Văn hóa Champa

LTS: Sau ba n?m ?

Nhạc cụ truyền thống NC News - Nhạc cụ là thành tố quan trọng để tạo nên phần hồn lễ hội Chăm. Nhạc cụ Chăm không chỉ là sản phẩm vật chất đơn thuần mà còn là phương tiện biểu diễn nghệ thuật mang lại biểu cảm thẩm mỹ trong đời sống tâm linh.Phải nói lễ hội Chăm là nơi bảo tồn, lưu giữ nhạc cụ Chăm. Hầu hết các loại nhạc cụ Chăm nhằm mục đích để phục vụ cho lễ hội.  Nhạc cụ Chăm sử dụng trong lễ hội bao gồm: Đàn Ka nhi, Rabap trống Ginăng, Basanưng, kèn Sarakai, Hagar (trống nhỏ), Chiêng, Asăng (tù và), Tăngek (nhạc gõ bằng 2 cây gỗ). Ngoài ra còn có Mã la do người Raglai biểu diễn. Các nhạc cụ trên có các đặc điểm sau đây:Đàn Kanhi: là loại đàn kéo một dây tương tự như đàn nhị của người Kinh. Thân đàn Kanhi được làm bằng mai rùa vàng. Trên thân mai rùa vàng có gắn một đoạn tre nhỏ đặc cỡ ngón chân cái, dài khoảng 0,65cm. Ở đầu đoạn tre này có hai cần để kéo dây gọi là hai tai Kanhi. Từ hai cần kéo (hai tai) nối xuống với cây tre bằng một sợi là dây đàn chính của Kanhi. Ngoài ra cần kéo này nối với cây tre bằng lông đuôi ngựa uốn cong như cánh cung. Đây chính là dây kéo của đàn Kanhi để tạo ra âm thanh.Theo truyền thuyết Chăm đàn Kanhi là biểu tượng cho 4 đứa con của thần mẹ xứ sở - Po Inư Nưgar có tên là: Jakak, jakan chuyên trông coi việc trên trời và jalo, jalai trông coi ở trần gian (dun ya). Do vậy đàn Kanhi người Chăm sử dụng trong hai trường hợp sau:- Kanhi dùng trong đám tang gọi là “Kanhi đam”. Người Chăm thường sử dụng 2 đàn Kanhi cho đám tang 2 thầy Paseh và sử dụng 4 cái cho đám tang 4 thầy Paseh. Kanhi trong nghi lễ này do nghệ nhân biểu diễn phục vụ cho công việc trần gian là nhằm để phụ hoạ với bài hát lễ tiễn đưa hồn người quá cố về thế giới bên kia.- Đàn Rabap cũng tương tự, cùng họ với đàn Kanhi trên nhưng chỉ được sử dụng đơn chiếc. Rabap vừa là vật tổ môn phái của thầy Kadhar - một thầy tín ngưỡng dân gian Chăm thờ thần mặt trời (yang prong). Do đó Rabap chỉ được thầy Kadhar sử dụng để hoà âm với các bài thánh ca, ca ngợi các vị thần trên trời ở lễ hội như lễ hội đền tháp, lễ tế thần linh puis, payak, lễ tế trâu…Cả hai loại Kanhi và Rabap đều có 2 ấm chính: kò và kí. Khi diễn tấu thầy Kadhar phải ngồi xếp bằng đặt tay lên đùi tay phải kéo cánh cung, tay trái điều khiển nốt nhạc. Khi khai lễ (Pachah yawa Rabap) thầy Kadhar phải kéo Rabap phát ra 3 tiếng khò và 3 tiếng khí để thức giấc mọi sinh linh và các thần thánh ở vũ trụ.Kèn Saranai: Đây là nhạc cụ thổi bằng hơi, cấu trúc gồm 3 phần gắn liền nhau: Phần chuôi (gali) làm bằng đồng, bên trong có gắn lưỡi gà bằng lá buông, dùng để thổi; phần thân (rup) làm bằng gỗ đục rỗng 7 lỗ chính phía trên và một lỗ phụ ở phía dưới để điều khiển các nốt nhạc;và bộ thứ ba loa kèn làm bằng gỗ quí, sừng trâu hoặc ngà voi, rỗng ruột. Đây là phần phát âm thanh. Kèn Saranai có 5 nốt âm thanh tương đương với nốt nhạc đồ, pha, sol, la, rê và cũng là tượng trưng cho 5 ngũ quan con người. Kèn Saranai được nghệ nhân Chăm sử dụng trong các lễ hội Chăm như lễ hội múa Rija.Trống Basanưng: Đây là loại trống tròn, bịt da một mặt, đường kính khoảng 0,45m. Mặt trống bịt da dê, thân trống bằng gỗ. Xung quanh thân trống có đục 12 lỗ, mỗi lỗ được giữ chặt bằng mỗi con nem và có quấn dây mây xung quanh. Đây là bộ phận tăng giảm âm thanh và nốt nhạc của trống. Trống có 3 âm chính: tác, tăm, tằm. Trống này được người Chăm xem là biểu trưng cho lồng ngực (tim, phổi, ngũ tạng), là biểu hiện cái tâm con người. Trống Basanưng được xem là nhạc cụ, là vật tổ của thầy Mưduôn - thầy cúng lễ tín ngưỡng dân gian phục cho lễ hội múa Rija. Trống vỗ với tư thế ngồi, đặt trống vào đùi, ôm sát vào ngực, vỗ hai tay vào trống.Trống Ginăng: Trống ghi năng Chăm là trống dài hình trụ, thường biểu diễn bằng cặp đôi để nghiêng nằm chéo nhau. Thân trống thường làm bằng gỗ lim, khoét rỗng bên trong. Thân trống dài khoảng 0,72m, hơi phình ở giữa và được bào nhẵn cả trong lẫn ngoài. Hai mặt trống căng da, mặt nhỏ căng da dê, đường kính 0,24m, mặt này người Chăm gọi là chang (mặt dương) vỗ bằng tay có 2 âm chính tớ, tìn. Còn một mặt lớn căng da trâu, đường kính khoảng 0,28m, mặt này là mặt chính của trống người Chăm gọi là Băm (mặt âm) có hai âm chính là: dìn, gleng và luôn đánh bằng đùi gỗ. Trống Ginăng tượng trưng cho đôi chân con người.Theo quan niệm người Chăm về 3 loại nhạc cụ: kèn Saranai, trống Basanưng, Ginăng là tượng trưng cho con người và một vũ trụ thu nhỏ (trời, đất) hoàn chỉnh. Do vậy khi biểu diễn 3 nhạc cụ này không được tách rời nhau mà luôn hòa quyện vào nhau, trong đó kèn Saranai là nhạc cụ chủ đạo. Ba nhạc cụ này đã tạo nên linh hồn cho lễ hội Chăm.Hagar (trống cái): Đây là loại trống cơm, thân trống dài khoảng 0,5m làm bằng gỗ đục rỗng bên trong. Mặt trống căng bằng da dê đường kính khoảng 0,2m. Đây là loại trống nhỏ chỉ sử dụng trong đám tang Chăm. Cùng họ với loại trống này còn có trống gọi lễ trong thánh đường nhân lễ hội Ramưwan của người Chăm Awal. Như trống gọi lễ này có kích thước lớn hơn, hình bầu dục, đường kính khoảng 0,4m.Chiêng (cheng): đây là loại nhạc cụ gõ bằng đồng có đường kính 0,3m. Chiêng có 2 loại: chiêng mặt bằng và chiêng có núm. Chiêng thường dùng dùi gỗ, ở đầu dùi quấn vải mềm dùng để gõ. Chiêng được sử dụng trong các lễ hội Chăm như lễ múa Rija, tế lễ thần linh Puis, payak. Ngoài ra còn được sử dụng trong đám tang. Bên cạnh chiêng còn có Mã la nhưng nhạc cụ này do người Raglai biểu diễn nhân ngày hội cúng lễ ở đền tháp.Tù Và (săng): Đây là nhạc cụ bằng ốc biển dùng để thổi. Theo truyền thuyết đây là vật linh mà đấng Dêbitathuôr dùng để sáng tạo vũ trụ và mọi sinh vật trên trần gian, tù và còn là vật tổ Po Adhia dùng để hành lễ trong đám tang Chăm Ahiêr, đặc biệt trong nghi thức lễ tẩy uế (talih) đất tháp trong các lễ hội ở đền tháp Chăm.Nhạc cụ Chăm tuy chưa phong phú và đa dạng nhưng là một phương tiện không thể thiếu được trong lễ hội Chăm. Nhạc cụ Chăm chỉ vang lên khi có lễ, có hội, không phục vụ cho sinh hoạt đời thường. Nhạc Chăm chỉ đánh thức những sinh linh ở cõi trần và thần thánh nơi chốn thiên đường và lôi cuốn người xem về với tín ngưỡng, về với lễ hội. Như vậy, đến lượt mình nhạc cụ Chăm đã thực sự trở thành phương tiện nghệ thuật lôi cuốn người xem về với lễ hội và ngược lại lễ hội Chăm chính là nơi nuôi dưỡng, bảo tồn nhạc cụ Chăm.Tóm lại: Di sản văn hóa vật chất từ đến tháp, đồ tế tự như áo quần, võng lộng, kiệu khiêng đến thức ăn truyền thống và nhạc cụ… tồn tại trong lễ hội Chăm không chỉ là biểu hiện dưới dạng vật chất đơn thuần mà nó là biểu tượng tâm linh mang ý nghĩa tổng hòa. Sự tổng hòa ấy là sự gắn kết với nhau, quan hệ nhiều với nhau trong một không gian linh thiêng. Đó là mối quan hệ giữa con người với cảnh quan thiên nhiên, cảnh quan di tích; mối quan hệ giữa con người với tâm linh; mối quan hệ giữa con người với các biểu tượng (vật thờ, tượng thờ) và mối quan hệ giữa con người với nhau… Toàn bộ những mối quan hệ đó chuyển hóa bổ sung lẫn nhau, để rồi chắt lọc, cô đúc, tinh chất lại thành những dạng thức vật chất trong lễ hội Chăm. Với ý nghĩa đó lễ hội Chăm trở thành nơi bảo tồn văn hóa vật chất của người Chăm khá đồ sộ, là bảo tàng dân gian sống động đáp ứng đời sống tinh thần của người Chăm.(Trích trong "Lễ hội của người Chăm" - Tác giả: Văn Món - Sakaya) Nguồn: ninhthuanpt.com.vn

VĂN HOÁ DÂN GIAN NGƯỜI CHĂM VỚI VẤN ĐỂ PHÁT TRIỂN DU LICH NINH THUẬN NC News - Đứng trước vận hội mới và thách thức mới của  làn sóng du lịch, để hòa mình cùng cả nước đẩy mạnh, nhanh ngành công nghiệp không khói, phát triển kinh tế , văn hóa xã hội, Ninh Thuận làm gì để phát triển tiềm năng du lịch ở địa phương. Tiềm năng du lịch Ninh Thuận không dừng lại ở lễ hội Katê, mà hơn thế, còn ở du lịch văn hóa bởi vẽ đẹp thiên nhiên kỳ thú, có biển, núi đầy ắp ánh nắng; các di tích đền tháp và kho tàng văn hóa dân gian (VHDG) Chăm đặc sắc ở Ninh Thuận thực sự là nguồn lực để phát triển du lịch.            1. Ngày nay du lịch quốc tế có nhiều loại hình:Du lịch:”4S” (Sun, Sea, Sand, Sight),du lịch sinh thái (Ecological tourist) du lịch văn hóa (Cultural tourist) … Loại hình du lịch văn hóa đang được du khách ưa chuộng. Theo ước tính trong những năm gần đây lượng khách du lịch quốc tế đang chuyển dần từ thị trường du lịch Châu Âu đến khu vực Châu Á –Thái Bình Dương ngày một nhiều. Khách du lịch chủ yếu là cư dân của các nước Công nghiệp cư dân đô thị sống trong môi trường văn hóa công nghiệp. Khi du lịch tiếp xúc với nền văn hóa “ Khác lạ” , đặc biệt là VHDG của làng (Paley) , cộng đồng của các cư dân “nông nghiệp” , du khách luôn cảm thấy mới lạ, bất ngờ. Vì vậy VHDG tạo ra tính hấp dẫn, tạo lực thu hút với khách du lịch.           VHDG của người Chăm Ninh Thuận phong phú, đa dạng. Nơi đây người Chăm vẫn còn bảo lưu truyền thống và tập tục của mình. Ngoài di tích đền tháp, người Chăm còn có gần 80 lễ hội khác nhau.Sinh hoạt văn hoá cộng đồng thường diễn ra trong năm. Nhiều lễ hội dân gian còn gắn với đền tháp, thánh đường Hồi giáo; và các lễ cưới, mừng , nhà mới… , trong đó nổi bật là lễ hội Katê. Đến dự lễ hội trên, du khách sẽ được tắm mình trong ngọn núi truyền thống. Cùng chiêm ngưỡng những lời ca, điệu múa của những chàng trai,cô gái Chăm. Du khách còn có thể nghe và thấy những lời ca, tục cúng tế, thức ăn truyền thống, sản vật trăm hoa, trăm quả, trăm nghề và áo quần ngũ sắc thái, tinh hoa văn hóa trong ngày hội. Qua lễ hội du khách sẽ bất ngờ, sẽ phát hiện ra nhiều điều lạ có sức quyến rũ về những nét độc đáo, những giá trị nhân văn trong VHDG người Chăm.           Mặt khác Ninh Thuận không chỉ lễ hội Katê, mà nơi đây người Chăm còn bảo tồn nhiều đền tháp Chăm như tháp Hoà Lai (Thế kỷ IX) Tháp Pô Klonh Girai (Thế kỷ XIII) ,tháp Pô Rôme (Thế kỷ  XII) … Mỗi đền tháp Chăm là một tác phẩm tuyệt vời vô giá. Đó  chính là nơi ngưng đọng giá trị kỷ thuật, mỹ thuật-đỉnh cao của nền văn hóa vật chất người Chăm một thời phát triển rực rỡ mà đến nay vẫn còn chứa đựng  những điều bí ẩn. Những đền tháp của người Chăm  ở Ninh Thuận có đặc điểm khác những đền tháp ở Mỹ Sơn, Bình Định, Nha Trang…Bởi đền tháp Chăm ở Ninh Thuận không đổ nát, hoang tàn , mà còn gắn với người Chăm , gắn với lễ hội, gắn với những sự tích huyền thoại.          Cùng với di tích đền tháp VHDG còn tạo ra sự hấp dẫn cho du khách bới các sự tích, địa danh, sự vật di tích gắn với điểm, với tuyến du lịch gần nhau rất thuận lợi cho các tour du lịch. Đền tháp Hoà Lai (Ba tháp-Ninh Hải) du khách có thể nghe truyền thuyết Vua Chăm và vua Khơme (CamPuchia) từ xa xưa thi tài và xây tháp như thế nào ? lên tháp Pô Klong Garai có thể nghe kể về truyền thuyết Pô Klonh Garai lên làm vua ,xây tháp, đắp đập, ngăn sông. Trên đường đi tháp Pô Rôme có thể ghé đến một di tích bai đá” Pataw  tablah“ (Chung Mỹ)-nơi con rồng hiện hình hóa phép cho Pô Klonh Garai lên làm vua như thế nào? Đến tháp Pô Rôme( Hậu sanh) du khách có thể chiêm ngưỡng ngôi tháp cuối cùng trong nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc ChămPa . Ở đây du khách còn có thể nghe về một thiên tình lịch sử đầy cảm động giữa vua Chăm PôRôme và côn chúa Eđê –Bia thu can… Đó là chưa kể đến khu di tích thờ cúng ” Bia cúng thần chuột” (Yang tikuk) nơi mà vào thế kỷ thứ VIII –IX đội quân Java đã đốt phá đền tháp người Chăm.Kế đó còn có núi Đá Trắng với biết bao huyền thoại :Huyền thoại Chằng Tinh đòi cưới Công chúa vua Chăm xứ Phan Rang để rồi dũng sĩ Chăm ra tay cứu công chúa. Tất cả sự tích đó đã phủ bề dày của nhiều lớp văn hóa, tô đậm thêm các di tích ,địa danh hoà quyện với nhiều yếu tố VHDG khác tạo nên sự hấp dẫn cho du khách.          Người Chăm ở Ninh Thuận còn bảo lưu nhiều nghề thủ công truyền thống nổi bật là nghề dệt và gốm. Nghề thủ công này không chỉ biểu diễn cho du khách xem kỹ mà quan trọng là sản xuất ra sản phẩm thủ công làm đồ lưu niệm mang sắc thái riêng từng vùng . Điều hấp dẫn ở mặt hàng thủ công Chăm không phải là đồ lưu niệm trưng bày trong tủ kính như các thành phố lớn (thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội) mà mặt hàng được sản xuất ngay tại làng (Paley) Chăm. Du khách được xem trực tiếp thợ dệt vải, nhuộm chàm quay xa, làm gốm… những  thao tác lao động cách đây  gần 2-3 thế kỷ nhưng vẫn đạt đến độ điêu luyện, tinh xảo làm cho du khách thán phục. Du khách có thể mua ngay sản phẩm thủ công để làm quà lưu niệm về tặng bạn bè,người thân.          Văn hóa ẩm thực, một thành tố của VHDG , là đối tượng được du lịch chú ý khai thác. Người Chăm thường tổ chức nhiều lễ hội và đây là dịp để họ dâng cúng những món ăn vật lạ cho thần thánh. Mỗi loại lễ, mỗi vị thần người Chăm đa dạng, đặc biệt là món bánh(Sakaya) rượu chung cất từ gạo nếp (Tape thanh) .Các món bánh gói ,lót bằng lá chuối và các đặc sản trái cây của vùng nhiệt đới …Các món ăn trên thường chế biến theo cách riêng phù hợp với đặc điểm từng dân tộc Chăm nên sẽ lạ miệng và hấp dẫn du khách .Những món ăn của người Chăm còn được trưng bày trên mâm cao, cỗ đầy ;mỗi loại bánh đều mang một biểu tượng một triết lý riêng. Các món ăn này sẽ có ý nghĩa nếu được tổ chức cho du khách thưởng thức trong không gian kiến trúc nhà cửa Chăm, ngồi ăn theo kiểu Chăm. Và càng có ý nghĩa hơn khi món ăn được thưởng thức trong ngày hội với những ngày nghi lẽ mời chào theo phong cách tiếp khách riêng của dân tộc Chăm.          Bên cạnh văn hóa ẩm thực ,người Chăm còn có một nền nghệ thuật ca múa nhạc dân gian giàu bản sắc dân tộc. Những điệu dân ca, dân vũ sẽ hoà vào với 72 điệu trống gi năng Paranưng, kèn Xaranai …Chắc chắn sẽ làm hấp dẫn và say mê lòng người.          Nói chung người Chăm ở Ninh Thuận  hiện nay vẫn còn bảo lưu một kho tàng VHDG đặc sắc .Kho tàng văn hóa ấy vừa phong phú, đa dạng vừa sống động và có bản sắc riêng độc đáo, thực sự là nguồn lực dồi dào để phát triển du lịch.          2. Văn hóa dân gian Chăm Ninh Thuận tiềm năng du lịch to lớn chưa được đánh thức. Mặc dù vậy ở bên ngoài những danh lam thắng cảnh,những địa danh văn hóa Chăm ở Ninh Thuận như : Tháp Chàm Phan Rang ”(Tower Phan Rang)”, Làng Chăm Tuấn Tú ”(Tuân Tu Village)", Bảo tàng trung tâm văn hóa Chăm Ninh Thuận "( Cham Cultural Museum Of Ninh Thuận )" … đã được các Công ty du lịch quốc tế giới thiệu ,in trong sách hướng dẫn du lịch. Đặc biệt các tháp Chăm ở Miền Trung đã trở thành địa chỉ đỏ của các công ty du lịch lữ hành uy tín như Việt Nam Tourist, Sài Gòn tourist, Peace tourist … Đó là những điều kiện thuận lợi cho du lịch Ninh Thuận .         Tuy vậy, hiện nay du lịch Ninh Thuận vẫn vắng khách, chỉ có rải rác một vài khách nước ngoài đến tham quan, nghiên cứu văn hoá Chăm trong những dịp lễ hội Chăm tiếp cận thị trường thổ cẩm. Sản phẩm dệt thổ cẩm người Chăm mấy năm gần đây phục vụ du lịch tuy cũng nổi lên rầm rộ ở Hà Nội. Đà Nẳng, Sài Gòn …nhưng đó chỉ là hoạt động tự phát, chưa được tổ chức có qui mô để thu ngoai tệ. Nhiều điểm di tích và danh lam thắng cảnh văn hóa có giá trị chưa được tiếp cận khai thác đúng hướng.Thủ tục hành chính đối với khách nước ngoài còn rườm rà. Một khó khăn thực sự đối với Tỉnh Ninh Thuận chưa có kế hoạch phát triển du lịch văn hóa rõ nét ,do vậy môi trường văn hóa cho phát triển du lịch chưa được xác lập. Muốn du lịch Ninh Thuận phát triển cần thực hiện đồng bộ giữa các ngành ,các cấp,địa phương,Trung ương và việc tham gia của cộng đồng vào các hoạt động du lịch tại các điểm du lịch.         3. Trước thực trạng như vậy, một vấn đề đặt ra là cần chủ động qui hoạch, khai thác tổ chức các hoạt động văn hóa dan gian Chăm phục vụ du lịch.         Đầu tư cho du lịch Ninh Thuận không phải một sớm, một chiều, cần phải xác định đầu tư, bền vững,đầu tư từng giai đoạn, đầu tư cả một khu vực và đầu tư đúng hướng. Đầu tiên là xây dựng cơ bản :Hệ thống giao thông điện nước, viễn thông … và từng giai đoạn tính tiếp từng hạng mục. Ngay bước đầu chúng ta có thể bắt đầu đón khách để tăng thêm nguồn thu và từng bước kêu gọi nhà đầu tư trong và ngoài nước .         Việc đầu tư, qui hoạch cụ thể trước tiên là cần phải gấp rút tôn tạo di tích văn hóa lịch sử như tháp Pô Klong Girai, Pô Rôme, Hoà Lai, di tích đá chẻ(Pataw tablah), núi Đá trắng … Bên cạnh đó tổ chức lại các lễ hội truyền thống đặc biệt là các công trình cụ thể kéo dài thêm lễ hội Katê ở tháp với nhiều loại hình VHDG đa dạng làm điểm chỉnh để thu hút khách.         Về làng văn hóa cổ truyền, trước hết cần qui hoạch 2 làng :Làng dệt (Mỹ Nghiệp) làng gốm (Bầu Trúc). Kết hợp các di tích văn hóa làng ven làng đề hình thành tour; mở rộng thêm tuyến du lịch. Làng Chăm phải được bảo tồn nguyên vẹn những giá trị văn hóa truyền thống như mỗi căn nhà, hàng rào, cách sinh họat …mang đặc trưng tộc người. Làng cũng được sữa sang đường ngõ sạch đẹp. Tiến tới xây dựng làng Chăm hoàn chỉnh làm điểm du lịch đìen dã, du lịch tìm hiểu văn hóa dân tộc. Ở làng sẽ tổ chức sinh hoạt văn hóa cộng đồng, hướng tới việc thể hiện một số sinh hoạt VHDG theo nhu cầu của khách hàng.         Sở VHTT Ninh Thuận nên duy trì đoàn nghệ thuật bán chuyên Chăm nhằm bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa Chăm đồng thời sẽ là đội văn nghệ phuc vụ khách du lịch. Đoàn sẽ biểu diễn các điệu múa dân ca, nhạc cụ và có thể trích đoạn biểu diễn lễ hội Katê, lễ cưới, hát giao duyên…khi du khách có yêu cầu.         Ngoài ra,bên cạnh nền VHDG Chăm chúng ta còn phải triệt để khai thác tối đa nguồn lợi du lịch khác như biển - Núi ( Cà Ná), Biển Ninh Chữ-Núi Cà Đú (Di tích kháng chiến)… Nhằm để làm phong phú thêm loại hình du lịch Ninh Thuận.         Du lịch là một ngành kinh tế tổng hợp,đòi hỏi các ngành cấp địa phương phối hợp chặt chẽ ,tránh sự chồng chéo nhằm khai thác tất cả nguồn lợi để phát triển du lịch bền vững.mặt khác cần tạo ra mặt bằng  pháp lý (Pháp lệnh du lịch) cũng như huy động mọi nguồn lực của địa phương trong nước và ngoài nước đầu tư vào cơ sở hạ tầng, tạo điều kiện cho khách du lịch có thể tới các điểm du lịch văn hóa một cách thuận lợi và nhanh chóng.         Tóm lại, những tiềm năng thách thức, khó khăn của Ninh Thuận là có thực. Do vậy để phát triển du lịch Ninh Thuận. Cần quán triệt đường lối đã được chỉ ra trong Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng :” Phát triển du lịch tương xúng với tiềm năng du lịch to lớn của đất nước theo hướng du lịch văn hóa sinh thái môi trường. Xây dựng các chương trình và các điểm du lịch hấp dẫn về văn hóa, di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh”. Do vậy ngày nay để phát triển quốc sách du lịch, nhiều quốc gia, địa phương đã tính đến nhiều nguồn lực trọng yếu để có thể duy trì sự phát triển du lịch bền vững .Tuy nhiên vấn để phát triển du lịch cũng cần phải nhận thức rằng, đầu tư du lịch là đầu tư cho sự phát triển cần phải được ưu tiên nhưng cũng cần phải tránh thương mại hóa  du lịch, tác động của mặt trái cơ chế thị trường làm chui tột bản sắc văn hóa dân tộc,nâng cao truyền thống lịch sử, mức sống của nhân dân, đảm bảo được an ninh quốc phòng, để góp phần xứng đáng vào sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và đất nước. Phan rang, 02-2001 SAKAYA (Trích từ văn hoá nghệ thuật nghệ thuật Ninh Thuận số 9 /2001  quyển số ký hiệu ISSN 0866-8655) Nguồn: ninhthuanpt.com.vn

