sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và đất nước. Phan rang, 02-2001 SAKAYA (Trích từ văn hoá nghệ thuật nghệ thuật Ninh Thuận số 9 /2001  quyển số ký hiệu ISSN 0866-8655) Nguồn: ninhthuanpt.com.vn

Một nh nghin cứu văn hળa Chăm cho BBC hay người dn Ninh Thuận, đặc biệt l cộng đồng người Chăm đang quan ngại v⠠ cảm thấy "bất an" về dự n xy dựng nhᢠ my điện hạt nhn đầu tiᢪn của Việt Nam đặt tại tỉnh ny, một năm sau sự cố Fukushima ở Nhật Bản. Nh nghiࠪn cứu văn ha gốc Chăm Inrasara Inrasara_interview-nucleus plan-Ninh Thuan VN Nh thơ v㠠 nh nghin cứu gốc Chăm, ઴ng Inrasara ni với BBC nhn đ㢡nh dấu một năm sự cố thảm họa ở nh my điện hạt nhࡢn Fukushima (11/3/2011) rằng 90% người dn Ninh Thuận đang sống trong cc l⡠ng mạc chỉ nằm cch nơi định xy nhᢠ my điện hạt nhn chừng 20-30 km. ᢠ Nh nghin cứu khẳng định nếu sự cố xảy ra, chắc chắn người dઢn địa phương, đồng bo Kinh, cũng như cộng đồng Chăm ở Ninh Thuận sẽ bị "tc động" vࡠ ảnh hưởng nghim trọng. Ring người Chăm, theo ꪴng, sự ảnh hưởng c thể lin quan tới c㪡c kha cạnh quan ngại tnh mạng, x�o trộn văn ha, kinh tế, truyền thống v t㠴n gio, tm linh. "Tᢴi thấy sự bất an trn lan trong dn tộc Chăm. Nhࢠ my điện hạt nhn, cᢡc lng Chăm đều xoay xung quanh n. Cೳ thể ni lng gần nhất c㠡ch nh my điện hạt nhࡢn đầu tin dự tr x깢y ở Ninh Thuận l 5 cy số. "Rất nhiều lࢠng Chăm quanh đ, từ 10 cy cho tới 15, 20 c㢢y số. C thể ni 90% d㳢n Ninh Thuận đều cch nh mᠡy điện hạt nhn từ 20-30 cy số. Ch⢭nh điều đ lm cho họ bất an. "T㠴i chỉ ni một cch ch㡢n thnh nhất về sự bất an của đồng bo mࠠ khi c sự cố điện hạt nhn Fukushima th㢬 nỗi bất an ny ngy một lớn rộng." "Chẳng hạn như về kỹ thuật đảm bảo, nhࠢn lực đảm bảo, nhưng về thin tai như sự cố ở Nhật Bản th lꬠm sao đảm bảo được?" Nh nghin cứu Inrasara ઔng Inrasara ni nh nước chọn Ninh Thuận để x㠢y dựng cc nh mᠡy điện hạt nhn đầu tin v⪬ ba l do chnh, theo đ� đy l khu vực "c⠳ t cư dn nhất", "thềm lục địa vững chắc" v� c đủ "cc yếu tố vận chuyển" phục vụ vận h㡠nh "được tốt đẹp nhất." Tuy nhin ng cho biết: "Điều quan trọng l괠 khng t người Chăm nghĩ rằng n䭳 sẽ c tc động. V㡠 mặc d cc nh顠 chức trch c nᳳi rất t, qua hai cuộc họp giới tr thức Chăm ở Ninh Thuận, nhưng qua sự cố ở Fukushima đồng b�o thấy l n kh೴ng đảm bảo g hết. "Chẳng hạn như về kỹ thuật đảm bảo, nhn lực đảm bảo, nhưng về thi좪n tai như sự cố ở Nhật Bản th lm sao đảm bảo được?," 젴ng Inrasara đặt cu hỏi. "Chưa c tiếng nⳳi" Một bᢡc sỹ người Nhật đang kiểm tra độ bức xạ hạt nhn ở người hm 09/3/2012, một năm sự cố Fukushima. Trước cⴢu hỏi nếu cảm thấy bất an, người dn v cử tri Ninh Thuận, trong đ⠳ c đồng bo Chăm, n㠪n lm g, nhଠ nghin cứu gốc Chăm ni: "T곴i c đặt vấn đề với người hữu trch, t㡴i ni by giờ đồng b㢠o bất an như vậy, cc vị cần lm gᠬ để cho đồng bo khỏi bất an. C lần t೴i đ tổ chức cho anh em một cuộc gặp mặt ở nh t㠴i, khoảng 30 người, nhưng vẫn khng c một sự giải th䳭ch thỏa đng. "V dường như Đại biểu Quốc Hội Chăm cũng chưa nᠳi trực tiếp với đồng bo Chăm về chuyện đ. Họ chỉ nೳi phong thanh, truyền tai nhau nghe về sự bất an ny. Cn chಭnh phủ đ lm g㠬 với đồng bo th cଡi đ ngoi tầm hiểu biết của ch㠺ng ti." ng Inrasara h䔩 lộ một vấn đề đối với cộng đồng Chăm hiện nay về việc "ln tiếng: "Ở ngoi lề th꠬ mọi người c ni, nhưng ai sẽ đứng ra? Vấn đề l㳠 như vậy. Người Chăm c một bộ phận tr thức đ㭣 c thể ni tiếng n㳳i của mnh chưa? Ci đ졳 th chưa. "Họ (cử tri) ni qua Đại biểu Quốc hội, người đại diện cho họ. Nhưng Đại biểu Quốc hội lại dường như chưa c쳳 mặt trong cc lng xᠳm Chăm, m ngay cả người như ti cũng rất khള gặp mặt" ng Inrasara "CԲn Đại biểu Quốc hội của Chăm, tiếng ni cũng khng c㴳 trọng lượng v tiếng ni với quần ch೺ng Chăm cũng rất yếu. C thể ni l㳠 chưa c tiếng ni g㳬 cụ thể. Mặc d người Chăm c học rất nhiều, nhưng quần ch鳺ng vẫn gần như chưa c một tiếng ni quyết định." 㳔ng Inrasara giải thch thm: "Họ (cử tri) n�i qua Đại biểu Quốc hội, người đại diện cho họ. Nhưng Đại biểu Quốc hội lại dường như chưa c mặt trong cc l㡠ng xm Chăm, m ngay cả người như t㠴i cũng rất kh gặp mặt, th l㬠m sao họ c thể chuyển tải được tiếng ni để cơ quan trung ương biết được nỗi l㳲ng, biết được sự lo lắng v bất an của đồng bo." Nhࠠ nghin cứu ni trong thời gian tới, 곴ng v một số tr thức Chăm dự định "n୳i chuyện" với Đại biểu Quốc hội người Chăm để gửi tiếng ni tới "người đại biểu của dn tộc m㢬nh." Nhưng ng bnh luận th䬪m: "Điều quan trọng l Đại biểu Quốc hội của tỉnh Ninh Thuận m cụ thể hơn lࠠ Đại biểu Quốc hội đại diện cho đồng bo Chăm đ cࣳ kiến g với đồng b�o chưa? Ci đ mới quan trọng. Nếu họ đại diện, m᳠ đại diện chnh thức, đại diện rất sng phẳng th� kiến của một đại biểu ny th�i cũng c một nghĩa rất quyết định." "Phải trưng cầu d㽢n " Một trạm pht điện hạt nhn ở nhᢠ my Fukushima Dai-ichi bị ph hủy ngay sau sự cố xảy ra một năm về trước. Được hỏi cᡳ nn yu cầu trưng cầu dꪢn về xy hai nh� my điện hạt nhn hay tại Ninh Thuận hay khᢴng, ng Inrasara ni: "Điều n䳠y động đến hai vấn đề rất lớn l đời sống của đồng bo, đồng thời lࠠ vấn đề tm linh của một dn tộc, v⢹ng đất đ họ đ sống rất l㣢u đời, 2000 năm nay. Nn chuyện đ rất l고 cần thiết." Nh nghin cứu lưu ઽ hai điều kiện trong trường hợp c trưng cầu dn 㢽. ng nԳi: "Khi mọi người bất an, th họ sẽ c một th쳡i độ. Nhưng thứ nhất lm sao cung cấp đầy đủ thng tin tới họ, khഴng thiếu st ci g㡬. "Thứ hai, lm sao để c được một kh೴ng kh cởi mở để họ c thể n�i được tấm lng mnh, nếu trưng cầu d⬢n , họ dm n�i ln kiến của m꽬nh. Cn nếu chng ta chỉ đưa th⺴ng tin nhỏ lẻ, thng tin một chiều, hoặc thng tin chưa đầy đủ, e rằng sẽ rất kh䴳. "Tiếp nữa, khi đồng bo chưa hiểu r về ൽ thức dn chủ, về thức quyền tự quyết của một c⽴ng dn. Ci đ⡳ cũng l một trở ngại. Khi giải quyết xong hai yếu tố đ, mới cೳ thể đưa đến một sự nhất qun về vấn đề no đᠳ, để họ c thể tự do by tỏ 㠽 kiến của mnh." Được biết, theo một nghị quyết được 77% Đại biểu Quốc hội thng qua, dự 촡n điện hạt nhn Ninh Thuận sẽ bao gồm 2 nh m⠡y. Mỗi nh my cࡳ 2 tổ my, cng suất 2.000 MW. Nhᴠ my Ninh Thuận 1 đặt tại x Phước Dinh, huyện Thuận Nam, được khởi cᣴng vo năm 2014 v đưa tổ mࠡy đầu tin vận hnh vꠠo năm 2020. Nh my Ninh Thuận 2 đặt tại xࡣ Vĩnh Hải, huyện Ninh Hải, tỉnh Ninh Thuận. Thời điểm khởi cng sẽ được xc định r䡵 thm sau căn cứ vo t꠬nh hnh chuẩn bị, với Chnh phủ b쭡o co Quốc hội quyết định. Nghị quyết của Quốc hội Việt Nam cũng nu sẽ "chọn c᪴ng nghệ l nước nhẹ cải tiến, thế hệ l hiện đại nhất, đⲣ được kiểm chứng, bảo đảm tuyệt đối an ton v hiệu quả kinh tế tại thời điểm lập dự ࠡn đầu tư". Tổng mức đầu tư dự ton 200.000 tỷ đồng. Ủng hộ hay phản đối điện hạt nhn vᢠ dự n xy dựng nhᢠ my điện hạt nhn đầu tiᢪn ở Ninh Thuận vẫn đang l đề ti tranh cࠣi, gy ch ⺽ của nhiều người Việt Nam trong, ngoi nước v dư luận xࠣ hội. Bbbvietnamese.com sẽ tiếp tục giới thiệu cc kiến đa chiều xung quanh chủ đề nὠy, mời qu vị đn theo d�i. Nguồn: www.bbc.co.uk Nh nghin cứu văn ha Chăm, Inrasara n곳i với BBC về việc người dn ở Ninh Thuận v cộng đồng người Chăm cảm thấy "bất an" về dự ⠡n xy nh m⠡y điện hạt nhn ở tỉnh ny. ⠔ng Inrasara ni rất cần thiết trưng cầu kiến người d㽢n Ninh Thuận v cộng đồng Chăm ở Ninh Thuận về điện hạt nhn. http://wsodprogrf.bbc.co.uk/vietnamese/dps/2012/03/inrasara_inv_120310_vn_nuclear_plant_inrasara_au_bb.mp3 ࢔ng Inrasara e rằng nếu sự cố xảy ra, người dn địa phương sẽ bị "tc động", m⡠ ring với đồng bo Chăm ảnh hưởng c꠳ thể l su sắc về tࢭnh mạng, về xo trộn văn ha, kinh tế, truyền thống, t᳴n gio v tᠢm linh. ng cho rằng "rất cần thiết" trưng cầu dԢn , nhưng lưu trước đ�, người dn cần được cung cấp đầy đủ thng tin, tạo mⴴi trường "cởi mở," được lm r về ൽ thức dn chủ, để ln tiếng được hiệu quả. "Điều n⪠y động đến hai vấn đề rất l lớn l đời sống của đồng bࠠo, đồng thời l vấn đề tm linh của một dࢢn tộc, m vng đất đ๳ họ đ sống rất lu đời, 2000 năm nay. N㢪n chuyện đ ti nghĩ rất l㴠 cần thiết," ng ni với Quốc Phương của BBC h䳴m 10/3/2012. Ủng hộ hay phản đối điện hạt nhn v dự ⠡n xy dựng nh m⠡y điện hạt nhn đầu tin ở Ninh Thuận vẫn đang l⪠ đề ti tranh ci, g࣢y ch của nhiều người Việt Nam trong, ngo꽠i nước v dư luận x hội. Bbbvietnamese.com sẽ tiếp tục giới thiệu c࣡c kiến đa chiều xung quanh chủ đề ny, mời qu� vị đn theo di. 㵠 Nguồn: www.bbc.co.uk

Norimitsu Onishi Một năm sau thảm họa Fukushima, d cho giấc mơ hạt nhn của Nhật Bản đ颣 tn v d࠹ c nhiều nghi ngại nhưng Việt Nam vẫn quyết tm khắc phục mọi kh㢳 khăn để thực hiện một trong những chương trnh điện hạt nhn tham vọng nhất thế giới, theo tờ좠Thời bo New York. Trong một phng học khᲴng c sưởi tại Viện Khoa học v Kỹ thuật hạt nh㠢n tại H Nội, khoảng 20 cn bộ kỹ thuật trẻ của ngࡠnh cng nghiệp Điện Hạt nhn (ĐHN) mới ph䢴i thai, vẫn mặc trn mnh cꬡc o chong mᠹa đng của họ, đang tham dự buổi sng đầu ti䡪n của một cuộc hội thảo 10 ngy về phng xạ. Cuộc hội thảo nೠy do một tổ chức bn cng lᴠ Cơ quan Năng lượng Nguyn tử của Nhật Bản (JAEA) đỡ đầu đ khai mạc với gi꣡o trnh nhập mn Vật l촽 Phng xạ 101. Cc học vi㡪n thu thập những mẫu phng xạ với sự gip đỡ của c㺡c chuyn gia Nhật rồi đem phn tꢭch trong một phng th nghiệm do Nhật Bản x⭢y dựng. Một học vin, Nguyễn Xun Thuỷ, 27 tuổi, nꢳi: “Điện hạt nhn rất quan trọng đối với an ninh năng lượng của Việt Nam, nhưng cũng như lửa, n cⳳ hai mặt. Chng ti phải học c괡ch lợi dụng mặt tốt của n.” Việt Nam đang chuẩn bị để khởi động một trong số những chương trnh ĐHN đầy tham vọng v㬠 đang đấu tranh để xy dựng từ con số khng một đội ngũ chuy⴪n gia để vận hnh v điều tiết cࠡc nh my điện hạt nhࡢn (NMĐHN). Chnh phủ đang tăng cường cc chương tr�nh giảng dạy kỹ thuật hạt nhn trong cc trường đại học v⡠ gửi ra nước ngoi đo tạo ngࠠy cng nhiều cn bộ kỹ thuật trẻ, vࡠ tuyn bố l Việt Nam sẽ c꠳ đủ chuyn gia c tr곬nh độ để quản l một cch an to�n một ngnh cng nghiệp được dự tഭnh sẽ pht triển từ một l phản ứng hạt nhᲢn năm 2020 ln 10 l năm 2030. Nhưng một số chuy겪n gia Việt Nam v ngoại quốc ni rằng chương tr೬nh qu tham vọng c thể dẫn đến một hᳬnh thức điều tiết yếu km v cũng sẽ c頳 những tnh trạng cấu kết giữa cc nh졠 điều tiết v cc nhࡠ vận hnh, điều đ gࣳp phần gy ra thảm họa ở NMĐHN Fukushima năm ngoi tại Nhật Bản. GS. Phạm Duy Hiển, một trong những nh⡠ khoa học hạt nhn hng đầu của Việt Nam, n⠳i đưa ĐHN vo Việt Nam l “ước mơ từ bao năm” của ࠴ng. Nhưng ng cho rằng cc chương tr䡬nh của chnh phủ thiếu “một sự đnh gi� chặt chẽ những vấn đề c lin quan đến ĐHN, đặc biệt l㪠 những vấn đề nảy sinh trong cc nước km phᩡt triển.” Cũng như nhiều người Việt Nam khc, ng Phạm Duy Hiển dẫn ra tỷ lệ cao của cᴡc tai nạn giao thng đường bộ ở Việt Nam, minh chứng r rệt nhất cho “một nền văn ho䵡 an ton tồi tệ” đang trn ngập lࠪn “tất cả cc lĩnh vực hoạt động trong nước.” Chnh phủ Việt Nam sợ rằng đ᭠ tăng trưởng mạnh của nền kinh tế sẽ bị nguy hại nếu khng c năng lượng do c䳡c NMĐHN cung cấp. Việt Nam hiện nay dựa vo thuỷ điện l ch࠭nh v đến năm 2015 theo dự đon, sẽ phải nhập năng lượng. Vࡠ Nga v Nhật Bản đ trࣺng thầu để xy dựng hai NMĐHN đầu tin cho Việt Nam, H⪠n Quốc chắc sẽ được chọn để xy nh m⠡y thứ ba. Đối với Nhật Bản, hợp đồng ny l kết quả của nhiều năm vận động ở cấp cao nhất của ch࠭nh phủ v của ngnh c࠴ng nghiệp hạt nhn, ngnh n⠠y đang bị đe doạ ở trong nước do c cc phản ứng mạnh của c㡴ng chng chống lại ĐHN sau sự cố năm vừa qua. Khoảng 500 cn bộ Việt Nam đꡣ tham dự cc cuộc hội thảo do Cơ quan Năng lượng Nguyn tử Nhật Bản tổ chức kể từ năm 2001. C᪴ng ty Toshiba chuyn sản xuất nh mꠡy cũng đ mở những lớp học ko d㩠i 1 thng kể từ năm 2006 với mục đch gi᭠nh được hợp đồng xy dựng. Cũng như nước Nga đ hứa cho Việt Nam vay từ 8 đến 9 tỷ USD để x⣢y dựng nh my thứ nhất, Nhật Bản sẽ cung cấp những khoản t࡭n dụng vay với li suất thấp thng qua Ng㴢n hng Hợp tc Quốc tế của Nhật Bản. Nước Nhật cũng sẽ dࡹng Viện trợ Pht triển Hải ngoại (ODA) cho Việt Nam để xy dựng đường sᢡ, bến cảng v cc cơ sở hạ tầng khࡡc phục vụ NMĐHN. Với cc k ức của thảm hoạ Fukushima vẫn cὲn nng hổi ở Nhật Bản, vai tr t㲭ch cực của chnh phủ Nhật trong việc bn c�c NMĐHN cho những nước đang pht triển như Việt Nam đ lᣠm dấy ln nhiều chỉ trch gay gắt. Những người ph꭪ phn cho rằng cc nỗ lực chung của chᡭnh phủ v của ngnh c࠴ng nghiệp hạt nhn lm cho người ta nhớ lại sự cấu kết của hai b⠪n đ dẫn đến thảm hoạ Fukushima. Họ ni rằng c㳡c khoản vay li suất thấp – từ tiền của người dn đ㢳ng thuế – chỉ c lợi cho những cng ty x㴢y dựng nh my cࡳ cc quan hệ tốt với chnh phủ. Kanna Mitsuta, một nghi᭪n cứu vin của cả hai tổ chức Bạn của Tri Đất ở Nhật Bản vꡠ Theo di Mekong, một tổ chức tư nhn, n墳i: “Khi ni đến chuyện bn NMĐHN th㡬 thật khng phải l một loại kinh doanh c䠳 thể đứng vững trn mặt thương mại v nꬳ lun lun cần c䴳 nguồn vốn nh nước tuồn thm vઠo.” Những người chỉ trch ni rằng Nhật Bản v� cc quốc gia hạt nhn khᢡc đang trong tnh thế tuyệt vọng bị bắt buộc phải bn c졡c NMĐHN cho cc nước đang pht triển vᡬ giấc mơ hồi phục hạt nhn trong cc nền kinh tế ti⡪n tiến đ tn lụi sau thảm hoạ Fukushima. (Sau thảm hoạ Fukushima, Tokyo đ㠣 từ bỏ kế hoạch xy thm 14 l⪲ phản ứng nữa ở Nhật Bản cho đến năm 2030). GS. Phạm Duy Hiển n3i: “Ti khng hiểu tại sao nước Nhật lại l䴠m đủ mọi thứ để xuất sang cc nước đang pht triển một thứ mᡠ họ đ loại bỏ trong nước họ.” Những người ở Nhật ủng hộ việc xuất khẩu nh m㠡y ni l những nước đang ph㠡t triển như Việt Nam c quyền lựa chọn ĐHN để mở mang kinh tế như Nhật đ l㣠m trước đy vi thập kỷ. Tadashi Maeda, một quan chức của Ng⠢n hng Hợp tc Quốc tế Nhật bản vࡠ cũng l cố vấn đặc biệt của văn phng Thủ tướng nಳi l nếu Nhật quyết định khng bഡn NMĐHN cho họ th “họ sẽ mua ở một nước khc.” 졔ng Maeda ni l sai lầm của con người đ㠣 đng gp một phần v㳠o thảm hoạ Fukushima. Nhưng ng cũng thm rằng, kh䪡c với Nhật Bản, lc ấy đang sử dụng những l phản ứng cũ kỹ ở Fukushima, Việt Nam sẽ nhận được “những l겲 phản ứng hiện đại nhất c cc tr㡬nh độ kỹ thuật v an ton hoࠠn ton khc.” Nhưng ࡴng Trần Văn Phc, một kỹ sư người Php gốc Việt hiện đang lꡠm tư vấn về điện hạt nhn cho Bộ KH&CN Việt Nam ni lⳠ ng khng hề c䴳 nghi ngờ g về kỹ thuật của Nhật Bản. ng n씳i: “Đ khng phải l㴠 điều m chng tິi lo lắng.” Thay vo đấy, ng dẫn ra trബnh độ của Việt Nam để quản l v điều tiết một trong số những ng�nh cng nghiệp phức tạp nhất trn thế giới. “Đ䪺ng l chnh sୡch quản l mới lm cho ch�ng ti lo ngại. Khi một l phản ứng hạt nh䲢n hoạt động, cc nh điều tiết phải độc lập, cương quyết vᠠ đề cao cảnh gic.” ng Trần nᔳi, Việt Nam sẽ cần đến hng trăm chuyn gia cળ nhiều năm kinh nghiệm để điều tiết ngnh cng nghiệp hạt nhഢn của mnh. Tại Cục An ton Bức xạ v젠 Hạt nhn của Việt Nam, “hiện nay chỉ c 30 người đủ trⳬnh độ để phn tch c⭡c bo co an toᡠn với sự trợ gip của cc chuyꡪn gia.” Tại Thi An, một thn nhỏ ở miền Trung Việt Nam được chọn lᴠm địa điểm của NMĐHN Nhật Bản, khoảng một chục người dn được phỏng vấn ngẫu nhin n⪳i l họ lo lắng về kế hoạch di dời của 700 hộ gia đnh trong th଴n đến một địa điểm vi cy số trࢪn pha Bắc. Dn l�ng phần lớn lm nghề đnh cࡡ v trồng nho, ni lೠ thu nhập của họ từ nng nghiệp đ tăng mạnh trong những năm gần đ䣢y v Thi An được nối v졠o hệ thống nước sạch từ một hồ chứa gần đấy. Họ ni l họ sợ rằng vị tr㠭 ti định cư ở gần NMĐHN sẽ c ảnh hưởng xấu đến nghề trồng trọt v᳠ đnh bắt c của mᡬnh. ng Phạm Phong, 43 tuổi, một người trồng nho vԠ l một trong những th dụ h୹ng hồn nhất của việc tăng thu nhập ở Đng Nam , đ䁣 thay chiếc xe my Trung Quốc rẻ tiền bằng một chiếc Yamaha mới bng lo᳡ng hồi năm ngoi. ng nᔳi: “Ti khng biết g䴬 về NMĐHN cả. Nhưng khi xem Fukushima trn truyền hnh, tꬴi cũng lo.” N.T.N. dịch theo New York TimesNguồn:http://www.nytimes.com/2012/03/02/world/asia/vietnams-nuclear-dreams-blossom-despite-doubts.html?_