NH?NG ??C TR?NG C? B?N V? VI?C ?N U?NG

V??NG PHI M?-

Trang ph?c

NC News - Dân tộc Chăm được biết đến với các tên Chàm, Chiêm Thành, Hroi với dân số 132 873 người (theo số liệu năm 1999). Thiên di theo dòng lịch sử, vào Việt Nam, người dân Chăm sống tập trung ở Ninh Thuận, Tây Ninh, Đồng Nai, thành phố Hồ Chí Minh, Tây Nam Bình Thuận, Tây Bắc Phú Yên... mang theo nhiều ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ, văn hóa Sa Huỳnh, văn hóa Óc Eo, văn hóa Đông Sơn, văn hóa Trung Quốc... Chắt lọc tinh hoa từ những nguồn văn hóa ấy, văn hóa Chăm tự tạo cho mình một riêng biệt, ấn tượng. Nhắc đến văn hóa Chăm, người ta nghĩ ngay đến kiến trúc, điêu khắc. Nhắc đến lễ hội Chăm, người ta nghĩ ngay đến các lễ hội dân gian truyền thống (lễ hội Katê, lễ hội Ramưwan...). Nhắc đến các nghề thủ công, người ta nghĩ ngay đến nghề đồ gốm, dệt vải sợi bông... Nhưng đó vẫn chưa phải là tất cả. Chuyên đề Văn hóa Chăm xin giới thiệu cùng quý độc giả một nền văn hóa Chăm với nghệ thuật múa Chăm, một Rija Nưgar - lễ hội dân gian mang nhiều yếu tố trình diễn, một khám phá thú vị về họ của người Chăm, một nghệ nhân thổ cẩm Chăm... Và hơn hết là một kho tàng văn học bề thế của người Chăm từ truyền thống đến hiện đại, góp thêm cái nhìn đầy đủ, toàn diện về một nền văn hóa nghệ thuật khá độc đáo nhưng còn nhiều mới mẻ này.Múa Chăm là một bộ phận quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của dân tộc Chăm. Múa gắn liền với các lễ hội như Rija Nưgar, Katê, Rija Praung... ở mỗi làng hay trên tháp. Đó là những dịp mà người Chăm thể hiện sự tưởng nhớ của mình đối với những người có công xây dựng đất nước, hay sự sùng bái một/một vài vị vua được thần hóa. Đi kèm với múa là những nhạc cụ dân tộc truyền thống như: trống Ginang, trống Baranưng, Ceng (chiêng), kèn Xaranai, Grong (lục lạc), đàn Kanhi... Phổ biến hơn cả là bộ ba Ginang, Baranưng và Xaranai, trong đó chủ đạo vẫn là Ginang, vì chúng có âm mạnh mẽ, hùng hồn rất phù hợp trong dịp lễ hội, hơn thế nữa còn phản ánh được tính cách của người Chăm. Có thể phân múa Chăm làm 2 loại: Múa dân gian và múa cung đình.Một điệu múa ChămI. Múa dân gian:Tên gọi các điệu múa Chăm cũng là tên được đặt cho điệu trống Ginang. Có thể kể vài điệu múa tiêu biểu: Biyen, Tiaung (bắt chước dáng con công, trĩ), Patra (hoàng tử), Wah gaiy (chèo thuyền), Mưmơng, Mưrai,...Các điệu múa luôn là tâm điểm và là “tiết mục” được trông chờ nhất trong lễ hội. Những hồi trống Ginang thu hút sự chú ý của mọi người về phía người nghệ sĩ múa. Tiếp sau đó là tiếng Xaranai, tiếng Baranưng cùng lời của Ong Mưdwơn hát các bài tụng ca tương ứng. Vũ công bước ra trình diễn: cái phẩy tay, phất quạt, quất roi hay cái chuyển gót chân, khi nhanh khi chậm, khi khoan thai nhẹ nhàng, khi thì hùng hồn mạnh mẽ theo nhịp của tiếng nhạc. Người xem như bị cuốn hút theo từng động tác của người nghệ sĩ. Rồi cả khán thính giả bị kích động bởi tiếng nhạc, điệu múa mà hô vang... “ahei” (hoan hô) cổ vũ.Múa dân gian Chăm có các loại chính:- Múa quạt (Tamia tadik): một hình thức múa dân gian lâu đời. Dụng cụ chính là chiếc quạt: xòe ra hay xếp lại cả cặp hoặc một xòe một xếp. Có thể múa cá nhân trong các ngày lễ hay múa tập thể trong những ngày lễ hội.- Múa đội lu (Tamia đwa buk): xuất phát điểm là Múa đội Thong hala (cỗ bồng trầu) trong lễ dâng nước thánh trên tháp, sau đó nó được kết hợp với thao tác đội lu nước trong sinh hoạt ngày thường, thành loại hình múa này. Múa Đwa buk có nhiều biến thái đẹp mắt, nhưng thao tác đặc sắc hơn cả là các cô gái thả cả hai tay, khi thì đứng lúc lại ngồi hay nghiêng mình khá thoải mái trong biểu diễn.- Múa khăn (Tamia tanhiak): người nghệ sĩ cầm khăn, dùng cổ tay hất khăn lên lúc khoan thai, nhẹ nhàng khi mạnh mẽ, dứt khoát, theo nhịp điệu của nhạc.- Múa dao: điệu múa với dụng cụ là Carit, con dao có độ dài khoảng 40cm, hình xoắn ốc rất đẹp. Năm 60 trở về trước, điệu múa này còn tồn tại ở một dòng họ làng Caklaing (làng Mỹ Nghiệp, tỉnh Ninh Thuận), nay đã thất truyền.- Múa roi và múa đạp lửa (Tamia jwak apwei): các điệu múa đã tồn tại từ lâu đời có tính khái quát cao. Nhịp điệu múa khỏe khoắn tượng trưng cho sự chiến đấu quyết vượt qua khó khăn, gian khổ.- Múa chèo thuyền (theo điệu trống Wah gaiy): dụng cụ múa là cây chèo được thay bằng cây mía trong dịp lễ. Điệu múa này mô tả những động tác chèo thuyền trên biển, luôn đi kèm với bài tụng ca: Ppo Tang Ahauk.- Múa âm dương: đây là tên chủng loại múa do nhà biên đạo Hải Liên đặt cho dạng múa phồn thực của Chăm, gọi là Tamia Klai Kluk, dạng múa này nay đã thất truyền, hiện chỉ còn lưu giữ tại làng Bính Nghĩa, tỉnh Ninh Thuận. Người múa là nam, với khúc gỗ được đẽo như hình dương vật, múa dẫn đường, sau đó là các cặp nam nữ khác, vừa vui nhộn vừa linh thánh.Tất cả các điệu múa này vẫn còn tồn tại trong cộng đồng Chăm như một hình thái sinh hoạt lễ hội và theo thời gian, chúng được cách điệu để đưa lên sân khấu.II. Múa cung đình:Đây là tên được NSND Đặng Hùng đặt cho các điệu múa ông biên đạo và dàn dựng cho Đoàn ca múa Thuận Hải thời kì ông làm trưởng đoàn. Lấy cảm hứng từ các thao tác của những tác phẩm điêu khắc Champa xưa, ông “giải mã” chúng, rút tỉa tổng hợp được 8 thế tay và 4 thế chân, bên cạnh kết hợp với vài thao tác múa dân gian để thành Múa cung đình Chăm. Các tác phẩm tiêu biểu của Đặng Hùng: Khát vọng (1985), Ước mơ (1981) và Niềm tin (1989). Sau này, NSƯT Thu Vân trên cơ sở đó cũng có tác phẩm Huyền thoại Bhagavati. Các điệu múa này nhiều lần được biểu diễn ở nước ngoài. Bên cạnh vài phản ứng tiêu cực từ phía nhân dân Chăm, như cho các con em Chăm ăn mặc theo kiểu “Apsara” lên biểu diễn tại sân khấu thôn quê, gây phản cảm; còn thì các điệu múa mới mẻ nay đều nhận được sự tán thưởng xứng đáng.Tóm lại, Múa Chăm là một bộ phận độc đáo trong di sản văn hóa Chăm. Thời gian qua, nó được bảo tồn và phát huy đứng mực, phần nào thỏa mãn được nhu cầu sáng tạo và thưởng thức nghệ thuật của quần chúng Chăm. Với sự say mê nghệ thuật và sự đầu tư nghiên cứu đúng mức, các điệu múa Chăm ngày càng được phát triển theo hướng lành mạnh. Các đoàn nghệ thuật múa hát trước đây vốn phải chật vật để duy trì sự tồn tại của mình đã tìm được con đường riêng để có thể đứng vững được trong thời đại kinh tế thị trường. Tuy nhiên, để phát huy hơn nữa kho tàng múa độc đáo này, chúng ta vẫn cần phải có những định hướng phù hợp để múa Chăm phát triển theo con đường riêng của nó, độc đáo và mang đậm sắc thái Chăm.Theo Vietbao (Tia sáng).

inrasaraNguyên tác Akhar thrah – Chuy?n t? La tinh B?n d?ch Vi?t ng? - Index- T?ng lu?n- 3 Akayet Ch?m+ Akayet Dewa M?no+ Akayet  Inra Patra+ Akayet  Um M?rup T?NG QUAN AKAYET – S? THI CH?M   1. Khái quátNgay t? th?i ti?n s?, ?n ?? ?ã có nh?ng giao l?u quan tr?ng v?i ?ông Nam Á. T? nhu c?u phát tri?n kinh t? ??n nh?ng b?t an, xáo ??ng c?a th?i cu?c, t? cu?c thiên di kh?ng l? vào th? k? th? III, nhân cu?c chinh ph?c ?? máu ??t Kalinga th?i Açoka Nhà Maurya ??n các th?i kì chuy?n di c?a các giáo phái Ph?t giáo sau khi b? ?ánh b?t kh?i ??t ?n, ph?i tìm ???ng bành tr??ng ra ph??ng ?ông… T?t c? nh?ng s? ki?n trên ?an b?n v?i nhau, kéo theo sau chúng dòng v?n hóa ?n và v?n ch??ng Ph?n ng? nh?p ??a ?ông Nam Á.Tuy nhiên, s? giao l?u không h?n ch? x?y ra m?t chi?u t? Tây sang ?ông. Dân Indonesia, thông th?o ngh? bi?n, có th? ?ã ??n ?n ?? khá ?ông nh? ng??i ?n ?? ??n ?ông Nam Á. Và sau m?t th?i gian dài trao ??i qua l?i, ?ông Nam Á tr?i qua m?t bi?n ??ng l?n lao ?? r?i ??u th? k? th? II sau Công nguyên, ?nh h??ng c?a ?n ?? b?t ??u tràn lan ? ?ông Nam Á.Nh? th?, V??ng qu?c Champa, c? ng? d?c mi?n duyên h?i Bi?n ?ông c?a Vi?t Nam ngày nay, c?ng ?ã nh?n ???c nh?ng ?nh h??ng quan tr?ng t? phía ?n ??. Nhà s? h?c Henri Maspéro xác ??nh r?ng, kho?ng n?m 380, Bhadravarman, v? vua Champa có tên kh?c trên bia ?á ? Qu?ng Nam, ?ã d?ng ??n th? th?n Shiva Bhadresvara ? M? S?n. S? ki?n ch?ng t? là Bà-la-môn giáo tr??c ?ó ?ã ?âm r? sâu vào m?nh ??t này. Ph?t giáo Nguyên th?y ch? ??n vài th? k? sau nh?ng r?i l?i m?t ?nh h??ng ít lâu sau ?ó tr??c s?c ép quá l?n c?a giáo phái Brahma.Dù là Ph?t giáo hay Bà-la-môn giáo, trong su?t quá trình sinh thành và phát tri?n c?a chúng, th? ngôn ng? chuyên ch? giáo lí này – Sanskrit và Pâli – v?n ?ã ?? l?i m?t d?u ?n r?t ??m nét trong ngôn ng? c?a ng??i b?n ??a.Nh?n xét sau ?ây c?a s? gia G.D.Hall cho chúng ta m?t am hi?u khái quát:“?n giáo là tôn giáo c?a giai c?p quý t?c, nên không thu ???c l?p bình dân ??i chúng. T?p quán b?n x? v?n ti?p t?c phát tri?n song song v?i t?p quán ?n. Mãi ??n m?y th? k? sau, khi Ph?t giáo Nguyên th?y Theravada và H?i giáo nh?p ??a và ???c truy?n bá nh? m?t tôn giáo bình dân, nh?ng ?nh h??ng ngo?i lai này m?i th?t s? va ch?m v?i n?p s?ng ng??i dân quê. ??n khi ?y, c? hai tôn giáo m?i hòa mình vào n?n v?n hóa b?n x? r?i bi?n th? sâu ??m (…). Và khi mà th? ng? không ?? hi?u l?c ?? di?n t? nh?ng í t??ng m?i này, thu?t ng? ?n có ???ng ti?n th?” [1].   Tr??c tiên, ngôn ng? và v?n minh ?n ch? ?nh h??ng ??n ??i s?ng sinh ho?t ? th??ng t?ng c? c?u c?a t? ch?c xã h?i mà Bà-la-môn giáo là ??i di?n ??c quy?n. Gi?i th??ng l?u Ch?m suy t? và vi?t b?ng ti?ng Ph?n. Nên có th? nói bên c?nh các bi kí b?ng ch? b?n ??a ít ???c l?u ý, g?n nh? toàn b? v?n bia kí Ch?m t? th? k? XVI tr? v? tr??c ???c vi?t b?ng ch? Ph?n, và ?nh h??ng b?i Ph?n ng?.Nh?ng sau khi ?? qu?c ?n ?? (t? th? k? XI, và nh?t là vào th? k? XV) ki?t qu? b?i s? ?ánh phá và chi?m ?óng c?a quân ??i H?i giáo thì ?nh h??ng c?a v?n hóa ?n c?ng suy d?n ? kh?p vùng ?ông Nam Á. V??ng qu?c Champa, trong quãng th?i gian ?ó, ch? quan h? giao l?u v?i các n??c trong khu v?c ? phía Nam mà các s? ki?n l?n ???c ghi nh?n là vào cu?i th? k? XIII và ??u th? k? XIV, Jaya Simhavarman III (t?c Ch? Mân) c??i công chúa Nhà Tr?n là Huy?n Trân và công chúa Java là Tapasi. Vào th?i ?i?m này, v??ng qu?c Champa c?ng ?ã k?t h?p v?i ??i Vi?t và Java t?o thành m?t liên minh quân s? ch?ng ?? qu?c Mông – Nguyên. Vi?c Ppo Kabrah (1460-1494) c??i m?t công chúa Mã Lai, s? m?ng quân s? và tôn giáo c?a hai hoàng t? Mã Lai ? ??t Champa vào cu?i th? k? XVI, hay s? ki?n Ppo Rome (1627-1651) sang Kelantan tìm hi?u giáo lí H?i giáo Mã Lai và công d?ng c?a nó… [2] nói lên m?i quan h? m?t thi?t c?a v??ng qu?c Champa v?i các n??c trong khu v?c.??y là nh?ng ?i?u ki?n thu?n l?i cho h?t gi?ng v?n hóa t? t??ng H?i giáo n?y m?m và phát tri?n trong m?t ??t n??c ?ang suy y?u này. ?? không lâu sau ?ó, kho?ng cu?i th? k? XVI ??u th? k? XVII [3], v?n hóa H?i giáo ?ã gi? vai trò quan tr?ng trong V??ng qu?c Champa. Và vì H?i giáo là tôn giáo mang tính ??i chúng nên t? t??ng c?a nó ?ã có nh?ng ?nh h??ng sâu ??m ??n nhi?u t?ng l?p c?a xã h?i.Có th? nói v?n h?c Ch?m, sau th?i kì suy tàn c?a v?n bia kí, ít nhi?u c?ng mang d?u ?n c?a tôn giáo Islam. Nguy?n T?n ??c nh?n ??nh ??i ý là, c? vùng ?ông Nam Á, b? ph?n v?n h?c b?ng ti?ng vay m??n chi?m ?u th? nh?ng sau ?ó nh??ng l?i cho v?n h?c b?ng ti?ng dân t?c [4]. V?n h?c Ch?m c?ng không ?i ra ngoài thông l? ?y. Cho nên, ch? ??n th? k? XVII, v?i s? xu?t hi?n c?a S? thi Dewa M?no và các thi ph?m ti?p theo sau ?ó, v?n h?c dân t?c m?i th?t s? có c? h?i ?? nói lên ti?ng nói c?a mình.M?c dù hai trong ba akayet n?i ti?ng ???c vay m??n t? ngoài, vay m??n t? c?t truy?n ??n tên nhân v?t, ??a danh… nh?ng v?i ch? vi?t (akhar thrah) và ngôn ng? c?a mình, các thi s? Ch?m ?ã k?p th?i hoán c?i chúng cho phù h?p v?i ??c tr?ng v?n hóa dân t?c.Do ?ó, xét v? m?t hình th?c, dù các akayet Ch?m không có ???c cái t?m vóc ?? s? c?a s? thi ?n ?? hay các tác ph?m cùng th? lo?i c?a các n??c trong khu v?c, nh?ng chúng luôn ??t t?i m?t b? c?c g?y g?n và cô ?úc. ?i?u c?t y?u là chúng ?ã nêu b?t ???c hành ??ng và tính cách anh hùng c?a nhân v?t b?ng các tr?n giao chi?n v?i k? thù, các chi?n công l?y l?ng, í chí v??t tr? ng?i ?? ?i ??n tiêu ?ích m?t cách anh d?ng. C? ba s? thi ??u l??c b? m?i sinh ho?t ??i th??ng, các l? nghi phong t?c t?p quán r??m rà và c? quang c?nh hùng v? c?ng ???c ti?t ch? m?t cách ?áng k?. T?t chi ti?t ??u n?m trong màn k?ch và ch? ph?c v? cho t?n k?ch.M?t khía c?nh khá ??c ?áo n?i b?t lên ? các akayet này là, bên c?nh hai khuôn m?t ??i di?n cho s?c m?nh c?a th? l?c c? là Dewa M?no và Inra Patra, xu?t hi?n m?t khuôn m?t hoàn toàn m?i: Um M?rup. Có l? chính vì th? mà trong khi Dewa M?no và Inra Patra, sau khi v??t qua m?i hi?m nguy, tr? v? quê h??ng trong khúc ca kh?i hoàn thì, Um M?rup l?i kiêu d?ng g?c ch?t n?i chi?n tr??ng. Nh?ng cái ch?t c?a tráng s? này báo hi?u m?t l?c l??ng m?i ?ang ?i t?i, r?m r? và không gì c?n n?i, h??ng v? v??ng qu?c Champa. ?? r?i sau ?ó, Champa, tr??c nguy c? tan rã, ?ã ph?i m? vòng tay ?ón nh?n m?t lu?ng ?nh h??ng m?i khác t? bên ngoài: v?n hóa H?i giáo. 2. S? thi Ch?m2.a. Dân t?c Ch?m ? Vi?t Nam Hi?n nay, ng??i Ch?m g?m h?n m?t tri?u ng??i s?ng r?i rác trên kh?p th? gi?i. Riêng ? Vi?t Nam, có s? m?i nh?t ???c ghi nh?n là: 130.000 ng??i [5]. H? s?ng thành c?ng ??ng phân b? không ??u ? m??i t?nh thành khác nhau. Trên bình di?n v?n hóa - ??a lí, có th? phân chia làm ba nhóm nh? sau:? hai t?nh Bình ??nh và Phú Yên, ng??i Ch?m Hroi có kho?ng 21.000 ng??i. Ng??i Ch?m khu v?c này v?n còn l?u truy?n phong t?c t?p quán b?n ??a có ph?n pha tr?n v?i t?p t?c dân t?c Bana, c? ngôn ng? hàng ngày h? c?ng dùng pha l?n ti?ng Bana. Không còn l?u gi? ch? Ch?m truy?n th?ng akhar thrah nh? ng??i Ch?m ? hai t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n, các tr??ng ca và s? thi ch? ???c k? truy?n mi?ng nh? m?t th? lo?i v?n h?c dân gian [6].? khu v?c phía Nam bao g?m các t?nh An Giang, Tây Ninh, Thành ph? H? Chí Minh, ??ng Nai, Bình Ph??c,… dân s? Ch?m có kho?ng 24.000 ng??i. T?i khu v?c này, ??i b? ph?n ng??i Ch?m theo tôn giáo Islam (quen g?i là H?i giáo m?i), sinh ho?t phong t?c t?p quán hoàn toàn theo H?i giáo. Bà con c?ng bi?t ??n ch? Ch?m truy?n th?ng và v?n b?n c? c?a t? tiên, nh?ng các tác ph?m n?i ti?ng nh? Kabbon Muk Thruh Palei ch? còn ???c k? nh? là truy?n c?; ch? có r?t ít ng??i thu?c th? h? c? còn thu?c và ??c cho con cháu nghe. Khu v?c t?p trung ng??i Ch?m ?ông h?n c? là ? hai t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n, g?m kho?ng 87.000 ng??i. ??i ?a s? ng??i Ch?m c? trú t?i khu v?c này theo ??o Bà-la-môn (g?i là Cam Ahier) và H?i giáo c? (H?i giáo b?n ??a hóa g?i là Cam Awal), m?t s? ít còn l?i theo ??o Islam. Có th? nói, ?ây là khu v?c v?n hóa - ??a lí c?ng ??ng Ch?m còn l?u gi? ???c nhi?u nét phong t?c t?p quán và v?n hóa c? x?a h?n c?. Trong ?ó n?i b?t là ch? Ch?m truy?n th?ng akhar thrah và akayet (s? thi). Ba m??i n?m qua, ch? truy?n th?ng v?n còn ???c d?y trong các tr??ng Ti?u h?c (song ng?) có con em dân t?c Ch?m h?c. S? thi ???c l?u truy?n qua akhar thrah ???c các gia ?ình Ch?m c?t gi? trong ciet sách r?t trang tr?ng. Và ???c h? xem nh? nh?ng báu v?t linh thiêng. Chính t? các ciet sách này, các v?n b?n s? thi Ch?m ???c s?u t?m, và ?n hành trong giai ?o?n qua [7].2. b. Quá trình s?u t?m, nghiên c?u s? thi Ch?m:S?u t?m, biên d?ch và xu?t b?n:4 s? thi Akayet Deva M?no, Akayet Inra Patra, Akayet Um M?rup và Akayet Pram Dit Pram Lak dù r?t n?i ti?ng trong c?ng ??ng Ch?m, nh?ng chúng ch? t?n t?i d??i d?ng v?n b?n chép tay ho?c truy?n kh?u b?ng k? (akhan), ngâm (hari) hay ??c (pw?c). Tên s? thi Akayet Deva M?no và Akayet Inra Patra l?n ??u tiên ???c nh?c ??n vào n?m 1931 b?i nhà nghiên c?u ng??i Pháp: Paul Mus [8].   N?m 1970, b?ng tên g?i Rw?h Dwah (s?u t?m) - Kh?o l?c nguyên c?o Chàm, b?n in s? thi Akayet Inra Patra m?i xu?t hi?n l?n ??u do Trung tâm v?n hóa Chàm - Phan Rang ?n hành, v?i s? ch? trì c?a G. Moussay cùng nhóm trí th?c Ch?m c?ng tác g?m N?i Thành Bô, ?àng N?ng Ph??ng, L?u Ng?c Hi?n, Thiên Sanh C?nh, Lâm Gia T?nh và Tr??ng T?n. N?m 1971, s? thi Akayet Deva M?no c?ng ???c in và phát hành d??i d?ng này, ?? 3 n?m sau ?ó, 1974, tác ph?m ???c “tái b?n” v?i ch? vi?t chân ph??ng và ít sai sót h?n [9]. Giai ?o?n này, song hành v?i ho?t ??ng s?u t?m c?a Trung tâm v?n hóa Chàm, Thiên Sanh C?nh qua vai trò ch? bút t?p san Panrang – Ti?ng nói c?a c?ng ??ng s?c t?c Ninh Thu?n, ?ã cho ra m?t các v?n b?n c? Ch?m, trong ?ó có  Akayet Deva M?no. Nh?ng ngoài vi?c ??a ra v?n b?n Ch?m nh? ch? tr??ng c?a G. Moussay, Thiên Sanh C?nh còn chuy?n d?ch s? thi ra ti?ng Vi?t, bên c?nh chú thích t? v?ng, t?o ti?n ?? quan tr?ng cho các nhà nghiên c?u sau này [10].  ? t?t c? các ?n ph?m trên, v?n b?n ch? Ch?m akhar thrah ch? có m?t d??i d?ng vi?t tay. N?m sau, 1976, Nara Vija có m?t lu?n v?n v? Akayet Inra Patra v?i v?n b?n s? thi ???c chuy?n d?ch ra ti?ng Pháp [11].N?m 1982, Tùng Lâm và Qu?ng ??i C??ng ??a ra hai b?n ti?ng Vi?t c?a s? thi Ch?m Akayet Deva M?no và Akayet Um M?rup v?i tên g?i Hòa Nô và Hoàng T? Um M?rup và cô gái ch?n dê trong cu?n Truy?n th? Chàm [12]. ?áng ti?c là b?n d?ch không có ph?n ??i chi?u v?i nguyên tác, và ng??i d?ch không cho bi?t ?ã d?a vào b?n chép tay nào. Có l? nh? th? ch?ng mà b?n d?ch có s? sai l?ch quá l?n so v?i các b?n v?n c?a thi ph?m Ch?m ???c tìm th?y. M??i n?m sau, “b?n d?ch” trên ???c ??ng Nghiêm V?n cho in l?i trong m?t tuy?n t?p v? v?n h?c dân t?c thi?u s? [13]. N?m 1989, m?t công trình nghiên c?u v? akayet vi?t b?ng hai th? ti?ng Pháp và Mã Lai ???c in ? Kuala Lumpur [14]. Tác ph?m g?m n?m ph?n chính. Riêng ph?n chuy?n t? Latinh v?n b?n Ch?m, có l? vì ??c không k? tác ph?m Ch?m b?ng akhar thrah, nên ng??i làm công tác sao chép ?ã ph?m nhi?u l?i v? t? v?ng - ng? ngh?a.V? hai “s? thi” b?ng ti?ng Vi?t c?a Tùng Lâm - Qu?ng ??i C??ng và P. Dharma, G. Moussay và Inrasara ??u có bài vi?t trao ??i nghiêm xác [15]. Ti?p nh?n s? phê bình c?a Inrasara, P. Dharma ?ã s?a ch?a và in l?i Akayet Dewa M?no do C? quan s?u t?p th? b?n Champa Koleksi Manuscrip Melayu Campa th?c hi?n, r?t ?áng tin c?y. M?t ?n ph?m khác v? Akayet Inra Patra c?ng ???c xu?t b?n b?i C? quan trên vào n?m 1997. T? ?ây các v?n b?n akhar thrah ??u tiên xu?t hi?n d??i d?ng ch? Ch?m trên vi tính [16]. Tr??c ?ó hai n?m, Inrasara c?ng ?ã cho in hai s? thi Akayet Dewa M?no và Akayet Um M?rup trong b? ba V?n h?c Ch?m, Khái lu?n - v?n tuy?n, g?m v?n b?n ti?ng Ch?m, b?n Vi?t ng?, thích ngh?a t? c? và b??c ??u ??i chi?u d? b?n [17]. Nh? v?y sau “truy?n th?” Hoàng T? Um M?rup và cô gái ch?n dê ???c cho ra m?t vào n?m 1982, ?ây là l?n ??u tiên Akayet Um M?rup ???c trình bày m?t cách nguyên v?n.Nghiên c?uVi?c nghiên c?u s? thi Ch?m ???c ti?n hành v?i nhi?u khó kh?n, b?t tr?c và không liên t?c. Ban ??u, s? sai l?m v? vi?c trình bày v?n b?n ?ã d?n ??n sai l?c trong c?ng vi?c nghiên c?u. ?ình Hy và Tr??ng S? Hùng ?ã ph?m ph?i l?i này khi vi?t bài nghiên c?u v? s? thi Ch?m mà ch? d?a trên v?n b?n ch?a ???c ki?m ch?ng [18]. Trong khi tr??c ?ó, ?ã có nhi?u công trình giá tr? ra ??i.Công trình nghiên c?u ??u tiên v? s? thi Ch?m - Akayet Dewa M?no - thu?c v? G. Moussay qua lu?n án EPHE c?a ông ???c b?o v? vào n?m 1975 [19]; m?t n?m sau ?ó ông có bài nghiên c?u v? Pram Dit Pram Lak [20]. ?? mãi 15 n?m sau ông m?i có bài vi?t chuyên sâu khác v? Akayet Inra Patra [21]. ? trong n??c, n?m 1994, Inrasara trong t?p th? nh?t c?a b? ba V?n h?c Ch?m, Khái lu?n - v?n tuy?n ?ã dành nguyên m?t ch??ng bàn v? s? thi Ch?m [22]. Sau ?ó r?i rác có các bài vi?t c?a Inrasara, Phan ??ng Nh?t, Nguy?n Ph?m Hùng v? th? lo?i v?n h?c này c?a Ch?m, v?a chuyên sâu th? lo?i v?a ??t akayet trong t?ng th? v?n h?c Ch?m và có khi c? n?n v?n h?c c? Vi?t Nam [23]. S? thi Ch?m v?i 4 tác ph?m Akayet Deva M?no, Akayet Inra Patra, Akayet Um M?rup và Akayet Pram Dit Pram Lak c?ng ???c ?? c?p nhi?u l?n v?i nhi?u d?ng th?c và m?c ?? khác nhau qua tác ph?m ti?u lu?n - nghiên c?u - phê bình dày d?n c?a Inrasara: V?n hóa - xã h?i Ch?m, nghiên c?u & ??i tho?i [24].2. c. AKAYET CH?M2. c.1. AKAYET DEWA M?NOTrong các s? thi Ch?m (Akayet Dewa M?no, Akayet Inra Patra, Akayet Um M?rup), Akayet Dewa M?no (S? thi Dewa M?no) chi?m v? trí quan tr?ng nh?t. Quan tr?ng không nh?ng ? quy mô và ?? dài c?a nó mà còn ? ch? nó là m?t tác ph?m b?ng th? có l? c? nh?t, có giá tr? v?n ch??ng cao, ??ng th?i có tính nhân b?n sâu s?c.Akayet Dewa M?no ???c truy?n bá r?ng rãi trong qu?n chúng. Ng??i Ch?m hãnh di?n vì nó, xem nó nh? là Truy?n Ki?u c?a dân t?c Ch?m. Và c?ng nh? ng??i KInh v?i Truy?n Ki?u, ng??i Ch?m say Dewa M?no, nói Dewa M?no, ??c Dewa M?no, phân tích Dewa M?no và ngâm Dewa M?no v?i m?t gi?ng ngâm ??c ch?t Dewa M?no. ?ây không ph?i là sáng tác c?a ng??i tr?n m?t th?t mà là m?t t?ng ph?m c?a th?n thánh ban cho, ông bà Ch?m ngh? th?.Akayet Dewa M?no [25] g?m 471 câu l?c bát [c?p 6/ 8] c? ?i?n Ch?m. C?ng nh? các tác ph?m khác trong n?n v?n h?c c? ?i?n Ch?m, Dewa M?no không có tác gi?. Ng??i ta c?ng không xác ??nh ???c n?m sáng tác và ngay c? th? k? ra ??i c?a nó. C?n c? vào tính ch?t c? c?a ?a s? ngôn t? ???c s? d?ng trong tác ph?m (xem b?ng kê):B?ng kê m?t s? t? c? ???c dùng trong Dewa M?no:take: kh?i hành, ?i              P?p: g?pbinix: ch?t, hi sinh       praittarabi: m?t ??tbican: nói, nh?n ??nh   sunit ginr?h: th?n thôngn?m?x sukal: l?y t?   ditbiya: v??ng qu?c, hoàng t?ckuram?: cây chà là   ?wan laik: cam ?oannorapat: vua                bharriya: v?, ch?ngrabiy?ng: n? tì                kapaklima: t? t??ngm?ligai: ngai                kupiah: m? (c?a ng??i H?i giáo)nix pabha: ch?t                kathieng: thiên th?ch; tuy?t.tathik kuradong: bi?n kh?i   jallidi: ??i d??ng…Bên c?nh s? có m?t c?a m?t s? y?u t? Mã Lai trong akayet, chúng ta có th? nói r?ng Akayet Dewa M?no ?ã du nh?p vào Champa qua con ???ng Islam vào kho?ng cu?i th? k? XVI ??u th? k? XVII [26].Trong bài kh?o lu?n c?a mình, G. Moussay xác nh?n r?ng Akayet Dewa M?no c?a Ch?m ???c vay m??n t? Hikayat Dewa Mandu c?a Mã lai. Ông c?ng s? b? ??i chi?u tên ??a danh và tên nhân v?t gi?a hai tác ph?m này:Mã Lai                        Ch?mDewa Mandu           Deva ManoAnggeran Dewa           Akar DewaDewa Arkas Peri             Arakas KaphwariLangka dura           Birung LangdaraBerhamana           Brah mannaCendera                 CandraDewa Raksa Malik           Deva SamalaikGangsa Indera           Gan Sri InraNaga Samandam           Ina MadongKarama Raja           Kurama RajaLang Kawi Rama           Langgiri CahyaPalinggem Cahya           Palingan CahyaLila Ratna Cahya           Ratna Cahya Sri BiyangZenggi                        SanggiDuri Patem Dewi           Sapatan DiviSaribu Cahya           Sri Ramut Cahya [27]Nh?ng khi vay m??n tác ph?m Mã Lai, Akayet Dewa M?no ?ã có nhi?u thay ??i quan tr?ng v? nh?ng tình ti?t c?a c?t truy?n l?n tâm lí nhân v?t. Chúng ta hãy theo dõi câu chuy?n:Vua Kurama Raja x? Gan Xrik Inra v? ??i ???c vua các n??c ch? h?u xung quanh th?n ph?c, h?ng n?m mang l? v?t ??n tri?u c?ng. V??ng qu?c hùng m?nh, nhân dân yên ?n làm ?n. B?ng d?ng, m?t ngày kia, con voi quý trong v??n nhà vua khóc r?ng th?m thi?t. M?t ?i?m g? ???c báo tr??c. Vua cho v?i ngay quan ??i th?n và nhà chiêm tinh Lakxamana ??n h?i s? tình. Nguyên nhân ???c t? bày: nhà vua không có con trai n?i ngôi cha tr? vì ??t n??c. Nhà chiêm tinh nói thêm: vua cha có th? c?i m?nh b?ng cách t? hi sinh thân mình. Y l?i v? chiêm tinh, nhà vua ban ân ph??c cho th?n dân, r?i sau khi tr?ng tr?i v?i hoàng h?u Runna Runga Cahya, vua hóa thân v? tr?i ?? tròn m?t n?m sau hoàng h?u h? sinh m?t ??a con trai kháu kh?nh: hoàng t? Dewa M?no. Dewa M?no k?t ngh?a anh em v?i ?ngkar Dewa là con trai c?a quan ??i th?n Binara. Khi hai anh em tr??ng thành, h? ??u không th?y cha ?