Tr Vigia Người xưa c cೢu: “Biết th thưa thốt, khng biết th촬 dựa cột m nghe” cho nn t઴i lun thận trọng khi phải ni điều g䳬. Lời ni my bay gi㢳 thoảng chỉ nn cao hứng khi tr dư tửu hậu, c꠲n bt sa th gꬠ chết nn khi viết lại cng cꠢn nhắc hơn! Khổ l: nghe người xưa chưa đủ m c࠲n phải biết nghe người nay m hậu sinh th lu଴n khả y, v chưa chắc t꠴i đ thng minh hơn học sinh lớp Năm!㴠Tất cả v tương lai con em của chng ta캠khng chỉ l khẩu hiệu m䠠 phải l hnh động trong định hướng vࠠ dẫn đường. Sai một ly đi một dặm, những g c thể n쳳i v đng được lࡠm trong hm nay th kh䬴ng nn để ngy mai. T꠴i khng biết g nhiều về điện hạt nh䬢n, chỉ nghe phong thanh đu đ ở cⳡc nước tin tiến u Mỹ cꂳ nền khoa học kỹ thuật cao. Cứ tưởng nước mnh cn ngh첨o v mới ngy n젠o cn ăn bo bo m l⬡t ngơ ngc con tru đi trước cᢡi cy theo sau, nay pht chốc cຳ ĐHN mới biết mnh snh vai c졹ng cường quốc năm chu lc n⺠o khng biết! R l䵠 mnh lạc hậu tnh h쬬nh, cũng nhờ chủ trương đi tắt đn đầu đốt chy giai đoạn n㡪n ta mới tiến nhanh tiến mạnh đến thế. Việt Nam c ĐHN l niềm tự h㠠o chung của cả dn tộc, cơ hội xa đⳳi giảm ngho l nh蠣n tiền khng thể chối ci; lại nằm ch䣬nh nh trn Ninh Thuận qu쪪 ti th c䬲n g sướng hơn. Vừa mừng vừa lo v kh쬴ng biết thực hư thế no, xem bo đࡠi trong nước th ton tin thắng trận n젪n ti cũng phấn khởi hồ hởi chẳng thua ai. May ra m䠬nh kiếm được chn bảo vệ nh m⠡y c cơm cho sống qua ng㡠y, lại gp cht c㺴ng sức vo tiến trnh hạt nhଢn ha đất nước th một kiếp người coi như vi㬪n mn. Tuy nhin, c㪠ng tm hiểu cng thấy kh젴ng đơn giản nếu khng muốn ni đ䳳 l một nhiệm vụ bất khả thi bởi chng ta chưa đủ tຢm, đủ tầm v đủ ti để hiện thực h࠳a. C một mắt xch quan trọng v㭠 v cng nhạy cảm nhưng tuyệt nhi乪n khng ai để hay đếm xỉa một c佡ch v tnh đến lạnh l䬹ng. Người ta chỉ đề cập đến lợi ch của ĐHN nhưngkh�ng một ai nhắc nhở hay quan tm đến sự tồn vong của Chămmột khi ĐHN c⠳ sự cố. C thể ni như đinh đ㳳ng cột: ĐHN l khắc tinh của Chăm, khng thể cഹng nhau sống chung ha bnh l⬢u di dưới một mi nhࡠ cho d được sơn son thếp vng rực rỡ đến mấy! Biết thế nhưng chỉ thế, biết n頳i với ai v ni ở đೢu?! Nhiều bạn gi v trẻ c࠳ đến hỏi ti m c䠳 lẽ nhầm người v địa chỉ: - Sao ch bມc my khng lപn tiếng cho đồng bo nhờ với?- Sao ch bມc my khng nളi m lại nhờ tui? – Ti hỏi.- Ờ cũng vബ tui kh ni, kh㳴ng biết ni, khng d㴡m ni mới nhờ ch b㺡c my! Ni như thế để thấy rằng: quyền được nghe, quyền được nೳi, quyền được sống ở ta cn nhiều hạn chế. Khng phải ai cũng nⴳi ln được tm tư tꢬnh cảm v nguyện vọng của mnh mଠ sự nghiệp xy dựng, pht triển bảo vệ đất nước l⡠ của ton dn. Cࢳ cảm tưởng như một pht ngn phản biện xᴣ hội l một hnh động liều lĩnh thiếu suy xࠩt v hứng chịu nhiều rủi ro. Đnh vậy, t࠴i chỉ l một nng dഢn chứ khng l tr䠭 thức (ni nng d㴢n cho oai thi chứ thực ra tui chỉ biết cuốc, chả biết cy gieo gặt h䠡i l g) mଠ nng dn l䢠 lực lượng nồng cốt của x hội Chăm nn tiếng n㪳i của họ mang tnh quyết định. Lẽ ra cc bạn phải t�m đến những quan chức chnh quyền l người c� quyền ni, những kẻ sĩ c học h㳠m học vị cao l người biết ni, những vị b೴ lo c uy t㳭n l người dễ ăn ni. Kh೴ng th biết rồi khổ qu n졳i mi chỉ thm r㪡ch việc! Chỉ xin dẫn lại một số kiến của cc chuy�n gia để nhận diện vấn đề: 1. Gs Phạm Duy Hiển – nguyn Viện trưởng Viện nguyn tử Đꪠ Lạt: - Việt Nam ta chẳng c cht lợi thế n㺠o về ĐHN cả. Ti nguyn Uranium hầu như kh઴ng c. Tri thức khoa học cng nghệ c㴲n ở mức a, b, c… Tiền bạc phải đi vay mượn. Cơ sở hạ tầng cng nghiệp qu thấp. Tr䡬nh độ quản l v kỷ luật c�ng nghiệp hiện đại km, tai nạn lao động xảy ra lin tục mọi nơi…-骠 Lại th*m vấn nạn tham những v lợi ch ri୪ng. Ci chng ta hiện cẳ chỉ l muốn của một số người…-འ L m ĐHN m khng đủ tri thức thബ rất dễ trở thnh một thứ con tin chnh trị khi ai đ୳ muốn gy sức p l⩪n chng ta. Qua những thng số tr괪n, chng ta hiện nguyn hꪬnh l con nh nghࠨo chưa được học hnh tử tế nhưng lại muốn chơi sang vung tay qu trࡡn. Khng, ta khng n䴪n ưu tin ĐHN bằng cch định kế hoạch 2020 vận hꡠnh tổ my đầu tin, sau đ᪳ xy một lo 16 l⨲ phản ứng trong 10 năm!!! V khng biết phải thപm mấy chục l nữa trong tương lai nếu cứ thừa thắng xng l⴪n? V tnh nước ta trở th䬠nh Khu chế xuất hạt nhn của thế giới lc n⺠o khng hay v l䠠 nơi quy tập rc thải phng xạ của địa cầu lᳺc no khng biết. Xưa, chất độc da cam từ ngoഠi mang đến con chu ta gnh chưa xong. Hᡴm nay ta lại rước về điện hạt nhn tc hại ph⡳ng xạ ngn lần hơn th e lଠ qu tải cho sự chịu đựng của đồng bo. Chỉ nᠪn liệu cơm gắp mắm cho vừa sức, điện gi v điện mặt trời l㠠 ưu thế của miền đất đầy nắng gi ny cần n㠪n pht huy đng mức vẠ đng sức. Dư dả cht đỉnh th꺬 cho xy sn Gofl v⢠ Resort cho cc đại gia v khᠡch nước ngoi giải tr th୬ cũng chưa muộn. Cn nng dⴢn chỉ cần yn ổn lm ăn, chiều sương sương cho tối ngủ ngon đꠣ l phc đức. Đຳ l giấc mơ của kẻ ăn my, kh࠴ng biết trời c chu l㬲ng người?! 2. Nh văn Nguyn Ngọc – Tડc giả tiểu thuyếtRừng X nu: - Thứ nhất: họ đe Việt Nam sắp thiếu nhin liệu đến nơi rồi, cần nhanh chng x곢y dựng ĐHN để trnh nguy cơ trở thnh nước phải nhập khẩu năng lượng.-ᠠ Thứ hai: ĐHN rất an to n, kinh nghiệm của chnh phủ Nhật Bản đấy, chẳng c g� phải lo.- Nghề đi cho hng mࠠ lại! Vấn đề l ở chỗ c người chೠo hng th phải cଳ người dắt mối. Chứ sao, trong nghề bun bn l䡠m sao c anh ny m㠠 khng c anh kia!-䳠 Họ tranh thủ c4ng chng khng biết chuy괪n mn bằng những lời to tt v䡠 bằng những thuật ngữ rất chi l bc học, thuyết giảng hࡹng hồn v đầy tự tin v coi như chỉ dẹp một lần nࠠy nữa l xong. Qua cu chuyện trࢪn, ta thấy đy l một vụ mua b⠡n xuyn quốc gia m mặt hꠠng ở đy l ĐHN. Thủ phạm ch⠭nh l nhin liệu mઠ chng ta sắp hết đến nơi, khng n괪n để nước đến chn mới nhảy. Lo xa như thế l tốt nhưng đ⠴i khi tnh gi h�a non, tnh cn h�a mất chưa ni đến tiu cực hay thằng khờ ra tỉnh. Ta c㪳 mỏ than dầu kh cho nhiệt điện, c mỏ nước cho thủy điện, mỏ gi� mỏ mặt trời v tận cho phong quang điện. Chỉ cn thiếu hạt nh䲢n để thu tm năng lượng của vũ trụ cho n⳪n phải cấp tốc đầu tư bằng mọi gi khi chng ta đang lẠ thượng đế được nhiều khch hng mời chᠠo. Rất tiếc mnh khng c촳 tiền nn phải mua thiếu giống như đại gia nợ đầm đa nhưng vẫn nổ banh bꬡch để rồi giy đnh đạch! Kh㠴ng c l ĐHN n㲠o l an ton tuyệt đối, c࠲n bảo rằng chất thải khng cn ph䲳ng xạ th đng l캠 coi thường hiện tượng vật l của những kẻ điếc khng sợ s�ng! Thảm họa Tchernobyl trước kia v Fukushima mới đy lࢠ một minh chứng chưa kể những vụ r rỉ lẻ tẻ chưa được cng khai. Cứ để cho Nga Nhật xⴢy dựng ĐHN ở chnh quốc v họ l�m chủ được cng nghệ ny v䠠 chẳng phải chnh Nhật Bản l nước chủ yếu nhập khẩu năng lượng m� vẫn l một nước cng nghiệp phഡt triển hng đầu đ sao? Cೲn chuyện cho hng, bࠡn hng v mua hࠠng th r r쵠ng chng ta đang nắm lưỡi, nguy cơ đứt tay c thể xảy ra bất cứ l곺c no. Ham th ham thật, nhưng th଴i cứ đi cy dnh dụm tiết kiệm, khi nࠠo c đủ tiền th mua cho chắc ăn! 3.㬠 Gs Nguyễn Minh thuyết – Cựu đại biểu Quốc hội: - Kh nhiều quốc gia đ đᣬnh chỉ, tiến tới gỡ bỏ cc nh mᠡy ĐHN. Khng c l䳽 do g m ch젺ng ta cứ cố kết lm một việc đi ngược lại xu hướng chung của khoa học kỹ thuật thế giới như vậy, m những khả năng xảy ra mất an toࠠn cũng rất dễ.- Chng ti nghĩ rằng cần thay đổi tư duy. Nếu những g괬 đ đưa ra trong nghị quyết của Quốc hội, của Đảng, by giờ so s㢡nh với thực tế c những điều khng ph㴹 hợp nữa, th mnh c쬳 thể thay đổi. Nếu vị Đại biểu Quốc hội no cũng cng tഢm như Gs Nguyễn Minh Thuyết th đất nước ny mới c젳 cơ may tồn tại v pht triển. Chࡺng ta đ nhập nhiều thứ xa xỉ khng ph㴹 hợp với nhu cầu tiu dng khi đất nước c깲n ngho. Nhập my m衳c lỗi thời của cc nước phế thải tạo thm g᪡nh nặng như một tệ nạn x hội. Cần phải thay đổi tư duy thi, nhưng thay đổi l㴠 một cụm từ rất kh định nghĩa v tư duy l㠠 một hiện tượng siu hnh rất khꬳ nắm bắt. Đnh nhờ Trời Phật! 4. Gs Nguyễn Khắc Nhẫn – nguyࠪn cố vấn chiến lược của Tập đon Điện tử Php Electricite: -ࡠ B"y giờ khng c g䳬 l muộn, Muốn dừng l dừng ngay chớ c࠳ ci g đᬢu. Bao giờ đ xy rồi, l㢺c đ anh tho gỡ một nh㡠 my đ chạy anh sẽ tốn kᣩm hng chục tỷ đ la. Anh tốn ba, bốn, năm chục năm mới thഡo gỡ xong.- By giờ vẫn cn thⲬ giờ để rt lui, v t꠴i xin cam đoan l Chnh phủ thế nୠo cũng rt lui. Khng thể n괠o đi tiếp được, bởi v đi tiếp n sẽ l쳠 Fukushima đấy! Ừ cũng chỉ mới l dự định lm ăn lớn, nhưng nhiều người can quࠡ nn chắc phải suy nghĩ lại cho thấu tnh đạt lꬽ. Nhưng nếu v một l do n콠o đ Chnh phủ kh㭴ng thể rt lui th lꬠm sao?! Dĩ nhin khng một ai d괹 c đạo đức chn tu hay t㢠i năng xuất chng g đi nữa cũng khꬴng ngăn lại được. Ni như ng Putin hồi c㴲n l ở KGB khi nhận chỉ thị của cấp trn: Lệnh lઠ Luật, cứ thế m lm kh࠴ng phải bn ci. Một lࣲ gaz bếp với cấu tạo đơn giản thi nhưng nếu sử dụng khng đ䴺ng cch vẫn bị x nổ gᬢy n mạng ni chi vận h᳠nh một nh my ĐHN. Cho nࡪn những nghi vấn lo lắng của người Chăm l tất nhin vબ họ đang sống trong vng phủ sng hạt nh鳢n tầm bn knh 30km chưa kể những nh᭠ my khc sẽ nối nhau mọc lᡪn trong tương lai v nếu c sự cố sẽ gೢy phản ứng dy chuyền khng lường được. Hội chứng tⴢm l “bất an” thường trực dẫn đến khủng hoảng tinh thần l điều kh�ng trnh khỏi! Ti rất cảm thᴴng với bức xc của Kiều Dung khi thắc mắc tại sao khng đặt ĐHN ở nơi kh괡c m l Ninh Thuận quࠪ mnh. “Chnh phủ c쭳 quyết định trn với l do: đ꽢y l vng ๭t cư dn, c thềm lục địa vững chắc vⳠ thuận tiện cho vận chuyển phục vụ vận hnh nh mࠡy” (theo Inrasara). Mới nghe cũng c l, nếu c㽳 sự cố th vng 칭t dn cư ny chỉ chết c⠳ vi trăm ngn; c࠲n nếu đặt ở H Nội hoặc Si G࠲n th tổn thất c thể l쳪n vi triệu. Thm một th઴ng tin th vị, c một quan chức đầu ng고nh triệu tập một số tr thức Chăm phủ dụ: cc anh chị đừng nghe kẻ địch tuy�n truyền xuyn tạc chủ trương chnh sꭡch của Nh nước. Nếu rủi ro c sự cố th೬ Chăm chết chỉ c một trăm ngn, c㠲n Kinh th đến năm trăm ngn hy sinh. Một tỷ số qu젡 chnh lệch! Ngặt nỗi dn số Chăm (ở tỉnh nꢠy) chỉ c chừng ấy, chết hết th coi như tiệt n㬲i trong khi thế giới đang nỗ lực bảo tồn những đng vật qu hiếm c佳 nguy cơ tuyệt chủng. Cũng khng nn đem sinh mạng người Kinh Ninh Thuận ra đ䪡nh cược v ai cũng l người cho d젹 sống ở đu, lm g⠬, đang vui hay buồn?! C thềm lục địa vững chắc v thuận tiện cho vận chuyển th㠬 xem ra ĐHN chỉ c thể trụ tr ở miền đất n㬠y, cn nơi khc th⡬ khng đủ điều kiện! Kha cạnh n䭠y, ti nghĩ hơi khc Inrasara. Nh䡢n mạng phải được đặt ln hng đầu, kh꠴ng phải con người thiếu hụt m phải l con người lࠠnh lặn để lm người. V một khi xବ hoặc nổ th một số người sẽ bỏ xc tại chỗ, một số kh존ng đui th chột khng cụt th촬 qu. Số cn lại may mắn tho財t chết th cũng nhiễm xạ với những mầm bệnh tiềm ẩn. Cứ cho l di dời kịp thời th젬 họ sẽ sống như thế no nơi vng đất mới? Họ sẽ bỏ lại Th๡p, Kut, Ghur… bỏ lại tổ tin lng mạc qu꠪ hương đ thnh miền đất chết đồng nghĩa với bỏ lại nghi lễ t㠴n gio, phong tục tập qun ngᡠn đời. Di dời dn dnh chỗ cho thủy điện c⠳ chuẩn bị trước cn gặp nhiều kh khăn bất cập nⳳi chi đến cấp cứu sơ tn hng trăm ngᠠn dn trong mưa bụi phng xạ thⳬ khng đng lo mới l䡠 chuyện lạ! Tm cu trả lời thỏa đ좡ng cho những bất cập bất an đ nu, t㪴i rất tm đắc với mấy vần thơ (lc dầu s⺴i lửa bỏng thế ny m c࠲n thơ th quả l si젪u, Chăm nghệ sĩ c khc!) của Ma Kaiapa: Ng㡠y mai 11-3… Panduranga khải hon! Mơ ước l thếࠠ ni lm g㠬 chứChng ta lun được vỗ vỗ rồi cho vềLu괴n được tn trọng mời tham dự tham quan lan manLun được hỏi han trong t䴢m thế phải chấp nhậnNi lm g㠬 chứ Ừ ni lm g㠬 chứ, im lặng l vng! Hࠡ miệng mắc quai thi th ngậm miệng ăn tiền l䬠 thượng sch. Khng trᴡch thế hệ trẻ Chăm như Kiều Dung c quyền “nghi ngờ”. Bởi k ức về vụ 23 tiến sĩ viết cuốn s㭡ch miệt thị dn tộc Chăm đ c⣳ đơn khiếu kiện với nhiều chữ k của thn h�o nhn sĩ Chăm nhưng tc dụng chỉ như nước đổ đầu vịt, vẫn c⡲n chưa xa. “Giả sử: Nếu người Chăm chng ti nhất định kh괴ng chấp nhận lm l hạt nhಢn ny, cc anh sẽ lࡠm g? Cu trả lời l좠: chng ti sẽ cố gắng giải th괭ch để đồng bo hiểu, v đଢy l dự n mang lại ࡭ch lợi cho đồng bo” (dẫn Inrasara). Ti khഴng hiểu người Chăm hưởng lợi được g nhưng tai họa mai sau khng thể lường nổi. Xem ra vị tiến sĩ phụ tr촡ch Dự n ny cũng khᠴng hiểu g nhiều hơn đồng bo, chắc chỉ nghe người ta n젳i rồi rồi nhai lại cho trơn tru. Ni chung người Chăm khng c㴳 l do g để chống ĐHN, chỉ v� ĐHN ở st bn v᪠ thường trực đe dọa sự tồn vong của họ v cả cho bao thế hệ con chu của họ. Trong quࡡ khứ, họ đ nhiều lần phải sống trong nỗi sợ hi n㣠y nn ngy nay kh꠴ng cần thiết phải lăp lại những sai lầm của lịch sử. Tổ tin họ đ cꣳ cng khai ph miền đất n䡠y cho chng ta được thừa hưởng hm nay, cho n괪n phải ghi nhận trn trọng v d⠠nh cho họ một khoảng trời để thở. Họ l người bản địa nn rất cần được hỏi ઽ kiến một cch cng khai vᴠ dn chủ v họ c⠳ quyền chọn lựa cuộc sống của ring mnh. Một cuộc trưng cầu dꬢn l cần thiết v� phải c những giải php cụ thể. V㡭 dụ: nếu ai sợ chết hay khng đồng th佬 di dời họ đến lục địa khc nếu c nước n᳠o đồng tiếp nhận theo chnh s�ch nhn đạo. Ni như vậy kh⳴ng c nghĩa l ai cũng chống đối, cũng c㠳 nhiều người Chăm ủng hộ triệt để. Nếu con mắt qung g của tᠴi nhn thấy vận mệnh Chăm nằm lọt thỏm trong nồi hạt nhn th좬 nhiều người khc lại phấn khch h᭴ ho ĐHN trong tri tim người Chăm vࡠ sẵn sng lm nguyࠪn liệu để đốt l. Cũng khng n⴪n lm kh cho Đại biểu Quốc hội Chăm hay hy vọng vೠo một ai đ c chức năng thẩm quyền v㳬 nếu c trch nhiệm họ đ㡣 ln tiếng từ lu dꢹ trong v vọng. Chỉ l một tiếng k䠪u cứu cho người đời sau khng on tr䡡ch tại sao lc đ cha 곴ng họ khng một phản đối hay trần tnh?! Tối qua t䬴i gặp cơn c mộng kinh hong, cᠳ lẽ ti bị m ảnh qu䡡 nhiều về hiểm họa hat nhn nn t⪴i thấy bo lửa từ Hiroshima hay Fukushima g đ㬳 với nhiều xc chết dị hnh. Viễn cảnh hạt nhᬢn cn lin quan đến chiến tranh từ Iran, Bắc Triều Ti⪪n hay một nước no đ lấy hạt nhೢn lm vũ kh răn đe dưới chi୪u bi ha bಬnh. Ti rng m乬nh tỉnh dậy trong hơi thở gấp v tim đập mạnh, hnh như t଴i đ la ln l㪺c đầu cn ớ nhưng rồi cũng th⺩t thnh lời: -Trời biển ơi cứu t࠴i với, cứu Chăm ti với! Bạn ch b亡c my ơi, ti đണ ku cứu rồi đ, d곹 chỉ trong giấc mơ! Nguồn: Inrasara.coim

Non nước Phước Bnh Thin nhi쪪n kỳ th Phước Bnh gắn liền với địa danh bẫy đꬡ Pinăng Tắc huyền thoại gợi mở hướng du lịch sinh thi kết hợp di tch lịch sử v᭠ văn ho Raglai bản địa. Nằm cch thị xᡣ thị x Phan Rang- Thp Ch㡠m khoảng 70 km về hướng Ty- Bắc, Phước Bnh c⬳ độ cao khoảng 500 mt so với mặt nước biển. Rừng Phước Bnh c鬲n giữ được nhiều loi cy gỗ vࢠ nhiều loi động vật hoang d quࣽ hiếm. Thin nhin kỳ thꪺ Phước Bnh gắn liền với địa danh bẫy đ Pinăng Tắc huyền thoại gợi mở hướng du lịch sinh th졡i kết hợp di tch lịch sử v văn ho� Raglai bản địa. Rừng nguyn sinh v non nước Phước B꠬nh gợi mở hướng du lịch sinh thi. Khu bảo tồn thin nhi᪪n rừng Phước Bnh tổng diện tch 19.814 ha. Trong đ쭳 c 16.041 ha rừng bảo vệ nghim ngặt; 3755 ha rừng phục hồi sinh th㪡i; 18 ha khu hnh chnh, dịch vụ. Rừng Phước B୬nh c những sinh vật cảnh tự nhin độc đ㪡o tiu biểu của hệ sinh thi n꡺i cao với cc kiểu rừng thường xanh mưa ẩm nhiệt đới. Rừng hỗn giao cy lᢡ rộng v cy lࢡ kim nhiệt đới v` rừng thưa cy họ dầu tiu biểu cho rừng kh⪴ hạn Ninh Thuận. Đy l khu bảo tồn sự đa dạng sinh học v⠠ tnh nguyn vẹn của hệ sinh th�i với 15 loi thực vật, 10 loi chim, 8 loࠠi th, 8 loi b꠲ st qu hiếm cέ gi trị trong nghin cứu khoa học v᪠ bảo tồn ti nguyn di truyền. Thảm thực vật xanh ng઺t ngn bao gồm cc loࡠi cy qu hiếm như pơ mu, g⽵, hương, trắc. Đặc biệt, rừng vng cao Phước Bnh c鬲n giữ được nhiều loi phong lan c hương sắc vೠo loại độc đo của Việt Nam. Về đy, du khᢡch được tận mắt nhn thấy sự sống nguyn sinh của c쪡c loi th rừng như sơn dương, đỏ, rມi c, chồn bạc m, chim cᡴng… Du lịch Phước Bnh đưa con con người tm về với sự y쬪n tĩnh của thin nhin. Du khꪡch được sống trong khng kh trong l䭠nh của thời tiết bốn ma dịu mt tựa cao nguy顪n Langbiang. Dng sng Tⴴ Hạp nước chảy quanh năm trong vắt m ấp bản lng của đồng b䠠o Raglai. Những vườn cy ven ni bốn m⺹a hương thơm tri ngọt cung cấp sản vật do du khch về thăm Phước Bᡬnh. Rựơu cần Phước Bnh nổi tiếng thơm ngon c lẽ được cất giữ từ men l쳡 rừng xanh v nước suối đầu nguồn của dng T಴ Hạp. Tiếng mả la, tiếng khn bầu ho quyện c蠹ng tiếng đn chapi đu đࢳ xa xa trn cc nương ng꡴ rộn rng lm say đắm l࠲ng người. Tục cng đầu la, tục c꺺ng bỏ mả với những lễ nghi mang đậm sắc thi tm linh sẽ lᢠ điểm đến của những người yu thch nghi꭪n cứu văn ho dn gian. Di t᢭ch bẫy đ Pinăng Tắc tại đo Gia Tᨺc thuộc Vườn bảo tồn quốc gia Phước Bnh. Di tch lịch sử bẫy đ쭡 Pinăng Tắc được dựng trn đỉnh đo Gia T꨺c. Địa thế v cng hiểm trở, một b乪n l ni cao chຳt vt xanh thẳm rừng đại ngn; một b㠪n l vực su hun hࢺt. Muốn ln Phước Bnh phải đi qua con đường độc đạo cheo leo. Lợi dụng địa thế tự nhiꬪn, Pinăng Tắc cho dn cng chặt cⴢy rồi lấy dy rừng bện thnh những tấm s⠠n gỗ rộng lớn chất đầy đ ni. Khi chặt dứt dẢy treo bẫy th đ n졺i đổ lăn xuống vực tạo thnh thế trận thin la địa vવng. Ngy 10-8-1961, Bẫy đ Pinăng Tắc tiࡪu diệt trn 100 tn lꪭnh nguỵ cn qut v੠o chiến khu Phước Bnh. Những tảng đ n졺i tiu diệt giặc năm xưa vẫn cn nằm ngổn ngang dọc lối đi. Một đội qu겢n được trang bị vũ kh hiện đại chế tạo từ Mỹ quốc đ� thất bại thảm hại bởi bẫy đ hầm chng thᴴ sơ của dn tộc Việt Nam anh hng. Người s⹡ng tạo ra bẫy đ được Nh nước phong tặng danh hiệu Anh hᠹng lực lượng vũ trang vo năm 1965. tԴ khch khởi hnh từ thᠠnh phố Phan Rang đến trung tm hnh ch⠭nh Phước Bnh chỉ mất khoảng 2 giờ. Điều đ gợi mở cho c쳡c nh đầu tư xy dựng cơ sở hạ tầng để hࢬnh thnh tour du lịch Phan Rang- Phước Bnh. Kh଴ng chỉ khch quốc tế, khch vảng lai ngoᡠi tỉnh m ngay cả người dn cࢡc vng đồng bằng Ninh Thuận cũng muốn được một lần về thăm Phước Bnh. Họ muốn được tận mắt thưởng ngoạn s鬴ng ni, được sống ho m꠬nh với thin nhin kỳ thꪺ, được đứng bn di tch bẫy đꭡ Pinăng Tắc chụp ảnh lưu niệm, được thưởng thức hương vị độc đo ring c᪳ của hương vị rượu cần vng cao. Xin mời bạn hy một lần về thăm non nước Phước B飬nh!

TT - Sau một thời gian nghin cứu tm hiểu sử liệu, kết hợp với việc điều tra trꬪn thực tế, chng ti biết rằng những địa điểm chứa b괡u vật Chăm ở lng Lơbui khng cലn nữa. Nhưng hai ngi đền cổ l S䠳p v Krayo vẫn cn. >> Read this on Tuoitrenews.vn >> Số phận những kho bಡu Chăm ở Lm Đồng Đon khảo s⠡t dự lễ cng ở đền Krayo - Ảnh tư liệu Bảo tng Lꠢm Đồng Chnh v thế, đo�n cn bộ Bảo tng Lᠢm Đồng đ phối hợp với Phng Văn h㲳a huyện Đức Trọng quyết định tiến hnh khảo st, kiểm kࡪ phổ thng đối với hai ngi đền n䴠y. Đến lng Sp Sau khi đೣ chuẩn bị cc vật dụng đi rừng cần thiết, từ thị trấn huyện Đức Trọng đon chᠺng ti bắt đầu xuất pht. Bấy giờ đ䡣 chớm đầu ma mưa, đường vo T頠 In vốn đ kh khăn nay thỉnh thoảng lại th㳪m mấy vũng lầy của những cơn mưa tri ma nṪn lại cng kh hơn. Vất vả mೣi tới xế chiều đon chng tິi cũng vo được trụ sở ủy ban x T࣠ In bằng chiếc xe Zeep c tng của bảo tࠠng. Tối hm đ ch䳺ng ti tranh thủ gặp gỡ với gi l䠠ng v b con Churu ở lࠠng Sp. Cũng chnh nhờ buổi gặp gỡ n㭠y, chng ti thu được kh괴ng t thng tin quan trọng li�n quan tới lịch sử v cc bࡡu vật trong đền Sp v đền Krayo. S㠡ng hm sau, theo chn anh c䢴ng an x Za Hin v㪠 thầy cng Za Tang, chng t꺴i đến thăm đền Sp, điểm cất giữ cổ vật Chăm đầu tin. Vượt qua một c㪡nh đồng nhỏ v đi theo con đường mn chừng 1km ch಺ng ti mới tới nơi. Đền nằm giữa lưng chừng đồi, xung quanh cy cối rậm rạp. Đền được l䢠m bằng những cy gỗ trn nhỏ, mⲡi lợp l tranh. Xung quanh được che bằng những liếp lồ đan rất sơ sᴠi, trng giống như một chiếc ln nhỏ giữa rừng. Ph䡭a trong đền c hai gian, c g㳡c ở hai bn (bn phải thờ ꪴng, bn tri thờ bꡠ). Ngăn giữa khng c g䳡c, được k một tấm phản vn mỏng để bꡠy đồ thờ. Sau khi lễ xong, thầy cng Za Tang ko từ gầm phản ra một giỏ tre đựng những cổ vật của đền cꩲn cất giữ được cho chng ti xem. Ở đ괢y chng ti thấy ngo괠i hai ci bt lớn (trᡴng giống như hai ci nắp) bằng đồng mu đen thường dᠹng để đựng nước cng, cn c겳 15 hiện vật bằng gốm sứ (chủ yếu l gốm hoa lam). Đặc biệt trong đ cೳ một t bn ngo䪠i c những viết chữ H㴡n (c thể l một b㠠i thơ vịnh) v một liễn sứ men trắng vẽ lam. Thầy cng Za Tang cາn kể trước đy c nhiều đồ d⳹ng bằng vng bạc của vua Chăm, c cả kho y phục bằng lụa của người Chăm. Hằng năm vೠo dịp lễ cng (thng chạp ꡢm lịch) cc thầy cng lấy đồ ra mặc, xong lại cất trả trong kho. Nay mất hết, họ phải tự sắm đồ Chăm để mặc trong những ngẠy đ. Chng t㺴i cn được biết trước khi đến địa điểm ny, đền S⠳p đ được chuyển chỗ đến năm lần. V theo tục lệ cứ 50 năm đền lại được chuyển chỗ một lần. C㬡c điểm đều nằm trong khu vực quanh đy. Vo năm 1960 ch⠭nh quyền Si Gn đಣ cho xy đền mới bằng gạch lợp tn ở một địa điểm cⴡch Đ Loan chừng 3km. Nhưng rồi cuối năm 1968, sư đon 23 của quࠢn đội Si Gn đಣ tới cn qut cướp đi những hiện vật qu੽ trong đền, đồng thời cho my bay thả bom xăng đốt đền. Sau sự kiện ny đồng bᠠo đ gom lại những hiện vật cn s㲳t v lm lại đền. Krayo vࠠ dấu tch đền xưa Rời đền Sp, ch�ng ti đến thn Klongb䴴ng. Anh Za Hin dẫn chng t꺴i đến gặp gi lng vࠠ thầy cng Za Theng, người phụ trch việc c꡺ng lễ ở đền Krayo. Thầy cng Za Theng v mọi người ở đꠢy đều yu cầu chng t꺴i phải chuẩn bị lễ cng mới được vo đền xem cꠡc đồ vật. Theo tục lệ muốn vo đền phải cng dສ, g, nhưng thng cảm với hoഠn cảnh của chng ti, thầy c괺ng Za Theng v dn lࢠng ở đy đồng cho ch⽺ng ti chuẩn bị g rượu để c䠺ng. Sng hm sau, khi lễ vật đᴣ chuẩn bị xong, thầy cng Za Theng v một số người lꠠng dẫn chng ti đi. Cả đo괠n đi bộ chừng một tiếng rưỡi trong rừng th tới đền. Cũng giống như đền Sp, đền Krayo được l쳠m từ cc loại vật liệu tự nhin: gỗ, tre v᪠ kiến trc kh sơ sꡠi. Đền c hai nh, nh㠠 lớn rộng chừng 24m2, c chn cột gỗ tr㭲n. Xung quanh vch được che bằng phn lồ ᪴ đập dập. Chỉ ring vch phꡭa ty (nơi để bn thờ) l⠠ được lm bằng vn ghࡩp. Bn trong đền cũng c hai b고n thờ đơn giản ở hai bn. Pha dưới cꭳ k một sạp vn lꡠm nơi ngồi cng lễ v ăn uống của thầy c꠺ng v dn lࢠng. Bn cạnh nh lớn nꠠy l một nh sࠠn nhỏ với tm cột gỗ trn, hai gian được nối với nhau bằng hai thanh gᲡc sn bằng gỗ. Ở mỗi gian c một rương bằng gỗ đựng đồ đạc của vua vೠ hong hậu. Phần gc sࡠn th để sng. Đền Krayo thờ vua Chăm Poklongkahul v캠 hong hậu Poklongnaiqua. Theo lời kể của dn lࢠng v thầy cng Za Theng, trước đຢy đền c cả kho đựng đồ bạc v y phục của vua Chăm. Ng㠠y đ c những hộp klon bằng v㳠ng, mỗi hộp c ba lớp từ lớn đến nhỏ đựng tro v xương tr㠡n của vua v hong hậu, 500 chࠩn v bốn mm thờ bằng bạc. Một vương miện bằng vࢠng, ngoi ra cn cಳ bốn rương quần o c viền v᳠ng v 52 cy sࢺng. Nhưng tất cả đều bị mất dần. Đặc biệt sau năm 1968-1969 đền bị binh lnh Si G�n cướp ph v cho mᠡy bay nm bom sập đền (lc n麠y đền đ được xy lại v㢠 cố định ở đồi Kryo). Những bu vật qu giὡ của vua Chăm mất từ ngy đ. Khi c೺ng, chng ti tiến h괠nh kiểm k chỉ thấy 18 cy sꢺng di v ngắn (chỉ c࠲n lại phần nng sắt). Một chiếc bnh bằng bạc bị bẹp gi⬺m, năm ci bt lớn nhỏ men trắng vẽ lam. Đặc biệt cᡳ một chn nhỏ men mu trắng đục xung quanh c頳 trang tr hoa văn hnh c�nh sen, giữa thn c vẽ rồng ba mⳳng. Ngoi ra khng cലn vật no c giೡ trị nữa. Hỏi thăm, đồng bo cho biết đền cũ bị nm bom (1968-1969) ở n੺i Kryo cch đy khᢴng xa, chng ti đ괣 đề nghị anh Za Hin v mấy người trong lꠠng dẫn đi thăm. Sau khi cắt rừng đi chừng 3km về hướng ty th đến nơi đền cũ. Trước mặt ch⬺ng ti l một nền ximăng loang lổ d䠠i 6m, rộng 1m, tường gạch đổ nt hoang tn vᠠ cy rừng mọc đ l⨪n. Pha trước l một bể nước d�i 2,5m. Dạo quanh nền đền, giữa đm gạch vụn v cỏ cᠢy, chng ti nhặt được một chiếc lục lạc nhỏ bằng đồng xung quanh trang tr괭 hoa văn hnh chữ Thọ rất sắc sảo. Theo lời kể của dn l좠ng, trước đy đền được xy bằng ximăng lợp tranh, đền c⢳ hai tầng, tầng trn l kho chứa đồ đạc, c꠲n tầng dưới đặt đồ cng. Đền được tổ chức cng lớn v꺠o 15-5 dương lịch. Hằng năm vo ngy nࠠy dn lng tụ tập đ⠴ng đủ, thầy cng đều bận y phục Chăm để tế lễ theo phong tục Chăm. Vo những năm trước 1930 c꠲n c b Ma Th㠨m (vốn dng di con chⵡu của vua Chăm) ở Bnh Thuận vẫn mang lễ vật ln thờ c쪺ng ở đền, nhưng sau ny con chu của bࡠ chắc khng cn nhớ nổi chỗ n䲠o m đi thờ cng nữa. Dừng chຢn giữa rừng dầu bn ngi đền đổ n괡t, lng chng t⺴i khng khỏi xc động, tiếc nuối. Những b亡u vật của triều đại Chăm tuy khng cn, nhưng đền Krayo v䲠 Spmadronhay vẫn cn đ㲳. Đồng bo Churu vẫn khng vബ thế m lng qu࣪n trch nhiệm của mnh trong việc thờ cᬺng vua Chăm, cũng như lời ủy thc của đồng bo Chăm trong cơn hoạn nạn. (theo bᠡo Tuổi trẻ)

Một phin chợ thuốc cổ truyền của người Chăm Ninh Thuận. Ở Ninh Thuận, c nhiều người Chăm sinh sống bằng nghề thuốc cổ truyền. Người Chăm d곹ng thuốc nam chữa bệnh c từ lu đời, c㢡c kinh nghiệm về dược học của người Chăm đ tch luỹ được từ c㭡c kinh nghiệm v kiến thức sử dụng cc cࡢy thuốc, động vật lm thuốc, c sẵn ở quanh m೴i trường sống để phng v điều trị bệnh tật, n⠢ng cao sức khỏe cho cộng đồng. Nhưng, đến nay, nguồn cy thuốc ngoi tự nhi⠪n đ dần bị khai thc cạn kiệt, nhiều người phải bỏ nghề thuốc của m㡬nh để chuyển sang kiếm sống bằng nghề khc. V vậy, việc nghiᬪn cứu, bảo tồn cc cy thuốc vᢠ bi thuốc của đồng bo Chăm trong tỉnh Ninh Thuận khỏi bị mai một lࠠ một việc lm cấp thiết hiện nay. Đặc điểm kh hậu ở Ninh Thuận lୠ nhiệt đới gi ma, kh㹴 nắng quanh năm, ở những vng đất c kh鳭 hậu nng v c㠳 nhiều đất ct hay trảng ct trắng nᡪn sản sinh c nhiều cy thuốc độc đ㢡o chứa cc hoạt chất chữa bệnh rất tốt như cy sa nhᢢn, cy l hội, cⴢy bạch tật l, củ bnh vꬴi ...m ở địa phương khc khࡴng c. Nền y, dược học cổ truyền của dn tộc Chăm được h㢬nh thnh v phࠡt triển từ chnh những kinh nghiệm v kiến thức truyền thống của d�n tộc Chăm, được pht triển trn l᪣nh thổ với thời tiết khắc nghiệt của bờ biển vng Nam Trung Bộ với một hệ động thực vật đặc biệt của vng n鹠y. Y học người Chăm c sự giao lưu rất lớn với dn tộc Kinh. Từ xưa đ㢣 chịu ảnh hưởng của nền y học, dược học cổ truyền Đng Ấn - Ayurveda v một phần giao lưu với y học v䠠 dược học cổ truyền Trung Quốc. Nay người Chăm tiếp tục truyền thống từ xa xưa l sử dụng cy cỏ vࢠ động vật c trong vng m㹬nh sinh sống để phng v chữa bệnh. Đặc biệt ở Ninh Thuận c⠳ nhiều người Chăm sinh sống, nghề thuốc cổ truyền dn tộc dng thuốc nam chữa bệnh đ⹣ c từ lu đời, ph㢡t triển thnh lng nghề như lࠠng Phước Nhơn, An Nhơn x Xun Hải hơn 80 phần trăm gia đ㢬nh lm nghề thuốc nam, chuyn khai thડc, trồng trọt chế biến dược liệu, bắt mạch, k đơn, bn thuốc chữa bệnh. Kh꡴ng những họ chữa bệnh cho nhn dn địa phương m⢠ cn đi chữa bệnh ở khắp nơi trong nước, c khi sang cả cⳡc nước lng giềng Lo, Campuchia, Thᠡi Lan, Trung Quốc... Theo điều tra, khảo st ở 7.572 hộ ở 10 thn trᴪn ton tỉnh, c 1.175 gia đ೬nh c người lm nghề thuốc nam gia truyền chiếm tỷ lệ 15,51 phần trăm. C㠡 biệt x Xun Hải c㢳 thn An Nhơn v th䠴n Phước Nhơn, số gia đnh lm thuốc chiếm tỷ lệ 54,77 phần trăm. Những c젢y thuốc v vị thuốc nam đồng bo Chăm Ninh Thuận sử dụng rất phong ph࠺: người Chăm đ sử dụng 300 chủng loại cy v㢠 trn 600 vị trong cc bꡠi thuốc chữa bệnh. Những bi thuốc của đồng bo Chăm qua điều tra c࠳ đến 677 bi, nhưng đy chỉ lࢠ phần nhỏ, chưa phải l những bi thuốc thực sự đặc hiệu, những bࠠi thuốc tm huyết m b⠠ con người Chăm cho l những bi thuốc đặc hiệu lࠠ bửu bối, l cần cu cơm của đồng bࢠo, cuộc sống của nhiều gia đnh người Chăm phụ thuộc vo những b젠i thuốc đ. V thế cho n㬪n họ rất gn giử b mật những toa thuốc cổ truyền đặc biệt, muốn khai th쭡c được những bi thuốc hay, chữa bệnh c hiệu qủa đೳ, th chnh quyền địa phương cần phải c쭳 những chnh sch đ�i ngộ thỏa đng cho cc lương y người Chăm. Theo SởKH&CNNinhThuậnA

Lời dẫn của bi ny, l bức thư:của Giࠡo sư Tiến sỹ khoa học HONG XUN PHViện Toڡn học, Viện Khoa học v Cng nghệ Việt Nam,Viện sỹ thഴng tấn Viện Hn lm Khoa học HeidelbergViện sỹ thࢴng tấn Viện Hn lm Khoa học Bavariagửi Nguyễn Xuࢢn Diện: Xin cho anh Nguyễn Xun Diện! Việc xࢢy dựng nh my điện hạt nhࡢn ở Việt Nam trong thời gian tới l một quyết định sẽ gy ảnh hưởng rất nặng nề cho đất nước. Chࢭnh v vậy, ti rất hoan ngh촪nh anh đ đăng bi "Thư ngỏ của GS Phạm Duy Hiển gửi Thủ tướng Naoto Kan" v㠠 bản dịch "A LETTER FROM PROF. PHAM DUY HIEN TO PRIME MINISTER NAOTO KAN" Để gp phần lm cho dư luận hiểu r㠵 vẫn đề ny, ti đണ viết bi "Mạn bn về an toࠠn điện hạt nhn". Hm nay, bⴠi ny đ được cࣴng bố tại http://boxitvn.blogspot.com/2011/06/man-ban-ve-toan-ien-hat-nhan.html Đề nghị anh cho đăng bi ny tại http://xuandienhannom.blogspot.com/để c࠳ nhiều người đọc v hiểu thm về vấn đề nઠy. Trong attachment l file gốc, được soạn thảo bằng MS Word, v file c࠳ định dạng htm, được chuyển đổi từ file gốc. Chc anh mọi sự tốt lnh!Hoꠠng Xun Ph Nguyễn Xu⺢n Diện vng lời Gio sư v⡠ đăng ton văn dưới đy:Mạn bࢠn về an ton điện hạt nhnHoࢠng Xun Ph Trong buổi họp b⺡o đầy ứ nước mắt, được tổ chức ngy 29/4/2011, Gio sư Toshiso Kosako nghẹn ngࡠo cng bố quyết định từ chức cố vấn nguyn tử cho thủ tướng, để phản đối c䪡ch xử l khủng hoảng hạt nhn của ch�nh phủ Nhật Bản.[1] Hai ngy sau, trong chuyến viếng thăm v xin lỗi dࠢn lng Iitate, ph chủ tịch Norio Tsuzumi của TEPCO (Tokyo Electric Power Company)[2] cho rằng thảm họa hạt nhೢn Fukushima l do con người gy ra.[3] Lࢠ một trong những người lnh đạo cao nhất của chnh c㭴ng ty điều hnh nh mࠡy điện hạt nhn Fukushima Daiichi,[4] nơi xảy ra thảm họa 3/2011, ng Tsuzumi cⴳ đầy đủ căn cứ xc thực khi thừa nhận như vậy.Thời điểm sng thần l᳹i dần xa... Đ đến lc đưa t㺬nh đon kết v l࠲ng vị tha trở về đng vị tr hợp lꭽ, để nghim khắc nhn nhận trꬡch nhiệm của con người đối với thảm họa hạt nhn Fukushima, thay v đổ lỗi tất cả cho thi⬪n nhin.Chuyện buồn trn “đất nước mặt trời mọc”Trong suốt 40 năm xꪢy dựng v vận hnh, nhࠠ my điện hạt nhn Fukushima Daiichi đᢣ phải chứng kiến biết bao sai lầm mang tnh chủ quan của con người. Kỹ sư Shiro Ogura, người đ tham gia x�y dựng 5 trong số 6 tổ my, cho biết lc xẢy dựng tổ my số 1 vo năm 1967 người ta đᠣ mặc nhin sử dụng thiết kế của General Electric, vốn được dnh cho nhꠠ my đặt trn đất Mỹ. Khi x᪢y dựng cc tổ my tiếp theo người ta mới sửa đổi thiết kế để thᡭch nghi với điều kiện đặc th của Nhật Bản, song vẫn khng hề t鴭nh đến đến việc sng thần c thể xảy ra ở v㳹ng biển ny. Sau trận động đất 6,6 độ Richter vo năm 2007, TEPCO mới đưa ra biện phࠡp đề phng, nhưng hệ thống lm lạnh cũng chỉ được cải tiến để đ⠡p ứng được động đất 8 độ Richter v xy dựng tường chắn sࢳng chỉ cao 5,7 mt.[5] Để thấy được mức độ chu đo của giải ph顡p tăng cường ny, lưu rằng riཪng trong thế kỷ 20 đ c 5 trận động đất k㳨m theo sng thần lớn ở vng biển Nhật Bản, cụ thể l㹠 vo cc năm 1923 (động đất 7,9 độ Richter, sࡳng thần cao tới 13,0 mt), 1933 (động đất 8,4 độ Richter, sng thần cao tới 29,0 m鳩t), 1944 (động đất 8,1 độ Richter, sng thần cao tới 10,0 mt), 1983 (động đất 7,8 độ Richter, s㩳ng thần cao tới 14,5 mt) v 1993 (động đất 7,7 độ Richter, s頳ng thần cao tới 54,0 mt).[6]Kỹ sư Mitsuhiko Tanaka, người từng tham gia đội hnh của Hitachi chế tạo nồi hơi trị gi鬡 250 triệu USD cho tổ my số 4, kể rằng thnh nồi đᠣ bị biến dạng sau khi ti luyện. Thay v hủy bỏ sản phẩm bị hỏng theo đ䬺ng quy định của php luật, Tanaka đ gi᣺p biến bo, v được Hitachi thưởng 3 triệu Yᠪn cng với bằng ghi nhận “cng trạng đặc biệt”. Chịu t鴡c động tm l nặng nề từ thảm họa Chernobyl, Tanaka đ⽣ th nhận hnh vi sai trꠡi của mười năm trước với Bộ Kinh tế, Thương mại v Cng nghiệp Nhật Bản. Nhưng Hitachi phủ nhận, cലn chnh phủ lại từ chối điều tra. May m “quả bom nổ chậm” (theo c�ch gọi của Tanaka) lại tạm ngừng hoạt động để bảo dưỡng trong thời gian xảy ra động đất v sng thần. “Ai cೳ thể biết rằng điều g sẽ xảy ra nếu l phản ứng n철y đang hoạt động?” – Tanaka bnh luận – “Ti kh촴ng biết liệu n c thể trụ nổi trước một trận động đất như vậy hay kh㳴ng.”[7]TEPCO từng ngụy tạo bo co bảo dưỡng nhᡠ my điện hạt nhn suốt hai thập kỷ vᢠ che dấu cơ quan gim st hᡠng trăm sự cố. Khi sự việc bị bại lộ vo năm 2002, lnh đạo TEPCO đࣣ phải từ chức. Từ đ đến năm 2007 c th㳪m t nhất 6 lần phải tắt my khẩn cấp tại nh� my Fukushima Daiichi v một sự cố nguy kịch kᠩo di 7 giờ ở l phản ứng số 3, nhưng ch಺ng đều bị lnh đạo mới của TEPCO giấu giếm.[8]Trong bo c㡡o gửi NISA (Nuclear and Industrial Safety Agency)[9] – cơ quan gim st an toᡠn hạt nhn của Nhật Bản – ngy 28/2/2011, TEPCO thừa nhận rằng 11 năm qua kh⠴ng thực hiện kiểm tra định kỳ 33 bộ phận của nh my điện hạt nhࡢn Fukushima Daiichi, trong đ c m㳡y pht điện dự trữ, bơm lm lạnh, van kiểm tra nhiệt độ...[10]NISA yᠪu cầu TEPCO phải đưa ra kế hoạch khắc phục trước ngy 2/6/2011.[11] Nhưng thin tai đણ khng kin tr䪬 chờ đợi đến thời hạn ấy.Vo lc 14h46 ngຠy 11/3/2011 trận động đất mang tn Tohoku mạnh 9 độ Richter[12] đ xảy ra ngo꣠i bờ biển Miyagi. Trận động đất mạnh nhất kể từ ngy c thống k೪ ở Nhật Bản gy nn cơn s⪳ng thần cao trn 10 mt, thậm chꩭ c nơi cao tới 38 mt.[13] Nằm c㩡ch tm chấn khoảng 150 km, nh m⠡y điện hạt nhn Fukushima Daiichi hứng chịu đợt sng thần cao 14–15 m⳩t, trn qua tường chắn sng chỉ cao vẻn vẹn 5,7 m೩t, nhấn bốn tổ my số 1 đến 4 chm sᬢu dưới nước 4–5 mt v hai tổ m頡y số 5 v 6 chm dưới nước 1–2 m଩t.[14]Ngay sau khi động đất xảy ra, ba l phản ứng số 1–3 đ tự động tắt nhanh, c⣲n ba l phản ứng số 4–6 đang được kiểm tra định kỳ nn kh⪴ng hoạt động.[15] Tuy nhin, ton bộ hệ thống cung cấp điện lần lượt bị t꠪ liệt[16] v hệ thống lm lạnh bị v࠴ hiệu ha, khiến cc thanh nhi㡪n liệu bị nng ln qu㪡 mức cho php, kể cả trong tm l颲 lẫn trong bể lm lạnh (dnh cho cࠡc thanh nhin liệu đ qua sử dụng).[17] Hậu quả l꣠ nhiều vụ nổ v hỏa hoạn xảy ra, lm hư hại cࠡc nh l phản ứng số 1–4, vಠ một phần cc thanh nhin liệu bị n᪳ng chảy.[18] Bụi phng xạ tung ra, gy 㢴 nhiễm nặng trn diện rộng,[19] đến mức Chnh phủ Nhật Bản y꭪u cầu người dn sống trong vng 30 km quanh nhⲠ my phải sơ tn[20] vᡠ quy định khu vực bn knh 20 km l᭠ vng cấm.[21] Căn cứ vo mức độ 頴 nhiễm phng xạ, chủ tịch Ủy ban Điều hnh Hạt nh㠢n Hoa Kỳ (Nuclear Regulatory Commission) Gregory Jaczko cho rằng khu vực sơ tn như vậy l quᠡ hẹp v phải nng bࢡn knh khng an to�n ln t nhất 80 km (khu vực cꭳ khoảng 1,9 triệu người sinh sống).[22]L phản ứng số 4 đang được bảo dưỡng nn kh⪴ng hoạt động v khng hề chứa nhiപn liệu hạt nhn.[23] 229 tấn nhin liệu (trong đ⪳ 35 tấn chưa qua sử dụng) được ngm trong bể lm lạnh, nằm trong c⠹ng ta nh.[24] Tuy nhi⠪n liệu hạt nhn ở trạng thi bảo quản tĩnh, lẽ ra phải tương đối an to⡠n, nhưng khoảng 6h00 ngy 15/3 đ xảy ra một vụ nổ, khoࣩt trn tường nh hai lỗ rộng khoảng 8 m꠩t vung v g䠢y thiệt hại nặng nề.[25] Điều ny cho thấy sự cố hạt nhn cࢳ thể xảy ra ngoi l phản ứng, tức lಠ khng phụ thuộc vo việc l䠲 phản ứng hạt nhn thuộc thế hệ no.Khi xảy ra sự cố, đội ngũ quản l⠽ v chuyn gia kỹ thuật tưởng chừng rất lણo luyện trở nn lng t꺺ng v bất lực. Họ dng m๡y bay v xe cứu hỏa để phun nước lm lạnh, nhưng kh࠴ng mấy tc dụng, v chỉ một lượng nhỏ rơi đᬺng chỗ cần đến. Rồi phải huy động cả những cỗ my bơm b t᪴ng khổng lồ từ Đức v Mỹ để bơm nước.[26]Lc đầu họ sử dụng nước ngọt, nhưng nguồn nước nຠy nhanh chng cạn kiệt, nn phải ngừng phun nước v㪠o l phản ứng số 1 lc 14h53 ng⺠y 12/3/2011. TEPCO gửi fax cho NISA vo hồi 15h18 để xin php d੹ng nước biển thay thế,[27] nhưng NISA lại khng chuyển ngay cho văn phng thủ tướng. Gần 3 tiếng sau (18h) thủ tướng Naoto Kan mới bắt đầu thảo luận với c䲡c bộ trưởng,[28] trong khi một vụ nổ kh hy-đr đ� xảy ra tại l số 1 vo l⠺c 15h36. Chnh phủ yu cầu tiến h�nh cc bước chuẩn bị, nhưng TEPCO lại nhầm hiểu đấy l hiệu lệnh bắt đầu triển khai, nᠪn cho phun nước biển từ 19h04. 21 pht sau, lnh đạo TEPCO ra lệnh dừng lại v꣬ pht hiện ra thủ tướng vẫn chưa ph chuẩn. Mặc d᪹ vậy, tri với lệnh của cấp trn, ᪴ng Masao Yoshida – lͣnh đạo nh my Fukushima Daiichi – vẫn tiếp tục cho phun nước biển vࡠo l phản ứng, trong khi TEPCO ra thng bⴡo l qu tr࡬nh phun nước đ bị gin đoạn 55 ph㡺t.[29] Sở dĩ họ phải lưỡng lự như vậy l v nước mặn sẽ lଠm hỏng cc thiết bị, hơn nữa khi muối kết tủa th cản trở quᬡ trnh lưu thng l촠m lạnh tiếp theo. Sau hai tuần, một lượng muối khổng lồ đọng lại trong cc l phản ứng. Richard Lahey – người phụ trᲡch nghin cứu giải php an toꡠn cho l phản ứng nước si khi General Electric lắp đặt chⴺng ở Fukushima Daiichi – ước lượng c khoảng 26 tấn muối kết tủa trong l phản ứng số 1, v㲠 khoảng gấp đi lượng ấy kết tủa trong l số 2 v䲠 3.[30]Kể di dng về diễn biến trಪn để thấy được bộ my quản l từ cơ sở tới trung ương ứng phέ thế no trước sự cố hạt nhn. Những quyết định liࢪn quan l v cഹng hệ trọng v c thể k೩o theo những hậu quả khủng khiếp, ảnh hưởng nặng nề đến hng triệu người, trong hng chục năm trời. Vࠬ vậy, chng vượt ra khỏi thẩm quyền của cc cấp cơ sở, bị đẩy lꡪn cấp trung ương, đến tay thủ tướng. D thủ tướng ti giỏi đến đ頢u th cũng khng đủ hiểu biết chuy촪n mn để đưa ra quyết định ngay lập tức, nn phải b䪠n bạc với cc bộ trưởng. Họ cũng khng khᴡ hơn nhiều, nn phải tham khảo kiến của c꽡c chuyn gia. Từ lc cơ sở gửi b꺡o co v xin chỉ thị, đến khi thủ tướng nhận được thᠴng tin, triệu tập cố vấn để bn bạc v ra được phࠡn quyết, th cũng phải mấy tiếng tri qua, nếu kh촴ng mất cả ngy. Nhưng sự cố hạt nhn diễn ra cực nhanh, khࢴng chờ đợi con người thực hiện xong ci quy trnh ra quyết định ấy. Trong trường hợp lᬲ phản ứng số 1 của nh my Fukushima Daiichi, từ lࡺc TEPCO gửi fax xin php dng nước biển để giảm nhiệt đến l鹺c xảy ra vụ nổ chỉ c 18 pht, trong khi phải sau 5 tiếng mới nhận được trả lời của thủ tướng v㺠 NISA.[31] Điều g sẽ xảy ra nếu người ta khng hiểu lầm lệnh của ch촭nh phủ, cho phun nước biển từ 19h04, v nếu lnh đạo nh࣠ my tun lệnh TEPCO dừng lại 55 phᢺt? Oi oăm thay, thiệt hại được hạn chế t nhiều nhờ cấp dưới h᭠nh động khng đng với lệnh cấp tr亪n. Cu hỏi mang tnh nguy⭪n tắc l: Liệu c bộ mೡy quản l no tr�n thế giới c khả năng phản ứng kịp thời v ch㠭nh xc đến mức đp ứng được diễn biến cực nhanh vᡠ v cng phức tạp của sự cố hạt nh乢n khng? Chắc l kh䠴ng!Ngy 12/4/2011 cơ quan gim sࡡt an ton hạt nhn NISA đࢣ phải nng đnh gi⡡ mức độ nghim trọng của khủng hoảng hạt nhn từ cấp 5 lꢪn cấp 7 theo thang bậc INES (International Nuclear Event Scale),[32] tức l mức cao nhất, trong qu khứ mới được dࡹng để đnh gi thảm họa Chernobyl.Tiến sỹ Hans-Josef Allelein, giᡡo sư về cng nghệ v an to䠠n của l phản ứng hạt nhn tại trường đại học danh tiếng RWTH Aachen (CHLB Đức),[33] đ⢡nh gi rằng người Nhật sẽ phải chiến đấu với hậu quả của thảm họa Fukushima t nhất 30 năm nữa cho đến khi ho᭠n ton kiếm sot được t࡬nh hnh, v khu vực xung quanh nh젠 my Fukushima Daiichi sẽ bị nhiễm bởi đồng vị phᴳng xạ Caesium-137 t nhất 200 đến 300 năm nữa.[34]Hậu quả nặng nề của thảm họa hạt nhn buộc người ta phải đặt c�u hỏi về trch nhiệm của TEPCO v cᠡc cơ quan quản l. Khng ai c� thể khẳng định cc my mᡳc bị TEPCO bỏ mặc suốt 11 năm qua c cn hoạt động tốt trước ng㲠y 11/3/2011 hay khng. Chỉ biết số liệu đo đạc cho thấy rằng c thể một số thiết bị then chốt đ䳣 bị hỏng ngay sau khi động đất, nghĩa l trước khi sng thần ập tới.[35] Vೠ sự t liệt của hệ thống cấp điện cng với hệ thống l깠m lạnh sau trận sng thần l một yếu tố then chốt dẫn đến thảm họa hạt nh㠢n. Điều khng thể chấp nhận l những người c䠳 trch nhiệm đ lᣠm ngơ trước nhiều cảnh bo, đến từ nhiều nguồn khc nhau. Vᡭ dụ: Năm 1990, NRC (Nuclear Regulatory Commission) – cơ quan quản l an ton hạt nh�n của Mỹ – đ từng cảnh bo rằng đối với c㡡c nh my điện nằm ở những vࡹng hay c động đất th khả năng c㬡c my pht điện dự trữ vᡠ hệ thống lm lạnh bị t liệt lઠ rất cao. NISA đ nhắc lại điều ny trong b㠡o co năm 2004.[36] Nhưng TEPCO đ bỏ ngoᣠi tai, để rồi bắt biết bao người phải gnh chịu tai họa khủng khiếp, khng gᴬ b đắp nổi.TEPCO đ phạm nhiều sai lầm, nhưng đ飳 khng phải l địa chỉ duy nhất đ䠡ng bị chỉ trch. Giới am hiểu khng thể h�i lng với cch xử l⡽ khủng hoảng của những người c trch nhiệm. Ủy ban An to㡠n Hạt nhn Nhật Bản (Japan’s Nuclear Safety Commission) đ kh⣴ng điều động một ai trong số 40 chuyn gia của họ đến hiện trường, mặc d kế hoạch quốc gia về đề ph깲ng thảm họa quy định phải lm như vậy.[37] Thủ tướng Naoto Kan trực tiếp chỉ đạo, nhưng điều đ kh೴ng chỉ đem lại tc dụng tốt cho cng việc cứu hộ. Sự hiện diện của ᴴng khiến lực lượng chuyn trch l꡺ng tng trong quyết định v do dự trong hꠠnh động. Do khng ai dm ngăn thủ tướng thực hiện chuyến thị s䡡t Fukushima bằng my bay trực thăng, để đảm bảo an ton cho ᠴng, người ta đ khng thể cho xả 㴡p vo một thời điểm sớm hơn v thuận lợi hơn.[38]Trong cuộc họp bࠡo ngy 10/5/2011, thủ tướng Naoto Kan thừa nhận: “Cng với Tokyo Electric Power Co, Ch๭nh phủ – tổ chức đ thc đẩy năng lượng hạt nh㺢n với tư cch chnh s᭡ch quốc gia – chịu trch nhiệm lớn về sự cố hạt nhn.” ᢔng tuyn bố sẽ khng lĩnh khoản lương 20.200 USD/th괡ng v khoản thưởng 24.600 USD mỗi năm 2 lần dnh cho thủ tướng cho đến khi giải quyết ổn thỏa cuộc khủng hoảng hạt nhࠢn.[39]Những điều kể trn khng li괪n quan đến my mc, kh᳴ng phụ thuộc vo tầm pht triển của cࡴng nghệ, m chỉ thể hiện những nhược điểm mun thuở của con người. Cho dഹ ở thế kỷ 20 hay 21, ở phương Đng hay phương Ty, dưới chế độ x䢣 hội chủ nghĩa hay tư bản chủ nghĩa, th đều khng thể tr촡nh được hon ton những hạn chế mang t࠭nh cố hữu thuộc về con người. V đấy l hiểm họa tiềm tࠠng, lun song hnh với điện hạt nh䠢n.Nhắc lại những chuyện ấy khng phải để hạ thấp nước Nhật v người Nhật. Ngược lại, sự ứng xử b䠬nh tĩnh, tnh kỷ luật v tinh thần tương trợ hiếm c� của người dn Nhật trong thảm họa vừa qua đ l⣠m hng tỉ tri tim trࡪn thế giới rung động v ngưỡng mộ. Mượn chuyện buồn của bạn chỉ để gip mຬnh trả lời một cu hỏi thiết thn: Với một nền khoa học– c⢴ng nghệ siu đẳng, với một đội ngũ chuyn gia tꪠi năng c nhiều kinh nghiệm v kỷ luật cao, với một bộ m㠡y lnh đạo–quản l gi㽠u lng tự trọng, vậy m Nhật Bản cũng kh⠴ng thể trnh được hết những hạn chế của yếu tố con người, để dẫn đến thảm họa hạt nhn, thế th᢬ ở đất Việt sẽ thế no?Nỗi trăn trở của người ĐứcLo ngại trước hiểm họa hạt nhn vࢠ hậu quả lu di đối với con người v⠠ mi trường, phong tro phản đối điện hạt nh䠢n ở Đức hnh thnh trong những năm 1970 v젠 được hưởng ứng rộng ri sau thảm họa Chernobyl 1986.Năm 2002 chnh phủ li㭪n minh giữa Đảng X hội dn chủ Đức (SPD) v㢠 Đảng Xanh (Gruene) của thủ tướng Gerhard Schroeder đ sửa đổi Luật nguyn tử, mở đầu cho qu㪡 trnh rt khỏi năng lượng hạt nh캢n. Theo đ, khng được x㴢y dựng mới cc nh mᠡy điện hạt nhn thương mại, khống chế thời gian hoạt động của cc nh⡠ my điện hạt nhn đang tồn tại lᢠ 32 năm kể từ ngy khnh thࡠnh v lượng điện được sản xuất trong cc nhࡠ my hạt nhn của Đức kể từ 1/1/2000 khᢴng được vượt qu 2,62 triệu gigawatt-giờ. Đến cuối năm 2005, 2 trong số 20 nh mᠡy điện hạt nhn đ phải ngưng hoạt động vĩnh viễn.[40] Số c⣲n lại sẽ phải lần lượt đng cửa trước 2021–2022.[41]V sao ch㬭nh phủ Schroeder c thể đưa ra chnh s㭡ch “cực đoan” như vậy? V họ hiểu r rằng kh쵴ng tồn tại thứ cng nghệ điện hạt nhn c䢳 thể coi l an ton tuyệt đối. Cho đến nay loࠠi người vẫn bất lực, chưa tm nổi cu trả lời hợp l좽 cho vấn đề xử l chất thải hạt nhn. Trong một nước d�n chủ, kh c thể phớt lờ 㳽 nguyện bảo vệ mi trường v sự sống của h䠠ng chục triệu cng dn, để ch䢴n bừa chất thải hạt nhn ở đu đ⢳, như một số nước vẫn lm. Luật của Đức cho php tạm trữ c੡c thanh nhin liệu đ qua sử dụng trong hầm x꣢y cạnh nh my trong 40 năm, nhưng thời gian đࡳ tri nhanh như chớp mắt, m người ta vẫn chưa t䠬m ra cch xử l thỏa đὡng.Một trong những giải php được đề xuất l thiết lập cᠡc kho chứa chất thải phng xạ ở dưới cc mỏ muối đ㡣 khai thc. Trong thời gian 1965–1992 người ta đ thử nghiệm việc lưu trữ chất thải phᣳng xạ dưới mỏ Asse v đ đưa 46.930 m3 chất thải xuống s࣢u 975 mt dưới mặt đất. Thng 9/2008 c顡c bộ lin quan thỏa thuận sử dụng mỏ Asse lm kho chứa vĩnh viễn, nhưng đầu năm 2009 đꠣ phải từ bỏ định ấy sau khi pht hiện ra sự r� rỉ của dung dịch muối v nguy cơ sập mỏ.[42] Người ta dự định sẽ đưa lượng chất thải phng xạ kể tr೪n ra khỏi lng đất. Nhưng rồi sẽ chuyển chng đi đ⺢u? Sự kiện ấy khiến dư luận vốn đ lo ngại lại cng th㠪m lo ngại.Đại diện cho những lực lượng ủng hộ điện hạt nhn, chnh phủ của ba đảng Li⭪n minh Dn chủ Thin ch⪺a gio (CDU), Lin minh X᪣ hội Thin cha gi꺡o (CSU) v Đảng Dn chủ Tự do (FDP) do thủ tướng Angela Merkel đứng đầu đࢣ sửa lại Luật nguyn tử vo thꠡng 10/2010. Tuy vẫn khước từ việc xy dựng mới cc nh⡠ my điện hạt nhn, nhưng 7 nhᢠ my xy dựng trước năm 1980 được gia hạn hoạt động thᢪm 8 năm v 10 nh mࠡy mới hơn được gia hạn hoạt động thm 14 năm so với thời hạn quy định dưới thời của chnh phủ Schroeder.[43] V꭭ dụ: Nh my Neckarwestheim-2 khࡡnh thnh 1/1989 được ko d੠i thời gian hoạt động đến năm 2036.[44]Tất nhin, cc đảng đối lập phản đối, coi đꡳ l một bước đi giật li, c๲n cc đảng cầm quyền th vẫn kiᬪn định lập trường ủng hộ điện hạt nhn. Nhưng, chưa đầy 5 thng sau, chấn động của thảm họa Fukushima 3/2011 đ⡣ lm rung chuyển x hội Đức v࣠ tạo ra bước ngoặc trong chnh sch hạt nh�n của chnh phủ Merkel. Thừa nhận rằng “Fukushima đ thay đổi quan điểm của t�i về năng lượng hạt nhn”, thủ tướng Merkel đ đến với nhận thức mới l⣠ khng thể khống chế được nguy cơ hiểm họa của năng lượng hạt nhn.[45] Từ chỗ cho k䢩o di hơn gấp đi thời hạn tiếp tục hoạt động của cഡc nh my hiện cࡳ, b dự kiến sẽ rt nhanh khỏi năng lượng hạt nhຢn. Ngy 14/3/2011 thủ tướng yu cầu ngay lập tức phải kiểm tra an toઠn của tất cả 17 nh my điện hạt nhࡢn v yu cầu 7 nhઠ my cũ nhất phải tạm ngừng hoạt động 3 thng.[46]Ngᡠy 22/3/2011 thủ tướng Merkel lập ra Ủy ban Đạo đức (Ethikkommission) để xem xt cc kh顭a cạnh đạo đức v kỹ thuật của năng lượng hạt nhn, chuẩn bị một thỏa thuận xࢣ hội để rt khỏi năng lượng hạt nhn vꢠ đề xuất qu trnh chuyển đổi sang cᬡc năng lượng ti tạo.[47] Sau hơn 2 thng lᡠm việc, Ủy ban Đạo đức đ trao cho thủ tướng bản kiến nghị, trong đ đề xuất nước Đức r㳺t khỏi năng lượng hạt nhn trong vng 10 năm.[48] Ủy ban cho rằng khⲴng thể hạn chế được hậu quả của tai nạn hạt nhn, kể cả về khng gian, thời gian vⴠ phạm vi x hội; để trnh được c㡡c tai nạn như vậy th chỉ cn c첡ch l khng sử dụng điện hạt nhഢn.[49]Trong cuộc họp ko di đến qu頡 nửa đm chủ nhật 29/5/2011, lnh đạo của ba đảng tham gia li꣪n minh cầm quyền CDU, CSU v FDP đ đi đến thống nhất l࣠ CHLB Đức sẽ rt ra khỏi năng lượng hạt nhn vꢠo năm 2022. Cụ thể l ngừng ngay hoạt động của 8 nh mࠡy,[50] 9 nh my cࡲn lại sẽ phải lần lượt đng cửa trong thời gian từ 2015 đến 2021/2022.[51]L một ch㠭nh trị gia dy dạn kinh nghiệm, b Merkel biết r࠵ việc đảo ngược chnh sch hạt nh�n như vậy đồng nghĩa với cng nhận quan điểm của phe đối lập v phủ nhận lập trường m䠠 đảng của b vẫn theo đuổi. Điều đ sẽ tăng điểm cho đối phương, vốn đang l೪n như diều gặp gi, v gia tăng bất lợi cho đảng của b㠠, trong khi kỳ tổng tuyển cử đang đến gần.[52] Song với tư cch một nh khoa học đᠣ hoạt động trong lĩnh vực vật l v h�a học, từng nghin cứu những đề ti li꠪n quan đến cng nghệ hạt nhn,[53] Tiến sĩ Angela Merkel kh䢴ng thể nhắm mắt phủ nhận nguy cơ tiềm tng, lun rബnh rập của cc nh mᠡy điện hạt nhn. Lương tm th⢺c giục b đặt quyền lợi của dn tộc lࢪn trn quyền lợi đảng phi, coi trọng sự an toꡠn của ton dn hơn quyền lực vࢠ lợi ch c nh�n.Vậy l, chỉ 7 thng sau khi sửa Luật nguyࡪn tử để ko di thời gian hoạt động của c頡c nh my điện hạt nhࡢn đến tận năm 2036, chnh phủ lin minh của ba đảng CDU, CSU v� FDP đ hủy bỏ chnh s㭡ch của chnh mnh để quay trở lại với kế hoạch r�t ra khỏi điện hạt nhn trong thời gian 2021–2022, điều m ch⠭nh phủ tiền nhiệm của hai đảng SPD v Gruene đ thࣴng qua 9 năm về trước. Qu trnh phủ định của phủ định ấy kh᬴ng đơn thuần l những pha lật cnh ch࡭nh trị, m thể hiện sự trăn trở của x hội Đức trước c࣢u hỏi c nn tiếp tục sử dụng năng lượng hạt nh㪢n hay khng. Quyết định lần ny chắc sẽ rất bền vững v䠠 khng cn bị mang ra x䲩t lại, bởi v đ kh쳴ng phải l sự bột pht tức thời, mࡠ l kết quả của hng chục năm cࠢn nhắc kỹ lưỡng; đ khng phải l㴠 quyết định đơn phương, m được tất cả cc đảng tham gia Quốc hội Đức đồng thuận khi cࡹng ngộ ra chn l; đ⽳ khng phải l sản phẩm của tư duy ch䠭nh trị thuần ty, m được sinh ra bởi những tr꠭ tuệ khoa học, tại nơi m Albert Einstein hon thࠠnh L thuyết tương đối mở rộng (Berlin 1915) v Otto Hahn th�nh cng trong việc phn t䢡ch hạt nhn nguyn tử uranium (Berlin 1938).Tr⪴ng người lại ngẫm đến taL một quốc gia đang pht triển nhanh từ trạng thࡡi lạc hậu, Việt Nam lun đi năng lượng, đ䳲i hỏi cc nh hoạch định chᠭnh sch phải tm ra giải phᬡp đp ứng kịp thời. Điện hạt nhn lᢠ một phương n được nhiều người tnh đến. Điều đ᭳ khng c g䳬 l mới lạ, bởi lẽ đ cࣳ 441 l phản ứng đang được vận hnh tại 31 nước tr⠪n thế giới, với tổng cng suất 378.910 megawatt, chiếm khoảng 14% sản xuất điện năng.[54]Nhưng việc lựa chọn điện hạt nhn cũng kh䢴ng phải l hiển nhin, vબ c nhiều nước đ đến với điện hạt nh㣢n rồi quay lưng lại. Năm 1978, theo kết quả trưng cầu dn , ⽁o đ quyết định khng đưa v㴠o sử dụng nh my điện hạt nhࡢn Zwentendorf, mới xy dựng với gi khoảng 1 tỷ Euro, để rồi n⡳i khng với điện hạt nhn đến tận b䢢y giờ.[55] Năm 1980, Quốc hội Thụy Điển quyết định khng xy th䢪m nh my mới vࡠ hon thnh việc r࠺t khỏi điện hạt nhn vo năm 2010. Năm 1987, Italy quyết định đ⠳ng cửa cả 3 nh my điện hạt nhࡢn đang tồn tại (vo năm 1987 v 1990) vࠠ ngừng xy dựng mới. Năm 1999, Bỉ thng qua luật rⴺt khỏi năng lượng hạt nhn, theo đ sẽ phải đⳳng cửa tất cả 7 l phản ứng sau 40 năm hoạt động v kh⠴ng được xy mới. Ty Ban Nha cũng th⢴ng qua luật khng cho php x䩢y dựng nh my điện hạt nhࡢn mới...[56]Sau giai đoạn hồ hởi với điện hạt nhn cho đến thập kỷ 1970, tai nạn Three Mile Island 1979[57] v Chernobyl 1986[58] đ⠣ cảnh tỉnh dư luận. Nay, thảm họa Fukushima[59] lại cho thm một lời cảnh co. Tổ chức thăm dꡲ dư luận Gallup International Association[60] đ tiến hnh khảo s㠡t trn 47 nước v thu được kết quả: Sau sự cố Fukushima 3/2011, tỷ lệ ủng hộ điện hạt nhꠢn đ giảm từ 57 xuống 49%, trong khi tỷ lệ phản đối tăng từ 32 ln 43%. Ở Nhật Bản, tỷ lệ ủng hộ điện hạt nh㪢n giảm từ 62 xuống 39% v tỷ lệ phản đối tăng từ 28 ln 47%. Ở Đức, tỷ lệ ủng hộ giảm từ 34 xuống 26% vઠ tỷ lệ phản đối tăng từ 64 ln 72%.[61]R r굠ng, trả lời cu hỏi lựa chọn điện hạt nhn hay kh⢴ng hon ton kh࠴ng đơn giản. L một nước đi sau, Việt Nam c điều kiện học hỏi kinh nghiệm của cೡc nước đi trước để trnh những sai lầm m họ từng mắc phải. Song chỉ học được khi ᠽ thức được rằng mnh phải học v quyết t젢m học tập một cch nghim t᪺c.Trong số những người tham gia quyết định việc xy dựng nh m⠡y điện hạt nhn, c bao nhi⳪u người c được kiến thức cần thiết về vấn đề phức tạp v hệ trọng n㠠y? C bao nhiu người v㪬 tinh thần trch nhiệm m bỏ phiếu trắng, bởi trung thực thừa nhận rằng mᠬnh khng đủ hiểu biết để c thể lựa chọn giữa phiếu thuận v䳠 phiếu chống? Trong số 439 đại biểu c mặt tại phin họp Quốc hội s㪡ng 25/11/2009, c 382 người tn th㡠nh thng qua nghị quyết về chủ trương đầu tư dự n điện hạt nh䡢n Ninh Thuận, 39 người khng tn th䡠nh, v chỉ c 18 vị kh೴ng biểu quyết.[62]Su thng sau khi Quốc hội thᡴng qua chủ trương đầu tư, Nga đ được chọn lm đối t㠡c cung cấp cng nghệ cho nh m䠡y điện hạt nhn Ninh Thuận 1.[63] Thng 10/2010, Nhật Bản được chọn l⡠m đối tc để xy dựng nhᢠ my điện hạt nhn Ninh Thuận 2.[64] Cả hai trường hợp đều khᢴng phải qua thủ tục đấu thầu quốc tế như thng lệ.[65]Một vấn đề v c䴹ng hệ trọng v phức tạp được quyết định nhanh chng vೠ dễ dng, như thể đ được an b࣠i từ trước.Để c được đồng thuận, người ta tuyn truyền l㪠 điện hạt nhn vừa rẻ, vừa an ton.[66] Kh⠴ng chỉ khẳng định về sự an ton của cc nhࡠ my điện hạt nhn sẽ được xᢢy dựng ở Việt Nam, ng Viện trưởng Viện Năng lượng Nguyn Tử Việt Nam Vương Hữu Tấn c䪲n đứng ra đảm bảo cả sự an ton của nh mࠡy điện hạt nhn ở Trung Quốc. Trước việc Trung Quốc khởi cng xⴢy dựng nh my điện hạt nhࡢn ở Fangchenggang (Phng Thnh Cảng – c⠡ch bin giới Việt Nam khoảng 45 km) vo ngꠠy 30/7/2010,[67] ng Tấn ni rằng “người d䳢n khng nn lo lắng”, v䪬 “phần lớn nh my điện hạt nhࡢn ngy nay sử dụng l phản ứng thế hệ II vಠ được xy dựng theo cc quy tr⡬nh an ton nghim ngặt nપn khả năng xảy ra sự cố l rất thấp... Trong trường hợp trục trặc xảy ra dẫn tới r rỉ phಳng xạ th chất phng xạ sẽ kh쳴ng thot ra khỏi phạm vi nh mᠡy. V thế, theo ng Tấn, khoảng c촡ch 60 km từ nh my tại Phࡲng Thnh Cảng tới Quảng Ninh khng gഢy nguy hiểm.”[68] Điều đng lưu lὠ vo thời điểm m ࠴ng Vương Hữu Tấn thuyết phục người Việt yn tm về nhꢠ my điện hạt nhn Phᢲng Thnh Cảng, được trang bị l phản ứng CPR-1000 (do Trung Quốc thiết kế vಠ chế tạo), th loại l n철y chưa hề được khai thc trn thực tế, v᪠ phải 2 thng sau (20/9/2010)[69] Trung Quốc mới bắt đầu vận hnh thương mại lᠲ phản ứng CPR-1000 đầu tin (ở tỉnh Quảng Đng).[70] Chưa đầy 8 th괡ng sau khi ng Tấn ni “khả năng xảy ra sự cố l䳠 rất thấp” v “chất phng xạ sẽ kh೴ng thot ra khỏi phạm vi nh mᠡy”, cho nn “tại Nhật Bản, c những nơi người d곢n sống cch nh mᠡy điện hạt nhn chừng 500 m”, th thảm họa Fukushima Daiichi ập tới. Bụi ph⬳ng xạ vượt hng nghn km, bay đến tận chଢu Mỹ.[71] nhiễm phԳng xạ nghim trọng đến mức chnh phủ y꭪u cầu hng trăm nghn người sống trong bଡn knh 30 km quanh nh m�y phải đi sơ tn.[72] Cch nhᡠ my 40 km, lng Iitate cũng chịu ᠴ nhiễm đến mức Greenpeace phải ku gọi 7.000 người dn nꢪn rời khỏi khu vực ny.[73]Tri lại với khẳng định của ࡴng Vương Hữu Tấn l “nếu c sự cố xảy ra th೬ tất cả cc chất phng xạ sẽ bị giam h᳣m trong nh l phản ứng kh಴ng pht tn ra bᡪn ngoi”,[74] cc chuyࡪn gia của nh my Fukushima Daiichi khࡴng tm mọi cch để giam h졣m cc chất phng xạ, m᳠ cn cố cho ch⽺ng thot bớt ra ngoi, chấp nhận ᠴ nhiễm phng xạ ở mức độ nhất định để trnh những vụ nổ nguy hiểm gấp bội.[75] Chủ động xả 㡡p ra ngoi (controlled venting) khi p suất bࡪn trong vượt khỏi tầm kiểm sot l một giải phᠡp khng xa lạ đối với những người lm việc trong lĩnh vực điện hạt nh䠢n. Khi m p suất trong nhࡠ l phản ứng (containment) của tổ my số 1 l⡪n đến 840 kPa, hơn gấp đi so với mức được php tối đa l䩠 400 kPa,[76] th kh m쳠 tiếp tục kin định lập trường “giam hm”.Nếu quả thật họ tin l꣠ điện hạt nhn vừa rẻ, vừa an ton th⠬ sao khng “ưu tin” x䪢y dựng nh my giữa Hࡠ Nội để trang tr cho thủ đ, m� lại “nhường” cho Ninh Thuận? Nếu thiết lập một vnh đai biệt thự xung quanh nh mࠡy điện hạt nhn, dnh những người đ⠣ gp phần quyết định, th họ c㬳 đồng đến đ ở hay kh�ng? Đấy khng chỉ l ph䠩p thử lng trung thực, m c⠲n l một biện php thiết thực cࡳ thể gp phần hạn chế sự cố hạt nhn.Một cường quốc như CHLB Đức m㢠 khng tm ra được biện ph䬡p hữu hiệu để xử l chất thải hạt nhn. Một cường quốc như Nhật Bản m� bất lực trong việc đảm bảo an ton nh mࠡy điện nguyn tử. Vậy Việt Nam định xử l những vấn đề ấy thế n꽠o?Sao c thể nui ảo tưởng rằng người Nga v㴠 người Nhật sẽ xy dựng cho Việt Nam những nh m⠡y điện hạt nhn tuyệt đối an ton, trong khi ch⠭nh họ khng thể lm được điều đ䠳 trn tổ quốc mnh? Lưu ꬽ rằng 2 thảm họa hạt nhn lớn nhất lịch sử (Chernobyl v Fukushima) đều xảy ra ở Nga v⠠ Nhật Bản. Trong số 17 sự cố điện hạt nhn được coi l nghi⠪m trọng nhất của thế kỷ 20, c 4 vụ xảy ra ở Nga (Kyshtym 1958, tai nạn tầu ngầm 1961, Chernobyl 1986, Sosnovy Bor 1992) v 4 vụ ở Nhật Bản (Tsuruga 1981, Monju 1995, Tokaimura 1997, Tokaimura 1999).[77] Nếu t㠭nh cả thảm họa Fukushima 3/2011 th Nga v Nhật Bản chiếm đ젺ng 50% trong số 18 sự cố điện hạt nhn nghim trọng nhất, trong khi hai nước n⪠y chỉ chiếm 6,09% + 12,50% = 18,59% cng suất điện hạt nhn v䢠 7,26% + 12,47% = 19, 73% số nh my điện hạt nhࡢn của cả thế giới.[78] Đặc biệt, cả 4 sự cố nghim trọng mới nhất (1995, 1997, 1999, 2011) đều xảy ra ở Nhật Bản (chỉ trong vng 16 năm).Người Nhật thường d겠nh những thứ tốt nhất – nn đắt nhất – cho tiu dꪹng nội địa, v xuất khẩu những thứ rẻ hơn – n୪n khng tốt bằng – ra nước ngoi. C䠡i tốt nhất cn khng trⴡnh được thảm họa, th ci rẻ hơn xuất sang Việt Nam sẽ thế n졠o?Sau khi thảm họa Fukushima xảy ra, năm nước o, Đan Mạch, Hy Lạp, Irland v` Luxemburg đi ton bộ ch⠢u u rºt khỏi năng lượng hạt nhn;[79] Israel dừng kế hoạch xy dựng nh⢠ my điện hạt nhn đầu tiᢪn;[80] Nhật Bản xt lại kế hoạch xy dựng 14 nh颠 my điện hạt nhn[81] vᢠ đề xuất đng cửa một số nh m㠡y;[82] Trung Quốc ngưng cấp php xy dựng mới c颡c nh my điện hạt nhࡢn...[83] Ở Italy, sau khi 2 nh my điện hạt nhࡢn cuối cng phải dừng hoạt động vo th頡ng 7/1990, chnh phủ của thủ tướng Silvio Berlusconi lại thng qua luật cho ph�p xy dựng cc nh⡠ my điện hạt nhn mới vᢠo thng 7/2009,[84] nhưng rồi thảm họa Fukushima đ buộc chᣭnh phủ Berlusconi phải tuyn bố tạm dừng triển khai kế hoạch điện hạt nhn một năm[85] vꢠ tổ chức trưng cầu kiến ton d�n vo ngy 12/6/2011, với kết quả ࠡp đảo l gần 96% người tham gia bỏ phiếu phản đối điện hạt nhn.[86]Thay vࢬ cũng xem xt lại kế hoạch điện hạt nhn một c颡ch thận trọng như cc nước khc, chưa đầy một tuần kể từ khi thảm họa bắt đầu, trong l᡺c cc chuyn gia Nhật Bản c᪲n đang lng tng, chưa t꺬m ra lối thot, th người ta đᬣ tuyn bố ngay rằng Việt Nam vẫn sẽ tiến hnh xꠢy dựng cc nh mᠡy điện hạt nhn Ninh Thuận như dự kiến,[87] v khẳng định nh⠠ my điện hạt nhn Ninh Thuận sẽ an toᢠn,[88] thậm ch l an to�n nhất thế giới.[89]Chỉ ring thể hiện bất chấp ấy cũng cho thấy nguy cơ sự cố hạt nhn ở Việt Nam lớn đến chừng nꢠo.Khi để cho nạn rải đinh v ăn cắp nắp cống honh hࠠnh giữa thủ đ H Nội v䠠 Thnh phố Hồ Ch Minh th୬ c thể đảm bảo an ton điện hạt nh㠢n được hay khng? Khi thức tr佡ch nhiệm khng vượt qu nhiệm kỳ th䡬 c thể quyết định những vấn đề hệ trọng c hậu quả l㳢u di cho đất nước hay khng?Do hạn chế về trബnh độ v kinh nghiệm, do tập qun tࡹy tiện v thi quen lೠm ẩu, do hạn chế của b&#