âu, h?i ra m?i bi?t c? s?. Và h? quy?t ?i tìm cha, b?t k? bao l?i can ng?n, mong ???c nhìn th?y m?t cha m?t l?n thôi ?? th?a lòng khao khát.Cùng th?i, bên x? Birung L?ngdara có m?t nàng công chúa n?t na thùy m? v?i s?c ??p chim sa cá l?n tên là Ratna Xribiy?ng ???c Rija Dewa Xam?laik – m?t hoàng t? tài ba có ?? phép th?n thông m?i n?i ngôi vua cha v?a b?ng hà ? x? bên c?nh – ?? ý và xin ??n làm r?, nh?ng công chúa Ratna không thu?n. Cùng lúc, vua Intan ? x? Sumut Didin Didan v??t ??i d??ng mang vàng b?c châu báu ??n h?i c??i công chúa. Hai bên ?ng thu?n trao ??i l? v?t. Dewa Xam?laik c?m th?y b? s? nh?c, ngay t?c kh?c hóa phép bi?n công chúa Ratna thành con voi tr?ng, g?m lên m?t ti?ng th?t thanh r?i ch?y bi?n vào r?ng. Vua Intan, t?n m?t nhìn th?y phép th?n thông c?a Dewa Xam?laik, s? nguy ??n tính m?ng, t?p h?p ?oàn tùy tùng, v?i vã lên tàu v? n??c.Trong khi ?ó, trên cu?c hành trình ?i tìm cha, tình c? hai anh em Dewa M?no g?p con voi tr?ng ?ang ??ng r? bu?n d??i g?c cây l?n. Chàng ??n bên h?i và nàng k? l? s? tình. ??ng lòng tr??c c?nh trái ngang, Dewa M?no hóa phép bi?n con voi tr?ng thành nàng công chúa, xinh ??p l?i càng xinh ??p h?n x?a. Nh?ng ?ây là V??ng qu?c c?a Dewa Xam?laik. Rak ?ang bay ??n hái trái kuram? cho chúa mình. Nhìn th?y M?no, Rak lên ti?ng khiêu khích. Nh? ??n tâm ??a nh? nhen c?a Xam?laik ??i v?i công chúa Ratna khi x?a, và khi nghe m?y l?i khiêu khích c?a Rak, Dewa M?no n?i gi?n chém Rak tr?ng th??ng r?i dùng m?i tên th?n b?n Rak bay ?i v?i l?i nh?n g?i ??n Xam?laik: công chúa Ratna ?ã là v? c?a Dewa M?no.Rak bay ?i r?t ngay tr??c m?t Xam?laik, tr?ng tr?i r?i ch?t. Xam?laik ?ùng ?ùng n?i gi?n. Th? là các cu?c chi?n b?t ??u n?i ?uôi nhau ti?p di?n. Ngay trong cu?c giao chi?n ??u tiên, Dewa M?no gi?t ch?t vua Rak r?i ???ng hoàng ??a công chúa Ratna tr? v? quê h??ng nàng. ? ?ây, hôn nhân gi?a Dewa M?no và công chúa Ratna ???c chính th?c công nh?n. Bên c?nh ?ó, ?? th??ng công chàng, vua Lang Dara còn g? cháu gái c?a mình là Cahya cho Dewa M?no.V? ph?n Xam?laik, u?t ?c vì b? m?t m?t tr??c Dewa M?no, chàng cùng chú là Arakix Kaphwari b? x? s? lên núi tu luy?n trong b?y n?m. Hai chú cháu cùng ??n g?p các tù tr??ng th? dân yêu c?u giúp s?c. Nh?ng c? các tù tr??ng này c?ng b? ?ngkar Dewa ?ánh b?i trong m?t cu?c giao tranh. Trên ???ng kéo quân tr? v?, anh em Dewa M?no b? Xam?laik b?n lén. M?i tên vàng c?a Xam?laik mang hai anh em bay r?t vào gi?a lòng ??i d??ng, l?u l?c b?y ngày ?êm m?i g?p l?i m?t nhau trong m?t dòng n??c xoáy. Nh? l?i bùa thiêng c?a X?nggi khi x?a, ?ngkar Dewa nh?c tên và Jin X?nggi –  ng??i x?a kia ???c ?ngkar Dewa c?u s?ng – xu?t hi?n v?t hai anh em Dewa M?no ch? v? x? s? c?a m?t v? vua. ? x? này, ?ngkar Dewa l?y công chúa Tw?n Ramai và Dewa M?no l?y công chúa Lima Girakxa.Sau m?t n?m chung s?ng v?i công chúa Lima và có ???c m?t c?u con trai, Dewa M?no ???c tin báo Xam?laik ?ang bao vây x? L?ngdara và ?òi l?y cho b?ng ???c công chúa Ratna m?c dù nàng c??ng quy?t t? ch?i. Chàng cùng em t?c t?c lên ???ng. T??ng r?ng cu?c chi?n m?i s? x?y ra ác li?t h?n. Nh?ng không, m?t c?m b?y khác ?ã ???c gi?ng ra, và hai anh em Dewa M?no th?t thà ?ã b? trúng thu?c ??c. Xam?laik sai các binh lính h?u c?n mang g??m t?i, quy?t b?m nát xác hai anh em Dewa M?no. Th? nh?ng nh?ng nhát g??m b? xu?ng ?ã không làm h? h?n gì hai thi th? ?ã b?t ??ng này. Tin xác hai anh em Dewa M?no ?ang ???c quân Rak canh gi? c?n m?t ??n lan sang x? s? bên c?nh, công chúa Jotna x? Hàm R?ng cho ng??i tìm cách mang xác h? v?, làm phép gi?i ??c cho Dewa M?no ??ng th?i y?m bùa cho chàng quên quê h??ng cùng v? con ?? chung s?ng v?i mình. May m?n cho Dewa M?no, ?ngkar Dewa khi t?nh ng? ?ã g?i Jin X?nggi t?i c?u c? ba ng??i thoát kh?i x? Hàm R?ng bí hi?m kia.Trong khi ?ó, ? v??ng qu?c Il?ng X?ngkata, Xam?laik sau m?t tháng ròng ch? ??i (th?i gian mà Xapatan – em gái út chàng, lúc này c?ng là v? c?a Dewa M?no – ?? ngh? v?i anh cho các công chúa ???c ?? tang ch?ng), ?ã v?i vã lên ???ng mong ???c h?i ng? v?i công chúa Ratna. Không ng?, khi t?i n?i, nhìn th?y Dewa M?no ???ng hoàng ng? trên ngai vàng, chàng vô cùng gi?n d?. Cu?c chi?n tái di?n, kh?c li?t h?n bao gi?, vì hai bên ??a ra toàn b? l?c l??ng quy?t m?t tr?n s?ng mái. Quân Rak và Jio Wanna b? Jin X?nggi ?ánh b?i và Arakix c?ng b? ?ngkar Dewa h? m?t cách nhanh chóng. Xam?laik dàn quân và Dewa M?no ?i ?ng chi?n, bay ?i cùng v?i sáu nàng công chúa m?t lòng cùng s?ng ch?t v?i ch?ng, quy?t không ?? b? Xam?laik b?t n?a. Hai bên chi?n ??u liên t?c trong nhi?u ngày ?êm, ?i qua nhi?u hành tinh xa l?, ?ánh nhau gi?a không trung, trong bi?n c?, trên ??t li?n không ng?ng ngh?. ??n th?i ?i?m quy?t ??nh, Xam?laik b?n m?i tên vàng c?a chàng. M?i tên b? Dewa M?no b? g?y. Ngay l?p t?c Dewa M?no ph?n công, s? d?ng ??n ngón tuy?t chiêu: g??m kuraba k?t li?u m?ng s?ng c?a Xam?laik.Cu?c chi?n d??i tr?n gian vang ??ng ??n Nhà Tr?i. Th??ng tình cho anh chàng Xam?laik si tình t?i nghi?p, ??ng th?i ?? c?u vãn danh d? cho chàng, ??ng Th??ng ?? chí tôn phái thiên s? xu?ng m? n?m m? và ban h?n cho chàng s?ng d?y. Hai bên l?i ti?p t?c chi?n ??u. Khi cu?c chi?n kéo dài quá lâu v?n b?t phân th?ng b?i, lúc ?ó, Ngài m?i giáng th? gi?i hòa cho hai ng??i kh?ng l? ngang s?c ngang tài, chính th?c tuyên b? công chúa Ratna là v? c?a Dewa M?no và cho Xam?laik c??i bóng c?a nàng (ôi! Cái khôn khéo c?a ??ng Chí tôn Chí ??i) Dewa M?no, ?ngkar Dewa, Jin X?nggi và sáu công chúa kh?i hoàn, tr? v? quê h??ng trong s? ?ón ti?p t?ng b?ng c?a th?n dân cùng vua các n??c ch? h?u. Dewa M?no ???c tôn ngôi v??ng, ?ngkar Dewa làm quan ??i th?n. X?nggi t? giã m?i ng??i tr? v? c? quân.B? c?c ch?t ch?, c?t truy?n ??y k?ch tính c?ng v?i l?i k? truy?n lôi cu?n ?ã t?o cho Akayet Dewa M?no m?t s?c h?p d?n ??c bi?t. M?c dù thi ph?m ?ã ph?i khoác lên mình chi?c áo huy?n tho?i, nh? các lo?i v? khí ???c s? d?ng trong cu?c chi?n (tr?mpaik: m?t lo?i d?a bay, ir?x kuraxi: m?t th? gh? bay th?n kì, padak lakkuraba: m?t lo?i g??m th?n) hay tên trái cây, tên x? s?, tên nhân v?t ??u là nh?ng tên xa l? v?i ngôn ng? dân gian, nh?ng chính là bi?u hi?n tâm lí ng??i, r?t ng??i c?a nhân v?t ?ã ?? l?i d?u ?n ??m nét trong lòng ng??i ??c. S? c?m gi?n c?a Jin X?nggi, cái hèn nhát c?a vua Intan, tính th?p hèn c?a Xam?laik, lòng ghen tuông, nh?ng ni?m vui, n?i bu?n, nh?ng n? c??i và nh?ng gi?t n??c m?t… ??u n?m trong s? ?? chung c?a tâm lí con ng??i phàm tr?n.??c gi? không th? nào quên ???c c?n gi?n d? c?a Jin X?nggi khi nhìn th?y n??c m?t l?n dài trên má Dewa M?no lúc chàng tr? v? sau c?n ho?n n?n, ch?t b?t g?p công chúa Cahya tay ?ang n?m ch?t con dao toan t? v?n vì ngh? ?ây là Xam?laik ??n hãm h?i nàng. C?n gi?n d? c?a Jin r?t ? con ng??i: h?n nhìn th?y t?n m?t th?n t??ng h?n v?a s?p ?? v?i nh?ng gi?t n??c m?t y?u ?u?i! Và càng con ng??i h?n n?a: nh?ng gi?t l? này c?a Dewa M?no th?n thánh. Chi?u sâu tâm lí c?a con ng??i ???c khai phá m?t cách kì tuy?t!Dòng th? c?a b?n s? thi nh? mu?n bay cao bay xa nh?ng bao gi? c?ng r?i tr? l?i m?t ??t. M?t ??t luôn là tâm ?i?m cho các nhân v?t x? s? và tung hoành.Th?t th?, Dewa M?no là m?t thi ph?m mang ??m tình ng??i. ?ó là tình ph? t? c?a vua Karama Raja ?ã ch?u ch?t ?i cho con ???c có m?t trên tr?n gian; là lòng chí hi?u c?a Dewa M?no ?ã không qu?n hi?m nguy gian kh?, lên ???ng ?i tìm cha, b? l?i sau l?ng ngai vàng cùng s? giàu sang phú quý; ?ó là lòng trung thành c?a Jin X?nggi, ?ã bao l?n ra tay c?u anh em Dewa M?no thoát kh?i c?nh nguy kh?n; là ??c chung th?y c?a công chúa Xapatan m?t m?c yêu th??ng ch?ng dù b? ch?ng hi?u l?m và ru?ng b?, c?a công chúa Ratna ?ã ?ánh l?a Xam?laik ?? ???c th? ti?t v?i ch?ng khi ch?ng b? n?n, và trong tr?n quy?t ??u ?ã sát cánh bên ch?ng ?? ???c cùng s?ng ch?t. Và nh?t là tình máu m? c?a công chúa Xapatan ??i v?i ng??i anh là Xam?laik. Khi ng??i anh ru?t b? sát h?i b?i chính bàn tay ch?ng mình trong tr?n chi?n cu?i cùng, nàng ?ã khóc. Nhà th? vi?t nên m?t ?o?n th? r?t ??p:Dom nan Xapatan DiwiCauk x?p nhu hari gr?p n?gar jang pax?ngIa di kraung ?w?c m?ng ngauk mai t?lCamauh patri cauk nan ia dawing ?w?c o truhTh? r?i công chúa Xapatan khócTi?ng khóc th?m thi?t, c? x? s? ??ng lòngVà dòng sôngT? trên cao ch?y l?iN??c cu?n xoáy mãi không n? trôi ?iAkayet Dewa M?no còn là bài th? ng?i ca lòng cao th??ng hào hi?p c?a con ng??i. Dewa M?no r?t cao th??ng, cao th??ng khi chàng t? ch?i ?ánh Xam?laik ?? r?i ph?i m?c n?n b? k? thù b?n lén sau l?ng, cao th??ng khi chàng cho phép v? khóc cho ng??i anh ru?t c?a nàng v?a là k? t? thù c?a mình, khi chàng không cho ng??i em k?t ngh?a ?ngkar Dewa gi?t quân lính k? ??ch trong khi chi?n ??u ch?ng Xam?laik. Và ngay c? Xam?laik, m?t nhân v?t ph?n di?n, c?ng ?ã làm ???c m?t c? ch? cao th??ng: chàng ?ã không ??ng ch?m ??n công chúa Ratna khi ???c nàng yêu c?u ?? tang cho ch?ng (vì t??ng ch?ng ?ã ch?t). C? ??n ??ng Th??ng ?? Chí Tôn c?ng ?ã th? hi?n ???c m?t c? ch? nhân t? cao c?: không ?? cho Xam?laik, m?t con ng??i có tài n?ng l?n ph?i ch?u m?t m?t tr??c ng??i yêu, khu?t nh?c tr??c k? thù; vì khi b? ??y ??n b??c ???ng cùng, con ng??i d? ?i ??n nh?ng hành ??ng thi?u chín ch?n, m?i thù kéo dài dây d?a, và con dân Ngài d??i tr?n mãi ch?u c?c kh?; nên Ngài ?ã ngh? ra h??ng ?? g? danh d? cho Xam?laik b?ng cách cho chàng m?t l?n n?a ???c chi?n ??u v?i Dewa M?no, và cu?i cùng ???c c??i bóng công chúa Ratna. Th?t không th? tìm ???c gi?i pháp nào tài tình h?n!Và cu?i cùng, Akayet Dewa M?no v? ??i ? n?i nó ?ã th?a mãn ???c nh?ng khát khao muôn thu? c?a con ng??i. Con ng??i bao gi? v?n th?, dù h? c? ng? trong b?t kì không gian th?i gian nào, nhu c?u ???c truy?n gi?ng (Vua Kurama Raja ph?i t? hi sinh ?? có ???c ??a con n?i dõi), nhu c?u ???c yêu th??ng ?ùm b?c (Xapatan c?n ???c bàn tay Dewa M?no ôm ?p), ???c s?ng ?m no trong m?t ??t n??c an lành (t?t c? qu?n chúng nhân dân trong m?i x? s?) v?n là nh?ng nhu c?u b?c thi?t nh?t.? Akayet Dewa M?no, con ng??i ?ã bi?t quên ?i b?n thân mình và bi?t hi sinh cho ng??i khác, cha hi sinh cho con, em bi?t quên mình vì anh, b?n bè dám l?n x? vào khói l?a ?? c?u nhau, ch?ng bi?t tha th? cho v?… nh?ng ??c tính này c?a con ng??i khi k?t h?p l?i, có th? t?o nên nh?ng kì tích mà n?u thi?u nh?ng kì tích này thì cu?c s?ng s? tr? nên vô v? và con ng??i muôn ??i mãi không th? ??t t?i nhân b?n tính ?ích th?c.Th? nh?ng, các ??c tính cao c? này c?a nhân v?t s? nh?t nh?o bi?t bao n?u nó không ??t trong c?nh ng?, tình hu?ng t??ng ?ng, và n?u nó không ???c k? l?i b?ng m?t ngh? thu?t th? chín ch?n nh? ? Akayet Dewa M?no. Qu? th?t, l?i k? chuy?n c?a Akayet Dewa M?no ?ã ??t ??n m?c tinh x?o.Không gi?ng nh? các tác ph?m khác thu?c dòng v?n h?c c? ?i?n Ch?m, r?t ít chi ti?t ???c l?p l?i trong Akayet Dewa M?no. T?t c? ??u ???c phóng ??i, và phóng ??i ??n m?c d? th??ng, cái d? th??ng này l?i luôn luôn có th? ch?p nh?n ???c. Có th? nói, chính cái d? th??ng này ?ã góp ph?n t?o nên s?c h?p d?n riêng c?a tác ph?m. Chúng ta c?ng c?n l??t qua m?t s? ?o?n:– Dewa M?no ?ang chu?n b? xu?t quân:Tanrak ginuh glaung m?t?h ad?rhaApan padak lakkuraba ?ik asaih kauk p?rHào quang r?c sáng l?ng ch?ng tr?iTay c?m g??m th?n, c??i ng?a tr?ng bay   – C?n gi?n d? c?a Xam?laik:Nhu ginaung tatr?m takai d?ng m?kaikDom kathieng jruh laik, c?k car jang jal?hN?i c?n th?nh n?, h?n gi?m chânThiên th?ch r?ng r?i, núi non nghiêng ??– Di?n t? c?nh cung ?i?n c?a công chúa Ratna thì: "?? xây cung ?i?n cho công chúa Ratna, nhà vua cho v?i nh?ng th? luy?n kim b?c th?y. Ba l?p hàng rào bao b?c l?y cung ?i?n bao la: vòng ngoài c?ng ???c rào b?ng s?t, vòng gi?a b?ng ??ng và vòng trong ???c s?n son th?p b?c. C?ng thành ???c ng?n b?ng ba l?p c?a có kh?c hình các con r?ng bay l??n. B?n góc khuôn viên cung ?i?n ??u có b?n cái gi?ng xây kh?ng l? mà m?t sân toàn cát vàng. Hai bên ???ng t? c?ng d?n vào cung ?i?n chính tr?ng ?? lo?i hoa quý ???c mang v? t? kh?p n?i trên th? gi?i mà h??ng th?m t?a bay kh?p m?i mi?n ??t n??c. D??i m?i cây hoa ??u có m?t lo?i chim quý hi?m su?t ngày ?êm múa hát. Trong thành, m?t ng?n núi cao ng?t ???c d?ng nên. Ng?n núi này ch? ???c tr?ng ??c nh?t cây chà là th?n tr?u n?ng trái chà là vàng, và trong thân cây luôn âm vang ngàn ?i?u nh?c mê li. Xung quanh ng?n núi là m?t vùng bi?n c? v? sóng êm ngân hòa cùng ?i?u nh?c trong thân cây chà là. M?t chi?c c?u b?ng vàng ròng ???c l?c t? ??i d??ng b?c qua bi?n n?i li?n ng?n núi v?i bi?t th?. Bi?t th? v? ??i cao l?ng ch?ng tr?i ???c l?p b?ng nh?ng t?m kim c??ng, trên cùng là mái làm toàn b?ng vàng ròng. ? b?n góc c?a bi?t th?, b?n con r?ng th?n nâng b?n bóng ?èn kh?ng l? ngày ?êm soi sáng toàn v??ng qu?c".??y là m?t c?nh t??ng siêu nhiên ch? ???c th?y trong óc t??ng t??ng hay trong nh?ng tr? x? c?a các v? b? tát trong kinh Hoa nghiêm c?a ??o Ph?t. Và ?ây là bãi chi?n tr??ng trong tr?n giao tranh cu?i cùng gi?a Dewa M?no và Dewa Xam?laik:"Trên m?t ??t, nh?ng ng?n lao c?a h? ch?m nhau n? bùng nh?ng ?ám l?a thiêng cháy tr?i núi non. H? l?i kéo nhau ra ??i d??ng, hóa thân thành loài r?ng bi?n, ti?p t?c chi?n ??u trong b?y ngày ?êm làm ??i d??ng n?i sóng, bão t? mù tr?i ??t. Th?y ch?ng ?n thua gì, h? l?i l?n sâu vào lòng ??t (lúc này h? ?ã hóa thân thành r?ng ??t) ti?p t?c thí võ. Cu?c chi?n l?i di?n ra trên không trung làm s?m sét n? tung, ch?n ??ng m?t n?a v? tr?".C? th? ti?p t?c. C? th?, Dewa M?no và Xam?laik tung hoành, tung hoành cùng v?i óc t??ng t??ng bay b?ng c?a thi s?, cùng v?i v?n th? hoa m? và ngôn t? bay b??m kì tuy?t.Th? nh?ng, tài n?ng c?a thi s? không ch? ng?ng l?i ? t??ng t??ng và phóng ??i. Ng??i ta ngh? r?ng có gì khó ?âu! C? t??ng t??ng nh?ng ?i?u kì qu?c nh?t r?i th?i ph?ng nó lên. Làm nh? ai c?ng có th? làm ???c chuy?n ?y! Picasso, khi ?? cây c? c?a mình tung hoành v?i nh?ng tác ph?m hi?n ??i, tr??c ?ó ông ?ã có các h?a ph?m c? ?i?n giá tr?. Và thi s? Tô Thùy Yên có nói ??i í r?ng không th? ?em Tháp Chàm v?i Angkor c?a Campuchia ra mà so sánh. B?i vì n?u c?n, nhà th? chúng ta c?ng có th? di?n t? tài tình nh?ng khía c?nh vi t? nh?t c?a tâm lí con ng??i.Chúng ta hãy th? phân tích m?t tình ti?t trong akayet: Dewa M?no v?i vã v? quê h??ng sau khi ???c công chúa Jotna gi?i ??c và ???c Jin X?nggi c?u thoát. Lúc ?y, Ratna và Cahya b? giam l?ng, ?ang th? s?n con dao ?? k?p t? v?n khi qua th?i h?n ???c Xam?laik cho phép ?? tang ch?ng. Lòng th?p th?m, chàng nh? nhàng ??y c?a b??c vào.Patri tangi thei jwak dr?h takaiPathang kuw bhian nau mai, Dewa M?no nan nhu hiaNàng h?i ai ?i t?a ti?ng b??c chânCh?ng ta ?i l?i nh?ng ngày th??ngVà Dewa M?no b?t khóc.Dewa M?no, ng??i anh hùng cái th? này ?ã b?t khóc. Chàng khóc vì chàng hi?u r?ng ch? có nh?ng ng??i th?t s? yêu nhau, th?c lòng nh? mong nhau m?i có ???c cái tinh t? ?y c?a thính giác. Các chi ti?t v?t vãnh nh?t và t??ng nh? d? b? khu?t l?p b?i bao lo âu th??ng nh?t, nh?ng v?i n?i nh? mong, b?ng s? ch? ??i trong câm l?ng và qua m?t th?i gian dài h?i t??ng, chúng t? t? l?n d?y và l?n mãi trong kí ?c sâu th?m mà ta h?u nh? không hay bi?t cho ??n khi, b?i m?t c? duyên nào ?ó, nó v? ra và l? nguyên hình. Các nhà tâm lí h?c ??t cho nó cái tên: vô th?c. Nh? ti?ng gi? áo sau khi có ti?ng m? t?, thói quen chà hai chân vào nhau khi lên gi??ng, hay nh? ? ?ây – ti?ng b??c chân ?i l?i.Tr? l?i v?i câu chuy?n. Lúc ?y, Dewa M?no nhanh tay gi?t l?y con dao n?i tay công chúa, b?ng b? nàng kháng c? l?i. Vô th?c nàng tin r?ng ?ó là ti?ng b??c chân c?a chàng - là chàng, ng??i ch?ng yêu d?u c?a mình nh?ng í th?c nàng li?n ph?n bác: chàng ?ã ch?t.Trong m?t c?nh ng? r?t th?c, v?i m?t ngh? thu?t phân tích tâm lí sâu s?c, thi s? ?ã th?i ???c vào ?o?n th? s?c s?ng kì l?. ??y là ?i?m son khác c?a Akayet Dewa M?no.Và m?t ?i?u n?a c?n nói ? ?ây là k?t thúc có h?u c?a tác ph?m (chính ngh?a th?ng hung tàn, Dewa M?no ca khúc kh?i hoàn, tr? v? quê h??ng ?oàn t? v?i gia ?ình) ?ã làm cho ??c gi? hoàn toàn mãn nguy?n khi ??t cu?n sách xu?ng.Ít ra, trong “m?t vài tr?ng canh”, Akayet Dewa M?no c?ng ?ã m?t l?n ??a bao th? h? con ng??i ch?t phác, thoát ???c nh?ng c? c?c c?a ??i th??ng, nh?ng b?t công c?a ch? ?? phong ki?n, ???c th? h?n bay theo v?n th? ?? cùng v?i Dewa M?no ?i qua m?y t?ng tr?i bao la, vi?ng th?m các cung ?i?n nguy nga tráng l?, chiêm ng??ng dung nhan các nàng công chúa xinh ??p tuy?t tr?n; cùng bay theo Dewa M?no trong cu?c tr??ng chinh ch?ng l?i cái x?u ác, chi?n th?ng cái x?u ác ?? an toàn cùng hoàng t? tr? v? quê h??ng - n?i mà ng?n lúa t? do tr? bông, cây r?ng t? do l?n d?y, dân làng an tâm làm ?n sinh s?ng (gr?p baul thuk hatai).(gr?p baul thuk hatai).______________________________(5) Chi ti?t này d? khi?n chúng ta liên t??ng ??n ti?ng b??c chân trong m?t ?o?n th? c?a Paul Valéry c?ng vang lên cùng âm h??ng:      Tes pas, enfants de mon silence      Saintement, lentement placés      Vers le lit de ma vigilance      Procedent muets et glacés  