Trn một mảnh đất cằn kh đầy nắng v괠 gi khan cuốn bụi tung m c㹡nh đồng kht nước,c một ng᳴i lng được nhiều người biết đến, trn đầy sức sống cho ta một nghịch cảnh kh࠳ tin so với tiết trời khổ hạnh v sự đy đọa của d࠲ng chảy lịch sử m người dn ở đࢢy phải chịu đựng. Thin nhin hꪩo tơi,uẩn khuất lịch sử chẳng đnh đổ nổi bn tay gang thᠩp vốn quen lao khổ của người dn. Điều ny tạo n⠪n một bản trường ca m ta c thể đặt tay trước ngực mೠ ni ln niềm tự h㪠o của mnh. Đấy l Palei Ram. Palei Ram l젠 vng đất sinh ra người thủ lĩnh Ja Thak Wa,lại l nơi xảy ra nhiều biến cố thời sự nhạy cảm gần đ頢y,lm phn nhࢡnh con mắt nhn nhận của mọi người. Anh X, một người Kinh ni, l쳠ng đ thường xuyn đ㪡nh nhau,bạo lực lắm phải khng? Cn cảnh s䲡t 113 th th với nhau l캠 c lần bị mấy thanh nin l㪠ng ny nho v࠴ đnh. Anh V, một sinh vin người Chăm khảng kh᪡i ni rằng,vng trời v㹹ng đất của họ, họ muốn lm g lଠ quyền của họ! Lng ny c࠲n xảy ra nhiều vụ x xt với l䡠ng người Kinh bn cạnh lm mất an ninh. Tại sao? Năm 1834,Ja Thak Wa nổi dậy, lꠣnh đạo nhn dn chống Minh Mạng để bảo vệ quyền tự trị của d⢢n tộc. Trong con mắt của Minh Mạng, Ja Thak Wa l kẻ phản động v dĩ nhiࠪn l c suy nghĩ kh೴ng tốt về người thủ lĩnh ny bởi c ai nghĩ tốt về kẻ th೹ của mnh đu? Ta kh좴ng nn dựa trn quan điểm đơn phương mꪠ gn cho cc nhᡢn vật lịch sử một suy xt nhn phẩm. Đ颣 đến lc chng ta cần cởi mở với nhau. Người Chăm b꺢y giờ khng đi lại nước,họ chỉ mong được b䲬nh đẳng để cng chung sống trn một quốc gia đa d骢n tộc. Điều ny khiến ta cần phải c cೡch nhn đng đắn về người anh h캹ng ny. M Viện,một vị tướng của Trung Quốc thời phong kiến l࣠ kẻ th đ giết Hai B飠 Trưng nhưng lại l vị anh hng đối với người Trung Quốc,được dựng thờ một tượng đ๠i,đy l một v⠭ dụ cho quan điểm đơn phương của cc pha đối cực. V᭬ vậy, người Chăm c quyền xem Ja Thak Wa l một vị anh h㠹ng dn tộc, khng phải lⴠ luận điểm cực đoan m chỉ nhằm tưởng nhớ đến tổ tin. Những tઠn vết trong qu khứ nhiều khi trỗi dậy chỉ bởi nguyn do đơn giản, l᪴i ko đng đảo nhiều người hiện diện v鴠o một đm đng xᴴ bồ. Cc thanh nin mỗi khi say xịn l᪠ thừa cơ xch mch từ một m�u thuẫn ring tư đổ dồn đng cục th고nh một động cơ xung đột, khng giải quyết mềm dẻo dễ lm nứt rạn t䠬nh đon kết giữa hai dn tộc anh em. Quࢡ khứ ta khng thay đổi được nhưng c thể l䳠m cho họ hiểu nhau, tn trọng nhau trn c䪡c mặt của đời sống, c như vậy mới xoa dịu sự hụt hẫng của giới trẻ hai dn tộc. Nh㢠 nước lun nu cao tư tưởng h䪲a hợp dn tộc thế nhưng vẫn chưa được thi dụng trn hiện thực trọn vẹn, vẫn c⪲n nhiều người coi rẻ người Dn tộc. Từ "dn tộc" vốn mang nghĩa chỉ một tộc người, chẳng biết tự bao giờ được hiểu theo nghĩa l⢠ người miền ni, hm ꠽ một tộc người lạc hậu. Người Chăm l một dn tộc ࢭt người sống ở đồng bằng chứ khng phải l một tộc người được hiểu theo ngữ nghĩa của từ "D䠢n tộc". Đời sống bấp bnh, lao động mệt mỏi cũng đc cục t꺢m l bất ha. Người Chăm hiện nay,đa số vẫn l�m ruộng lm rẫy, trong khi đ thời tiết v೹ng đất ny lại t mưa, nắng hạn. Nhୠ nước c kế hoạch thu hồi đất đai của người dn. L㢠m nng m kh䠴ng c đất th trồng trọt ở đ㬢u đy? Họ đnh đến nơi đất lạ l⠠m cng nhn tại Đồng Nai. Tại khu c䢴ng nghiệp ny, c nhiều người Palei Ram tạm cư lೠm cng nhn. L䢠m cng nhn cũng mang lại thu nhập nhưng đằng sau sự hiện hữu của đồng tiền l䢠 cả một vấn đề lớn pht sinh. Cc thiếu nữ đi lᡠm,thiếu kiến thức về tnh yu,h쪴n nhn bị vng xoⲡy x hội ht v㺠o lỗ đen,bị lừa gạt về tnh yu. Bản sắc văn h쪳a dn tộc cũng khng cⴲn đất để cư ngụ. Nguyn nhn đời sống kinh tế lꢠm người dn oi bức,lm lay lung niềm tin,tạo điều kiện cho c⠡c thế lực phản khng xuyn tạc. Muốn l᪠m tan cục oi bức tm l n⭠y,phải giải quyết tận gốc. Hằng năm,Nh nước tốn chi ph khổng lồ cho c୴ng tc quốc phng nhưng lại khᲴng đặt trọng tm cho việc đầu tư cải thiện đời sống x hội trong khi đấy mới l⣠ rễ nguồn của tm l bất m⭣n,cơ sở cho thế lực chống đối lợi dụng. Giải quyết một việc phải đi từ gốc rễ, nhổ cỏ th phải lm đứt rễ chứ sao lại chỉ cắt đứt th젢n? Sự ha hợp của hai dn tộc chỉ c⢳ thể đảm bảo khi vứt xa tm l㢭 bất bnh v d젠nh đất cho sự thăng hoa của lng quy thuận. Muốn quy thuận th phải dọc theo nhu cầu,⬽ nguyện của người dn. Quan tm cho d⢢n l l tưởng của Đảng. Sự đối lập của l୲ng quy thuận ở đy,chỉ nhằm cải thiện cho đời sống,họ khng hề cⴳ một toan tnh chnh trị n�o. Người dn c quyền bⳠn ci khi c điều bất đồng,đ㳳 l tư tưởng cơ bản cho một nền dn chủ. Người dࢢn bảo vệ quyền lợi chnh đng,kh�ng thể ni l tr㠡i php được. Thu nhận một quan điểm đng, phải hiểu được nguyẪn do xảy ra cc vụ đụng độ,đ cũng chỉ l᳠ phản ứng theo tự nhin,ta phải lm sao cho phản ứng nꠠy khng cản trợ m tiếp thụ đường lối của Nh䠠 nước. Muốn như vậy, Nh nước phải quan tm nhiều hơn,xem đࢢy như l một kha cạnh của quốc ph୲ng bởi sự bất đồng l nguyn do tạo nપn tm l bất h⭲a,tm l bất h⭲a sẽ dẫn họ vo con đường sai lệch. Hiểu được nguyện của người dརn,c tư tưởng đng, ta thấy c㺡i "dữ" của lng Palei Ram cũng chỉ l một điều th࠴ng thường,ta cng yu mến Palei Ram hơn. Muốn Palei Ram kh઴ng thể hiện bản tnh ny th� phải c chnh s㭡ch t nhất l kh�ng đi ngược với nguyện của họ. Nh nước c� đề ra chnh sch quan t�m nhưng cần phải đưa chng ra hiện thực để tư tưởng v hiện thức mất đi khoảng cꠡch,thực hiện tốt đại đon kết dn tộc.

Một "thế giới" nhỏ bé người Chăm ở An Giang đã có mấy trăm năm tồn tại. Cộng đồng cư dân này sống rải rác ở huyện Châu Phú, An Phú và thị xã Tân Châu. Họ sống hòa đồng với những dân tộc khác, nhưng vẫn giữ gìn một bản sắc rất riêng. Nhờ vào ý thức cội nguồn sâu thẳm, cùng với giáo luật làm nền tảng, những cộng đồng Chăm tại đây thực sự là một "thế giới" đầy bí ẩn. Bài 1: Bí ẩn những “thế giới” bé nhỏ Trên đường từ Tân Châu sang Châu Đốc, trước khúc quanh dẫn lên chiếc cầu sắt bắt ngang con kinh Vĩnh An thuộc ấp Phũm Soài, xã Châu Phong, bất ngờ chúng tôi nhìn thấy trên ban công nhà sàn một cô gái Chăm đang ngồi thêu đan. Kín đáo trong bộ trang phục màu xám, chỉ hiện ra một phần gương mặt dưới chiếc khăn trùm, nhưng đó là gương mặt đẹp đến sững sờ. Một vẻ đẹp sâu thẳm, thánh thiện, chỉ thấy trong các tác phẩm hội họa về các thánh nữ. Tích tắc dừng xe ấy trở thành ấn tượng không phai về các xóm Chăm ở đầu nguồn Cửu Long mà chúng tôi có dịp lướt qua trong chuyến đi đầu năm 2010 này, dọc các cù lao nằm giữa sông Tiền và sông Hậu thuộc tỉnh An Giang. Bangsa – cội nguồn Một cô gái Chăm ở xóm Lama, Vĩnh Trường trong một lễ đặt tên. Đám đặt tên, cưới hỏi, người Chăm có ăn uống, nhưng nói họ ăn nhậu như một số phương tiện truyền thông là họ tức giận, vì rượu, bia bị giáo luật cấm uống. Chúng tôi đã biết gì về những người Chăm anh em sống bên mình đã mấy trăm năm ở đầu nguồn Cửu Long này? Chỉ là con số không. Tìm hỏi vài người quan tâm đến lịch sử vùng đất An Giang, đang sống tại An Giang, hóa ra họ cũng không khác gì. Ám ảnh ấy khiến chúng tôi cố công tìm hiểu để quyết một lần sẽ trở lại với những xóm Chăm An Giang. Trong tiếng Chăm, Bangsa có nghĩa là cội nguồn. Bangsa Chamba là cội nguồn Champa, đó cũng là tên cuốn sách của hai đồng tác giả, mà chúng tôi may mắn gặp được ngay sau chuyến về từ đất cù lao. Hai tác giả, ông Dohamide và Dorohiêm là hai anh em ruột cùng sinh ra, lớn lên ở làng Koh Taboong, ấp Khánh Mỹ, xã Khánh Hòa thuộc huyện Châu Phú, tỉnh An Giang ngày nay. Chúng tôi đã tìm về tận đây, nhưng tiếc thay tất cả những người ruột thịt của hai ông hiện không ai còn sinh sống nơi này. Nhiều tài liệu phổ biến hiện hành vẫn viết rằng, người Chăm An Giang có nguồn gốc từ Bình Thuận, Ninh Thuận di cư vào. Sự thật họ có cùng cội nguồn, tổ tiên họ cùng một dân tộc, là con dân của vương quốc có lịch sử từ vài ngàn năm trước đến thế kỷ 17, hùng cứ dọc dải đất miền Trung của Việt Nam ngày nay. Nhưng người Chăm hiện định cư ở đầu nguồn Cửu Long lại có nguồn gốc từ Campuchia di cư sang, cách nay chỉ vài trăm năm. Vì sao họ di cư, chính xác vào thời điểm nào? Cả sách Bangsa Champa cũng chưa tìm được tài liệu để minh định. Chỉ biết, bể dâu thế cuộc trong quá khứ còn để lại một thực tế: cộng đồng người Chăm hiện sống trên 10 quốc gia thì ở Campuchia là đông nhất, hơn 317.000 người. Trong khi ở Việt Nam, con số này là 133.000. Khi cuộc tiếp xúc đã trở nên cởi mở thân tình, ông quản tự của thánh đường ở ấp Hà Bao 2, xã Đa Phước, huyện An Phú bất ngờ cho chúng tôi một thông tin: theo lời ông bà kể lại thì tổ tiên ông đã theo nhà Nguyễn từ Phnom Penh, Campuchia di cư về đây đã 300 năm. Nếu thông tin này chứng minh được, nghĩa là họ đã di cư trước cả thời Gia Long lên ngôi lập ra triều Nguyễn (1802). Thời các chúa Nguyễn, nước ta có 2 cuộc di binh lớn sang tận Phnom Penh để giúp triều đình Chân Lạp dẹp loạn và an trị: năm 1700 của đại binh Nguyễn Hữu Cảnh và năm 1755 của Nguyễn Cư Trinh. Sử cũ đều chép, cả hai cuộc bình định này đại quân Việt đều có thu nạp vào quân ngũ người Chăm sinh sống ở Campuchia. Và cả hai cuộc can thiệp này đều rút về nước bằng đường thủy xuôi dòng Mekong, lại tiếp tục đồn trú để giữ yên biên ải trên vùng cù lao đầu nguồn Cửu Long. Nếu chứng minh được con số trên dưới 300 năm, thì có thể lắm, đó là cuộc di binh của Lễ thành hầu Nguyễn Hữu Cảnh. Một “thế giới” để ngỏ Gặp chúng tôi trước chuyến đi, nhà thơ Lê Thanh My, người nhiều năm làm trưởng phân hội văn nghệ Châu Đốc, cho biết: mới tháng trước, có vài bạn văn từ Vĩnh Long sang muốn tiếp cận để tìm hiểu các làng Chăm. Nhưng khi cái hội lang thang này dừng lại trước một thánh đường, một bến nước, một ngôi nhà sàn cổ… để chụp hình, nhìn ngắm là liền có mấy thanh niên Chăm đến dò hỏi có vẻ không thân thiện. Hóa ra sự e ngại của chị My và lo lắng của chúng tôi là chẳng cần thiết. Không kể người trẻ, ngay những người già là chức sắc trong giáo hội đều rất cởi mở khi chúng tôi tiếp xúc. Giáo cả xóm Chăm Koh Taboong, Vĩnh Hòa, cũng là giáo cả của toàn giáo hội Islam An Giang, dù đã ngoài 80, đã qua một lần tai biến tuần hoàn não, vẫn ân cần tiếp chuyện chúng tôi gần cả buổi chiều, tỉ mỉ diễn giải tất cả mọi điều mà chúng tôi cần biết. Ở thánh đường Rohmah, Lama, Vĩnh Trường, hơn 50 đàn ông cả già trẻ ngồi tụ tập trước giờ lễ trưa để giải thích cho chúng tôi từ lễ tục, giới răn của đạo cho đến nếp sống sinh hoạt ngoài đời. Sau khi kết thúc lễ, ông Mohamach Thost còn mời tiếp chúng tôi về nhà để trò chuyện. Cộng đồng người Chăm An Giang quả thật bé nhỏ, chỉ trên dưới 12.000 người sống phân tán thành từng xóm trên hai huyện An Phú, Châu Phú và thị xã Tân Châu. Xóm Chăm luôn nối liền với các xóm Việt trên một trục lộ, hay một bờ kinh mà người qua đường rất khó phân định. Họ sống trên nhà sàn. Nhưng người Việt ở đây cũng sống trên nhà sàn, vì đất này hàng năm có 4 - 5 tháng ngập lũ. Thoạt trông, chẳng khác gì nhau, nhưng bên trong là hai thế giới khác biệt. Đi qua xóm Chăm không thấy phụ nữ trên đường, đàn ông cũng thảng hoặc, chỉ có trẻ con đi học. Lễ hội, tiệc cưới, tiệc vui người Chăm vẫn có mặt người Việt. Ngược lại, họ không dự tiệc tùng của người Việt, không vào quán ăn, quán giải khát của người Việt, không mua thực phẩm ở chợ Việt… Khác biệt một phần bắt nguồn từ giáo luật, phần khác là phản ứng bảo tồn bản sắc một cách tự nguyện xuất phát từ cội nguồn thẳm sâu. Xóm Chăm Lama, Vĩnh Trường được xem là cộng đồng Chăm lớn nhất An Giang với hơn 500 nóc nhà và trên dưới 2.200 con người, nhưng cũng chỉ kéo dài theo trục lộ chưa được một cây số. Nhiều xóm Chăm khác là cụm cư dân nhỏ chỉ vài trăm con người, thế mà mấy trăm năm qua họ vẫn không hề mất đi bản sắc văn hóa. Đó là cả một bí mật lớn lao mà loạt bài này không hề có tham vọng làm sáng tỏ, chỉ mong được kể lại đôi điều mà chúng tôi quan sát, tìm hiểu được.  Theo Vietbao (Theo: queviet.pl)