Ch? M? Lan: Áo dài Ch?m Tagalau 11. V? ngu?n g?c áo dài Ch?m   Áo dài, tên tiêng Ch?m th??ng g?i là Aw kamei Cam. Cho ??n nay, ch?a có t? li?u nào ghi rõ ngu?n g?c ?ích th?c c?a nó. Ch? bi?t là áo dài Ch?m ?ã có t? xa x?a. Ghi nh?n c?a các nhà nghiên c?u cho th?y áo dài Vi?t Nam là s?n ph?m ch? ra t? chi?c áo dài Ch?m và áo dài Th??ng H?i. “Áo dài chi?c áo dài c?a ?àn bà Vi?t Nam hi?n nay kh?i phát t? th?i Chúa Nguy?n Phúc Khóat (cu?i th? k? XVIII) v?i n?n t?ng là chi?c áo dài ph? n? Chàm, k?t h?p v?i chi?c áo t? thân ? B?c “Áo dài hai v?t áo c?a ?àn bà Hu? có ???c là do ?nh h??ng Chàm”(1). Tr?nh Nguy?n phân tranh, mi?n Nam Chúa Nguy?n. “Chúa Nguy?n Phúc Khóat x?ng v??ng. Ông ?ã tri?u t?p qu?n th?n tìm ph??ng th?c x?ng v??ng và d?ng m?t tân ?ô. Ông ?ã thay ??i l? nh?c, v?n hóa và trang ph?c. ?? thay ??i ph? n? mi?n B?c m?c váy, ph? n? mi?n Nam ph?i m?c qu?n có ?áy (hai ?ng) gi?ng ?àn ông. Võ V??ng ?ã gây ra cu?c kh?ng ho?ng v? trang ph?c. Ph? n? ?ã ph?n ??i k?ch li?t. V? sau Võ V??ng không ?ng ý v?i trang ph?c ?ó. Ngài giao cho tri?u th?n nghiên c?u kham kh?o chi?c áo dài c?a ng??i Chàm (gi?ng h?t áo dài hi?n nay nh?ng không x? nách), và áo dài c?a ph? n? Th??ng H?i (x? ??n ??u g?i) ?? ch? ra áo dài cho ph? n? mi?n Nam. Chi?c áo dài ??u tiên gi?ng nh? áo dài ng??i Chàm và có x? nách. V?y là chi?c áo dài Vi?t Nam ?ã có ?? c? hai y?u t? v?n hóa c?a ph??ng B?c và ph??ng Nam”(2). Tôn Th?t Bính cho là: “Chi?c áo dài tha th??t xinh ??p hi?n nay ph?i qua m?t quá trình phát tri?n. Nó ???c hình thành t? ??i chúa Nguy?n Phúc Khóat. Chúa nghe ng??i Ngh? An truy?n câu s?m “Bát ??i th?i hoàn trung nguyên” th?y t? ?oàn Qu?c Công ??n nay v?a ?úng tám ??i. Ngài li?n h? l?nh cho trai gái hai x? ??i dùng áo qu?n B?c qu?c ?? t? s? bi?n ??i, khi?n ph? n? m?c áo ng?n h?p tay nh? ?àn ông thì B?c qu?c không có th?… là s?n ph?m dung hòa B?c Nam”.   Theo Lê Quý ?ôn: “Chúa Nguy?n Phúc Khóat hùng c? ? x? ?àng Trong, sau khi chi?m tr?n n??c Chiêm Thành, m? mang b? cõi v? ph??ng Nam, theo Lê Quý ?ôn, ?ã có ???c m?t th?i k? th?nh v??ng bình yên. Chúa Nguy?n Phúc Khóat , x?ng V??ng hi?u là V? V??ng, có c? ch? chính tr?, hành chính, xã h?i có k? c??ng, nh?ng ch?a có qu?c hi?u. Tuy nhiên, ng??i ngo?i qu?c t?i lui buôn bán t?i c?a H?i An th??ng g?i là “Qu?ng Nam qu?c”. ?? ch?ng t? tinh th?n ??c l?p, Chúa V? V??ng Nguy?n Phúc Khóat ?ã chú tr?ng ??n v?n ?? c?i cách xã h?i, phong t?c mà ?i?u quan tr?ng là c?i cách v? y ph?c”(3).   Y ph?c Ch?m Theo V?n Món: “Y ph?c ph?n ?nh rõ nét trình ?? k? thu?t d?t v?i, c?m xúc th?m m?, cách trang trí nh?ng ??c tr?ng v?n hóa, c?ng nh? ph?n ?nh v? tôn giáo, tín ng??ng Ch?m. Ngh? d?t Ch?m ?ã có m?t quá trình phát tri?n lâu ??i g?n li?n v?i m?t dân t?c ?ã có nhà n??c và ch?u ?nh h??ng nhi?u lo?i hình tôn giáo, v?n hóa khác nhau. Xã h?i Ch?m là m?t xã h?i có nhi?u giai c?p vua chúa, quý t?c, bình dân. Do ?ó m?i giai c?p, t?ng l?p, m?i ch?c s?c tu s? tôn giáo ng??i Ch?m ??u có y ph?c riêng. Chính v?y mà y ph?c Ch?m r?t phong phú và ?a d?ng. Trong ?ó, ??c s?c nh?t, cao quý nh?t và tuy?t m? nh?t là Áo (aw): Áo truy?n th?ng c?a ng??i ph? n? Ch?m là áo dài không x? tà, m?c chui ??u mà h? g?i là Aw lwak. Áo có ba l?: M?t l? chui ??u và hai ?ng tay. Áo này x?a kia ???c c?u t?o b?ng b?y m?nh v?i, may ghép v?i nhau, ng??i Ch?m g?i là Aw kaung. Lo?i áo này ? ph?n trên thân áo ch?y dài t? vai xu?ng ngang b?ng thì d?ng l?i. Vì kh? v?i c?a khung d?t ngày x?a không cho phép v?i r?ng quá m?t mét; ph?n th? hai t? ngang b?ng ??n quá ??u g?i ho?c ??n gót chân – ph?n này c?ng ???c may ghép hai ph?n, ? m?t tr??c và m?c sau; hai cánh tay ???c n?i l?i v?i hai ph?n vai và nách áo và cu?i cùng hai m?nh nh? ??p vào hai bên hông, ng??i Ch?m g?i b? ph?n này là “dwa baung”. C? áo th??ng khoét l? hình tròn ho?c hình trái tim. Do ?ó t?ng chi?c áo dài truy?n th?ng Ch?m ngày x?a ch? là nh?ng t?m v?i ghép l?i mà ng??i may quay tròn thành ?ng ?? bó thân ng??i m?c. Ngày x?a ng??i ta th??ng may ghép nhi?u màu trong cùng m?t chi?c áo c? truy?n. Nh?ng màu khác nhau nh? màu tr?ng, ?en, ??, vàng… th??ng ???c b? trí ? các n?i nh? hai cánh tay, thân trên (t? eo hông tr? lên) và thân d??i (ph?n còn l?i c?a thân áo). Ki?u áo nhi?u màu này, ng??i Ch?m g?i là Aw bak kwang mà ng??i Vi?t th??ng g?i là “Áo vá quàng”. ?ây là lo?i áo mà ng??i Ch?m th??ng dùng ?? lao ??ng s?n xu?t. Ngày nay, nh?ng ng??i ph? n? l?n tu?i v?n ?ang m?c áo vá quàng này ?? lao ??ng s?n xu?t trên ??ng ru?ng n??ng r?y ho?c công vi?c ? nhà. Nh?ng m?i cái áo luôn có hai màu (?en, ??, xanh, tr?ng ho?c tím vàng…). Áo ch? là nh?ng t?m v?i thô, tr?n không có trang trí hoa v?n. Các ph? n? tr? khi m?c áo dài truy?n th?ng trong các l? h?i th??ng choàng lo?i dây th?t l?ng có d?t hoa v?n tr??c ng?c và bu?c xung quanh l?ng g?i là talei tabak. Ngày nay áo dài truy?n th?ng Ch?m ?ã ???c c?i ti?n. Do k? thu?t d?t ?ã m? r?ng ???c kh? v?i cho nên Áo dài Ch?m không còn là nh?ng m?nh v?i n?i ghép (kauk kwang) n?a. Nh?ng ph? n? Ch?m tr? th??ng m?c áo dài ??n quá ??u g?i ph? lên váy m?c, may h?i bó tay, thân h?i phình r?ng. ? hai bên hông áo “dwa baung”, h? c?i ti?n b?ng cách m? m?t ???ng ngay eo hông, có may thêm hàng khuy b?m ho?c nút dính g?i là Aw aiw(4).  Các tác gi? khác cho là: Áo ph? n? Ch?m là lo?i áo dài không x? v?t, m?c chui ??u g?i là Aw lwak. V?i ???c nhu?m nh?ng màu t??i sáng nh? màu chà, xanh, l?c, h?ng. Áo m?c trong sinh ho?t h?ng ngày th??ng g?i là Aw kauh, áo m?c trong ngày l? g?i là Aw xah, áo dành riêng cho bà bó ng khi hành l? là Aw cam. C?u t?o áo ph? n? Ch?m g?m b?n m?nh v?i ghép d?c theo chi?u ??ng c?a thân ng??i, hai ? phía tr??c, hai ? phía sau, ngoài ra còn hai m?nh nh? ghép hai bên s??n. Áo ??n ??u g?i ho?c quá m?t chút g?i là Aw tah, l?p tr? n? gi?i th??ng m?c áo lo?i này. ?ng tay áo bó sát vào cánh tay, ph?n thân h?i r?ng h?n m?t ít. Lo?i áo dài ph? chùng gót chân ng??i m?c, g?i là Aw dwa baung. Aw dwa baung ôm sát thân ng??i khi m?c ph? trùm lên váy, t?o cho b??c ?i m?t dáng uy?n chuy?n và làm n?i b?t c? th?. ? hai bên hông Aw dwa baung có m?t ???ng m? ngay eo hông, có hàng khuy b?m, ho?c nút dính, khi m?c bó sát eo hông. C? áo ph? n? có nhi?u lo?i, hình lá tr?u, hình tròn, hình qu? tim, l?a tr? c? áo khoét r?ng hình tròn, hình qu? tim ?? l? các vòng dây trang s?c vàng, b?c ?eo quanh c?. Ph? n? Ch?m th??ng m?c áo lót Aw kl?m bên trong áo dài. Aw kl?m có tác d?ng gi? cho b? ng?c cân ??i và r?n ch?c. Váy, kh?n (aban, khan): có hai lo?i váy kín và m?. Váy m? (aban) là lo?i váy qu?n b?ng t?m v?i, hai mép v?i không may dính vào nhau. Khi m?c c?p váy ???c x?p vào và l?n vào bên trong gi? ch?t eo hông. Còn váy kín (khan) thì hai mép ??u v?i ???c may dính vào thành hình ?ng. Ph? n? l?n tu?i th??ng m?c váy m? (aban) còn váy kín dành cho ph? n? tr? tu?i. Ch? có váy m? có nhi?u hoa v?n trang trí và có may c?p váy còn váy kín thì không có hoa v?n trang trí (5).   Ý ngh?a nhân sinh c?a áo dài Ch?m Khi m?c áo dài, ph? n? Ch?m ??a hai tay gi? cao lên r?i t? t? chui ??u vào ch? không m?c gài nút. C? ch? ??a hai tay lên nh? kh?n nguy?n hay t? thái ?? bi?t ?n ??i v?i ng??i ?i tr??c. C?ng là m?t cách nhìn l?i b?n thân thân tr??c khi khóac lên trên mình y ph?c truy?n th?ng dân t?c. Ng??i n? Ch?m nh? lòng s? vô cùng th?n tr?ng và ý t? gi? gìn s? trinh nguyên ?ó. Ph?n chi?c áo t? c? xu?ng ngang l?ng ???c ch?n eo bó sát ng??i, hi?n rõ m?t s?c s?ng và nhi?t huy?t c?a l?a tu?i ?ang xuân. T? ph?n eo ch?y xu?ng qua ??u g?i là giai ?o?n ?ã l?p gia th?t. Ph?n này ???c che ph? b?i hai l?p: Chi?c váy ???c ch?ng thêm m?t l?p áo ? ngoài, t??ng tr?ng cho s? b?o b?c, che ch? cho gia ?ình. Ph? n? Ch?m làm b?t c? ?i?u gì c?ng không ngoài m?c ?ích ?y. ?ây là m?t s? hy sinh quên mình vì ng??i khác. Dây th?t l?ng ngang eo là ranh gi?i phân bi?t rõ nét tr??c và sau khi l?p gia ?ình. Ng??i n? Ch?m nh?n th?c rõ trách nhi?m và b?n ph?n c?a mình. Chi?c váy ? ph?n d??i v?i kích th??c ?? kho?ng cách ch?ng m?c cho m?t b??c ?i c? ??nh ch? không th? nào r?ng h?n tùy thích. Ph? n? Ch?m ch? b??c ?i trong ph?m vi cho phép. D?u cho ???ng ??i có g?p gh?nh th? nào ch?ng n?a, h? v?n c? b??c ?i tr??c sau nh? nh?t. Ch? ?? m?u h? Ch?m ??t lên vai ng??i n? nhi?u b?n ph?n quan tr?ng, ? ?ó lòng chung th?y là tiêu bi?u h?n c?. Khi ?ã có ch?ng, dù hoàn c?nh có éo le ??n ?âu, h? v?n không b??c ra ngoài cái ph?m vi váy cho phép. Hay nói cách khác, không b??c ra ngoài b?n ph?n và trách nhi?m c?a mình. Ph? n? Ch?m ch?u ??ng tr?m cay nghìn ??ng ?? làm tròn b?n ph?n ng??i v?, m?t ng??i m?. ? ph?n d??i c?a áo r?ng ra và c? ??nh, lúc nào c?ng bao dung và g?n bó v?i chi?c váy ph?n d??i. Nó bao la t?a nh? bi?n c?. Ph?n váy nh?p nhô uy?n chuy?n g?n sóng, là nh?ng c?n sóng c? v? v? ng??i ch?ng ?i chinh chi?n trôi gi?t vô ??nh. D?u th?, nh?ng bi?n v?n trung thành ch? ??i. H? d?n n?i nh? nhung nh?ng lúc v?ng bóng ch?ng. Lúc nào c?ng bao dung ôm ?p sóng vào lòng. M?t tình yêu tha thi?t và tr?n v?n. Áo dài Ch?m có m?t nét ??p kiêu sa, ??c ?áo, r?t riêng. Có ai ?ã t?ng ng?m n? sinh c?p ba trong gi? tan tr??ng m?i th?y ???c nét yêu ki?u e ?p ??n d??ng nào. Khóac lên chi?c áo dài truy?n th?ng dân t?c nh? làm cho các cô toát lên m?t nét ??p huy?n bí. Dáng ng??i tr? nên th?ng và cao h?n. M?t v? ??p thùy m? kín ?áo ôm sát châu thân, l? lên m?t nét g?i c?m c?a ph?n c? v?a thanh tao v?a h?p d?n. Tô ?i?m thêm cho nh?ng thi?u n? ???ng xuân ??y nh?a s?ng ? ph?n ng?c hi?n rõ nét cân ??i và r?n ch?c. Vòng eo hình nh? thon g?n l?i và t? t? xòe ra ph?n d??i c?a áo. Chi?c váy bên trong ???c may b?ng ch?t li?u bóng và m?m m?i t?o thành nh?ng ??t sóng v?a d?u dàng v?a uy?n chuy?n m?i b??c ?i.   Aw kamei Ch?m trong cu?c s?ng hôm nay Nét ??p áo dài Ch?m kín ?áo, kiêu sa nên không ph?i ai c?ng nhìn th?y h?t cái ??p c?a nó. Nh?t là th? h? tr? ?ã và ?ang s?ng trong m?t n?n v?n hóa t?c ??, qua s? chung ??ng ti?p xúc v?i th? gi?i bên ngoài nhi?u bi?n ??ng, qua ti vi truy?n hình, live shows th?i trang phim ?nh. H?n n?a, ki?n th?c m? h? v? l?ch s? dân t?c ?ã không ?ánh th?c ???c c?m quan th?m m? n?i th? h? m?i. Không có khái ni?m ?y, cho h? ?ánh m?t luôn ni?m kiêu hãnh v? c?i ngu?n. T? ?ó d?n ??n tình tr?ng các em d? sa ngã và ch?y theo trào l?u trang ph?c ngo?i lai. C? th? nh?t là tình tr?ng ?au lòng ?ã và ?ang di?n ra trên m?nh ??t Panduranga c? kính. Không ít em h?c sinh Trung h?c không còn m?n mà v?i chi?c áo dài c? truy?n Ch?m. Thay vì hãnh di?n khoe v?i các dân t?c b?n v? v? ??c ?áo c?a áo dài truy?n th?ng thì các em l?i ?i phô phang qu?n bò áo ch?n ch?ng chút ng?n ng?i hay x?u h?. Trông ch?ng h?n ai, nh?ng ta l?i coi ?ó là v?n minh, là th?c th?i. ?ây là m?t quan ?i?m sai l?m v?a ?u tr? v?a ngây ngô. Nó c?n ??n s? ?i?u ch?nh th?a ?áng. N?u không thì nét ??p y ph?c c? truy?n s? bi?n m?t m?t s?m m?t chi?u. E. Quinet: “Tôi là tôi, tôi không th? và không mu?n là cái gì khác”. V?y, ch? ?ánh m?t lòng t? tr?ng c?a b?n thân. Càng không nên t? ti v? dân t?c t?ng m?t th?i d?ng nên n?n v?n minh huy hoàng, dù nay ?ã mai m?t. Nh?n ra Aw kamei Cam ??p, nên ng??i Kinh m?i ti?p nh?n r?i “sáng t?o” thêm ?? thành chi?c áo dài n?i ti?ng hôm nay. Tôi không nói ng??i n? Ch?m c? mãi m?c áo dài dân t?c hay ch?i b? t?t c? lo?i y ph?c hi?n ??i. ?i?u tôi mu?n nh?n m?nh là cái ??c tr?ng Ch?m: Aw kamei. Không ph?i không lí do, khi Website Gilaipraung ??a v?n ?? Aw kamei Ch?m ra th?o lu?n, bao nhiêu b?n tr? ?ã nh?p cu?c hào h?ng(6). Và ý ki?n th?ng nh?t là: Aw kamei Cam chính là truy?n th?ng t?t ??p c?n b?o t?n. B?o t?n, cách ?i?u và tôn t?o nó lên. ?? ng??i n? Ch?m luôn kiêu hãnh khi v?n nó lên ng??i. Ta hãnh di?n ta là Ch?m, ta còn hãnh di?n v? thân hình ta trong chi?c Aw kamei kì tuy?t. D? nhiên không ph?i b?t c? m?t ng??i nào khi khóac lên áo dài truy?n th?ng ??u yêu dân t?c c?, nh?ng ch?c ch?n r?ng không có m?t n? sinh nào yêu dân t?c mà l?i t? ch?i Aw kamei Cam. Còn ngh? cái áo ch? là th? v? bên ngoài, thì hoàn toàn sai l?m. Hay cho là không c?n th? hi?n b?n s?c Ch?m ra ngoài mi?n là trong lòng th?c s? yêu dân t?c, là ch?a ?? chin ch?n. V?n hóa dân t?c hòa quy?n gi?a tinh th?n và v?t ch?t. Ngay các nguyên th? m?t n??c khi d? ??i l? qu?c gia hay qu?c t? c?ng v?n lên mình chi?c áo dân t?c. H? làm nh? v?y là l?c h?u ch?ng? Tình yêu dân t?c không ch?p nh?n nói suông mà ph?i th? hi?n t?i ?a ? m?i m?t, khía c?nh, trong ?ó y ph?c là m?t y?u t? quan y?u. Ph?i t?o cho mình thói quen g?n g?i v?i Aw kamei Ch?m b?ng cách dùng và nhìn ng?m nó m?i ngày, n?u không ta c?m th?y xa l? v?i nét ??p kia. ?? cu?i cùng t?t c? bi?n m?t không l?i t? bi?t. R?i m?t ngày nào ?ó, nh?ng ng?n tháp Chàm su?t d?i ??t mi?n Trung s? ngày càng tiêu ?i?u hiu qu?nh và ?áng th??ng, khi không còn bóng dáng th??t tha c?a ng??i n? Ch?m v?i chi?c áo dài trong b??c ?i uy?n chuy?n y?u ?i?u th?c n? r?t Ch?m n?a. Có em vi?n lý do r?ng m?c áo dài r?t khó kh?n trong v?n ?? ??p xe. Các em ? r?t xa tr??ng ?? T?i sao em không làm nh? Th?y Tiên? Mai Th?y Tiên hi?n ?ang s?ng ? Boston. Thu? Trung h?c, nhà Th?y Tiên ? T?nh M?, cách tr??ng kho?ng b?n cây s?. M?i sáng, Th?y Tiên ?ã m?c qu?n Tây, ??p xe xu?ng Phan Lý Chàm h?n n?a ti?ng ??ng h?, t?t qua nhà M? Ái thay vào cái áo dài Ch?m. R?i chúng tôi cùng t?i tr??ng. Ch?ng v?n ?? gì c?! V?a ??p v?a ti?n. Nên m?i lý do ??a ra ?? t? ch?i áo dài Ch?m ch? là ng?y bi?n. Còn lý do n?a là, b?i duy mình em là Ch?m, nên em s? d? ngh?. D? ngh? r?i b? l?c lõng ?? Chuy?n th? này: Niên khóa 1990 -1993, nguyên c? plây Ch?m mà ch? v?n v?n sáu n? sinh trung h?c. L?p tôi kho?ng ba m??i b?y h?c sinh, nh?ng ch? mình tôi là Ch?m. Lúc ?ó gh? h?c sinh hay b? ?ánh c?p, nên nhà tr??ng ?óng bàn và gh? dính li?n nhau. Không hi?u sao m?y ông th? m?c ?óng ch? dính nhau cao h?n ??u g?i c? hai gang tay. Th? là m?i l?n lên b?ng là tôi ph?i vén chi?c váy lên r?t cao m?i b??c ra ???c. Lúc ??u c?ng c?m th?y khó ch?u, do b?y m??i b?n con m?t d?n v? phía mình. Nh?ng ri?t r?i quen ?i. ?âu ph?i áo dài Vi?t không có cái b?t ti?n c?a nó. Gi? th? d?c ch?ng h?n, trong khi các b?n Kinh loay hoay mãi ?? g? t?ng khuy nút, tôi thì r?t loáng là xong. Và luôn là ng??i ?âu tiên! Chi?c áo dài Ch?m ti?n l?i là v?y: Ch? c?n ??a hai tay lên và kéo ra kh?i c?! Th? m?i nói, áo dài hai dân t?c, m?i th? ??u có cái ?u và cái b?t ti?n riêng c?a nó. Áo dài Ch?m, m?c dù có c?m giác b? khuôn kh? trong b??c ?i, nh?ng nó kín ?áo. R?t kín ?áo. Tóm l?i, có cái này thì m?t cái khác. ?i?u ch? y?u là mình bi?t ?i?m nào là khuy?t và c?i ti?n, ch? ??ng khóac lên mình m?y lo?i áo lai c?n mà ??n ng?c r?ng nh? v?y m?i mô-?en. Mô-?en hay tân th?i ?âu ch? bi?t, nh?ng các b?n b? c??i r?ng m?t g?c là cái ch?c. Tháp Chàm s? ??p h?n b?i ph?n khi Tháp ???c bóng nh?ng chi?c áo dài truy?n th?ng u?n mình theo t?ng ?i?u múa c? truy?n. Thi?u chúng, tháp s? cô qu?nh và ?ìu hiu bi?t bao!  B?n s?c v?n hóa c?a m?t dân t?c ???c nh?n bi?t qua các sinh ho?t và ???c bi?u l? qua các giá tr? v?n hóa v?t th? và phi v?t th?. T? hào v? nh?ng gì t? tiên ?? l?i ?ã ?ành, chúng ta c?ng c?n làm nh?ng gì cho anh linh t? tiên hãnh di?n. T? hào v? b?n s?c c? là c?n, bên c?nh ?ó ta c?ng bi?t h?c t?p thâu thái t? dân t?c khác ?? cách tân, làm m?i b?n s?c ??c ?áo kia. Bi?t ti?p nh?n, bi?t phát huy và sáng t?o khi c?n thi?t. N?u các b?n cho r?ng cái váy gò bó b??c chân c?a các b?n thì hãy cách ?i?u nó b?ng v?i thun giãn, hay thay ??i ???ng nét cho thanh thóat h?n. T?i sao không th? ch?!? Hãy nh? r?ng các b?n hãy là chính các b?n ch? ??ng bao gi? là ai h?t. “Có tìm hi?u d? vãng c?a chính mình thì m?i quý nó ???c, và có quý tr?ng d? vãng thì m?i tìm ???c h??ng ?i cho t??ng lai”. L?i c?a c? h?c gi? Nguy?n Hi?n Lê th?m thía ý ngh?a sâu s?c g?i ??n các b?n tr? và nh?ng ai quan tâm ??n vi?c b?o t?n và phát huy v?n hóa dân t?c. ___________ (1) Bùi Minh ??c, T? ?i?n ti?ng Hu?, NXB V?n h?c, 2009, in l?n th? 3, tr. 14. (2) ??i Nam Th?c l?c ti?n biên. (3) Tôn Th?t Bình, K? chuy?n chín Chúa – m??i ba vua Tri?u Nguy?n, NXB ?à N?ng, tr. 29. (4) V?n Món, Ngh? D?t c? truy?n c?a ng??i Ch?m, NXB V?n hóa Dân t?c, 2003, tr. 87. (5) Phan Xuân Biên, Phan An, Phan V?n D?p, V?n hóa Ch?m, NXB Khoa h?c Xã h?i, 1991, trang 114.   source: ilimochampa.org  

H

  GI?I THI?U B?N S?C CH?M TRONG C?NG ??NG CÁC DÂN T?C VI?T NAM Jathraoh                Ng??i Ch?m hi?n nay là h?u du? c?a V??ng qu?c Champa tr??c ?ây. V??ng qu?c này t?ng m?t th?i n?i ti?ng hùng m?nh trong khu v?c, ?? l?i nhi?u di s?n v?n hóa phong phú. H? là dân t?c có b? dày l?ch s?, v?n hóa. ?i?u này t?o nên nhi?u ?n t??ng ??p trong lòng các b?n bè trong n??c và qu?c t?. Ai có d?p ??n th?m các làng ng??i Ch?m s? bi?t ???c nhi?u ?i?u hay, lí thú. Ng??i Ch?m ? Vi?t Nam g?m có 161.729 ng??i (n?m 2009). H? s?ng t?p trung t?i các t?nh: Ninh thu?n, 67.274 ng??i (chi?m 41,6%); Bình Thu?n, 34.690 ng??i (chi?m 21,4%); Phú Yên, 19.945 ng??i; An Giang, 14.209 ng??i; Thành ph? H? Chí Minh, 7819 ng??i; Bình ??nh, 5.336 ng??i; ??ng Nai, 3.887 ng??i; Tây Ninh 3.250 ng??i. Tuy ít ng??i nh?ng h? n?i ti?ng là m?t dân t?c có n?n v?n hóa ?? s?. Ng??i Ch?m thu?c ch?ng Indonésien, thu?c ng? h? Nam ??o (Mélayu). H? là c? dân b?n ??a lâu ??i. Hi?n nay có 2 gi? thuy?t v? ngu?n g?c ng??i Ch?m. M?t là, m?t nhóm ng??i ? vùng ??t phía nam Trung qu?c di c? xu?ng ??nh c? ? mi?n trung Vi?t Nam ngày nay (theo Tb?cxarôp). Hai là, h? t? Mã Lai di c? sang (theo Solheim). Gi? thuy?t th? hai ???c nhi?u ng??i ?ng h? h?n vì ng??i ta nh?n ra nhi?u ?i?m t??ng ??ng v? ??c ?i?m nhân ch?ng và ngôn ng? gi?a h? v?i Mã Lai. Ng??i Ch?m có quan h? kh?ng khít v?i ng??i Mã Lai. M?i quan h? này mang tính l?ch s?. H? là ch? nhân c?a n?n v?n hóa Sa Hu?nh tr??c ?ây. ?ó là m?t trong ba cái nôi c?a n?n v?n minh c? x?a ? Vi?t Nam, cùng v?i v?n hóa Óc Eo, v?n hóa ?ông S?n. V?n hóa Sa Hu?nh xu?t hi?n cách ?ây kho?ng 3000 n?m và k?t thúc vào th? k? 1. Nó ?ã t?n t?i 5000 n?m, kéo dài t? th?i h?u kì ?? ?á m?i ??n ??u th?i ??i ?? s?t. V?i b? dày l?ch s? này, h? sáng t?o nhi?u giá tr? tinh th?n sâu s?c. H? theo m?u h?. H? th? Ng??i m? x? s? Po Inâ Nâgar; t?c này v?n còn t?n t?i trong xã h?i Ch?m ??n ngày nay. Tín ng??ng này th? hi?n rõ qua l? Chabur. Ngay trong th?i này h? ?ã bi?t làm ?? g?m bát, chum, bình có chân ??… Ng??i Ch?m ti?p nh?n 2 tôn giáo chính: Bà La Môn, H?i giáo. H?i giáo g?m 2 dòng: H?i giáo Bàni, H?i giáo chính th?ng.  Bàni và Bà L Môn là các tôn giáo ?ã tr?i qua nhi?u l?n c?i bi?n ?? r?i dung hòa l?n nhau, ngoài ra còn ???c b? sung các tín ng??ng dân gian b?n ??a. Hai tôn giáo l?n l??t ???c g?i là Ahiér, Awal.  Các tôn giáo này nh? b? khung qua ?ó các phong t?c ???c d?ng nên, tr? thành m?i liên k?t c?ng ??ng quan tr?ng. Ng??i Ch?m có các l? h?i quan tr?ng nh? Katé, Ramâwan, Rija nâgar… Katé là l? h?i do c?ng ??ng Ch?m Ahiér ??ng ra t? ch?c; l? h?i này ch?u ?nh h??ng c?a các tín ng??ng b?n ??a và các tri?t lí Bà La Môn. Katé t??ng nh? ??n anh hùng dân t?c, các t? tiên. Ramâwan do c?ng ??ng Ch?m Awal ??ng ra t? ch?c. Ramâwan bày t? s? bi?t ?n ??i v?i Po Auluah (Thánh Allah) và các t? tiên tròng dòng t?c. Rija nâgar ???c xem là l? h?i chung cho 2 c?ng ??ng Ahiér, Awal ???c t? ch?c vào ??u n?m theo l?ch Ch?m. C?ng ??ng ng??i Ch?m H?i giáo chính th?ng thì tuân th? ?úng lu?t l? H?i giáo qu?c t? nên các l? h?i c?a h? c?ng t??ng t?. V??ng qu?c Champa ?? l?i nhi?u thành t?u r?c r? cho chúng ta ??n ngày nay. Nhi?u ??n tháp ???c xây d?ng. H? ???c ng??i Trung Qu?c xem là b?c th?y trong k? thu?t xây d?ng b?ng g?ch. Nhi?u dân t?c ?ã xây d?ng các ngôi tháp b?ng ?á, nh?ng dùng ??t nung ?? làm nguyên li?u trong xây d?ng tháp thì ng??i ta ph?i ngh? ??n Ch?m. Trong ?ó, Thánh ??a M? S?n là khu di tích ??n tháp quan tr?ng, ???c UNESCO công nh?n là di s?n v?n hóa th? gi?i. Ngoài ra, nhi?u ngôi tháp n?i ti?ng khác nh?: Tháp Po Klaong Garai, Tháp Po Romé, Tháp Po Dam… n?m tr?i rác d?c mi?n trung Vi?t Nam. Cái ?n t??ng hi?n ra ??u tiên khi chúng ta ti?p xúc v?i h? là trang ph?c. Trang ph?c không ch? mang l?i v? ??p cho con ng??i mà con mang tính tri?t lí sâu s?c. Trang ph?c mang l?i v? ??p duyên dáng cho ph? n? và v? ??ng ??n cho ??ng mày râu. Ng??i ta s? có nhi?u ?n t??ng khi nhìn th?y ph? n? Ch?m trong ao kamei (áo dài Ch?m). Ao kamei c?a ?nh h??ng ??n áo dài c?a ph? n? Vi?t. ??c bi?t m?t s? bí ?n mà ng??i ta ph?i tò mò là các ??ng ph?c c?a các ch?c s?c tôn giáo c?a ng??i Ch?m. Nó mang ??m tri?t lí c?a tôn giáo Ch?m. N?n v?n h?c có nhi?u tác ph?m ??t t?i ??nh cao c?a ngh? thu?t. S? l??ng tác ph?m còn l?i ??n ngày nay tuy không nhi?u so v?i ph?n l?n ?ã b? m?t mác nh?ng c?ng ?? ch?ng minh cho s? phong phú và ??c s?c c?a lo?i hình ngh? thu?t này. Các tác ph?m n?i ti?ng ???c nhi?u ng??i bi?t ??n nh?: Ariya Glang anak, Ariya Nai mai mang Makkah, Ariya Cam – Bini… Múa Ch?m r?t ??c s?c. Các ?i?u múa c?a ng??i Ch?m g?m múa cung ?ình và múa dân gian. Múa cung ?ình n?i b?t là múa Siva. Múa Siva có nh?ng ??ng tác tay r?t tinh t? t?o ra hình ?nh c?a m?t v? th?n ngàn m?t ngàn tay. Múa dân gian g?m có các ?i?u múa c? b?n nh?: Biyér (múa công), Kmân (múa ?i?u c?m), Mrai ( múa gà lôi), Chron (múa ng?ng). H? c?ng sáng tác ra nhi?u nh?c c? ??c ?áo nh? tr?ng ginang, tr?ng baranâng, kèn saranai, ?àn kanyi… Tóm l?i ng??i Ch?m có n?n v?n hóa r?t phong phú. ?ó là di s?n c?a V??ng qu?c Champa ?? l?i. Ng??i Ch?m ngày nay là m?t b? ph?n trong c?ng ??ng các dân t?c Vi?t Nam. Di s?n v?n hóa c?a h? cùng ?óng góp chung vào kho tàng di s?n v?n hóa c?a toàn qu?c. Chính vì th?, nó c?n ???c b?o t?n ?? làm phong phú cho n?n v?n hóa c?a ??t n??c.           [1] Theo T?ng ?i?u ra dân s? và nhà ?