Ngày 28-12, Ban quản lý di tích và du lịch Mỹ Sơn (Duy Xuyên, Quảng Nam) đã công bố logo chính thức của Di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn. Logo có hai màu vàng, nâu (ảnh) lấy cảm hứng chủ đạo từ màu gạch Chăm rêu phong, hình tượng thần Siva cách điệu vốn làm nên điểm đặc sắc nhất trong văn hóa Chăm.   Tháng 7-2011, cuộc thi sáng tác logo cho Di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn được phát động; mẫu thiết kế logo Mỹ Sơn do tác giả Lê Quang Lợi (tỉnh Bình Dương) sáng tác đoạt giải nhất và được chọn làm logo chính thức cho Di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn.Cùng ngày, Ban quản lý di tích đã đưa vào khai thác hệ thống xe điện trung chuyển tại khu Di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn. Theo đó, có 3 xe 8 chỗ và 2 xe 6 chỗ, gắn liền với hệ thống nhà chờ, trạm điều hành và nạp năng lượng… được đưa vào hoạt động với mức phí là 15.000 đồng/người đối với khách quốc tế; 10.000 đồng/người đối với khách trong nước. Kinh phí đầu tư hệ thống xe điện trung chuyển này là 1,03 tỷ đồng.   Theo S

tộc người Raglai có một hệ thống nghi lễ rất phong phú và đa dạng. Nó phản ánh cảnh quan, môi trường sống và cuộc sống tâm linh của họ. Nói một cách khác, qua hệ thống nghi lễ người Raglai có thể giải thích về thế giới quan, vũ trụ quan, nhân sinh quan, về các hiện tượng tự nhiên, về nguồn gốc của tộc người và buôn làng của họ. (Trường hợp nghiên cứu ở xã Phước Hà, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận) (Ngaq yàk akoq thut urang Raglai di Biétnam) 1. Đặt vấn đề Dân tộc Raglai là một trong những dân tộc cư trú lâu đời ở vùng Nam Trung Bộ Việt Nam[1]. Theo tài liệu thống kê vào cuối năm 1995, dân số người Raglai có khoảng 85.000 người. Người Raglai thuộc loại hình nhân chủng Indonesia[2] có tiếng nói được xếp vào nhóm ngôn ngữ Chamic thuộc ngữ hệ Austronesian[3]. Họ tập trung sinh sống chủ yếu ở các tỉnh Ninh Thuận, Khánh Hòa, Bình Thuận và Lâm Đồng[4]. Trong đó, tỉnh Ninh Thuận là nơi tập trung sinh sống đông đảo nhất[5] với hơn 36.515 người và chiếm 50% dân số Raglai trên toàn quốc. Đây là cư dân bản địa đã từng sống lâu đời và có mối quan hệ mật thiết với các dân tộc anh em ở Việt Nam nói riêng và các dân tộc ở Đông Nam Á nói chung. Từ trước đến nay, việc nghiên cứu các tộc người thuộc ngữ hệ Mã Lai – Đa Đảo đã được nhiều người quan tâm từ lâu, đặc biệt từ cuối thế kỷ 19 đến nay, việc nghiên cứu về tộc người Raglai ngày càng được quan tâm nhiều nhiều hơn. Sự quan tâm ấy không phải do số lượng tộc người đông đúc, cũng không phải do các nhóm cư dân Raglai ngày nay đang sinh tự ở những khu vực có vai trò đặc thù trên bình diện kinh tế, văn hóa và xã hội; mà sự quan tâm ấy được đặc biệt chú ý là do vai trò của tộc người có mối quan hệ mật thiết với tộc người Chăm ở đồng bằng duyên hải, trong quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa để hình thành khối cộng đồng đa tộc người và nền văn hóa của Việt Nam. Các công trình nghiên cứu chuyên khảo đã công bố trên các tạp chí và ấn hành thành sách có giá trị về mặt khoa học cũng như trong thực tiễn. Cụ thể như : “Người Raglai ở Việt Nam” do Nguyễn Tuấn Triết biên soạn, xuất bản năm 1991; “Các dân tộc ít người ở Việt Nam – các tỉnh phía Nam” do Bế Viết Đẳng chủ biên, xuất bản năm 1984; “Văn hóa các dân tộc thiểu số ở Việt Nam” do Ngô Văn Lệ chủ biên, xuất bản năm 1997; “Bức tranh văn hóa các dân tộc Việt Nam” do Nguyễn Văn Huy chủ biên, xuất bản năm 1997; “Văn hóa và xã hội người Raglai ở Việt Nam” do Phan Xuân Biên chủ biên, xuất bản vào năm 1998 v.v… Từ sau giải phóng đến nay, trong quá trình đổi mới và phát triển xây dựng đất nước, những biến đổi về kinh tế - xã hội đã làm cho yếu tố văn hóa truyền thống, đặc biệt là hệ thống nghi lễ truyền đang mất dần đi. Điều này đã tác động không nhỏ đến cuộc sống mới của các dân tộc trong tương lai. Trong đó, nghi lễ cầu mưa là một trong những nghi lễ quan trọng nhất của người Raglai mà chúng tôi dành thực hiện bộ phim cộng đồng. Bộ phim này được tiến hành tại xã Phước Hà, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận. Chúng tôi hy vọng việc khảo sát nghiên cứu này có thể đáp ứng phần nào nhu cầu tâm linh, kinh tế, và xã hội hiện nay đang đòi hỏi. Trước hết, là giúp cho việc định hướng sự phát triển kinh tế, văn hóa, và an sinh xã hội của tộc người Raglai phát triển nhanh chóng về mọi mặt, thực hiện sự bình đẳng và phát huy tiềm năng của tộc người. Đồng thời, giúp cho các tộc người hiểu rõ nhau hơn để tăng cường tình đoàn kết thống nhất giữa các tộc người anh em. 2. Lịch sử hình thành và tên gọi tộc người Ralgai Trước đây, địa bàn cư trú của tộc người Raglai chủ yếu tập trung ở vùng rừng núi và thung lũng ở độ cao trên dưới 500 m so với mặt nước biển. Do bối cảnh lịch sử thường xuyên xảy ra nhiều sự biến đổi, địa bàn khu vực cư trú của toàn bộ cộng đồng Raglai ngày nay không được đồng nhất mà thường mang tính đặc thù riêng cho từng khu vực địa phương khác nhau. Vì căn cứ vào điều kiện địa lý môi trường và xã hội, một số nhà nghiên cứu như V.Cobbey[6], J.L.Shrock[7], và L.Lee[8] đã chia tộc người Raglai làm hai nhóm Raglai Bắc và Raglai Nam. Nhóm Raglai Bắc cư trú tập trung chủ yếu ở khu vực phía Tây tỉnh Khánh Hòa và trãi dài xuống vùng núi phía Bắc tỉnh Ninh Thuận và Đông bắc tỉnh Lâm Đồng. Còn nhóm Raglai Nam phân bố dọc theo phía Đông bắc và Tây bắc tỉnh Ninh Thuận và kéo dài xuống phía Tây và Tây nam tỉnh Bình Thuận (giáp ranh phía Đông tỉnh Lâm Đồng). Với địa bàn cư trú như vậy, tộc người Raglai đã trở thành tộc người cư trú ở vùng đệm tiếp giáp với tộc người Êđê ở phía Bắc; tộc người Churu ở phía Tây; tộc người K’ho ở phía Tây Nam; và tộc người Chăm ở phía Đông. Do đó, nền văn hóa của tộc người Raglai chịu sự tác động bởi quá trình đan xen văn hóa với các tộc người Êđê, Churu, K’ho và Chăm. Mặc dù vậy, tộc người Raglai vẫn lưu giữ được những sắc thái văn hóa truyền thống của tộc người mình. Raglai là tên gọi của tộc người đã được chính thức đưa vào danh mục các thành phần dân tộc Việt Nam do Tổng Cục Thống Kê của nước Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam công bố vào ngày 2 tháng 3 năm 1978. Nhưng trong quá trình khảo sát nghiên cứu điền dã thực tế tại xã Phước Hà, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận; chúng tôi nhận thấy rằng đa số người Raglai thường tự xưng là Cam cek (người Chăm ở miền núi), cho nên không ít các nhà nghiên cứu thường hay giải thích tộc danh của người Raglai vốn có nguồn gốc từ ngôn ngữ Malayo-Polynesian do tộc người khác gọi họ với ý nghĩa là “urang Raglai” hay “Orang glai” (có nghĩa là “người rừng”; urang hay orang = người, Raglai hay Glai = rừng). Để giải thích thêm điều này nhiều nhà nghiên cứu đang có khuynh hướng tìm kiếm nguồn gốc tộc người Raglai qua mối liên hệ tộc người trong thành phần cư dân của vương quốc Champa cổ đại. Những mối liên hệ này được biểu hiện thông qua văn học truyền miệng, trong các thư tịch cổ, và một số lễ nghi liên quan đến việc thờ cúng tổ tiên, vua-thần của tộc người Raglai, tộc người Chăm và tộc người Churu v.v… Mặc dù, tộc người Raglai là tộc người bản địa sinh tụ ở khu vực này lâu đời, nhưng do bối cảnh lịch sử diễn biến phức tạp trong suốt thời kỳ chiến tranh đã ảnh hưởng rất lớn đến việc ổn định của một Palei (làng). Trước năm 1975, tộc người Raglai tập trung sinh sống chủ yếu ở khu vực giáp ranh với tỉnh Khánh Hòa và tỉnh Ninh Thuận. Trong thời kỳ này thuộc tổng Trà Dương, phủ Ninh Thuận, tỉnh Bình Thuận[9], gồm bốn palei : Palei Njak, Palei La-a, Palei Ra-On, Palei Tah No. Đến năm 1959, do chính sách dồn dân lập ấp, bốn Palei dồn về tập trung ở khu vực Ma Nới, huyện Ninh Phước, Quận Ninh Thuận, tỉnh Bình Thuận. Sau ngày 30 tháng 4 năm 1975, do chính sách định canh cho những tộc người du canh – du cư, trung tâm xã Phước Hà được thành lập và di cư một phần tộc người Raglai đến định cư, nhưng ban đầu chính quyền gặp rất nhiều khó khăn; vì một số palei Raglai vẫn định cư tại chỗ cũ (cách nơi cư trú hiện nay khoảng 60 km). Đến năm 1976, toàn bộ Palei Raglai này đến định cư ở trung xã Phước Hà dọc lưu vực kraong Tak Njat (Sông Tân Giang). Toàn bộ đất đai do Nhà nước cung cấp và hướng dẫn làm ruộng nước do Sở Nông Nghiệp và Phát Triển Nông Thôn tỉnh Thuận Hải (hiện nay bao gồm tỉnh Ninh Thuận và tỉnh Bình Thuận) đảm trách về phần kỹ thuật. Khi định cư chưa được bao lâu, vào năm 1978 đã xảy ra một trận dịch bệnh gây nhiều tử vong, nên một số Palei buộc phải dời về nơi ở cũ để tránh bệnh dịch. Đến năm 1980, chính quyền buộc phải di dời một số Palei Raglai tránh dịch bệnh về định cư ở nơi mới gần kraong Tak Njat (sông Tân Giang). Đến những năm cuối của thập niên 90 của thế kỷ XX, Nhà nước đầu tư xây dựng hệ thống Hồ Tân Giang nhằm điều tiết hệ thống tưới tiêu cho cánh đồng khao khát được khoát trên mình thảm xanh của đồng lúa. Đồng thời, khuyến khích cộng đồng tộc người Raglai định cư lâu dài và khai thác trên cánh đồng màu mỡ này. 3. Tiến trình của lễ hội cầu mưa của người Raglai: Các hình thái tín ngưỡng chủ yếu chi phối đời sống tinh thần, phong tục tập quán của tộc người Raglai là tín ngưỡng vạn vật hữu linh, tín ngưỡng trong nông nghiệp và saman giáo. Trước hết, đó là sự tin tưởng rằng con người và các loài động vật đều có linh hồn, rằng con sông, con suối, ngọn núi và các khu rừng đều có các thần linh ngự trị. Còn những cây cao bóng cả như cây đa, cây bồ đề là nơi trú ngụ của ma quỷ… và trong quan niệm của họ, một số loài cây cũng có linh hồn như con người như trường hợp cây lúa và liên quan đến nó là một hệ thống các lễ nghi nông nghiệp. Trong khi thực hiện những hình thức tín ngưỡng, đặc biệt là khi đau bệnh, phải cầu xin và hiến tế, tộc người Raglai đều phải mời thầy saman (Pajau) làm lễ, cũng như tuân thủ một số kiêng kỵ vốn đã hình thành từ trước. Do tộc người Raglai theo tín ngưỡng đa thần – tin tưởng vào các thế lực siêu nhiên có khả năng gây tai họa cho con người, thông qua nghi lễ cầu mưa và thực hiện những kiêng kỵ nhằm tránh xúc phạm đến các thế lực siêu nhiên ấy. Chính những điều này đã hình thành một tầng lớp Saman giáo ở tộc người Raglai được gọi là Pajau[10]. Phần lớn các Pajau là nam giới. Nhưng đồ vật hành lễ thường bao gồm : một cái giỏ grun trong đó đựng talei adut (lục lạc) gồm ba sợi dây cột lại, phía trước cột sáu cái chuông nhỏ và dải vải đỏ, hai cái kiềng đồng, một cái cawan (chén đất), một cái patil (chén bằng đồng), một karak mâta (cà rá Chăm) với hình sao sáu cánh (có thể là tượng trưng cho mặt trời) và một cái quạt để rung rung khi trạng thái nhập đồng. Nghi lễ cầu mưa là một dạng thức văn hóa khá đặc sắc của cư dân nông nghiệp lúa rẫy. Trước những khó khăn, những tai nạn thường xảy ra trong đời sống như trên rẫy cũng như lúc hành nghề ngoài rừng, người Raglai tự cảm thấy mình là một sinh linh rất bé nhỏ, yếu đuối, bơ vơ lạc lõng trong một vũ trụ bao la đầy hiểm nghèo mà sức người không thể chống chỏi nổi và cho rằng những khó khăn của đời sống, những vụ tử nạn nghề nghiệp cho đến những bệnh tật, chết chóc đều do người khuất mặt, qủy thần phá phách hoặc trừng phạt. Cứ đến tháng giêng của lịch Raglai, khi trời nắng khô hạn, cây cối mùa màng không đủ nước, người Raglai ở xã Phước Hà tiến hành nghi lễ cầu mưa. Với những nghi thức hết sức độc đáo. Nghi lễ cầu mưa được lưu truyền từ đời này tới đời khác, cho đến nay nghi lễ cầu mưa không chỉ là một sự kiện mang tính tín ngưỡng, mà còn là dịp để mọi người gặp gỡ và truyền dạy nhau những tri thức của cuộc sống. Trong quá trình khảo sát và thực hiện phim cộng đồng ở xã Phước Hà, chúng tôi thấy tộc người Raglai ở đây được chia làm hai cộng đồng văn hóa. Một cộng đồng văn hóa phụng sự Po Romé chủ yếu cư trú ở Palei La-A (thôn La A). Cộng đồng văn hóa này thực hiện nghi lễ cầu mưa vào ban ngày, thường tổ chức vào thứ bảy hoặc chủ nhật thượng tuần trang của tháng giêng Raglai lịch. Và một cộng đồng văn hóa thứ hai là phụng sự Po Inâ Nagar (Bà mẹ Xứ Sở hay còn gọi là Bà nữ thần quốc mẫu) cư trú ở các thôn còn lài của người Raglai bao gồm : Palei Njak (thông Giá), Palei Tà No (thôn Tà Nô), Palei Ra-On (thôn Ra Ôn) và Palei Birau (thôn Tân Hà). Đối với cộng đồng văn hóa này, nghi lễ cầu mưa được tiến hành 1 đêm và 1 ngày; nghi lễ này được tiến hành vào tối chủ nhật và thứ hai thượng tuần trang của tháng giêng Raglai lịch. Mục đích của nghi lễ cầu mưa: cầu cho mưa thuận gió hòa, sản vật trăm hoa trăm quả và con người mạnh khỏe; súc vật có nước uống và không bị dịch bệnh. 3.1. Đối với cộng đồng văn hóa Raglai phụng sự Po Rome: Ngày xưa, thấy trời nắng hạn, đất đai nức nẻ người Raglai làm lễ cầu mưa và bắt đầu một chu kỳ sản xuất của một năm mới. Nghi lễ cầu mưa của cộng đồng thường do Ông Pajau làm chủ lễ cùng với hai người trợ tế. Theo Ông Tạ Yên Mao kể lại rằng: “ngày xưa, người Raglai làm lễ cầu mưa ở dưới gốc cây lớn ở trên đầu nguồn nước. Do chiến tranh và quá trình di cư lập ấp ở đồng bằng xa nơi cư trú ngày xưa, nên họ chỉ làm nghi lễ cầu mưa ở trên một ngọn núi bên cạnh làng có tên gọi là Cek Tak Njak (núi Tân Giang) bên cạnh đập Tak Njak (đập Tân Giang)”. 3.1.1.Danak da-a yàk (Nghi thức mời các vị thần) Đầu tiên là những người dân phát quang dọn cây để chuẩn bị tiến hành nghi thức mời các vị thần. Để cho lễ cầu mưa thành công, không thể thiếu một thủ tục đầu tiên, đó là làm lễ xin các vị thần về ngự trị bàn tổ. Ông Pajau Tạ Yên Sem là một Ông Bóng cho biết : “nếu các vị thần không đồng ý cho tiến hành nghi lễ thì Ông Pajau cầu khấn thế nào cũng không có mưa”. Thủ tục xin khấn các vị thần bao gồm năm nãi chuối[11], một chai rượu, trầu cau, 1 trái dừa[12] và bánh trái[13]. Trước tiên, Ông Pajau thắp đèn cày và xông các lễ vật qua hương trầm, tượng trưng cho nghi thức tẩy uế các lễ vật cho thần, sau đó đặt chén nước trắng bên cạnh lễ vật và rót rượu khấn xin các vị thần về ngự trị bàn tổ. Sau đó Ông Pajau đổ chén rượu xuống đất xin phép mời các vị thần linh nghiệm và chứng giám cho nghi lễ cầu mưa. Các vị thần được mời lần lượt và lời khấn có đoạn như sau : …Hỡi thần sông, thần núi, thần mặt trời và thần mặt trăng, Hãy cho mưa để chúng con cày cấy, con cháu mạnh khỏe Trâu bò không bị dịch và có nước mà uống Chúng con là người trần mắt thịt Chúng con xin pháp lập bàn tổ Xin dâng lễ cho các vị thần Hỡi các vị nam thần anh linh Và các vị nữ thần cứu độ chúng sinh Xin hãy độ trì và phù hộ cho chúng con… - Mời Cei Kamao: …Hỡi Cei Kamao! Ngài đã về trời lâu ngày nay lại về với chúng con, Ngài ngự trị vùng rừng núi, Thần hóa phép thần thông hiện về Thần mặc áo bào về hưởng lễ với chúng con Chúng con là Yên Mao, Ra Lo và Yên Sem Thần hãy mang chúng con đến với thần cai quản nước trời Để chúng con khấn xin mưa và cuộc sống ấm no Cho con người mạnh khỏe và trâu bò không bị dịch bệnh… 3.1.2.Danak tuh aia tapai ngan matai manuk (Nghi thức tế ché rượu cần) Sau khi nghi thức mời các vị thần về ngự trị bàn tổ kết thúc là nghi thức tế rượu cần được bắt đầu. Nghi lễ do Ông Pajau (một người trợ tế) thực hiện. Trước khi thực hiện nghi thức tế ché rượu cần, Ông Pajau thường khấn vái những người thầy Bóng (Ông Pajau) đã khuất, nhằm xin sự hướng dẫn của tiền nhân. Lời khấn có đoạn như sau : …Chúng con không biết gọi tên tuổi như thế nào? Xin các thầy làm trước chúng con làm theo sau Chúng con xin phép các vị thần tiến hành nghi thức tế rượu cần… Trong nghi thức tế ché rượu cần, người Raglai tiến hành nghi thức khấn vái các thần linh nhằm đánh thức những sinh linh vũ trụ về chứng giám cuộc hiến tế. Lời khấn có đoạn như sau : …Hỡi các vị thần anh linh, Chúng con xin đội ché rượu cần lên núi Để làm nghi thức tế ché rượu cần Xin thần hãy làm trước, chúng con xin làm theo thần. Xin hãy phù hộ và độ trì cho chúng con Hãy ban cho chúng con niềm vui… 3.1.3.Danak ew yàk (Nghi thức cầu mưa) Đây là một nghi thức chính trong nghi lễ cầu mưa của người Raglai. Nghi thức này được bắt đầu dưới sự điều khiển chủ lễ của Ông Pajau. Ông Pajau vừa cầu khấn vừa rót rượu cần mời các vị thần về dự lễ. Các vị thần được mời tuần tự về dự lễ; các vị thần mời dự lễ là các vị thần có độ trì và phù hộ họ trong cuộc sống. Mỗi vị thần về dự lễ thì Ông Pajau tay cầm quạt rung rung và rót rượu cần mời trong tiếng cầu nguyện phù hộ độ trì sức khỏe, hạnh phúc và may mắn trong cuộc sống của dân làng. Lời cầu nguyện có đoạn như sau : …Hỡi thần núi, thần là thần cai quản rừng núi. Thần sinh ra cây cối và con người, Thần cho cây cối tốt tươi và con người nảy nở. Thần sinh ra cây cối và ruộng vườn tốt tươi, Những lúc chúng con ốm đau, Thần độ trì cho chúng con mạnh khỏe… - Mời Cei Kamao : …Hỡi Cei Kamao, thần xứ sở vĩ đại, Ngài cho trần gian cuộc sống. Chúng con tìm trầu cau trên rừng cao, Chúng con dâng lên cho thần về hưởng lễ… Sau khi nghi thức cầu mưa kết thúc là Ông Pajau tiến hành nghi thức bói toán. Nghi thức bói toán được thực hiện thông qua chân gà, cánh gà, chân và mỏ gà. Đây là một nghi thức bắt buộc, vì thông qua nghi thức này người dân mới biết được thần có độ trì và phù hộ cho họ hay không. Nếu cánh gà, chân gà khớp với nhau là điềm tốt, tức là các vị thần chấp thuận cuộc hiến tế; còn nếu cánh gà, chân gà không khớp với nhau là điều xấu, tức là các vị thần không chấp thuận cuộc hiến tế đó. Hậu quả là con người sẽ bị ốm đâu, súc vật và cây cối sẽ bị dịch bệnh. 3.1.4.Danak rak danaok (Hạ bàn tổ) Khi nghi thức bói toán kết thúc là nghi thức hạ bàn tổ được bắt đầu. Nghi lễ này tạ ơn các thầy Pajau quá cố đã hướng dẫn các Ông Pajau thực hành nghi lễ cầu mưa thành công. Đồng thời những người phụ nữ đại diện dòng họ tổ chức nghi lễ cầu mưa mời các Ông Pajau chén rượu cần để bày tỏ lòng thành kính và xin hưởng những điều may mắn cho dòng họ và gia đình mình. Nghi lễ cầu mưa kết thúc bằng nghi thức đập chiêng ăn mừng để đón những cơn mưa đầu tiên của một năm mới, đồng thời cũng bắt đầu cho một chu kỳ sản xuất mới. Thông thường thì mưa đến chiều hôm đó hoặc khoảng 2 – 3 ngày sau đó là có mưa. 3.2. Đối với cộng đồng văn hóa Raglai phụng sự Po Ina Nagar: Có thể nói, tộc người Raglai có mối quan hệ khá chặt chẽ với tộc người Chăm. Mối quan hệ này được thể hiện thông qua lễ hội Katé[14] hàng năm được thực hiện trên các tháp Chăm, tộc người Raglai từ một số làng theo một truyền thống từ xa xưa về tham dự và họ cũng là một trong những thành viên quan trọng của cuộc tế lễ. Ở tỉnh Ninh Thuận, tộc người Chăm chia ra làm ba khu vực phụng sự đền tháp Chăm. Đó là khu vực phụng sự đền tháp Po Klaong Girai (phường Đô Vinh, Thành phố Phan Rang – Tháp Chàm), khu vực đền tháp Po Romé (xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước) và khu vực đền tháp Po Inâ Nagar (thôn Hữu Đức, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước). Mỗi khu vực này, hàng năm khi tiến hành lễ hội Katé đều có sự hiện diện của tộc người Raglai. Tại khu vực đền tháp Po Inâ Nagar (thôn Hữu Đức, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước) khi tiến hành Lễ hội Katé hàng năm đều có tộc người Raglai ở xã Phước Hà, huyện Ninh Phước về tham dự. Tại xã Phước Hà có năm Palei (năm thôn) người Raglai; trong đó có 4 Palei (thôn) phụng sự Po Inâ Nagar (Bà mẹ Xứ Sở hay còn gọi là Nữ thần quốc mẫu) là Palei Palei Njak (thôn Giá), Palei Tà Nô (thôn Tà Nô), Palei Ra-Ôn (thôn Ra Ôn) và Palei Biruw (thôn Tân Hà – đây là thôn mới được tách ra từ thôn Giá) có trách nhiệm đến dự tế lễ, chủ yếu là ba dòng họ Chamaléq, Patau Asah và Manan. - Dòng họ Chamaléq giữ y trang (khăn, xà rông, áo, quạt…) của nữ thần Po Inâ Nagar và chén bạc để rót rượu và nước trong nghi thức tế thần. Dòng họ này theo truyền thống mỗi năm đều mang lễ vật xuống thực hiện nghi thức tế thần một lần. - Dòng họ Patau Asah giữ Aciét[15] đựng lễ phục. Dòng họ này theo truyền thống 7 năm mới mang lễ phục xuống thực hiện nghi lễ tế thần một lần vào dịp lễ hội Katé. - Dòng họ Manan giữ những dụng cụ như ngoáy trầu, những trái cau và những con cá biển nhỏ bằng vàng của nữ thần Po Inâ Nagar. Theo truyền thống cứ 7 năm dòng họ này mang những lễ vật này xuống thực hiện nghi lễ tế thần tại đền thờ Po Inâ Nagar ở thôn Hữu Đức, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước. Nhưng những lễ vật đã bị cháy và mất trong những năm 1967 – 1968 bởi những trận càn của biệt kích Mỹ và lính Nam Triều Tiên. Cầu mưa là một trong những nghi lễ quan trọng của nhất của người Raglai. Nghi lễ cầu mưa này được tiến hành sau khi đã phát rẫy, đốt và dọn rẫy. Nghi lễ này được bắt đầu vào buổi tối chủ nhật của ngày thứ nhất, và được tiến hành tại nhà Ông Patau Asah Bôn. Sáng sớm thứ hai của ngày thứ hai, nghi lễ cầu mưa sẽ được tiến hành tiếp tục tại nhà Ông Chamaleq Thép. Theo truyền thống của người Raglai, tất cả những lễ nghi đều được tiến hành ở hai ngôi này[16]. 3.2.1.Danak raok khan aw trun (Nghi thức mời các vị thần về ngự trị) Xuất phát từ những tín ngưỡng vạn vật hữu linh, trong Aciét đựng lễ vật của nữ thần có vị thần ngự trị. Aciét đựng lễ vật này được treo ở cây đòn dông trong nhà, nghĩa là nơi cao nhất của mái nhà và những vấn đề kiêng kỵ đối với Aciét này cũng rất phức tạp. Do đó, khi bắt đầu nghi thức cầu mưa, Ông Pajrong bắt đầu xin phép lần lượt những người tham dự lễ. Nghi thức được bắt đầu từ chủ nhà là một người phụ nữ lớn tuổi nhất trong gia đình, sau đó là người chồng của chủ nhà, già làng và những người lớn tuổi trong dòng họ. Sau đó, Ông Pajrong rót rượu và xông hương trầm xin phép Po Inâ Nagar (Bà Mẹ Xứ Sở) rước Aciét đựng lễ vật của thần và lập bàn tổ & xin mời các vị thần về ngự trị. 3.2.2.Danak tuh aia tapai ngan matai manuk (Nghi thức tế ché rượu cần) Sau khi nghi thức mời các vị thần về ngự trị kết thúc thì nghi thức tế rượu cần được bắt đầu. Nghi thức này được diễn ra dưới sự điều khiển của chủ lễ Ông Pajrong. Lễ vật xin tế ché rượu cần bao gồm: một bát nước, một lư hương, trầu cau. Trong không khí trang nghiêm Ông Pajrong cầu lễ thần linh độ trì và phù hộ cho dân làng mạnh khỏe; đồng thời, cầu mưa để cho dân làng bắt đầu một chu kỳ sản xuất mới, cho mùa màng tốt tươi và trâu bò mạnh khỏe. Trước đây, nhà ở của người Raglai có một cột ở giữa nhà – là nơi cư trú của các vị thần, nên trẻ em không được nghịch phá làm kinh động đến thần, nhất là không được dùng cây đánh vào nó hay dùng dao, rựa chặt vào cột giữa. Theo quan niệm của người Raglai nơi đây chính là nơi đi lại, lên xuống của thần. Trên sàn nhà, xung quanh cột giữa, cũng là chỗ thiêng liêng nên trong các dịp lễ cúng tại nhà. Nhưng ngày nay, do nhà truyền thống không còn nữa, nên người Raglai thực hiện nghi lễ tế ché rượu cần và đặt ché rượu ở cạnh cửa chính ra vào với ngụ ý là mời thần về tham dư lễ. Nghi thức tế ché rượu cần được kết thúc bằng nghi thức cắt cổ gà[17]. 3.2.3.Danak ew yàk (Nghi thức cầu mưa) Cuộc sống người Raglai gắn bó với núi rừng, đồng thời gắn liền với các vị thần ngự trị ở đó. Mỗi làng có một địa vực cư trú nhất định và một khu rừng nơi đó họ làm rẫy, săn bắn thú rừng, có con sông hay ngọn suối để lấy nước cho sinh hoạt hàng ngày. Mối liên hệ mật thiết có tính chất sống còn đó khiến cho họ quan niệm rằng mỗi ngọn núi, cánh rừng, con sông, con suối đều có sự linh thiêng với sự ngự trị của thần núi, thần rừng, thần sông, thần suối v.v…Những vị thần này tuy không có một chân dung cụ thể, rõ rệt nhưng theo quan niệm của người Raglai thì khả năng trừng phạt hay giúp đỡ đối với họ thật là lớn lao. Nghi thức cầu mưa được điều khiển bởi chủ lễ Ông Pajrong. Nghi lễ này được bắt đầu bằng nghi thức đập chiêng thần 7 lần của Ông Pajrong trong tiếng hô theo của những người tham gia lễ. Khi nghi thức đập chiêng kết thúc thì Ông Pajrong vừa rót rượu mời các vị thần vừa cầu khấn xin các vị thần cho mưa thuận gió hòa, độ trì cho con người mạnh khỏe và vạn vật trăm hoa trăm quả, mùa màng tốt tươi. Các vị thần được mời tuần tự và khi mời xong mỗi một vị thần Ông Pajrong lấy chén rượu cần mời tuần tự những người tham gia lễ; bắt đầu từ người phụ nữ lớn tuổi, đến già làng và những người đàn ông lớn tuổi khác trong tiếng chiêng vang lên những bài “Rak aia” (cầu mưa) và bài “Baoh rabai” (cầu hạnh phúc). Ông Pajrong mời tuần tự các vị thần về dự lễ như: Po Ina Nagar, Po Rome, Po Klaong Girai, Po Sah…và cứ tuần tự mời các vị thần về hưởng lễ và cho đến kết thúc bằng nghi thức mời ông bà tổ tiên trong nhà hưởng lễ. Những người đã gìn giữ và lưu truyền cho con cháu đến ngày nay trong tiếng cầu nguyện sức khỏe, niềm vui và hạnh phúc trong cuộc sống. Khi kết thúc nghi lễ cầu mưa là nghi thức đập chiêng[18]. Họ thường đánh bài “Jraong Tiwan”, cộng đồng tộc người Raglai thường sử dụng giai điệu này trong các dịp lễ hội cộng đồng quan trọng của cộng đồng như: lễ ăn đầu lúa, nghi lễ cầu mưa, lễ bỏ mả…để bày tỏ niềm hân hoan và phấn khởi của mình. 3.2.4. Danak poh khan aw tagaok (Nghi thức hạn bàn tổ - tiễn các vị thần) Sau khi nghi thức cầu mưa kết thúc bằng nghi thức đập chiêng thì sáng sớm hôm sau (ngày thứ hai) Ông Pajrong và hai trợ tế (Ông Camnei) thực hiện nghi thức hạ bàn tổ - tiễn các vị thần. Lễ vật bao gồm : rượu cần, chuối, trứng, trầu cau…Nghi thức được bắt đầu bằng nghi thức Ông Pajrong rót rượu cần và cầu khấn phù hộ và độ trì cho mưa, cho con người sức khỏe, hạnh phúc và may mắn trong cuộc sống. Lời khấn có đoạn như:“…Hỡi thần! cầu thần cho hạt mưa xuống, để cái suối không còn khô, để người và mọi loài sống lại. Cầu mưa để người có nước trồng trọt, làm lúa có lúa, làm bắp có bắp. Thần là nữ thần của xứ sở, chỉ có thần là người ban nước, ban mưa xuống để chúng con trồng trọt và con vật có nước mà uống, xin thần hãy độ trì và phù hộ cho chúng con…” Nghi thức hạ bàn tổ - tiễn đưa vị thần có phần tạ ơn trời đất đã cho mưa thuận gió hòa. Có thể nói, nghi lễ cầu mưa là một dạng thức văn hóa phi vật thể khá đặc sắc của người Raglai ở xã Phước Hà, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận. Khi nghi thức hạ bàn tổ - tiễn đưa vị thần kết thúc là nghi thức đập chiêng bài “Rak aia” (cầu mưa) được vang lên và di chuyển từ nhà Ông Patau Asah Bôn sang nhà Ông Chamaléq Thép để tiếp tục nghi lễ cầu mưa. Nghi lễ cầu mưa ở nhà Ông Chamaléq Thép cũng tương tự như tối hôm trước. Tại sao lại có sự lập lại nghi thức cầu mưa ở hai ngôi nhà này? Người Raglai giải thích rằng: “Tối hôm trước là nghi thức cầu mưa tượng trưng cuộc hiến tế cho Po Ina Nagar Likei (Ông Xứ sở) hay cho Po Ina Nagar Amaik (Bà mẹ xứ sở) và nghi thức cầu mưa ban ngày (ngày thứ hai) là tượng trưng cuộc hiến tế cho Po Ina Nagar Kumei (Bà Xứ sở) hay Po Ina Nagar Anak (con Bà mẹ xứ sở)”. Theo chúng tôi, nghi lễ cầu mưa ban đêm là tượng trưng cho Âm và nghi lễ cầu mưa ban ngày là tượng trưng cho Dương. Vì tộc người Raglai là cư dân nông nghiệp, do đó, họ quan niệm giữa Âm và Dương luôn luôn gắn bó chặt chẽ, không tách rời nhau. Đây là sự biểu hiện của sự thống nhất và gắn bó giữa hai mặt Âm và Dương. Do đó, dùng thuật ngữ Po Ina Nagar kumei (Bà xứ sở - tượng trưng cho Âm) và Po Ina Nagar likei (Ông xứ sở - tượng trưng cho Dương) hay thuật ngữ Po Ina Nagar amaik (Bà mẹ xứ sở - tượng trưng cho Âm) và Po Ina Nagar anak (con bà mẹ xứ sở - tượng trưng cho Dương) là một cách gọi khác chỉ sự hòa hợp giữa Âm và Dương – Kumei/Likei (Cái/Đực) – Amaik/Anak (Mẹ/Con) – Malâm/Harei (Đêm/Ngày)... Mối quan hệ lưỡng hợp này thể hiện rất rõ nét trong sinh hoạt văn hóa tinh thần cũng như trong sinh hoạt văn hóa vật chất của hai nhóm cộng đồng Raglai phụng sự Po Romé (tượng trưng cho Dương) và Po Ina Nagar (tượng trưng cho Âm) ở xã Phước Hà, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận ngày nay. Qua những điều trình bày ở trên cho thấy rằng, tổ chức cộng đồng xã hội truyền thống của người Raglai là một tổ chức “nhị phân – lưỡng hợp”. Âm và Dương là hai mặt đối lập nhưng lại hợp nhất. Trong Dương có Âm, trong Âm có Dương. Âm – Dương kết hợp thống nhất để tồn tại và không thể tách rời nhau. Sự hợp nhất gắn bó với nhau là cơ sở để tồn tại của cộng đồng xã hội truyền thống của dân tộc Raglai từ xưa đến nay. 4. Vài dòng thay lời kết: Nghi lễ cầu mưa (ngaq yàk akoq thut) vào tháng giêng Raglai lịch hằng năm là một hoạt động văn hoá hết sức độc đáo, mang bản sắc riêng, và vốn rất hoang sơ của người Raglai ở xã Phước Hà. Nghi lễ này mang tính tín ngưỡng phồn thực khá phổ biến ở các cư dân nông nghiệp. Vào dịp tổ chức nghi lễ, hầu như mọi sinh hoạt của người Raglai đều hướng vào việc cầu mưa. Họ tâm nguyện, cầu khấn, ước ao những hạt mưa rơi xuống tưới tắm cho cánh đồng và rẫy ngày càng xanh tốt, cho dân bản được mùa, và đời đời no ấm. Có thể nói, tộc người Raglai có một hệ thống nghi lễ rất phong phú và đa dạng. Nó phản ánh cảnh quan, môi trường sống và cuộc sống tâm linh của họ. Nói một cách khác, qua hệ thống nghi lễ người Raglai có thể giải thích về thế giới quan, vũ trụ quan, nhân sinh quan, về các hiện tượng tự nhiên, về nguồn gốc của tộc người và buôn làng của họ. Cho đến nay, có thể nói ở trong cộng đồng tộc người Raglai vẫn lưu giữ một số tàn dư tín ngưỡng nguyên thủy. Mức độ có khác nhau tùy theo vùng cư trú, nhưng nhìn chung toàn bộ bức trang của hệ thống nghi lễ cầu mưa của người Raglai thì chúng ta có thể thấy được từ những dấu vết xa xưa của tín ngưỡng đa thần. Việc nghiên cứu hệ thống nghi lễ cầu mưa của người Raglai cho đến nay vẫn chỉ là bước đầu, cho nên bài báo cáo nhỏ này có thể còn nhiều khiếm khuyết. Do đó, theo chúng tôi cần phải có công trình nghiên cứu chuyên sâu hơn thì mới có những ý kiến xác đáng và những kết luận một cách chính xác có khoa học hầu có thể giúp cho Đảng và Nhà nước định ra chính sách phù hợp và thiết thực cho việc phát triển văn hóa, kinh tế và an sinh xã hội của người Raglai hiện nay cũng như trong tương lai. Tài liệu tham khảo: 1. Cobbey V., 1972. Some Northern Raglai beliefs about the supernatural, Southeast Asia, Vol.II, No.I, Winter, tr.125 – 129. 2. Graham Thurgood, 1999. From ancient Cham to modern dialects two thousand years of language contact and change, Oceanic linguistics special publication, No.28, University of Hawai’I Press, USA. 3. Nguyễn Quang Quyền, 1978. Các chủng tộc loài người, Nxb. Khoa học và Kỹ thuật. 4. Nguyễn Tuấn Triết, 19991. Người Raglai ở Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội. 5. Phan Văn Dốp, 1984. Dân tộc Raglai trong Các dân tộc ít người ở Việt Nam (các tỉnh phía Nam), Nxb. Khoa học Xã hội, tr. 266 – 275. 6. Phan Xuân Biên (chủ biên), Phan An, Phan Văn Dốp, Võ Công Nguyện, Nguyễn Văn Huệ, 1998. Văn hóa và xã hội người Raglai ở Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. 7. Shrock J.L.,1966. Minority groups in the Republic of Vietnam, Department of Army. 8. Thành Phần, 2000. Bước đầu tìm hiểu kỹ thuật làm giấy của người Raglai, Báo cáo tại Hội thảo khoa học về “Văn hóa và ngôn ngữ Raglai” TP. HCM. 9. Thành Phần, 2000b. Báo cáo kỹ thuật làm giấy của người Raglai và văn bản cổ Chăm ở tỉnh Ninh Thuận,Đại Học Quốc Gia TP. Hồ Chí Minh. 10.Vũ Đình Lợi, 1994. Gia đình và hôn nhân truyền thống ở các dân tộc Malayo-Polynesain - Trường Sơn – Tây Nguyên, Nxb. Khoa học Xã hội. [1]Phan Văn Dốp, 1984; tr. 266 – 275. [2] Nguyễn Quang Quyền, 1978. [3] Graham Thurgood, 1999. [4] Shrock J.L., 1966. [5] Phan Xuân Biên, 1998. [6] V.Cobbey, 1972; tr.125 – 129. [7] J.L. Shrock and others, 1966; tr.573 – 574. [8] L.Lee, 1972; tr. 26 – 52. [9] Ngô Đức Thọ, Nguyễn Văn Nguyên, Philipe Papin. Đồng Khánh Đ&#