Ng??i Ch?m là m?t dân t?c có n?n v?n minh s?m phát tri?n. H? ?ã xây d?ng m?t V??ng qu?c Champa[1] hùng m?nh m?t  th?i trong khu v?c. V??ng qu?c này ?? l?i nhi?u di s?n v?n hóa phong phú. Các thành t? v?n hóa này ???c c?u thành t? s? sáng t?o, ti?p thu và c?i bi?n qua nhi?u ??t,  s?m ??nh hình trong s? ?a d?ng. Champa là m?t qu?c gia ?a dân t?c[2] bao g?m dân t?c Ch?m, các dân t?c vùng Tây Nguyên; trong ?ó ng??i Ch?m là dân t?c ?óng vai trò h?t nhân, chi ph?i m?nh ??n các dân t?c khác; tuy nhiên, trong ph?m vi bài này tôi ch? ?? c?p riêng v?n hóa ng??i Ch?m. Ng??i Ch?m Vi?t Nam g?m có 161.729ng??i (n?m 2009), s?ng t?p trung ? vùng Ninh Thu?n, Bình Thu?n, An Giang, Tây Ninh, Phú Yên…Tuy nhiên, t? tiên c?a h? v?n s?ng c? trên m?t vùng ??t t? Qu?ng Bình ??n ??ng Nai[3]. Do ?ó không gian v?n hóa c?a h? c?ng tr?i dài trên vùng ??t này.    Y?u t? tâm linh dân gian Trong v?n hóa Ch?m, ta th?y rõ s? t?n t?i ?an xen gi?a y?u t? tâm linh dân gian trong tôn giáo… . Các t?p t?c, tín ng??ng dân gian hình thành trong quá trình sinh s?ng ???c h? gìn gi? ??n ngày nay. Champa không ph?i là vùng ??t n?y sinh các tôn giáo nh?ng là vùng ??t hình thành nhi?u tín ng??ng b?n ??a. 1.Tri?t lí v? v? tr? nguyên s? thu? h?ng hoang xu?t hi?n tr??c khi Bà La Môn du nh?p vào Champa. Sakkarai Krân ka Nam mâk mang kal lak[4] ghi nh?n: V? tr? ban ??u là m?t cõi h? vô (elak) t?i t?m mù m?t g?m có hai ph?n. Ph?n trên là tr?i (akal). Ph?n d??i là ??t (tanâh riya). Th?n tr?i k?t h?p v?i th?n ??t sinh ra muôn v? th?n (các Po yang), muôn v?n v?t (suk sar) và con ng??i (adam). Tri?t lí này cho th?y dáng d?p l??ng h?p âm – d??ng hi?n h?u r?t s?m. Nó ?ó xu?t hi?n tr??c khi dòng tri?t lí âm – d??ng[5] t? ?n ?? du nh?p vào Champa. Tri?t lí trên gi?i thích th? gi?i m?t cách g?n g?i v?i ??i th??ng. ??ng trên m?t ??t ta s? th?y gì tr??c tiên? Ngó lên th?y tr?i. Nhìn xu?ng th?y ??t. ?i?u này th?t tr?c quan. 2. Các l? h?i mang ??m y?u t? tâm linh. Ng??i Champa có r?t nhi?u l? h?i. Sau ?ây là m?t s? l? h?i chính còn t?n t?i hi?n nay. Các l? h?i ng??i Ch?m có s? k? th?a nhi?u y?u t? c? x?a. X?a ??n ?âu? Có l? chúng ta ph?i ng?c nhiên khi bi?t r?ng v?n hóa b?n ??a ban s? th?i k? s?n b?n hái l??m, s?n xu?t nông nghi?p c? s? v?n còn dáng d?p hi?n h?u trong các l? h?i này. Các tín ng??ng v?n v?t h?u linh, tín ng??ng th? cúng t? tiên là nh?ng hình th?c tín ng??ng nguyên th?y c?a loài ng??i, v?n ???c tìm th?y.  Katé: ?ây là l? h?i t?i nhi?u y?u t? mang tính chi?u sâu v? th?i gian h?n c?. Nó là l? h?i có c?i ngu?n x?a nh?t. Nghi l? này có tr??c khi Bà La Môn du nh?p vào Champa. ?ây nghi l? mang tính tín ng??ng dân gian h?n là ni?m tin tôn giáo. Nó có ?nh h??ng nhi?u t? các nghi th?c Bà La Môn. L? h?i Katé ???c ng??i Ch?m Ahiér[6] ??ng ra t? ch?c. Katé t??ng nh? ??n các anh hùng dân t?c, t? tiên; chính vì th?, nó d? dàng ???c dân t?c hóa, có s? tham d? c?a nhi?u ng??i Awal[7]. Ramâwan: L? h?i này có nhi?u ?i?m t??ng ??ng trong l? Ramadan c?a ng??i H?i giáo chính th?ng. ?ây là l? h?i có s? tôn th? ??m dành cho Allah, nó là bi?u t??ng cho c?ng ??ng Awal; tuy nhiên, l? h?i này c?ng th? cúng t? tiên do k? th?a y?u t? v?n hóa b?n ??a ban s? nh? tôi trình bày tr??c. L? Ramadan c?a ng??i Ch?m H?i giáo chính th?ng ch? tôn th? duy nh?t ??ng t?i cao Allah. H? không th? cúng t? tiên. Tuy nhiên, ng??i Ch?m H?i giáo chính th?ng ? Ninh Thu?n v?n ?i th?m m? t? tiên c?a h? vào d?p này. ?i?u này cho th?y h? v?n k? th?a l? Ramâwan c?a Awal. Rija Nâgar: ?ây là l? h?i ??i di?n cho dân t?c h?n c?. Nó là l? h?i dành chung cho c?ng ??ng Ahiér và Awal.  L? h?i này th? Th?n m? x? s? Po Inâ Nâgar và các th?n linh khác vào d?p n?m m?i. Po Inâ Nagar là ng??i ph? n? có th?t, ???c th?n thánh hóa. Po Inâ Nagar ???c xem là th?y t? c?a ng??i Ch?m. Truy?n thuy?t k? r?ng Po Ina Nagar là con gái c?a th?n Po Kuk ???c ngài sai xu?ng tr?n gian ?? giúp ng??i Ch?m xây d?ng v??ng qu?c. Bà d?y ng??i Ch?m tr?ng lúa, d?t v?i, nuôi t?m,… 3.Thông th??ng nhi?u dân t?c ch? sáng t?o ra ?i?u múa nh?m m?c ?ích gi?i trí, nh?ng ng??i Champa không d?ng l?i ? ?ó. Ngoài nh?ng ?i?u múa mô ph?ng các ho?t ??ng s?ng th??ng ngày nh? hái rau qu?, chài l??i, g?t lúa…Ng??i Champa còn sáng t?o các ?i?u múa nh?m vào vi?c th? th?n linh. Ng??i ta th?ng kê có ??n 80 ?i?u múa[8] t??ng ?ng v?i 80 v? th?n. Ng??i Ch?m có nhi?u ?i?u múa nh?ng chung quy ta x?p chúng vào 4 ki?u c? b?n: Biyén, Kmân, Mrai, Chron. ?ây là tên c?a 4 loài chim: công, ?i?u c?m, gà lôi, ngang. Theo truy?n thuy?t, Po Ina Nagar n?m l?y 4 vì tinh tú cho n? ra 4 con chim trên. Bà cùng các nàng tiên c??i xu?ng tr?n gian. Khi nhìn nh?ng con chim trên bay l??n ??p ng??i Ch?m ?ã b?t ch??c ??ng tác này ?? sáng t?o 4 ki?u múa mang tên 4 loài chim này. V? sau  nhi?u ??ng tác múa ???c sáng t?o thêm. Múa ???c xem là m?t hình th?c g?i g?m lòng bi?t ?n ??i v?i th?n linh. Chính vì ?i?u này, múa hi?n h?u trong các l? Rija. Nhi?u dân t?c khi th? cúng th?n linh th??ng ph?i trang nghiêm, nh?ng trong l? Rija ng??i Ch?m nh?y múa r?t vô t?. 4. ??i v?i nhi?u dân t?c ?n u?ng là m?t l?i sinh ho?t không m?y may liên quan gì ??n tâm linh nh?ng ng??i ta ph?i b?t ng? khi th?y ng??i Ch?m Ahiér và Awal th?c hành m?t nghi th?c  tâm linh. ?ây là nghi th?c thu?c tín ng??ng ?a th?n. M?i l?n u?ng r??u, bia h? s? ?? xu?ng ??t vài gi?t ?? kính m?i th?n linh. M?i l?n có th?c ?n ngon thu?c các món th? cúng truy?n th?ng nh? chè, th?t gà,… h? ??u th?c hành nghi th?c này. H? nh?m vài l?i c?u s? che ch? c?a th?n linh. 5. Nh?ng thai nhi trong quan ?i?m c?a bác s? nó v?n ch? là ph?n máu th?t ??n thu?n.  Phá thai ngày nay tr? nên ph? bi?n. H?n n?a, hi?m th?y dân t?c nào ?? ý ??n linh h?n c?a thai nhi b?t h?nh. Ng??i Ch?m thì khác. Nh?ng thai nhi ch?a ra ??i, g?p m?t s? c? b?t h?nh ph?i giã t? khi m?i còn ? trong b?ng m?. Ng??i Ch?m có t?c Mbuic haluk ?? t??ng nh?, b?i ??p cho sinh linh b?t h?nh này. Linh h?n c?a các thai nhi này c?ng ???c xem là thành viên trong các linh h?n c?a dòng t?c ? th? gi?i bên kia. N?u ng??i ph? n? b? s?y thai ? quê thì các Po Acar[9] s? l?y m?t n?m ??t ? n?i nó ?? t??ng tr?ng cho thi th? thai nhi. N?u ng??i ph? n? s?y thai ? n?i xa l? thì các Po Acar ra  c?nh làng v? h??ng nam l?y m?t n?m ??t ?? t??ng tr?ng cho thi th? thai nhi. N?m ??t này ???c n?n theo hình ng??i, qu?n qua vài l?p v?i tr?ng. “Thi th? c?a thai nhi” ???c Po Acar m?c nhi?u l?p “áo”. “Áo” là m?t d?i kh?n màu tr?ng nh? ???c c?t theo hình thù t??ng tr?ng áo ng??i quá c?[10]. “Thi th? c?a thai nhi” ???c Po Acar th?c hi?n nghi th?c t?m, r?i chôn trong Ghur[11], t??ng t? ng??i ch?t. Trong Mbuic haluk, ng??i ta s? “g?i” nhi?u qu?n áo, ?? sinh ho?t c?a tr? con cho thai nhi. Các v?t d?ng này ???c Po Acar th?c hi?n nghi th?c ??c vài ?o?n kinh Qu’ran[12] c?a ng??i H?i giáo Bàni, ?? trao cho linh h?n c?a thai nhi b?t h?nh. ?ây là nghi l? mang giá tr? nhân v?n sâu s?c. Mbuic haluk c?n ???c gi? gìn, l?u gi? cho ng??i Ch?m Awal. 6.B? trí nhà c?a là công vi?c c?a k? s?. ?ó là cách ngh? c?a nhi?u dân t?c. Ng??i Ch?m không ch? có v?y. Làm nhà, ng??i Ch?m Awal th??ng h??ng m?t nhà v? phía aia harei tamâ (h??ng tây). H? tin r?ng, làm nhà theo h??ng này s? làm ?n phát ??t, s?m tr? nên giàu có. V? trí ??t ngôi nhà c?ng v?y. Ai có d?p ??n th?m các làng ng??i Ch?m s? phát hi?n m?t ?i?u r?t thú v?. Các ngôi nhà ???c s?p x?p theo m?t dãy th?ng. Hai bên dãy nhà là hai con ???ng th?ng táp. T?c này ?ã t?o ra m?t không gian r?t thoáng cho các làng ng??i Ch?m. Trông r?t ng?n n?p. 7.Ng??i Ch?m xem phun bet (cây b? ??) là n?i trú ng? c?a nhi?u v? th?n, có c? ma qu?. H? c?m th?y s? hãi khi ?i qua. H? tin r?ng cây này mang l?i nhi?u ?i?u r?i ro, vì th? r?t không ?a. Tuy nhiên h? không dám ch?t b?. H? tin r?ng n?u ??ng ch?m ??n cây này th?n linh, ma qu? s? khi?n h? g?p nhi?u b?nh t?t. 8. ??i v?i ng??i Thiên Chúa, m?i l?n g?p ?i?u r?i ro h? s? c?u nguy?n ?? Chúa giúp ??. Còn ng??i Ch?m thì sao? H? s? c?u mong s? che ch? c?a Po sang. H? tin r?ng Po sang luôn dõi theo b??c chân c?a h? ?? che ch?. Po sang là các linh h?n t? tiên quá c?. Ng??i Ch?m c?m th?y t? tin khi ???c Po sang che ch?. ?i?u này ch? có ? ng??i Ch?m Awal, Ahiér. Ng??i Ch?m Islam c?u mong s? giúp ?? t? Th??ng ?? Allah. 9.Sinh ra ???c m?t ??a con kh?e m?nh là mong mu?n và ni?m h?nh phúc l?n lao c?a ng??i m?. Trong th?i kì mang thai các bà m? không ???c nhìn th?y nh?ng hình ?nh kì d? vì s? s? sinh ra nh?ng ??a con t?t quy?n. Khi sinh con ra còn non tháng, các bà m? s? tránh g?p ng??i l?. Và ??t bi?t trong sân nhà có ??t l?a sáng. T?t c? ?i?u này ??u là ni?m tin tâm linh nh?m tránh ?i?u r?i ro. V? t?c ??t l?a có th? ???c gi?i thích nh? sau.: Bu?i ??u ban s? có nhi?u r?ng r?m kèm theo thú d?, và d? nhiên là không th? lo?i tr? k? x?u l?ng lách trong bóng t?i, và c? ma qu? - n?i s? hãi vô hình. Bóng t?i mang l?i s? s? hãi cho các bà m?. ?i?u này gây tâm lí lo ng?i. Ánh sáng c?a l?a s? mang l?i ni?m tin cho h?. Y?u t? này hình thành t?c cho ??n ngày nay. 10. Ph? n? s? h?u nhi?u v? ??p. Ph? n? lôi cu?n tâm h?n c?a nhi?u chàng trai, mang l?i s? say mê cho các chàng trai. Ph? n? r?t ??p. Chính vì ph? n? r?t ??p nên ng??i Ch?m c?ng s? ma qu?, th?n linh làm mê ho?c. Th?n linh ??i v?i h? không ph?i v? nào c?ng mang l?i ?i?u t?t. Các cô gái tr?, ??t bi?t là các thi?u n? tránh th? tóc khi ?i qua bóng t?i. Khi t?m ven sông su?i h? c?ng không buông xõa tóc ?? tránh Patao aia khap (Th?n n??c gây mê ho?c). ?i?u thú v? ? ?ây là s? trân tr?ng, quí hóa c?a tình yêu ?ôi l?a. M?t khi ?ã yêu m?t ng??i con gái nào thì b?n s? h?p hòi. H?p hòi vì mu?n riêng t? c?m nh?n v? ??p c?a ng??i yêu. Không ng??i nào khác ???c phép c?m nh?n v? ??p c?a các cô gái ngoài ng??i yêu c?a nàng. ?ây th? hi?n s? bí ?n c?a tình yêu. Vì th?, h? không mu?n b?t kì m?t th? ma qu?, k? c? th?n linh nào chiêm ng??ng s?c ??p c?a nàng. Khi m?t ng??i con gái buông xõa tóc s? t?o ra nét g?i c?m. Nét g?i c?m này ch? riêng ng??i yêu c?a nàng chiêm ng??ng. Th?t là m?t ?i?u kì bí trong tình yêu ?