TT - Chật vật xử lý chưa xong vụ bê bối thuốc nhiễm độc Chrom, Bắc Kinh nay lại phải đối phó với vụ “thuốc thịt người”, sau khi cảnh sát Hàn Quốc vừa bắt 21 nghi can buôn lậu cùng 11.000 viên thuốc dạng này vào Hàn Quốc.     Truyền hình SBS của Hàn Quốc đưa thông tin vụ bắt 21 nghi can mang “thuốc thịt người” tại sân bay Incheon - Ảnh: SBS   Chiếc vali có chứa “thuốc thịt người” bị phát hiện khi chạy qua máy quét ở sân bay quốc tế Incheon ngày 6-5-2012 - Ảnh: AP Ngày 6-5, Yonhap cho biết số lượng các vụ buôn lậu “thuốc thịt người” làm từ thi thể thai nhi đã tăng đáng kể từ tháng 8-2011 đến nay. Cục Hải quan Hàn Quốc đang thắt chặt các biện pháp thanh tra để triệt phá đường dây buôn bán loại thuốc ghê rợn này. Kể từ vụ buôn lậu “thuốc thịt người” bị vỡ lở hồi tháng 8-2011, hải quan Hàn Quốc đã ngăn chặn được 35 vụ buôn lậu thuốc làm từ thịt trẻ em tán bột có nguồn gốc từ Trung Quốc, tịch thu 17.451 viên được cất giấu trong hành lý của du khách hoặc chuyển qua đường bưu điện. Báo Korea Times cho biết số thuốc này do những người Hàn Quốc mang về từ khu vực đông bắc Trung Quốc. “Một số người để thuốc lẫn trong các loại bột thảo mộc nên cơ quan hải quan không thể phân biệt được mùi và màu của các viên thuốc này. Một số khác giấu thuốc trong các hộp y tế để đánh lừa hải quan” - một nhân viên hải quan Hàn Quốc giấu tên cho biết. Cơ quan chức năng Hàn Quốc đã để mắt đến các đường dây buôn lậu loại thuốc này sau khi họ nhận được tài liệu “thực phẩm X của Lee Yeong Don” của mạng truyền hình SBS vào tháng 4-2011. Trong đó mô tả cách thức buôn lậu cũng như tác hại của loại “thuốc thịt người” này. Nhà chức trách cảnh báo loại thuốc này chứa nhiều loại vi khuẩn rất nguy hiểm cho sức khỏe và tuyên bố sẽ tăng cường kiểm tra thuốc nhập khẩu từ Trung Quốc, đặc biệt từ các thành phố Diên Cát, Cát Lâm, Thanh Đảo và Thiên Tân, vốn được cho là nơi sản sinh ra “thuốc thịt người” này.   Nhà khoa học Shin Eul Ki công bố kết quả xét nghiệm số “thuốc thịt người” bị bắt ở hải quan sân bay quốc tế Incheon ngày 6-5-2012 - Ảnh: AP Tội ác phản nhân loại Ngày 6-8-2011, Đài truyền hình SBS - một trong ba đài truyền hình lớn nhất Hàn Quốc - đã cho phát sóng một đoạn phóng sự gây chấn động dư luận. Đoạn ghi hình cho thấy một số bệnh viện của Trung Quốc đã bán thi thể các thai nhi sinh non hoặc bị nạo thai cho các cơ sở bào chế loại dược liệu “thuốc thịt người”. SBS gọi đây là “tội ác phản nhân loại”. Các phóng viên điều tra của SBS đã lần theo một nguồn tin đến một căn nhà ở Trung Quốc. Tại đây, họ đã gặp một phụ nữ, bà này còn chào hàng và cho biết còn đang lưu trữ nhiều thi thể trẻ sơ sinh trong tủ cấp đông để bào chế thuốc. Các phóng viên đã quay lại cảnh bào chế thuốc ghê rợn, trong đó có đoạn cho thấy tóc và móng tay người trộn lẫn trong thuốc. Các phóng viên còn cho biết thi thể trẻ sơ sinh được giữ đông lạnh trong các tủ đá trước khi được sấy khô để tạo bột. Các loại bột này sẽ được trộn với thảo dược để qua mặt các nhân viên y tế và hải quan.Nhóm điều tra đã mua một số viên thuốc dạng nang này và gửi Cơ quan Giám định pháp y quốc gia Hàn Quốc để kiểm định. Kết quả cho thấy 99,7% thành phần trong viên thuốc tương ứng với ADN của người. SBS kết luận có một mạng lưới bí mật sản xuất và bán “thuốc thịt người” sang Hàn Quốc. SBS cáo buộc các công ty dược Trung Quốc đã câu kết với các cơ sở phá thai để mua các bộ phận từ bào thai bỏ đi và trẻ sơ sinh tử vong để bào chế thuốc.Những người Trung Quốc gốc Hàn đã tuồn loại thuốc ghê rợn này sang Hàn Quốc với mức giá gấp 10 lần giá nội địa. Theo truyền thông Hàn Quốc, mỗi viên “thuốc thịt người” này được bán lẻ ở Hàn Quốc với giá khoảng 35 USD/viên.Tại Trung Quốc, có đến 38% phụ nữ ở độ tuổi sinh sản đã triệt sản. Dù vậy, mỗi năm Trung Quốc có đến 13 triệu ca phá thai. Theo SBS, đó là lý do tại sao Trung Quốc có đủ nguồn cung dồi dào để sản xuất “thuốc thịt người”.Trung Quốc: chưa có kết quả điều traSau phóng sự điều tra của SBS, các tờ báo lớn của Trung Quốc đã dẫn lại câu chuyện này và cho biết cơ quan chức năng Trung Quốc đang vào cuộc điều tra. Song đến nay kết quả vẫn là con số 0.Điều tra của Nhật Báo Thượng Hải cho biết một số nhà buôn bán nhau thai trên mạng Taobao.com đã mua nhau thai từ các bệnh viện phụ sản thông qua bạn bè và người thân làm trong các cơ sở này. Bệnh viện Nhi và phụ sản Hồ Châu ở Chiết Giang là một trong những bệnh viện đã bán nhau thai cho nhà bán lẻ trên mạng, bất chấp lệnh cấm của chính phủ. Phóng viên của tờ báo này vào vai một nhà mua nhau thai đã gọi điện đến bệnh viện trên, song chỉ nhận được câu trả lời “số nhau thai cung cấp cho nhân viên bệnh viện còn chưa đủ, lấy đâu bán ra ngoài”.Phát biểu trong buổi họp báo khi thông tin đầu tiên về “thuốc thịt người” bị phanh phui tại Hàn Quốc hồi tháng 8-2011, người phát ngôn Bộ Y tế Trung Quốc Đặng Hải Hoa cho biết Cục Y tế tỉnh Cát Lâm đã nhanh chóng thành lập tổ điều tra về loại thuốc trên. Dù vậy, kể từ khi thông báo chính thức điều tra vụ việc, Bộ Y tế vẫn chưa đưa ra bất kỳ kết quả điều tra nào.Theo Nhân Dân Nhật Báo, rất có thể loại “thuốc thịt người” mà dư luận đồn đại là loại thuốc làm từ nhau thai bất hợp pháp mà một số kẻ mưu lợi đã sử dụng. Khả năng các loại thuốc này bị làm giả bằng nhau và thịt của các loài động vật khác là rất cao. Hoặc nếu các loại thuốc này làm từ thịt người thì chắc hẳn chúng làm từ nhau thai - một loại thuốc cổ truyền của y học Trung Quốc.Ngày 7-5-2012, cũng trong một cuộc họp báo, ông Đặng cho biết Bộ Y tế Trung Quốc đang cho điều tra và yêu cầu tất cả cơ sở y tế của nước này xử lý rác thải từ bào thai và thai nhi thật chặt chẽ.Ngày 8-5-2012, giám đốc Cơ quan y tế Hong Kong Lâm Bỉnh Ân cho biết Cơ quan Y học cổ truyền Trung Quốc của Hong Kong sẽ kiểm tra thông tin về loại “thuốc thịt người” này.MỸ LOAN - ĐÔNG PHƯƠNG------------------------------------------------------------------Tử Hà Xa là gì?Theo chuyên mục vệ sinh - sức khỏe của Nhân Dân Nhật Báo, nhau thai thường được dùng để điều chế các loại thuốc trong y học cổ truyền Trung Quốc. Các bác sĩ Trung y thường lấy nhau thai để bào chế thành loại dược liệu quý hiếm có tên Tử Hà Xa - loại thuốc có tác dụng bổ thận, bổ máu, tăng cường hormone sinh lý, tăng cường hệ miễn dịch.Y học phương Tây cũng dùng nhau thai để bào chế thành loại thuốc, thường được sử dụng để chữa trị bệnh truyền nhiễm như sởi hoặc dùng bồi bổ cho trẻ em suy nhược và người bệnh nặng.Tuy nhiên, nhau thai người là một dược liệu hiếm, lại có nhiều nguy cơ lây truyền bệnh gan và AIDS, nên rất hiếm khi các bác sĩ Trung y sử dụng nhau thai làm dược liệu.Pháp luật Trung Quốc nghiêm cấm bào chế nhau thai thành các loại thuốc với mục đích bồi bổ hoặc tiêu thụ hàng loạt trên thị trường. Thời Báo Hoàn Cầu cho biết các cơ quan chuyên trách về dược phẩm của Trung Quốc như Bộ Y tế, Cục Quản lý kiểm tra thực phẩm dược phẩm, Cục Quản lý trung y dược chưa từng có bất cứ quy định nào cho phép sử dụng loại thuốc này với mục đích bồi bổ.Tuy nhiên, từ điển dược học Dược điển Trung Quốc năm 2010 vẫn giữ lại tên loại dược phẩm làm từ nhau thai Tử Hà Xa. Loại dược phẩm này là một phương thuốc chữa bệnh cổ truyền hợp pháp tại Trung Quốc.   Tranh biếm họa của trang mạng Weiweijiankang - Ảnh: Vivijk ------------------------------------------------------------------ Bộ Y tế VN: kiểm tra thị trường thuốc xách tayLiên quan đến việc Hàn Quốc thu giữ hàng ngàn viên thuốc sản xuất từ thi thể trẻ em được xách tay vào Hàn Quốc, ngày 8-5 Bộ Y tế cho biết đã nhận được thông tin vụ việc và đang tiến hành xác minh VN có số đăng ký lưu hành các thuốc này không, đồng thời phối hợp với các cơ quan liên quan kiểm tra trên thị trường, thu giữ, tiêu hủy nếu phát hiện sản phẩm.Theo Bộ Y tế, trên thị trường hiện lưu hành một số mặt hàng đông nam dược, tân dược xách tay từ nước ngoài. Điểm chung của các mặt hàng này là không có hướng dẫn bằng tiếng Việt, không rõ thành phần, công dụng, hiệu quả nhưng vẫn có người tin và sử dụng.Chưa phát hiện “thuốc thịt người” ở TP.HCMNgày 8-5, trao đổi với Tuổi Trẻ, PGS.TS Phạm Khánh Phong Lan - phó giám đốc Sở Y tế TP.HCM - cho biết loại thuốc này chưa hề được Cục Quản lý dược Bộ Y tế cấp phép lưu hành vào VN. Nếu có trên thị trường thì chỉ là thuốc nhập lậu, thuốc phi mậu dịch hoặc thuốc xách tay từ nước ngoài. Về phía Sở Y tế, đến nay chưa phát hiện loại thuốc này tại thị trường TP.* Cũng theo Quản lý thị trường TP.HCM, đến thời điểm này đơn vị chưa phát hiện loại “thuốc thịt người”.L.ANH- L.TH.H. - LÊ SƠN Nguồn : giadinh.net.vn

Trịnh Hải Yến thực hiện PV: Với bộ ba Văn học Chăm, khái luận – văn tuyển, anh đã phục dựng được một lâu đài văn chương Chăm tưởng đã thất truyền và chìm vào quên lãng. Đó là một kì công. Anh có thể phác họa các nét chính yếu nhất của nền văn học ấy không, thưa anh? Inrasara: Dân tộc Chăm có chữ viết từ thế kỉ thứ IV. Có chữ viết sớm như thế, thì văn học viết của dân tộc đó phát triển là chuyện đương nhiên. Khi văn hóa Chăm chưa trải qua kĩ thuật in ấn, hơn nữa – qua biến chuyển của thời cuộc, chúng bị mất mát rất nhiều. Sau hơn hai mươi năm sưu tầm – nghiên cứu, tôi cố gắng phác họa nét khái quát nhất, để người đọc quan tâm có cái nhìn tổng thể về văn học dân tộc này. Bên cạnh văn chương bia kí, có thể kể 5 sử thi, mươi trường ca thế sự, 7 trường ca trữ tình, 3 gia huấn ca, thơ triết lí,… Ngoài ra, cũng như bao dân tộc khác, Chăm cũng đã sở hữu các thể loại ca dao, đồng dao, câu đố, các thể loại hát dân gian khác,… Bộ ba Văn học Chăm, khái luận – văn tuyển được xuất bản năm 1994-1995 chỉ ý định cũng cấp cho độc giả cái nhìn khái quát nhất. Vài năm qua, tôi đang tiến hành bộ “Tủ sách văn học Chăm” gồm 10 tập với gần 5.000 trang (đã in 4 tập). Khi đó văn học Chăm sẽ hiện thể rõ nét và tương đối toàn diện hơn. PV: Sinh ra bên dòng sông Lu, sống giữa lòng văn hóa Chăm đặc sắc đã chìm vào quên lãng, trong khi mọi người đang đổ xô vào tìm cái mới ở thời đại tốc độ này, nguyên nhân nào thúc đẩy anh lãng phí cả thời thành xuân để làm công cuộc nặng nhọc ấy? Inrasara: Say mê văn chương – ngôn ngữ, nen yêu văn chương dân tộc mình không là chuyện lạ. Cạnh đó, làm như để trả ơn nền văn hóa đã nuôi sống dưỡng dục tôi. Dẫu sao ở đó bao nhiêu là cái độc đáo có thể cống hiến cho nên văn học đa dân tộc Việt Nam. Nhưng thử lướt qua mấy công trình văn học sử Việt Nam thế kỉ qua, đâu là chương nói về văn học Chăm? – Không gì cả, thậm chí không dòng nào cả. Như vậy, đâu là tính toàn vẹn của văn học Việt Nam, như Nguyễn Phạm Hùng đặt ra? Văn chương không chủ ở số lượng. Nếu bạn góp thêm một Akayet Dewa Mưno (sử thi) hay một Ariya Glơng Anak (trường ca) mới vào thì văn chương Chăm chẳng vì thế mà mập lên. Và Chăm, nếu dân tộc này có thêm một Truyện Kiều hay một Hồ Xuân Hương mới, nó chẳng có tác động tích cực nào đến phát triển văn học Việt Nam cả! Vấn đề là cái KHÁC. Vậy Chăm có cái gì khác? Không kể các trường ca triết lí như Ariya Nau Ikak (Thơ đi buôn) hay các trường ca thế sự như Ariya Ppo Parơng, vân vân rất độc đáo; riêng về hình thức: Ariya – lục bát Chăm chẳng hạn. Đây là thể thơ như lục bát Việt, nhưng nó linh hoạt trong cấu trúc hơn, nên khả năng sáng tạo lớn hơn. Đừng nói ai có trước hay ai vay mượn ai, trong khoảng mù mờ của lịch sử. Ariya [lục bát] Chăm có đó, làm phong phú nền văn học Chăm và Việt. Bởi cấu trúc ngôn ngữ khác nhau (đa âm tiết/ đơn âm tiết là một trong những), nên lối phát triển hai dòng thơ đã có khác biệt nhất định. Về nội dung và đề tài: 250 minh văn Champa được sáng tác từ thế kỉ III đến thế kỉ thứ XV bằng cả tiếng Phạn lẫn tiếng Chăm cổ là cái được kể đầu tiên. Đây là điều mà lịch sử văn học Việt Nam chưa hề có. Năm Sử thi – Akayet Chăm có xuất xứ từ/ mang âm hưởng Mã Lai/ Ấn Độ được viết vào thế kỉ XVI – XVIII, là sáng tác thành văn đặc trưng Chăm, một hiện tượng không có trong văn học sử Việt Nam. Nữa, Chăm có bốn sử thi nổi tiếng; nhưng khác với các dân tộc anh em ở Tây nguyên như Êđê hay Bana,… sử thi Chăm đã được văn bản hóa từ thế kỉ XVI. Ba Trường ca – Ariya trữ tình nổi tiếng mà nội dung mang chở sự đối kháng quyết liệt giữa Hồi giáo – Bàlamôn giáo dẫn đến đổ vỡ và cái chết, cũng là một dị biệt khác. Vân vân… PV: Chắc chắn trong quá trình sưu tầm và tìm hiểu, anh không tránh khỏi những khó khăn. Thách thức lớn nhất với anh là gì, thưa anh? Inrasara: Khó khăn trở ngại thì nhiều, kể sao cho hết. Mà kể làm gì cơ chứ, phải không? Chăm sống không tập trung ở hơn mười tỉnh thành khác nhau, tác phẩm văn chương thì tồn tại qua các bản chép tay, mỗi nơi, mỗi gru chép mỗi khác, còn các ấn phẩm trước đó thì còn sơ lược; tôi đã phải mày mò đọc từng dòng chữ sưu tầm được, qua từng làng để hỏi từng gru nhiều lối viết chữ khác nhau,… Nhưng có lẽ thách thức lớn lao nhất tôi là phải thường trực chống lại sự ngã lòng bỏ cuộc trước mục tiêu hun hút xa. May mắn thay, lòng yêu thương và sự ngây thơ của tuổi trẻ đã cứu vớt tôi. PV: Độc giả chẳng những biết đến Inrasara là nhà nghiên cứu văn chương – ngôn ngữ Chăm, hơn nữa anh còn là nhà thơ sáng tác bằng hai thứ tiếng: Việt và Chăm. Làm thế nào anh có thể suy nghĩ cùng lúc qua hai ngôn ngữ có cấu trúc khá khác biệt này? Inrasara: Tôi làm thơ từ khá sớm, từ 14-15 tuổi, cả tiếng Chăm lẫn tiếng Việt. Sáng tác tiếng Chăm sau đó dịch ra tiếng Việt, hoặc ngược lại. Không vấn đề gì cả. Viết và để vậy thôi, tôi hoàn toàn không ý định in các sáng tác của mình. Tập thơ đầu tay Tháp nắng ra đời được do một cơ duyên rất ngẫu nhĩ. Thơ tiếng Chăm của tôi sau hơn phần tư thế kỉ kiểm lại cũng non hai trăm bài và ba trường ca, trong đó chỉ một phần rất nhỏ được phổ biến, còn lại tôi vẫn giú chúng trong vòng vô danh. Chúng đang chờ đợi một cơ duyên nào khác. PV: Một đoạn thơ tạo ấn tượng rất mạnh: “Không ít bạn trách tôi mất thì giờ cho thơ tiếng Chăm Có bao nhiêu kẻ đọc? Rồi sẽ còn ai nhớ? Nhưng tôi muốn lãng phí cả đời mình cho nó dù chỉ còn dăm ba người dù chỉ còn một người hay ngay cả chẳng còn ai” Tiếng Chăm là một tiếng xa lạ với người đọc phổ thông nói chung, đặc biệt là thơ tiếng Chăm. “Quyết tâm” đi ngược lại thời đại như thế, hẳn anh nghĩ mình đang làm công việc cấp thiết nào đó. Anh có thể lí giải rõ hơn… Inrasara: Thi sĩ là kẻ canh giữ ngôn ngữ dân tộc. Nếu bạn không gánh nổi bổn phận này, bạn thôi còn là thi sĩ. Chấm hết. Hôm nay ngôn ngữ Chăm đang lai căn và thất tán khắp nơi. Nhìn đâu cũng thấy “nghĩa trang chữ”. Tiếng Chăm đang giẫy chết, và sở hữu chủ của nó đang chôn sống nó, hằng ngày. Nhanh hơn, rộng khắp hơn. Tôi muốn lưu giữ chúng trong thi ca. Không chỉ cho riêng tôi, mà cho cả những con người còn yêu thương tiếng Chăm. Nhưng lẽ nào cứ nói đến thơ văn Chăm là chỉ có mỗi Inrasara! Bao nhiêu tài năng Chăm đang khuất sau bóng tối vô danh. Chưa có đất cho cỏ mọc. Tôi tự cho phép mình tạo ra mảnh đất đó. Tôi và vài trí thức Chăm đã làm được… PV: Thế là Tagalau, tuyển tập sáng tác – sưu tầm – nghiên cứu văn hóa Chăm ra đời. Nó vừa bước sang tuổi thứ 10. Mười năm không phải ngắn cũng không phải dài, với những buồn vui, biến động. Tagalau đã khơi thông dòng chảy văn hóa Chăm vốn đã nghẽn mạch từ lâu. Trong 10 năm ấy, Sara thấy mình đã làm được gì và điều gì còn mắc nợ. Inrasara: Nhiều khuôn mặt tài năng xuất hiện: Trà Vigia, Jalau Anưk, Trầm Ngọc Lan, Bá Minh Trí, Huy Tuấn, Tuệ Nguyên, Thạch Giáng Hạ,… bao nhiêu bài viết về văn hóa xã hội Chăm giá trị được công bố, hàng chục tác phẩm cổ điển Chăm được sưu tầm và dịch ra tiếng phổ thông trình làng. Tagalau đã đến tay đồng bào vào mỗi mùa Kate hay Ramưwan,… Bà con nồng nhiệt đón nhận nó, chờ đợi nó trong thắc thỏm. Và khi có nó trong tay, họ vỡ òa niềm vui rằng Tagalau vẫn còn sống! Nuôi sống được Tagalau là chuyện thiên nan vạn nan, bởi người Chăm sống rải rác nhiều vùng miền khác nhau, trở ngại về cảm thông lòng người, về chênh lệch phông văn hóa, về phát hành và in ấn, thiếu chuyên gia, và cả về kinh phí nữa,… PV: Chăm đau khổ, kiêu hãnh và bí ẩn. Phải chăng cuộc đời Inrasara chính là cuộc đời Chăm thu nhỏ. Một Sara đầy đau khổ kiêu hãnh và bí ẩn. Sara nghĩ sao về nhận định mang tính khái quát này? Inrasara: Không nghĩ gì cả! Tôi có tiểu luận “Chăm, đau khổ, kiêu hãnh và bí ẩn”. Đúng. Thế giới đã nói nhiều về bí ẩn của kĩ thuật xây tháp Chàm. Làm thế nào các viên gạch chồng khít và gắn kết vào nhau mà không cần lớp vữa, đến nỗi đập vỡ còn dễ hơn tách hai miếng gạch? Tại sao gạch Chăm không bị mốc sau hàng ngàn năm, trong khi các viên mới tháp vào chưa tới chục năm đã bị rêu bám? Các nhà nghiên cứu cũng đã đề cập về huyền thoại loại giếng vuông Chăm còn phơi mặt dọc duyên hải miền Trung nắng hạn nhưng không bao giờ khô nước, về gốm Bàu Trúc – một trong vài làng mà kĩ thuật chế tác và nung gốm cổ sơ nhất Đông Nam Á còn tồn tại dai dẳng, về vị vua đầu tiên của Đông Nam Á thuộc Ấn Độ giáo – vua Gangaraja ở đầu thế kỉ thứ V, vừa lên ngôi đã nhường lại ngai vàng cho cháu, để làm cuộc vượt đại dương sang bờ sông Hằng… Người ta đã nói nhiều về chúng, tốn bao giấy mực lí giải sự ra đời và biến mất của chúng – những bí ẩn Chăm xa xưa với bao nhiêu kỉ lục. Tôi thì khác, tôi muốn kể câu chuyện về những huyền bí của đời sống Chăm hiện đại. Chăm đương sống cuộc sống kì diệu của ngày hôm nay. Chuyện kể này sẽ được lộ bày qua tiểu thuyết tự sự đang in: Hàng mã kí ức. PV: Sứ mệnh của thi sỹ là canh thức và kể lại các câu chuyện xuyên thế hệ. Có bao giờ Sara thấy mình đã làm đủ cho sứ mệnh ấy? Và trong bài “Lịch sử và tự sự hay Để hiểu Chân dung Cát”, anh có nêu một câu nói của Tù trưởng thổ dân da đỏ trả lời đại diện chính quyền địa phương Canada: “Nếu đất đai là của quý ngài thì quý ngài có câu chuyện nào kể lại cho chúng tôi nghe không”. Vậy còn quý ngài Inrasara, quý ngài đang làm chủ mảnh đất văn chương, linh hồn, từ điển sống của văn hóa Chăm, ngài có câu chuyện nào về mình để kể cho chúng tôi nghe không? Inrasara: Tôi thằng Klu nhỏ sinh ra trong một gia đình nghèo ở một làng Chăm nghèo tại một tỉnh nghèo nhất trong một đất nước nghèo đang bị chiến tranh tàn phá. Tâm hồn hắn được nuôi nấng qua bao truyền thuyết ông ngoại hắn kể, về ma Hời sờ soạng dắt nhau đi, về vương quốc Champa hùng mạnh một thời, về các nàng tiên bí ẩn và thánh thiện,… Tuổi thanh xuân thay vì đốt tuổi đời qua khói thuốc lá hay chuyện gẫu, hắn làm phong nhiêu đời mình bằng lang thang qua các làng Chăm tìm chép các trang sách cổ, lượm nhặt từng dòng ca dao, từng câu tục ngữ. Rồi hắn đến với văn chương và ngôn ngữ, cả triết học nữa. Vào Đại học để bỏ Đại học. Công tác tại Ban biên soạn sách chữ Chăm 4 năm rồi bỏ. Làm việc tại Đại học Tổng hợp TP Hồ Chí Minh 6 năm lại thôi. Cũng có làm kinh doanh, nông dân, thú y, câu cá, mở quán cà phê,… Nhưng rồi luôn buông bỏ, từ bỏ, cắt đứt. Để được tự do sáng tạo. Đi, đọc, suy tư và viết. Bao nhiêu tác phẩm ra đời, chỉ như dấu vết rơi lại dọc con đường khai phá và sáng tạo. Chúng không là thành tựu, càng không là sự nghiệp để mà kiêu hãnh hay kể công. Đầy tràn công danh sự nghiệp nhưng con người cư lưu đầy thơ mộng trên mặt đất này Full of merit, yet poetically, man dwells on this earth. (Hoelderlin) Khi tôi nhận biết ra tôi là Chăm sinh ra tại Caklaing trong đất nước Việt Nam cư lưu giữa hai thế kỉ XX và thế kỉ XXI, tôi chấp nhận định phận tôi, từ đó tôi dự phóng và hành động trong chân trời khả thể. Tôi nghiên cứu văn chương và ngôn ngữ Chăm, sáng tác thơ tiếng Việt và tiếng Chăm, phê bình trong nỗ lực khai mở vùng đất cho nhiều trào lưu thơ ca cùng tồn tại và phát triển. Dù vô nghĩa, và vô ích – trong vô cùng tháng năm giữa mênh mông vũ trụ này. Hiểu sâu thẳm thế, nhưng tôi vẫn nỗ lực hết mình. Và vui thú. Lối nói hành động trong chân trời khả thể chính là cư lưu thơ mộng đó. Một cư lưu đầy tr&aa

Năm 1978, người dân ở khu vực di tích Đồng Dương (xã Bình Định, huyện Thăng Bình) trong lúc đào gạch bên chân tháp Sáng đã phát hiện bức tượng Chăm bằng đồng. Bức tượng màu đen nên những người đào bới tưởng là tượng đồng đen, liền bí mật đưa về nhà cất giấu. Khi bị thu giữ, có người đã… nhanh tay bẻ đi 2 chi tiết trên bức tượng, nhưng cuối cùng được UBND xã Bình Định thu và cất giữ đến nay. Ký ức tượng Chăm Tôi vẫn còn nhớ như in buổi chiều mùa đông năm 1978, thông tin người dân làng Đồng Dương đào được bức tượng đồng trong khu vực tháp Sáng sớm loan ra rồi đồn thổi đây là bức tượng bằng vàng hoặc bằng đồng đen, mà giá trị của nó nếu đem bán có thể “nuôi” được cả xã Bình Định thời đó trong vòng 10 năm! Bỏ học giữa chừng, tôi và nhóm bạn chạy về để mong tận mắt nhìn được bức tượng quý. Nhưng cuối cùng, tất cả đều thất vọng, bởi bức tượng sớm bị thu giữ và đưa lên xe chở về Đà Nẵng. Nhưng những người đào được bức tượng cũng đã “kịp” giữ lại búp sen và quả cau (gắn trên hai tay tượng), xem như chút an ủi tìm  được báu vật rồi bàn nhau đem bán… Tượng đá duy nhất còn sót lại nơi Phật viện Đồng Dương. Thông tin về hai hiện vật trên bức tượng được người dân giữ lại đến tai lãnh đạo UBND xã. Ngay lập tức chủ tịch UBND xã Huỳnh Thế Công yêu cầu công an xã lên điều tra và thu giữ. Búp sen và quả cau bằng đồng trên hai bàn tay của bức tượng được xã thu và bí mật đem về xã cất giữ. Lãnh đạo xã thời đó tin rằng đó là đồng đen có giá trị nên “kiên quyết” không trao cho tỉnh. Ngày đó, chỉ có duy nhất tôi “lợi dụng” chuyện ông ngoại họ làm lãnh đạo to nhất xã nên… lẻn được vào phòng, nghe lãnh đạo xã bàn bạc rằng bán hay giữ lại báu vật. Cuối cùng, hiện vật trên bức tượng Chăm được lưu giữ như một bảo vật quý giá làm tài sản cho địa phương. Hình ảnh tư liệu về bức tượng tìm thấy tại Đồng Dương năm 1978. “Nỗi khổ” của 7 đời chủ tịch Hai chi tiết gồm búp sen và quả cau (hình thù giống quả cau) được thu giữ từ những người dân phát hiện bức tượng đồng tại khu Phật viện Đồng Dương vào năm 1978 đã được chính quyền UBND xã Bình Định (cũ) thu giữ. Thú vị hơn, chúng đã trở thành “báu vật” truyền qua 7 đời chủ tịch của xã. Trên thực tế, UBND xã giữ lại hai hiện vật này nhưng chẳng có cơ quan nào hay biết và được giao cho Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND xã có trách nhiệm cất giữ, hết “đời” chủ tịch này đến “đời” chủ tịch khác. Chúng tôi vừa hẹn gặp với Chủ tịch UBND xã Bình Định Bắc Trà Tấn Túc, vị chủ tịch thứ 7 của xã kể từ ngày  xã cất giữ 2 hiện vật Chăm, và được ông Túc cho xem búp sen cùng quả cau ngay tại phòng làm việc của Bí thư Đảng ủy xã. Tất nhiên, điều kiện đưa ra là không được chụp ảnh. Thú thực, lần đầu tiên sau hơn 33 năm kể từ ngày bức tượng Chăm được phát hiện, có lẽ tôi là nhà báo đầu tiên có được may mắn chạm tay vào báu vật gây nhiều dư luận này. Hai hiện vật bằng đồng, màu đen, rất nặng. Ông Túc (mang tộc Trà của người Chăm) khẳng định: Hiện vật mà ông được giao nhiệm vụ cất giữ mỗi khi muốn trao lại phải có sự đồng ý của Đảng ủy và UBND xã. “Cất giữ hai hiện vật này cũng rất khổ, nhiều người cứ tưởng là vàng hay đồng đen quý hiếm nên việc cất giữ phải bí mật” - ông Túc tâm sự - “Nếu khu Phật viện Đồng Dương được trùng tu, và có nhà trưng bày để đưa bức tượng được phát hiện tại khu tháp về trưng bày, chúng tôi sẽ trả ngay để gắn trở lại trên hai tay của bức tượng. Chúng tôi không cất giữ làm của riêng. Bây giờ, khi bức tượng chưa được đưa về, thì chúng tôi kiên quyết không trao”. Bức tượng Chăm được tìm thấy tại Đồng Dương, hiện trưng bày ở Bảo tàng Chăm Đà Nẵng, bị thiếu hai hiện vật trên bàn tay. Những ngày gần đây, trên một số phương tiện thông tin đại chúng lại dẫn chi tiết cho rằng chính vị Chủ tịch UBND xã thời điểm đó đã nhanh tay “bẻ” lấy búp sen và quả cau trên lòng bàn tay bức tượng, cũng với hy vọng giữ chút tài sản cho địa phương. Nhưng với tư cách là người từng trực tiếp theo dõi câu chuyện này, chúng tôi khẳng định chính những người đào được bức tượng đã bẻ lấy hiện vật, sau đó chính quyền địa phương thu giữ… Ông Trương Văn Việt, nguyên Chủ tịch UBND xã Bình Định Bắc, cho biết khi ông bắt đầu làm chủ tịch, ngoài công việc bàn giao sổ sách còn có nội dung bàn giao hiện vật từ bức tượng cổ Đồng Dương. Việc cất giữ hai hiện vật này chỉ có Chủ tịch và Bí thư Đảng ủy xã biết. Nơi cất giữ cũng hoàn toàn bí mật. Đến đầu năm 2011, ông Việt chuyển công tác về huyện, các hiện vật lại bàn giao cho đương kim chủ tịch xã Trà Tấn Túc. Tính đến nay, “bảo vật” này được xã bí mật giữ lại sau khi bàn giao bức tượng cho UBND tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng (cũ) vào năm 1978 đã qua 7 vị Chủ tịch UBND xã. “Hồi tui còn làm chủ tịch, chuyện 2 hiện vật bằng đồng từng được đưa ra họp bàn nên trao lại cho bảo tàng cất giữ. Vì nó bằng đồng, chỉ có giá trị khảo cổ học, xã không nên cất giữ. Nếu để mất hoặc thất lạc thì sẽ mang tiếng với dân vì ai cũng nghĩ nó là vàng...” - ông Việt kể. Còn ông Nguyễn Đình Thiệp, nguyên Chủ tịch UBND xã Bình Định, thì kể: “Ngày tui làm chủ tịch xã, cứ lo cất giữ và bảo quản hiện vật mà mấy đời chủ tịch trước để lại. Nếu sơ sẩy để mất là coi như mang tiếng cả đời”. Chúng tôi cũng tìm gặp nhiều chủ tịch xã đã nghỉ hưu để hỏi chuyện về chi tiết giữ lại từ bức tượng cổ, ai cũng thở dài. Với họ, mối lo bảo toàn hiện vật cứ luôn canh cánh và luôn phải đau đầu tính chuyện cất giữ… NGUYỄN HOÀNG

Đây là những bức ảnh sưu tầm từ blog của AlainTruong. link: http://www.alaintruong.com/albums/champa__arts_et_vie_quotidienne  nguoi cham,giơi thiệu đến đọc giả để biết thêm về một Mỹ Sơn hùng vĩ, linh thiêng trong quá khứ. Site de My Son, cour " des stèles " pendant la campagne de fouilles d'Henri Parmentier et de Charles Carpeaux en 1903-1904, arrière plan salle longue D1 (photothèque EFEO, CAR00037, cliché Ch. Carpeaux) Bi ký, tượng thần Siva trong dáng hành khất, đao lửa... bên nhà dài D1 Tympan du temple C1 de My Son représentant Shiva dansant, fouilles de 1903-1904 (photothèque EFEO, CAR00042, cliché Ch. Carpeaux) Lá nhĩ của đền tháp C1 miêu tả vũ điệu của thần Siva Site de My Son (Quang Nam), pendant la campagne de fouilles d'Henri Parmentier et de Charles Carpeaux en 1903-1904 (photothèque EFEO, CAR00041, cliché Ch. Carpeaux) Khai quật khu thánh địa Site de My Son (Quang Nam), pendant la campagne de fouilles d'Henri Parmentier et de Charles Carpeaux en 1903-1904 (photothèque EFEO, CAR00041, cliché Ch. Carpeaux) Site de My Son. Fouilles de Henri Parmentier et de Charles Carpeaux en 1903-1904, mise en place d'un palan (photothèque EFEO, PAR01584, cliché H. Parmentier) Gia cố chống sập     Những bức ảnh về Mỹ Sơn A1 phác thảo và ảnh xưa     Mỹ Sơn A1 Mỹ Sơn A1 Mỹ Sơn A1 Mỹ Sơn A1 Kazic ở Mỹ Sơn. Ảnh tư liệu Mỹ Sơn những năm Kazik trùng tu Mỹ Sơn những năm Kazik trùng tu   Ảnh Mỹ Sơn năm 1991 của Hans-Peter Grump   Đường vào thánh địa   Toàn cảnh khu B,C,D nhìn từ khu A Đỉnh Mahabrata - núi Chúa - núi Răng Mèo... lối vào thánh địa từ hướng đó Tháp Lửa Mái nhà hình thuyền rất đặc trưng Nhìn qua ngôi đền đá Mỹ Sơn B1 một tháp khu B     Nhìn bên hông nhà dài D Những ngôi đền có cửa giả không phải ngôi đền chính Cửa song với phù điêu voi Điêu khắc tu sĩ cầu nguyện trên tháp D Cận cảnh Lối vào một ngôi đền

Người ta bảo ở bên Palextin có hai biển hồ. Biển hồ thứ nhất gọi là biển Chết. Đúng như tên gọi, không có sự sống nào bên trong cũng như xung quanh biển hồ này. Nước trong hồ không có một loài cá nào có thể sống nổi mà người uống phải cũng bị bệnh. Ai ai cũng đều không muốn sống gần đó. Biển hồ thứ hai là Galilê. Đây là biển hồ thu hút nhiều khách du lịch nhất. Nước ở biển hồ lúc nào cũng trong xanh mát rượi, con người có thể uống được mà cá cũng có thể sống được. Nhà cửa được xây cất rất nhiều ở nơi đây. Vườn cây xung quanh tốt tươi nhờ nguồn nước này. Nhưng điều kỳ lạ là cả hai biển hồ này đều được đón nhận nguồn nước từ sông Jordan. Nước sông Jondan chảy vào biển Chết. Biển Chết đón nhận và giữ nó cho riêng mình mà không chia sẻ nên nước trong biển Chết trở nên mặn chát. Biển hồ Galilê cũng đón nhận nguồn nước từ sông Jondan rồi từ đó tràn qua các hồ nhỏ và sông rạch, nhờ vậy nước trong biển hồ này luôn sạch và mang lại sự sống cho cây cối, muôn thú và con người. Một định lý trong cuộc sống mà ai cũng đồng tình: một ánh lửa chia sẻ là một ánh lửa lan toả. Một đồng tiền kinh doanh là một đồng tiền sinh lợi. Đôi môi có hé mở mới thu nhận được nụ cười. Bàn tay có mở rộng trao tặng, tâm hồn mới tràn ngập vui sướng. Thật bất hạnh cho ai cả cuộc đời chỉ biết giữ riêng cho mình. “Sự sống” trong họ rồi cũng sẽ chết dần chết mòn như nước trong lòng biển Chết. Vì thế, hãy biết sẻ chia để cuộc sống của chính bạn trọn vẹn và tốt đẹp hơn.

Hơn 4 năm qua, ở Ph Yn cꪳ một người lặng lẽ đi tm chữ viết cho dn tộc Chăm H’Roi. Đ좳 l ng lഠ Ka S Liễng, nh nghi䠪n cứu văn ha dn gian ở x㢣 Ea Ch Rang, huyện Sơn Ha Lಠ ph gim đốc Sở Văn h㡳a - Thng tin (nay l Sở Văn h䠳a - Thể thao v Du lịch Ph Yສn), c một căn nh rộng với đầy đủ tiện nghi ở đường Nguyễn Đ㠬nh Chiểu, TP Tuy Ha, khi về hưu, đng một c⹡i, ng Ka S Liễng để nh䴠 lại cho con gi, dắt vợ ln x᪣ vng cao Ea Ch Rang, huyện Sơn H頲a dựng nh, định cư. Ln rừng tબm… chữ Nhiều người cứ tiếc ci cơ ngơi ng để lại TP Tuy Hᴲa, lo ngại cho cuộc sống kh khăn nơi ni rừng n㺪n khuyn ng nghĩ lại. Nhưng 괴ng Ka S Liễng chỉ cười hiền: “Ti l䴠 người Chăm H’Roi quen với nương rẫy. Ln đy mới cꢳ rẫy m lm chớ”. ࠔng cũng lm rẫy thật, một trang trại rộng hơn 5 ha, trồng đủ thứ như chuối, bưởi, thơm... xanh ngt như rừng. Nhiều người tự hỏi: Khິng biết ng trồng cy để l䢠m g ở ci tuổi 79 khi con c졡i đ lớn v ở xa? Chỉ những người gần gũi mới hiểu được v㠬 sao ng lại về x v䣹ng cao ny sinh sống. “Muốn nghin cứu văn hળa cc dn tộc thiểu số, chỉ cᢳ chung sống với đồng bo địa phương mới lm được” - ࠴ng ni. ng Ka S㔴 Liễng (tr!i) dạy chữ Chăm H’Roi do mnh sng chế cho người bi졪n dịch, pht thanh vin của chương tr᪬nh pht thanh tiếng Chăm H’Roi L học trᠲ của nh gio, nhࡠ văn người đʪ Y Đing, ng Ka S괴 Liễng lun day dứt với cu hỏi: Sao người Chăm H’Roi kh䢴ng c chữ viết? Thời gian cn tại chức, khi sưu tầm v㲠 nghin cứu văn ha c곡c dn tộc thiểu số ở Ph Y⺪n, ng phải mượn chữ đ䊪 để k m những c�u chuyện, những bi ht dࡢn gian do cc nghệ nhn người Chăm H’Roi kể lại. Từ chữ ᢊđ được học, dựa trn mẫu tự Latin, ꪴng Ka S Liễng bắt đầu tm hiểu v䬠 sng tạo ra chữ viết cho người Chăm H’Roi. Ở tuổi cận kề 80, “chn run, mắt mờ” nhưng ᢴng với chiếc ti thổ cẩm vẫn đi lại nhiều hơn ở cc lꡠng Chăm H’Roi. ng ghi lại những chuyện kể, sử thi bằng chữ Chăm H’Roi do Դng sng tạo, rồi đọc lại cho gi lᠠng nghe để kiểm chứng. Cứ thế ng đi, ng viết, rồi lại kiểm chứng... Cả qu䴣ng đời xế chiều của ng l những chuyến đi li䠪n min bất tận vo những lꠠng bản xa xi, đắm chm trong những k䬽 ức xa xăm của đồng bo Chăm. Gi lࠠng S Minh Thứ ở thn H䴠 Rai, x Xun L㢣nh, huyện Đồng Xun, khi ni về ⳴ng Ka S Liễng đ kh䣴ng tiếc lời khen ngợi: “Tụi mnh nể phục ng ấy lắm. 촔ng Liễng đ cố cng tạo cho người Chăm H’Roi m㴬nh c chữ viết. Mnh phải bảo con ch㬡u học tiếng Chăm H’Roi của mnh”. Cn Ma Trang, Ph첳 Chủ tịch UBND x Phước Tn, huyện Sơn H㢲a – địa phương xa nhất của tỉnh Ph Yn, bộc bạch: “Lꪠng Chăm H’Roi chịu ơn ng Liễng nhiều lắm. ng kh䔴ng chỉ sưu tầm để lưu lại bản sắc văn ha của người Chăm H’Roi, lại cn bỏ c㲴ng cố tạo cho người Chăm mnh ci chữ…”. Dạy cho b졠 con bun lng Th䠡ng 6-2010, bộ chữ Chăm H’Roi của ng Ka S Liễng cơ bản ho䴠n chỉnh. Mấy ngy sau, ng bắt đầu dạy cho người dഢn trong x Ea Ch Rang. Dưới sự chỉ dạy tận t㠬nh của “thầy” Liễng, chỉ độ mươi ngy l bࠠ con đ c thể viết được những c㳢u đơn giản. Chị S Thị Hương (39 tuổi) ở bun Thống Nhất, x䴣 Suối Trai, huyện Sơn Ha, phấn khởi bảo d lớn tuổi nhưng cũng phải r⹡ng học chữ của “đng mnh”. Để chứng minh, chị viết ngay cଢu “Sng nay tui ln rẫy nhổ m᪬” bằng tiếng Chăm H’Roi, cn nhanh hơn cả viết tiếng Việt. Khi thấy kh đ⡴ng b con thch chữ viết H’Roi, ୴ng Liễng bắt tay vo viết sch. Một số đầu sࡡch Chi Bri- Chi Brt, Tiếng cồng ng b� HBia Lơ Đă, HBia Ta Li- Kalipu, Anh em Chư BLưng song ngữ Việt - Chăm lần lượt ra đời. Sch của ꡴ng Ka S Liễng in bằng 2 thứ chữ : Quốc ngữ v䠠 Chăm H’Roi Cuối năm 2010, chương trnh pht thanh tiếng Chăm H’Roi được UBND tỉnh Ph졺 Yn cho php lꩪn sng địa phương, với thời lượng 2 lần/tuần. ng Liễng đảm nhận vai tr㔲 bin dịch v phꠡt thanh vin. Đầu năm 2011, ng mạnh dạn gửi bộ chữ viết Chăm H’Roi do m괬nh sng tạo đến Viện Ngn ngữ học Việt Nam để thẩm định, với mong muốn bộ chữ viết nᴠy được đưa vo giảng dạy cho con em đồng bo Chăm trong tỉnh. “T࠴i như cnh chim gần về với ni rồi. Giạ như được nghe lũ học tr lng người Chăm n⠠o cũng a đnh vần chữ Chăm H’Roi thꡬ c “ra đi” cũng sướng ci bụng lắm” - 㡴ng tm sự như vậy, bằng cả nỗi niềm của người con dn tộc Chăm H’Roi. Bảo tồn, ph⢡t huy văn ha Chăm H’Roi Người Chăm H’Roi định cư ở cc huyện miền n㡺i của 2 tỉnh Ph Yn vꪠ Bnh Định, với dn số tr좪n 30.000 người. Người Chăm H’Roi c một di sản văn ha kh㳡 phong ph, nhưng việc bảo tồn v phꠡt huy những gi trị văn ha ấy đang gặp trở ngại lớn vᳬ họ chưa c chữ viết. Theo GS-TS Nguyễn Văn Khang, Ph Viện trưởng Viện Ng㳴n ngữ học Việt Nam, cộng đồng người Chăm ở Việt Nam hiện nay tạm chia ra 3 vng chnh: Chăm B魠 Ni ở Ninh Thuận, Bnh Thuận; Chăm Nam Bộ v Chăm H’Roi ở Ph젺 Yn, Bnh Định. Người Chăm Bꬠ Ni v Chăm Nam Bộ đ cࣳ chữ viết, chỉ c Chăm H’Roi th chưa. Đối với c㬡c dn tộc thiểu số chưa c chữ viết, Đảng vⳠ Nh nước sẽ tạo mọi điều kiện để chế tc chữ viết cho họ. Bࡠi v ảnh: Hồng nh Theo`http://nld.com.vn

Sng ngy 29/06/2012 tại Trường Đại học Khoa học Xᠣ hội & Nhn văn – Đại học Quốc gia Thnh phố Hồ Ch⠭ Minh đ diễn ra Lễ bảo vệ luận n tiến sĩ cấp Trường của NCS Trương Văn M㡳n với đề ti:“Mối quan hệ giữa văn h࠳a Chăm v văn ha Mೣ Lai thng qua lễ Raja Praong v Mak Yong”.䠠Đy l đề t⠠i luận n Tiến sĩ chuyn ng᪠nh Dn tộc học được bảo vệ thnh c⠴ng tại Trường Đại họcTrường Đại học Khoa học X hội & Nhn văn – Đại học Quốc gia Th㢠nh phố Hồ Ch Minh. Tới dự Lễ bảo vệ luận n c� đng đảo cc nh䡠 khoa học đại diện cho cc lĩnh vực nghin cứu như: Lịch sử, Nh᪢n học, Dn tộc học, Tn giⴡo, Khảo cổ học, Văn học… . Về pha Trường Đại học Khoa học X hội & Nh�n văn c PGS. TS. Nguyễn Văn Tiệp – Trưởng Khoa Nhn học; TS. Huỳnh Ngọc Thu – Ph㢳 Khoa Nhn học; c đại diện lⳣnh đạo cc đơn vị trong ton trường; giảng viᠪn, nghin cứu sinh, học vin Sau đại học đang học tập vꪠ nghin cứu tại trường. Ngoi ra c꠲n c sự tham dự cổ vũ, động vin nhiệt t㪬nh của gia đnh, bạn b người th쨢n của NCS Trương Văn Mn. Thay mặt cho cơ sở đo tạo, TS. Huỳnh Đức Thiện đ㠣 tuyn bố l do giới thiệu đại biểu, giới thiệu th꽠nh phần Hội đồng chấm luận n. Hội đồng chấm luận n gồm cᡡc thnh vin: - GS. TS. Ng઴ Văn Lệ – Chủ tịch Hội đồng - PGS. TS. Hong Lương – Phản biện 1 - PGS. TS. Phan Xun Biࢪn – Phản biện 2 - TS. Ph Văn Hẳn – Phản biện 3 - TS. Phan Văn Dốp – Ủy vin Hội đồng - TS. Vꪵ Cng Nguyện – Ủy vin Hội đồng - TS. Phan Thị Hồng Xu䪢n – Ủy vin thư k Hội đồng. Hội đồng bảo vệ Luận 꽡n cn c sự tham dự của TS. Bⳡ Trung Phụ – Giảng vin hướng dẫn 2. GS. TS Ng꠴ Văn Lệ – Chủ tịch Hội đồngđiều khiển hội đồng chấm Luận !n Dưới sự chủ tr của GS. TS. Ng Văn Lệ – Chủ tịch Hội đồng, Hội đồng đ촣 thng qua l lịch khoa học, th你nh tch nghin cứu, qu� trnh học tập v kết quả nghi젪n cứu khoa học của NCS trong suốt 2 năm triển khai thực hiện đề ti, 100% thnh viࠪn hội đồng v cc vị cử tọa đࡣ thống nhất v đnh giࡡ cao kết quả nghin cứu học tập v những nỗ lực của NCS th꠴ng qua cc chuyn đề nghi᪪n cứu. Trong 30 pht trnh bꬠy kết quả luận n, nghin cứu sinh đ᪣ rất tự tin trnh by một c젡ch hệ thống, mạch lạc v khoa học những kết quả nghin cứu của mબnh như: Giới thiệu về cc nghi thức trong lễ Raja Praong của người Chăm, lễ Mak Yong của người Melayu, từ đ so s᳡nh mối quan hệ giữa hai lễ ny. Qua phần thuyết minh Nghin cứu sinh Trương Văn Mળn cũng đ m tả qu㴡 trnh khảo st c존ng phu, ghi chp khảo tả chi tiết, truyền thuyết, nghi lễ lin quan đến Raja Praong v骠 Mak Yong để phn loại v t⠬m ra những đặc điểm độc đo v khẳng định vai trᠲ, mối quan hệ giữa hai nền văn ha Chăm v văn h㠳a M Lai. Ảnh lưu niệm với Nghin cứu sinh Trương Văn M㪳n Hội đồng chấm luận n đ đᣡnh gi cao những nỗ lực nghin cứu của nghi᪪n cứu sinh thể hiện thng qua 3 bản nhận xt chi tiết v䩠 cc cu hỏi nᢪu ra của thnh vin hội đồng. Nghiપn cứu sinh đ tự tin trả lời trước hội đồng 6 vấn đề m c㠡c thnh vin hội đồng đặt ra vઠ được cc thnh viᠪn hội đồng, ton thể cử tọa tham dự nhất tr cao. Thay mặt cho nh୳m giảng vin hướng dẫn khoa học, TS. B Trung Phụ đꡣ c phần pht biểu nhận x㡩t rất su sắc, m tả toⴠn cảnh những kh khăn v bước đường nghi㠪n cứu m NCS phải vượt qua, thầy cũng đnh giࡡ rất cao nỗ lực nghin cứu của NCS v khẳng định kết quả nghi꠪n cứu được trnh by h젴m nay l những cố gắng vượt bậc m NCS đࠣ đạt được dưới sự định hướng của tập thể gio vin hướng dẫn v᪠ gp chỉ bảo của c㽡c nh khoa học. Hội đồng chấm luận n đࡣ họp v đnh giࡡ cao kết quả nghin cứu v phần thuyết minh đề tꠠi của NCS, thay mặt cho Hội đồng chấm luận n, GS. TS. Ng Văn Lệ đᴣ cng bố kết quả đnh gi䡡 của cc thnh viᠪn Hội đồng dnh cho NCS Trương Văn Mn đạt loại Xuất sắc 6/6 thೠnh vin; 6/6 thnh vi꠪n nhất tr thng qua kết quả nghi�n cứu của NCS v cng nhận nghiപn cứu sinh đạt học vị Tiến sĩ chuyn ngnh Dꠢn tộc học. Thay mặt cho cơ sở đo tạo PGS. TS. Nguyễn Văn Tiệp đ đ࣡nh gi cao nỗ lực nghin cứu của NCS ᪠Trương Văn Mn v khẳng định th㠠nh cng của luận n l䡠 minh chứng r nt về sự nổ lực rất lớn của Nghi婪n cứu sinh. Xc động v tự hꠠo, NCS Trương Văn Mn đ tri 㣢n sự gip đỡ của cc thầy c꡴ hướng dẫn khoa học, nh trường, đồng nghiệp, bạn b vਠ đặc biệt l gia đnh – nơi lu଴n l hậu phương, l nguồn động viࠪn cổ vũ lớn lao cho NCS vinh dự đạt được học vị Tiến sĩ như ngy hm nay. ഠ Sonputra Theo Chamranam.com

Hồ l trn tr䪪n đỉnh thp Po Nagar Mặc d vương quốc Champa đṣ bị xa tn tr㪪n bản đồ thế giới vo năm 1832, nhưng cho đến ngy nay những di sản văn h࠳a vật thể của Champa vẫn cn tồn tại v nổi bật nhất l⠠ cc đền thp rải rᡡc khắp miền trung Việt Nam. Đền thp Champa l một trong những di sản vật thể quan trọng đᠣ đạt đến đỉnh cao về gi trị nghệ thuật v cấp thiết phải được bảo tồn. Tiếc rằng những cᠴng trnh bảo tồn di sản đền thp Champa gần đ졢y đ gy ra những bức x㢺c trong giới nghin cứu nền văn minh Champa v cả cộng đồng Chăm trong vꠠ ngoi nước. Những vấn đề được đề cập dưới đy được xem như lࢠ những trường hợp điển hnh cần được xem xt. 쩠 1). Biểu tượng tri bầu (hồ l) của Trung Quốc trᴪn đỉnh Thp Po Nagar Thp Po Nagar lᡠ một trong những thp Champa c nền kiến trᳺc độc đo v cᠲn tương đối nguyn vẹn, tọa lạc trn đỉnh một ngọn đồi nhỏ ở cửa sꪴng Ci cch trung tᡢm thnh phố khoảng 2 km về pha bắc, nay thuộc phường Vĩnh Phước, Nha Trang. Khi Champa thất thủ, đất đai của tiểu vương quốc Kauthara (Nha Trang) đୣ bị sp nhập vo lᠣnh thổ Việt Nam, v khi đ nữ thần Po Nagar cũng đೣ bị trở thnh vị nữ thần của người Việt với tn gọi lઠ Thin Y A Na. Lịch sử của nữ thần ny cũng bị chỉnh l꠽ một cch khi hᴠi. Điều ny được thể hiện ở tấm bia dựng ln trước thડp Po Nagar viết bằng chữ Hn v dịch sang tiếng Việt với nội dung nᠳi về giai thoại của b Thin Y A Na rất lઠ “k qui v졠 phi l”, khng li�n quan g đến nguồn gốc lịch sử nữ thần ny m젠 dn tộc Champa đ từng thờ phụng từ rất l⣢u đời. Đặc biệt trong thời gian gần đy, qu tr⡬nh trng tu thp Po Nagar ở Nha Trang đ顣 khng giữ lại được nguyn vẹn h䪬nh dạng ban đầu. Đng ch ẽ l hnh dạng đỉnh thଡp đ bị thay đổi một cch kh㡳 hiểu, một quả bầu (hồ l) mang đậm nt văn h䩳a Trung quốc đ được thay vo đỉnh th㠡p cổ. Tức l biểu tượng đỉnh thp thiࡪng ling của văn ha Champa đ곣 bị biến dạng qua sự trng tu. Th頡p Po Nagar trước ngy trng tu ๠ Điều đ đ chứng minh rằng c㣴ng trnh trng tu đền th칡p Champa tại Việt Nam hm nay khng c䴲n mang mục tiu nhằm bảo tồn bản sắc văn ha Champa nữa m고 c hiện tượng sửa đổi một cch t㡹y tiện, phong cch kiến trc đền thạp của dn tộc ny theo quan điểm ri⠪ng của cơ quan trng tu. Thiết nghĩ việc trng tu đền th鹡p l cng việc rất quan trọng dựa trപn sự nghin cứu kỹ lưỡng về nền văn minh xy dựng đền thꢡp v đặc trưng văn ha vốn cೳ của n. Do đ cần c㳳 những chuyn gia kiến trc c꺳 tầm hiểu biết su rộng về nền văn minh Champa tham gia cng tⴡc trng tu thp chứ kh顴ng đơn thuần l những dự n xࡢy dựng bnh thường với những cng nh촢n chỉ biết lm nghề thợ hồ. Do đ sự thay đổi biến dạng đỉnh thೡp ni trn cần phải được xem x㪩t lại v Bộ Văn ha Việt Nam cần lೠm r nguyn nh媢n v c giải phೡp kịp thời để thay đổi biểu tượng tri bầu (hồ l) trᴪn đỉnh thp Po Nagar nhằm trả về nguyn dạng đ᪺ng như gi trị văn ha của th᳡p vốn c. Th㠡p Po Nagar sau ngy trng tu c๳ quả hồ l của Trung Quốc 2). Biến dạng t䠪n gọi một số đền thp v cổng lᠠng Đền thp Champa l trung tᠢm tn ngưỡng của dn tộc Chăm nhưng giờ đ�y đ trở thnh di sản văn h㠳a của quốc gia Việt Nam. Tiếc rằng nh nước Việt Nam khng cള chnh sch r� rng về cc dự ࡡn bảo quản cho nn một số tn gọi đền thꪡp v cổng lng của người Chăm trong khu vực Ninh Thuận vࠠ Bnh Thuận đ bị thay đổi một c죡ch ty tiện v g頢y nn sự bức xc trong cộng đồng người Chăm. • Th꺡p Po Sah Ina Thp Po Sah Ina l một trong những quần thể di tᠭch đền thp của vương quốc Champa, toạ lạc trn đồi B᪠ Ni, thuộc phường Ph Hຠi, tỉnh Bnh Thuận cch trung t졢m thnh phố Phan Thiết 7 km về hướng Đng - Bắc. Thഡp Po Sah Ina c phong cch kiến tr㡺c Ho Lai với vẻ uy nghim vઠ huyền b, được xy dựng v�o thế kỷ thứ IX, l một trong những phong cch nghệ thuật cổ của Champa vࡠ cn tương đối nguyn vẹn. ⪠ Thp Po Sah Ina Tại sao lại viết thᠠnh Psah Inư Po Sah Ina l䠠 tn của một vị nữ thần v cũng lꠠ tn thp. (Theo ngữ nghĩa của người Chăm, Po cꡳ nghĩa l trời, thần, thnh, ngࡠi,… cn Sah Ina l t⠪n ring của nữ thần). Thế nhưng ban trng tu th깡p đ viết tn th㪡p l PSAH INƯ. Cԡch viết ny đ thể hiện khࣴng cn đng nghĩa theo t⺪n gọi của vị thần m người Chăm đng tࡴn knh ny. Sự đặt t�n thp Po Sah Ina thnh P᠔SAH INƯ l thi độ thiếu nghiࡪm tc trong chnh sꭡch bảo tồn di sản văn ha của dn tộc Chăm. 㢠 • Thp Po Dam Tương tự như trn, Po Dam l᪠ tn gọi nam thần c đền th곡p ở Tuy Phong - Bnh Thuận, Thp x졢y dựng vo thế kỷ thứ IX, c phong cೡch kiến trc Ho Lai. T꠪n nam thần l Po Dam đ bị ch࣭nh quyền Bnh Thuận viết lại trn bia đ쪡 l thnh P࠴ Đam (P Tằm) với l do để cho người Việt dễ đọc. Đ佢y l một cch lࡽ giải phi khoa học khng đng với y亪u cầu viết tn ring vꪠ ph hợp với chnh s魡ch bảo tồn văn ha. Sự Việt ho n㡠y cn lm cho người Chăm cảm thấy bị tổn thương khi t⠪n của vị thần thnh của họ bị viết lại trn bia đ᪡ khng đng.亠 Do đ3 cần phải trả lại tn của Thp đ꡺ng như tn gốc vốn c l고 Po Dam. Th!p Po Dam Tại sao viết th nh P Đam hay P Tằm 䴠 Qua hai sự kiện trn đ nꣳi ln rằng những cng tr괬nh trng tu đền thp Champa đều do người Kinh thực hiện v顠 khng c sự tham gia đại diện của người Chăm hay c䳡c nh khoa học chuyn về nền văn minh Champa. Vબ sao người Chăm lại khng được tham gia vo c䠡c hội đồng trng tu thp cổ do ch顭nh cha ng mnh x䬢y dựng để khng phải bị mắc những sai st đ䳡ng tiếc như trn. • Cổng lꠠng thn Bầu Trc, Ninh Thuận 亠 Bn cạnh tn gọi Po Sah Ina vꪠ Po Dam, người Chăm khng ngừng bn đến cổng l䠠ng thn Bầu Trc, Ninh Thuận. N亳i đến kỹ nghệ gốm của người Chăm, th người ta phải ni đến th쳴n Bầu Trc (palei Hamu Chrok) m ch꠭nh quyền tỉnh Ninh Thuận đ nng cấp l㢪n thnh lng văn h࠳a của người Chăm với tn gọi bằng tiếng Việt ngay trn cổng vꪠo: Lng Nghề Gốm Bầu Trc (xem hຬnh). Tiếc rằng Sở Văn Ha Ninh Thuận dịch cu n㢠y sang tiếng Chăm thnh “Palei Ra-mbaow Gaok Glah Hamu Croak” m ch࠭nh người Chăm hm nay khng hiểu từ “ra-mbaow” l䴠 g? Khi hỏi lại, Sở Văn Ha trả lời rằng “ra-mboaw” l쳠 nghề nghiệp ghi r trong từ điển Chăm-Việt của Ph Trạm. V庠 tự điển ny cn cho thಪm th dụ: (peh tabiak ralo rambaow = pht triển nhiều ng�nh nghề). Tại sao dịch "l ng nghề" sang tiếng Chăm thnh Palei Ra-mbaow? ࠠ Chnh bản thn t�i l người Chăm chưa bao giờ nghe đến từ “ra-mbaow” trong tiếng Chăm, thế th Ph଺ Trạm lấy từ ny ở đu mࢠ ra? Sau khi nghin cứu lại, ti mới biết “ra-mbaow” xuất ph괡t từ tự điển Aymonier (1906). Trong tự điển ny Aymonier ghi r ra-mbaow lൠ tiếng Khmer do người Chăm ở Campuchia sử dụng, chứ khng phải từ vựng tiếng Chăm. Mặc d c乳 sự sai lầm trong tn gọi như đ ph꣢n tch trn đ�y, cổng lng Bầu Trc vẫn duy trຬ tn gọi Palei Ra-mbaow (Lng Nghề) cho đến h꠴m nay m khng cള cơ quan hữu trch no đứng ra để điều chỉnh hay thay đổi. ᠠ * Thiết nghĩ hnh dạng đỉnh thp cũng như t졪n thp, tn l᪠ng của người Chăm cần được bảo tồn một cch nghim t᪺c đảm bảo tnh khoa học v truyền thống văn h�a vốn c của n. Những thay đổi một c㳡ch ty tiện khng c鴳 cơ sở khoa học v thực tiễn trong qu tr࡬nh trng tu cũng như đặt tn th骡p, tn lng của người Chăm như m꠴ tả trn đy đꢣ ảnh hưởng nghim trọng đến việc bảo tồn gi trị văn hꡳa vật thể của Champa. Khng chỉ với tc giả m䡠 cộng đồng Chăm hm nay mong muốn cc đơn vị, cơ quan hữu tr䡡ch cần phải nghim tc nhận ra những sai lầm n꺳i trn v khẩn trương chỉnh sửa để bảo tồn những giꠡ trị qu gi của n� vốn c như chủ trương, chnh s㭡ch của Đảng v Nh nước được ban hࠠnh tại Điều 13 (Chnh sch bảo tồn v� pht triển văn ha) của Nghị định 05/2011/NĐ-CP của Ch᳭nh phủ ngy 14/1/2011 về Cng tഡc dn tộc. nguon: champaka.info

Rất nhiều người trong suốt cả cuộc đời đều lun suy ngẫm đến việc theo đuổi ci g䡬, vứt bỏ ci g, theo đuổi như thế nᬠo, vứt bỏ như thế no. Chnh v୬ thế, chng ta ni “Nhấc l곪n được, đặt xuống được” l sự lựa chọn lớn nhất của cuộc đời, l cࠡi đch thực của đối nhn xử thế. “Nhấc l�n được” l g? Nଳ l sự theo đuổi của kẻ mạnh. Muốn “nhấc ln được” cần phải cળ ci nhn chuẩn xᬡc, cần c sự tự tin hơn người, cần c trạng th㳡i tm l t⽭ch cực, cần c hnh động đầy sức mạnh, cần c㠳 bộ c tr tuệ, cần c㭳 ch ki�n cường v.v. C được những yếu tố kể trn, bạn mới c㪳 thể lội trong dng nước chảy xiết của sự cạnh tranh khốc liệt để tiến về pha trước, nhận được tất cả những g⭬ đng nhận được, trở thnh kẻ mạnh trong trᠡi tim người khc. Hy học cᣡch vứt bỏ! Vứt bỏ sự tư ti, để hướng đến mt cuộc sống tự tại. Vứt bỏ sự tham lam, để hướng đến một cuộc sống hạnh phc. Vứt bỏ sự bảo thủ, để hướng đến một cuộc sống tươi mới. Vứt bỏ sự phiền muộn, 亢u lo để hướng đến một cuộc sống vui vẻ. Vứt bỏ sự hẹp hi, để hướng đến một cuộc sống khong đạt. “Nhấc l⡪n được” quả thực l điều đng quࡽ. “Đặt xuống được” mới l nấc thang cao nhất của cuộc đời. Đạt đến nấc thang ny, con người c࠳ thể dửng dưng trước vinh hoa v danh lợi, bnh thản chống chọi với trở ngại vଠ hiểm nguy. Như thế, cuộc đời mới thực sự c nghĩa. Thử th㽡ch lớn nhất của cuộc đời l “nhấc ln được”, sự an ủi lớn nhất của cuộc đời lઠ “đặt xuống được”. “Nhấc ln được” l sự dũng cảm, “đặt xuống được” lꠠ sự giải thot. “Nhấc ln được” l᪠ tr tuệ, “đặt xuống đuợc” l triết học. Hạnh ph�c lớn nhất của cuộc đời khng g bằng l䬠 c thể theo đuổi những g cần theo đuổi, vứt bỏ những g㬬 nn vt bỏ. Hy vọng cuốn s꺡ch ny gip bạn đọc cຳ thể lĩnh hội được tr tuệ của “nhấc ln được, đặt xuống đuợc”, v�o những lc m muội trong cuộc đời, đưa ra được sự lựa chọn chꪭnh xc, để đi xa hơn, nhanh hơn trn con đường cuộc đời. Mục lục: C᪹ng bạn đọc Phần 1: Cuộc đời thnh cng bắt đầu từ việc “nhấc lപn được” Phần 2: Ngắm thẳng vo mục tiu Phần 3: Tin tưởng vઠo bản thn Phần 4: Lạc quan, tch cực vươn l⭪n Phần 5: Hnh động l số một Phần 6: Mưu tr࠭ dũng cảm xử l sự việc Phần 7: Dng � ch sắt đ đối mặt với thử th�ch. Nhấc Ln Được - Đặt Xuống Được - Tập 1: Nhấc Ln Được Lꪠ Tr Tuệ Của Kẻ Mạnh Tc giả: Trần Giang Sơn.Nh� xuất bản: Nxb Thanh Nin Chỉ nn đọc tập 1 . Hꪣy đọc sch để gip bạn thẠnh cng hơn !

V? bi?n xanh t

Khi chập chững những bước đầu tin ra khỏi trường đại học, sinh vin cần chꪺ những g? H�y lắng nghe vi lời khuyn dưới đઢy của 10 doanh nhn thnh c⠴ng nhất trn thế giới.Đy đều lꢠ những nh lnh đạo kinh doanh cࣳ tầm nhn chiến lược đ x죢y dựng nn những đế chế khổng lồ từ hai bn tay trắng vꠠ đang nằm trong top những người giu c nhất hೠnh tinh. Dưới đy l một số lời khuy⠪n dnh cho sinh vin mới ra trường của cડc nh tỉ ph nຠy. Huyền thoại Steve Jobs - Cựu CEO Apple: Hy sống như khng c㴳 ngy maiKhi 17 tuổi, ti đọc ở đഢu đ một cu n㢳i rằng: "Nn sống mỗi ngy như thể đ꠳ l ngy cuối c࠹ng, một ngy no đ࠳ bạn sẽ thấy đng". Điều đ g곢y ấn tượng mạnh với ti v trong 33 năm qua, t䠴i nhn vo gương mỗi s젡ng v tự hỏi: "Nếu hm nay lഠ ngy cuối của cuộc đời mnh, mବnh c muốn lm những g㠬 định lm hm nay khഴng? ". Nếu cu trả lời l: “Kh⠴ng” ko di trong nhiều ng頠y, đ l l㠺c ti biết mnh cần thay đổi. (Tr䬭ch diễn văn của Steve Jobs tại lễ tốt nghiệp Đại học Stanford năm 2005) Bill Gates- Nh sng lập Microsoft: Hࡣy cho đi nhiều hơn nhận lạiMẹ ti, người đ rất tự h䣠o khi ti được nhập học ở đy – kh䢴ng ngừng khuyn ti rằng h괣y lm nhiều điều tốt cho người khc. Một vࡠi ngy trước lễ cưới của ti, bഠ đ tiếp đn c㳴 du v tại đ⠳ b đ đọc to một l࣡ thư về hn nhn m䢠 b đ viết cho Melinda. Mẹ tࣴi bị bệnh ung thư rất nặng nhưng b đ cࣳ cơ hội để truyền đạt thng điệp của mnh v䬠 lc kết thc bức thư b꺠 ni: “Hy cho đi nhiều hơn nhận lại.” (Tr㣭ch bi pht biểu của Bill Gates tại lễ tốt nghiệp Đại học Harvard, 2007) Oprah Winfrey- Bࡠ trm truyền thng Mỹ: Ch鴺ng ta đều cần thay đổi theo thời gianRất nhiều người yu thch sự thay đổi, đặc biệt lꭠ vẻ bề ngoi v nଳ c thể mang lại kết quả ấn tượng. Nhưng ti thay đổi với mong muốn chuyển h㴳a con người từ bn trong hơn l vẻ bề ngoꠠi. Ti muốn thay đổi cch mọi người cảm nhận về ch䡭nh bản thn họ. Tnh cờ, ch⬺ng ta c thể gặp một người đn 㠴ng đi bộ trn phố với một bộ ru rất dꢠi v c vẻ như con người anh ta được giấu đằng sau bộ rೢu đ. V sau khi gi㠺p anh ta cạo bỏ lớp ru ria xồm xom v⠠ anh ta thực sự c thể nhn thấy m㬬nh, anh ấy ni, "Ti cảm thấy sống lại." Thay đổi vẻ bề ngo㴠i đ gip anh ta nh㺬n lại chnh mnh. Đ� l l do tất cả ch୺ng ta đều cần thay đổi theo thời gian trong cuộc đời mnh. Đổi với cc bạn, những sinh vi졪n tốt nghiệp, ti chắc chắn rằng nếu bạn c thể thấy khả năng thay đổi cuộc sống của bạn, nh䳬n thấy bạn của tương lai thay v hiện tại b nhỏ, bạn sẽ c쩳 được thnh cng lớn. (Trഭch bi pht biểu của bࡠ Oprah Winfrey tại lễ tốt nghiệp Đại học Duke, 2009) Michael Dell- Nh sng lập hࡣng my tnh Dell: Đừng bao giờ tỏ ra m᭬nh thnh người thng minh nhất Cố gắng đừng bao giờ tỏ ra lഠ người thng minh nhất trong phng. V䲠 cho d bạn l người th頴ng minh nhất đi chăng nữa th ti cũng khuy촪n bạn nn tm kiếm người thꬴng minh hơn, hoặc chuyển sang một phng khc. Trong giới chuy⡪n mn, việc ny được gọi l䠠 xy dựng mạng lưới lm việc. Trong c⠡c tổ chức, đ l x㠢y dựng đội ngũ. V trong cuộc sống, n ch೭nh l tạo dựng cc mối quan hệ trong gia đ࡬nh, bạn b, v cộng đồng. Ch蠺ng ta đều l những mn quೠ dnh cho nhau, v trong suốt quࠡ trnh phấn đấu trở thnh một nh젠 lnh đạo, ti đ㴣 hiểu ra một điều quan trọng rằng những kinh nghiệm qu bu nhất đều xuất ph�t từ cc mối quan hệ của ti. ( Trᴭch bi pht biểu của ࡴng Michael Dell tại lễ tốt nghiệp Đại học Texas, 2003) Michael Bloomberg- Thị trưởng thnh phố New York: Đừng giậm chn tại chỗ quࢡ lu Ti bắt đầu cⴴng việc đầu tin khi ra trường trn phổ Wall vꪠ ti đ l䣠m việc ở đ trong suốt 15 năm. Đ thực sự l㳠 khoảng thời gian tuyệt vời với nhiều điều th vị v v꠴ số lời khen ngợi từ ng chủ của ti. Mọi người đều y䴪u mến ti nhưng rồi một ngy họ đ䠣 đuổi ti ra đường. Ti vẫn học c䴡ch lạc quan bởi hạnh phc chỉ đến với ai biết bước tiếp v cố gắng. Ch꠭nh xc l ngᠠy hm sau, sau khi ti mất việc, t䴴i đ bắt đầu lm việc với một c㠴ng ty mới. (Trch bi ph�t biểu của ng Michael Bloomberg tại lễ tốt nghiệp Đại học Tufts, 2007) JK Rowling- Tc giả Harry Porter: Thất bại l䡠 mẹ thnh cng Tại sao tഴi muốn chia sẻ với cc bạn về những lợi ch của thất bại? Đơn giản l᭠ v thất bại c nghĩa l쳠 lược đi những ci khng cần thiết. Tᴴi tự nhủ với mnh rằng ti l촠 chnh ti hơn l� bất cứ ai khc v tập trung tất cả năng lượng chỉ để lᠠm những cng việc quan trọng. Nếu thnh đạt ở bất k䠬 một lĩnh vực no khc, cࡳ lẽ ti đ kh䣴ng thể tm thấy sự quyết tm để th좠nh cng trong lĩnh vực m t䠴i tin rằng thực sự thuộc về mnh. Ti đ촣 được tự do theo đuổi ước mơ v nỗi sợ hi lớn nhất của t죴i đ khng c㴲n nữa. Ti vẫn c được một cuộc sống hạnh ph䳺c với một c con gi đ䡡ng yu, một chiếc my đꡡnh chữ cũ v một kho tưởng viết truyện. Vའ như vậy, những thất bại cay đắng đ trở thnh nền tảng vững chắc gi㠺p ti xy dựng lại cuộc sống của m䢬nh. ( Trch bi ph�t biểu của b JK Rowling tại lễ tốt nghiệp Đại học Harvard, 2008). Xin lưu với độc giả lའ hiện nay b khng cലn l một tỷ ph Jeff Bezos- CEO Amazon.com: Năng khiếu lຠ bẩm sinh, lựa chọn mới phức tạp Ti mạo muội dự đon rằng khi bạn trở th䡠nh cụ gi 80 tuổi, trong những pht giຢy tự vấn lặng lẽ, hồi tưởng về cuộc đời đ qua, bạn sẽ nhn lại một loạt những lựa chọn của m㬬nh. Rốt cuộc, con người m bạn trở thnh ch࠭nh l những g bạn đଣ lựa chọn. Bạn hy tự tạo nn c㪢u chuyện kỳ th cho cuộc đời mnh.( Trꬭch bi pht biểu của ࡴng Jeff Bezos tại lễ khai giảng Đại học Princeton, 2010) Mark Zuckerberg- CEO Facebook: Lm những g mବnh yu thch Khi bạn về nhꭠ ăn tối v bạn c mೳn rau kinh khủng nhất th bạn vẫn c thể ăn được nếu muốn. Kể cả khi bạn chơi một tr쳲 chơi, cho d n rất kh鳳 th bạn cũng c thể th쳠nh cng nếu yu th䪭ch n. Thực tế l nếu l㠠m những g m bạn mong muốn, bạn sẽ cảm thấy dễ d젠ng hơn v c nhiều động cơ thực hiện hơn. (Tr೭ch bi pht biểu của ࡴng Mark Zuckerberg tại trường Belle Haven ở thnh phố Menlo Park, CA, 2011) Steve Ballmer- CEO Microsoft: Hy ki࣪n tr thực hiện đến cng Niềm đam m칪 l khả năng truyền hứng th với một điều gຬ đ cn sự nỗ lực v㲠 kin tr lại lꬠ khả năng để tiếp tục thực hiện điều đ. Nếu nhn qua c㬡c cng ty m t䠴i khởi nghiệp kinh doanh th bạn sẽ thấy l hầu hết đều thất bại. Ngay cả với c젡c cng ty đ gặt h䣡i nhiều thnh cng như Microsoft, Apple, Google hay Facebook thബ bạn cũng cần phải biết rằng tất cả cc cng ty nᴠy đều đ trải qua những thời k s㬳ng gi. C thể bạn c㳳 được những thnh cng nhất định, nhưng chẳng may sự nghiệp của bạn lại tan thഠnh may khi. Bạn p dụng một c㡴ng thức cho tưởng mới, bạn coi đy l� một sự cch tn nhưng nᢳ lại khng hoạt động. V đ䠳 l lc chứng tỏ tອnh ngoan cường, khng ngừng lạc quan v ki䠪n tr của bạn, những tnh c쭡ch sẽ quyết định sự thnh cng của bạn trong tương lai. ( Trഭch pht biểu của ng Steve Ballmer tại Đại học Nam California, 2011) Larry Page- Đồng sᴡng lập Google: Hy nắm lấy những ước mơ Ti nghĩ rằng mọi người sẽ cảm thấy dễ đạt được hơn khi c㴳 những ước mơ đầy tham vọng. C thể nghe điều ny hơi đi㠪n rồ nhưng v khng ai kh촡c đủ đin rồ để lm điều đ꠳ nn bạn chẳng cần phải cạnh tranh. C qu곡 t người dm l�m những việc đin rồ như thế ny, thậm ch꠭ ti c thể đếm được tr䳪n đầu ngn tay trong khi những người khc đều th㡭ch lm việc tập thể v d࠭nh với nhau như keo. Những người giỏi nhất sẽ dm đương đầu với những thch thức lớn nhất. Đᡢy chnh l trường hợp của Google. (Tr�ch pht biểu của ng Larry Page tại Đại học Michigan, 2009)

L

Ngy 22/8, sau gần một thng tࡡi khai quật di tch Chăm Pa tại Đ Nẵng, lần đầu ti�n đon khảo cổ pht hiện một hố trung tࡢm trong lng thp với nhiều hiện vật lạ m⡠ kết cấu cn gần như nguyn vẹn.> B⪭ ẩn kho bu 'khổng lồ' của vua Chm Trao đổi với VnExpress.net, ᠴng V Văn Thắng, Gim đốc Bảo t塠ng Điu khắc Chăm (TP Đ Nẵng) cho biết, hố nꠠy vung cạnh 4,25 m, su 2m v䢠 được lm bằng gạch Chăm. Trong lng hố được lấp đầy khoảng 30 m3 cಡt, sỏi xếp lớp. Khu hố trung tm chứa nhiều hiện vật lạ vừa được ph⢡t hiện. Ảnh: T Anh. Sau khi mc to꺠n bộ số ct, sỏi ra khỏi hố, đon khảo cổ tiếp tục phᠡt hiện 8 lm chia ra 8 hướng, nằm ở 4 g䵳c v cạnh. Trong mỗi lവm c xếp một vin gạch vu㪴ng nằm ln một vin đꪡ cuội trn. Giữa đy hố c⡲n st lại một dy đ㣡 cuội v thạch anh xếp thnh hࠬnh bn nguyệt. ng Thắng vᔠ cc cộng sự dự đon, rất cᡳ thể dy đ cuội n㡠y trước đy được xy theo h⢬nh trn nhưng do nhiều l do kh⽡c nhau m đến nay bị biến dạng. "Theo tn ngưỡng của người Chăm, ở 8 hướng c୳ 8 vị thần cai quản, do đ c thể đ㳢y l tn ngưỡng tୢm linh ni đến cc vị thần canh giữ", 㡴ng Thắng ni. Về quy m của kiến tr㴺c vừa pht hiện được, đon khảo cổ nhận định nhiều khả năng đᠢy l nền mng của một kiến tr೺c thp Chăm như nhiều khai quật trước đ. Tuy nhiᳪn theo ng Thắng, nếu căn cứ vo nền m䠳ng đồ sộ như vậy th nơi đy đ좣 từng tồn tại một thp Chăm rất lớn, c thể nᳳi phải l thp lớn nhất từ trước đến nay, cho thấy sự tồn tại một trung tࡢm tn gio của người Chăm từ thế kỷ 12. Đền th䡡p Chăm Pa nằm tại lng Phong Lệ (phường Ha Thọ Đ಴ng, Cẩm Lệ, Đ Nẵng) được khai quật giữa năm 2011, nhằm phục vụ cng tഡc bảo tồn, gio dục v du lịch. Tại đᠢy, cc nh khảo cổ phᠡt hiện một vng diện tch rộng lớn l魠 khu đền thp Chăm Pa cch đᡢy khoảng gần 1.000 năm. Giới chuyn mn đang tiếp tục giải m괣 cc hiện vật vừa tm thấy để cᬳ kế hoạch cho việc khai quật tiếp theo. Nguyễn Đng http://vnexpress.net/gl/xa-hoi/2012/08/dau-tich-thap-cham-co-lon-nhat-duoc-phat-hien/

1. Sở dĩ người ta đau khổ chnh v m�i đeo đuổi những thứ sai lầm.2. Nếu anh khng muốn rước phiền no v䣠o mnh, th người kh쬡c cũng khng cch n䡠o gy phiền no cho bạn. V⣬ chnh tm bạn kh�ng bung xuống nổi.3. Bạn hy lu䣴n cảm ơn những ai đem đến nghịch cảnh cho mnh.4. Bạn phải lun mở l촲ng khoan dung lượng thứ cho chng sanh, cho d họ xấu bao nhi깪u, thậm ch họ đ l�m tổn thương bạn, bạn phải bung bỏ, mới c được niềm vui đ䳭ch thực.5. Khi bạn vui, phải nghĩ rằng niềm vui ny khng phải lഠ vĩnh hằng. Khi bạn đau khổ, bạn hy nghĩ rằng nỗi đau ny cũng kh㠴ng trường tồn.6. Sự chấp trước của ngy hm nay sẽ lഠ niềm hối hận cho ngy mai.7. Bạn c thể cೳ tnh yu nhưng đừng n쪪n dnh mắc, v chia ly l� lẽ tất nhin.8. Đừng lng ph꣭ sinh mạng của mnh trong những chốn m nhất định bạn sẽ 젢n hận.9. Khi no bạn thật sự bung xuống thബ lc ấy bạn sẽ hết phiền no.10. Mỗi một vết thương đều l꣠ một sự trưởng thnh.11. Người cuồng vọng cn cứu được, người tự ti thಬ v phương, chỉ khi nhận thức được mnh, h䬠ng phục chnh mnh, sửa đổi m�nh, mới c thể thay đổi người khc.12. Bạn đừng c㡳 thi độ bất mn người ta hoᣠi, bạn phải quay về kiểm điểm chnh mnh mới đ�ng. Bất mn người khc l㡠 chuốc khổ cho chnh bạn.13. Một người nếu tự đy l�ng khng thể tha thứ cho kẻ khc, th䡬 lng họ sẽ khng bao giờ được thanh thản.14. Người mⴠ trong tm chứa đầy cch nghĩ v⡠ cch nhn của mᬬnh th sẽ khng bao giờ nghe được tiếng l촲ng người khc.15. Hủy diệt người chỉ cần một cu, xᢢy dựng người lại mất ngn lời, xin bạn “Đa khẩu hạ lưu tnh”.16. Vốn dĩ kh଴ng cần quay đầu lại xem người nguyền rủa bạn l ai? Giả sử bạn bị ch đi೪n cắn bạn một pht, chẳng lẽ bạn cũng phải chạy đến cắn lại một pht?17. Đừng bao giờ lᡣng ph một giy ph�t no để nghĩ nhớ đến người bạn khng hề yപu thch.18. Mong bạn đem lng từ bi v� thi độ n hᴲa để by tỏ những nỗi oan ức v bất mࠣn của mnh, c như vậy người kh쳡c mới khả dĩ tiếp nhận.19. Cng l một chiếc b頬nh như vậy, tại sao bạn lại chứa độc dược? Cng một mảnh tm tại sao bạn phải chứa đầy những n颣o phiền như vậy?20. Những thứ khng đạt được, chng ta sẽ lu亴n cho rằng n đẹp đẽ, chnh v㭬 bạn hiểu n qu 㡭t, bạn khng c thời gian ở chung với n䳳. Nhưng rồi một ngy no đ࠳ khi bạn hiểu su sắc, bạn sẽ pht hiện n⡳ vốn khng đẹp như trong tưởng tượng của bạn.21. Sống một ngy l䠠 c diễm phc của một ng㺠y, nn phải trn quꢽ. Khi ti khc, t䳴i khng c d䳩p để mang th ti lại ph촡t hiện c người khng c㴳 chn.22. Tốn thm một ch⪺t tm lực để ch ⺽ người khc chi bằng bớt một cht tẢm lực phản tỉnh chnh mnh, bạn hiểu chứ?23. Hận th� người khc l một mất mᠡt lớn nhất đối với mnh.24. Mỗi người ai cũng c mạng sống, nhưng kh쳴ng phải ai cũng hiểu được điều đ, thậm ch tr㭢n qu mạng sống của mnh hơn. Người kh�ng hiểu được mạng sống th mạng sống đối với họ m n젳i chnh l một sự trừng phạt.25. T�nh chấp l nguyn nhઢn của khổ no, bung t㴬nh chấp bạn mới được tự tại.26. Đừng khẳng định về cch nghĩ của mnh quᬡ, như vậy sẽ đỡ phải hối hận hơn.27. Khi bạn thnh thật với chnh m୬nh, thế giới sẽ khng ai lừa dối bạn.28. Người che đậy khuyết điểm của mnh bằng thủ đoạn tổn thương người kh䬡c l kẻ đ tiện.29. Người ઢm thầm quan tm chc ph⺺c người khc, đ l᳠ một sự bố th v h�nh.30. Đừng gắng sức suy đon cch nghĩ của người khᡡc, nếu bạn khng phn đo䡡n chnh xc bằng tr� huệ v kinh nghiệm th mắc phải nhầm lẫn lଠ lẽ thường tnh.31. Muốn hiểu một người, chỉ cần xem mục đch đến v쭠 xuất pht điểm của họ c giống nhau kh᳴ng, th c thể biết được họ c쳳 thật lng khng.32. Chⴢn l của nhn sinh chỉ l� giấu trong ci bnh thường đơn điệu.33. Người kh᬴ng tắm rửa th cng xức nước hoa c젠ng thấy thối. Danh tiếng v tn quഽ đến từ sự chn ti thực học. C⠳ đức tự nhin thơm.34. Thời gian sẽ tri qua, để thời gian x괳a sạch phiền no của bạn đi.35. Bạn cứ xem những chuyện đơn thuần thnh nghi㠪m trọng, như thế bạn sẽ rất đau khổ.36. Người lun e d với thiện 䨽 của người khc th hết thuốc cứu chữa.37. Nᬳi một lời dối gian th phải bịa thm mười c쪢u khng thật nữa để đắp vo, cần g䠬 khổ như vậy?38. Sống một ngy v ഭch, khng lm được chuyện g䠬, th chẳng khc g졬 kẻ phạm tội ăn trộm.39. Quảng kết chng duyn, chꪭnh l khng lഠm tổn thương bất cứ người no.40. Im lặng l một cࠢu trả lời hay nhất cho sự phỉ bng.41. Cung knh đối với người l᭠ sự trang nghim cho chnh m꭬nh.42. C lng thương y㲪u v tư th sẽ c䬳 tất cả.43. Đến l ngẫu nhin, đi lઠ tất nhin. Cho nn bạn cần phải “Tꪹy duyn m hằng bất biến, bất biến mꠠ hằng ty duyn”.44. Từ bi l骠 vũ kh tốt nhất của chnh bạn.45. Chỉ cần đối diện với hiện thực, bạn mới vượt qua hiện thực.46. Lương t�m l ta ಡn cng bằng nhất của mỗi người, bạn dối người khc được nhưng kh䡴ng bao giờ dối nổi lương tm mnh.47. Người kh⬴ng biết yu mnh thꬬ khng thể yu được người kh䪡c.48. C lc ch㺺ng ta muốn thầm hỏi mnh, chng ta đang đeo đuổi c캡i g? Chng ta sống v캬 ci g?49. Đừng vᬬ một cht tranh chấp m xa l꠬a tnh bạn ch th쭢n của bạn, cũng đừng v một cht o캡n giận m qun đi thઢm n của người khc.50. Cảm ơn đời với những g⡬ ti đ c䣳, cảm ơn đời những g ti kh촴ng c.51. Nếu c thể đứng ở g㳳c độ của người khc để nghĩ cho họ th đᬳ mới l từ bi.52. Ni năng đừng cೳ tnh chm chọc, đừng gᢢy thương tổn, đừng khoe ti cn của m࡬nh, đừng ph điều xấu của người, tự nhin sẽ h䪳a địch thnh bạn.53. Thnh thật đối diện với mࠢu thuẫn v khuyết điểm trong tm mࢬnh, đừng lừa dối chnh mnh.54. Nh�n quả khng nợ chng ta thứ g京, cho nn xin đừng on trꡡch n.55. Đa số người cả đời chỉ lm được ba việc: Dối m㠬nh, dối người, v bị người dối.56. Tm lࢠ tn lừa đảo lớn nhất, người khc cꡳ thể dối bạn nhất thời, nhưng n lại gạt bạn suốt đời.57. Chỉ cần tự gic t㡢m an, th đng t촢y nam bắc đều tốt. Nếu cn một người chưa độ th đừng n⬪n thot một mnh.58. Khi trong tay bạn nắm chặt một vật gᬬ m khng buഴng xuống, th bạn chỉ c mỗi thứ n쳠y, nếu bạn chịu bung xuống, th bạn mới c䬳 cơ hội chọn lựa những thứ khc. Nếu một người lun khư khư với quan niệm của mᴬnh, khng chịu bung xuống th䴬 tr tuệ chỉ c thể đạt đến ở một mức độ n�o đ m th㠴i.59. Nếu bạn c thể sống qua những ngy b㠬nh an, th đ ch쳭nh l một phc phần rồi. Biết bao nhiສu người hm nay đ kh䣴ng thấy được vầng thi dương của ngy mai, biết bao nhiᠪu người hm nay đ trở th䣠nh tn phế, biết bao nhiu người h઴m nay đ đnh mất tự do, biết bao nhi㡪u người hm nay đ trở th䣠nh nước mất nh tan.60. Bạn c nhೢn sinh quan của bạn, ti c nh䳢n sinh quan của ti, ti kh䴴ng dnh dng g� tới bạn. Chỉ cần ti c thể, t䳴i sẽ cảm ha được bạn. Nếu khng thể th㴬 ti đnh cam chịu.61. Bạn hy vọng nắm được sự vĩnh hằng th䠬 bạn cần phải khống chế hiện tại.62. c khẩu, mci mi đừng để n thốt ra từ miệng ch㳺ng ta, cho d người ta c xấu bao nhi鳪u, c c bao nhi㡪u. Bạn cng nguyền rủa họ, tm bạn cࢠng bị nhiễm , bạn hy nghĩ, họ ch䣭nh l thiện tri thức của bạn.63. Người khc cࡳ thể lm tri nhࡢn quả, người khc c thể tổn hại chᳺng ta, đnh chng ta, hủy bạng chng ta. Nhưng chng ta đừng v꺬 thế m on hận họ, v࡬ sao? V chng ta nhất định phải giữ một bản t캡nh hon chỉnh v một tࠢm hồn thanh tịnh.64. Nếu một người chưa từng cảm nhận sự đau khổ kh khăn th rất kh㬳 cảm thng cho người khc. Bạn muốn học tinh thần cứu khổ cứu nạn, th䡬 trước hết phải chịu đựng được khổ nạn.65. Thế giới vốn khng thuộc về bạn, v thế bạn kh䬴ng cần vứt bỏ, ci cần vứt bỏ chnh l᭠ những tnh cố chấp. Vạn vật đều cung ứng cho ta, nhưng khng thuộc về ta.66. Bởi chᴺng ta khng thể thay đổi được thế giới xung quanh, nn ch䪺ng ta đnh phải sửa đổi chnh m୬nh, đối diện với tất cả bằng lng từ bi v t⠢m tr