ôi l?a! 11. Ng??i Kinh quan ni?m h? s? giao c?m ???c v?i linh h?n th? gi?i bên kia và các th?n thánh qua vi?c th?p nhang. Khói nhang bay ngun ngút s? kh?i d?y ni?m tin tâm linh cho h?. Ta th??ng th?y nhi?u ng??i Kinh th?p nhang th? t? tiên. H? c?ng th? Ph?t, các v? B? tát… qua cây nhang cháy ?? r?c. Ng??i Ch?m thì ni?m tin tâm linh ???c kh?i d?y qua ng?n l?a pang jién (n?n), khói gihluw asar (tr?m h??ng). Pang jién ???c làm b?ng sáp ong. Ng??i ta th??ng th?p sáng pang jién khi cúng t? tiên th?n linh. Trong l? Ramâwan, h? ??a ra l?i ??i tho?i v?i ng??i quá c? c?u mong ?i?u an lành qua ng?n l?a c?a các pang jién. Trong l? Rija praong[13]có nhi?u pang jién kh?ng l? cao 1 – 1.5 m ???c th?p sáng ?? làm ý ni?m tâm linh. Champa v?n n?i ti?ng là x? s? c?a tr?m h??ng. Nhi?u nhà th? ng??i Ch?m t?n nhi?u màu m?c ?? ca ng?i tr?m h??ng. Tr?m h??ng tr? thành m?t ?? tài trong nhi?u bài v?n, bài th? gi?ng nh? các cây tùng, cúc , trúc, mai… ??i v?i v?n h?c Hán. Tr?m h??ng là lo?i cây có giá tr? kinh t? cao. Tr?m h??ng không ch? mang l?i s? giàu có v? v?t ch?t cho c? dân Champa mà còn mang l?i ??i s?ng tinh th?n phong phú. Gihluw asar khi ??t s? t?a ra nhi?u khói. Khói Gihluw asar không có mùi gây h?c nh? nhang. Trong l? t?o m? c?a ng??i Ch?m Awal h? th??ng ??t gihluw ?? giao c?m v?i linh h?n t? tiên. Gihluw asar c?ng kh?i d?y ni?m tin tâm linh không kém pang jién. Tôn giáo Tôn giáo chi ph?i nhi?u ??n các nghi l? phong t?c. Nó nh? m?t khung x??ng t?o d?ng b? d?ng c?a n?n v?n hóa, qua ?ó các nghi l? phong t?c ???c hình thành. Ng??i Ch?m theo hai tôn giáo chính: Bà La Môn và H?i giáo. 1.Bà La Môn ???c du nh?p vào Champa t? th? k? th? IV[14]. Bà La Môn (Brahman) v?n là danh t? ch? m?t ??ng c?p ? ?n ?? g?m các tu s?, tri?t gia, h?c gi?, các ch?c s?c tôn giáo. Bà La Môn là tôn giáo ???c hình thành ? ?n ?? vào kho?ng n?m 1.500 tr??c Công nguyên, ch? tr??ng th? ?a th?n (polytheism). Các v? th?n Brahma (??ng sáng t?o), Vishnu (??ng b?o t?n), Shiva (??ng h?y di?t) chuy?n hóa l?n nhau trong m?t Trimurti (tam v? nh?t th?). N?u nh? ? ?n ??, Brahma ???c tôn th? n?i tr?i so v?i các v? th?n kia, thì ??i v?i ng??i Champa, h? ?ã ti?p bi?n tôn giáo này: Th?n Shiva ???c tôn th?  v??t tr?i h?n h?n. Qu? v?y, ng??i Champa ?ã bi?n Brahma giáo thành Shiva giáo. Th?n Shiva ???c th? d??i d?ng hình t??ng Linga[15]. 2.H?i giáo Bàni ???c du nh?p vào Champa t? cu?i th? k? th? X[16] nh?ng ch? th?c s? bi?u hi?n m?nh ? th? k? XVII[17]. Ban ??u, ng??i Bàni ch? th? duy nh?t ??ng t?i cao Allah. Cách hành l? c?a h? c?ng mang nhi?u nét t??ng ??ng v?i c?ng ??ng H?i giáo qu?c t?. Po Aulaoh[18]?ã ?i hành h??ng Thánh ??a La Macque. 3.N?m 1471, thành Vijaya (?? Bàn) b? th?t th?. Champa b??c vào ng??ng kh?ng ho?ng nhi?u m?t. Ni?m tin vào các v? th?n Bà La Môn b? gi?m sút. ?n ?? c?ng không còn liên h? v?i Champa n?a. Ng??i Champa mu?n tìm ki?m m?t ch? d?a m?i v? tinh th?n. Nhi?u ng??i Champa ?ã c?i ??o vào H?i giáo. ??n th? k? XVII, s? l??ng tín ?? H?i giáo ?ã chi?m ½ dân s?[19]. Mâu thu?n tôn giáo di?n ra gay g?t. Po Romé[20] ch? tr??ng m?t cu?c c?i cách cho dung hòa hai tôn giáo này. Ng??i Bà La Môn th? c? Allah, và ng??i Bàni th? luôn các v? th?n Bà La Môn. ??ng th?i, ông còn cho k?t h?p v?i m?t s? tín ng??ng dân gian b?n ??a. ?ó là ?? thuy?t gi?i quy?t mâu thu?n tôn giáo và tìm ch? d?a v? tinh th?n c?a ông. V? chính tr?, ông mong mu?n h?p nh?t c?ng ??ng Ch?m, tránh b? chia r?. V? cu?c c?i cách này, ng??i Ch?m hi?n nay còn t?n t?i ý ki?n b?t ??ng. M?t s? ng??i Ch?m H?i giáo chính th?ng ph?n bi?n l?i, vì cho r?ng cu?c c?i cách này ?ã ph?m nhi?u ?i?u lu?t quan tr?ng c?a ng??i H?i giáo. Hi?n nay, nhi?u h? ng??i Ch?m ? Ninh Thu?n, Bình Thu?n v?n còn th?c hi?n theo thành qu? c?a cu?c c?i cách tôn giáo này. H? th? nhi?u tín ng??ng ?a th?n b?n ??a, g?i chung là ngap yang. Ngap yang ph? bi?n là các nghi l?: ngap tanâh riya (cúng th?n ??t), ngap pabaiy (t? dê cho th?n, c?u mong ?i?u lành), … Tuy nhiên, ng??i Bàni có xu h??ng ??n gi?n hóa các l? ngap yang, t? b? m?t s? l? ngap yang mà h? cho là không c?n thi?t. Trong cách hành l? c?a các tu s?, h? t?p trung tôn th? Allah. Ng??i Bà La Môn c?ng ??n gi?n hóa nhi?u l? ngap yang h?n. 4.H?i giáo chính th?ng (Islam) là m?t tôn giáo ??c th?n, ch? tôn th? ??ng t?i cao Allah. H?i giáo ra ??i t? th? k? VII, t?i bán ??o ? R?p, do Thiên s? Muhammad[21]nh?n m?c kh?i c?a Th??ng ?? truy?n l?i cho con ng??i qua thiên th?n Jibrael. Tín ?? H?i giáo c?ng tin r?ng Muhamed là v? Thiên s? cu?i cùng ???c Allah m?c kh?i Thiên kinh Qu’ran Sau nh?ng l?n th?t b?i tr??c ?oàn quân Nam ti?n c?a ??i Vi?t. Ng??i Champa b?t ??u di c? vào Campuchia, di?n ra m?nh m? vào các n?m 1471, 1692, 1832. H? ti?p thu giáo lí Islam t? ng??i Mã Lai ? ?ây, hình thành C?ng ??ng Ch?m H?i giáo chính th?ng. Th? k? XIX, nhi?u ng??i Ch?m ? Campuchia b? ng??c ?ãi, bu?c ph?i di c? sang lánh n?n tr? l?i Vi?t Nam. H? ???c nhà Nguy?n cho ??nh c? ven sông Mékong, An Giang. H? thành l?p 7 ngôi làng. Các giáo lu?t Islam ???c tuân th? nghiêm ng?t. V? sau, b? ph?n ng??i Ch?m ? ?ây di c? sang sinh s?ng ? nhi?u vùng trong Thành ph? H? Chí Minh, ??ng Nai. Th? k? XX, m?t s? ng??i Ch?m Ninh Thu?n ti?p nh?n Islam t? b? ph?n ng??i Ch?m Islam Thành ph? H? Chí Minh. H? ??n truy?n giáo cho ng??i Ch?m ? Ninh Thu?n. Ng??i Ch?m ? ?ây còn g?i Islam là Asulam hay Akhlam. C?ng ??ng này sinh ho?t ??c l?p so v?i ng??i Ch?m H?i giáo Bàni. Hi?n nay, Islam có xu h??ng t?ng lên. Quan ?i?m Trong quá trình sinh s?ng, ng??i Ch?m ?ã sáng t?o nhi?u giá tr? tinh th?n trong ??i s?ng tâm linh mang tính c? k?t c?ng ??ng dân t?c. H? luôn luôn ?i tìm s? lí gi?i trong nhân sinh quan v? v? tr? và ??i th??ng. H? có ý th?c gìn gi? nét ??p v?n hóa mà t? tiên ?? l?i, nh?ng không ng?n ng?i c?i bi?n m?t s? l? nghi cho phù h?p v?i hoàn c?nh xã h?i, và c?ng ??ng ý ti?p nh?n cái m?i. Các ?i?m khác bi?t này không t?n t?i ??c l?p mà luôn ??u tranh và b? sung l?n nhau. ?i?u này t?o ra s? phong phú trong ??i s?ng tâm linh ng??i Ch?m. Tôi ???c s? h?u dòng máu c?a  m?t dân t?c có n?n v?n hóa ?? s?. Tôi c?m th?y t? hào v? các  tinh hoa trong n?n v?n hóa c?a dân t?c. N?n v?n hóa ?y th? hi?n s? nh?y c?m tr??c s? huy?n bí c?a cu?c ??i. H? không ng?ng mò m?m tìm hi?u s? huy?n bí ?y. ?ây chính là lí do khi?n h? ti?p nh?n và sáng t?o nhi?u giá tr? v?n hóa tâm linh làm ch? d?a cho ??i s?ng tinh th?n. 1.Ta là ai? ??ng tr??c v? tr? bao la này, con ng??i luôn tr?n tr?. Qu? là m?t ?i?u ngu ng?c n?u con ng??i không ??t câu h?i và tìm cách lí gi?i ?i?u ?ó. Và qu? là m?t dân t?c không khôn ngoan khi không tr?n tr? ?i?u này. Các lí gi?i v? v? tr? và ??i th??ng trong các tri?t lí tín ng??ng, tôn giáo dù ?úng hay sai v?n th? hi?n m?t quá trình tìm tòi ?áng ghi nh?n. S? tò mò khi?n con ng??i ?i tìm s? lí gi?i. S? lí gi?i nguyên s? v? th? gi?i c?a con ng??i ph? thu?c nhi?u vào tính ch? quan. Nh?ng tính khách quan c?ng không th? có n?u không d?a trên c? s? tính ch? quan. Khoa h?c không th? ??ng v? trí cao n?u b? qua các tri?t lí tôn giáo ban s?.  Khoa h?c ???c th?c nghi?m ch?ng  minh tính chân lí nh?ng nhi?u tri?t lí tín ng??ng, tôn giáo c?ng ???c ch?ng minh qua ho?t ??ng th?c ti?n; tuy ta không th? không ph? nh?n m?t s? thành t? l?c h??ng, nh?ng ai dám kh?ng ??nh r?ng các chân lí trong khoa h?c là hoàn toàn ?úng? Khi nói v? quan ?i?m gi?a khoa h?c và tín ng??ng, tôn giáo ng??i ta th??ng ngh? v? s? ??i l?p. Th?c ra g?a hai khái ni?m này có b? sung l?n nhau. Các quan ?i?m trong tín ng??ng, tôn giáo g?i ra nhi?u ?? tài, v?n ?? cho khoa h?c nghiên c?u. Và có r?t nhi?u ki?n th?c trong các b? kinh thánh c?a các tôn giáo ???c khoa h?c xác nh?n tính ?úng ??n. 2.Con ng??i nhìn nh?n th? gi?i qua nhi?u nhãn quan khác nhau. Cách nhìn nh?n khác nhau này ?ã sinh ra nhi?u ?i?u phong phú trong sinh ho?t v?n hóa. Th?t là m?t ?i?u hoang v?ng, r?p khuôn n?u nh? các n?n v?n hóa trên th? gi?i cùng quy t? m?t nhân sinh quan. Th?t là m?t l? h?ng ki?n th?c khi ng??i ta so sánh giá tr? cao – th?p gi?a các n?n v?n hóa. Vì v?y, các giá tr? v?n hóa tâm linh c?a ng??i Ch?m không th? b? ?ánh giá th?p h?n so v?i các giá tr? tâm linh c?a n?n v?n hóa khác. 3.Sati – m?t t?c hình thành ? ?n ?? có ?nh h??ng ??n Champa. ?ây là m?t thành t? trong th? gi?i quan v? tôn giáo b? sai l?ch. Nhi?u ng??i th??ng l?i d?ng ?i?u này ?? h? b? ??i s?ng tâm linh Champa. Sati v?n là tên c?a v? th?n Shiva. Khi Shiva ch?t, vì quá th??ng ch?ng, nàng nh?y vào l?a trong ?ám thiêu. Do nh?n th?c con ng??i lúc này còn h?n ch?, s? vi?c này phát sinh thành m?t t?c. ? ?n ??, nhi?u ph? n? ph?i ch?u vào l?a trong ?ám thiêu c?a ch?ng. Tuy nhiên, khi ?nh h??ng vào Champa, ch? có hoàng h?u m?i vào l?a trong ?ám thiêu c?a vua; ??c bi?t vi?c này ph?i ???c s? ??ng ý c?a hoàng h?u. Ng??i Champa m?c dù có b? ?nh h??ng Sati nh?ng h? v?n h?n ch? ??n m?c  t?i thi?u. ?i?u này nhi?u dân t?c khác c?ng theo Bà La Môn không th? làm ???c. ?ây ch?ng ph?i là m?t b??c ti?n b?, m?t s? ??t phá ?ó sao?  ??i s?ng tâm linh ng??i Ch?m là th?. R?t phong phú! Ng??i Ch?m bi?t ti?p nh?n v?n hóa c?a các n?n v?n minh khác, và sáng t?o các giá tr? m?i t? n?n v?n minh này. Ng??i Ch?m c?n ý th?c ?i?u này ?? làm vun ??p ni?m t? hào dân t?c. ??ng th?i h? c?ng ph?i b?o v? nét ??p này. Các giá tr? tâm linh là thành t? tinh th?n quan tr?ng trong v?n hóa Ch?m.

C

Yuer Yang (c

Thp B Ponagar lᠠ một di tch lịch sử - văn ha, c�ng trnh tiu biểu của nghệ thuật kiến tr쪺c v điu khắc Chăm đણ tồn tại trn 10 thế kỷ. Thp nằm ở vị trꡭ cửa sng Ci, b䡪n quốc lộ 1A, thuộc phường Vĩnh Phước, TP Nha Trang, Khnh Ha. ThᲡp B Ponagar được xy dựng vࢠo những năm 813 - 817. Cc thp đều được xᡢy dựng theo kiểu thp của người Chăm: gạch xy kh᢭t mạch, thp quay về hướng Đng, ngoᴠi thn thp c⡳ nhiều gờ, trụ v đấu, nhiều nt trang tr੭ hoa văn hnh vm th첡p… H ng năm, vo thng 3 ࡢm lịch diễn ra lễ hội Thp B Ponagar, được coi lᠠ một trong những lễ hội lớn nhất khu vực Nam Trung Bộ v Ty Nguyࢪn, gắn liền với truyền thuyết v tục thờ nữ thần Thin Y A Na - bઠ mẹ xứ sở của đồng bo Việt, Chăm ở cc tỉnh miền Trung. ࡠ Những ngy đầu xun, đến với Thࢡp B Ponagar, du khch khࡴng chỉ được chim ngưỡng những kiến trc độc đ꺡o của khu thp cổ đ tồn tại trᣪn 10 thế kỷ, m cn cಳ cơ hội thưởng thức cc điệu ma Chăm, tẬm hiểu v tận mắt chứng kiến cc nghệ nhࡢn Chăm biểu diễn cc quy trnh lᬠm gốm, dệt thổ cẩm… Một hồn Chăm đặc sắc, để lại những ấn tượng kh3 phai trong lng mỗi du khch! ⡠ Thp b Ponagar lᠠ một quần thể thp của dn tộc Chăm ... Với lối kiến trᢺc rất độc đo ᠠ Tượng thờ Ponaga Kauthara Du kh!ch cảm thấy th vị khi tận mắt xem cc nghệ nhꡢn Chăm lm gốm Dệt thổ cẩm lࠠ một nghề truyền thống của dn tộc Chăm C⠡c nghệ nhn biểu diễn nhạc cụ truyền thống Chăm dưới chn th⢡p cổ Những điệu m:a Chăm độc đo ᠠ Sản phẩm gốm của dn tộc Chăm ⠔ng Năm Trầu, 59 tuổi, hnh hương từ Ninh Thuận v đến Thࠡp B Ponagar những ngy đầu năm. ࠠ Nguyễn Thnh Chung Theo dantri.com.vn

Theo

Trong ca dao Vi?t, h

v??ng qu?c Ch?mpa

?

Những cu chuyện ly kỳ về “ba m⹪, thuốc l”, “săn đầu người”, “ma rừng”... đ thꣴi thc chng t꺴i c chuyến đi khm ph㡡 cung đường vắt qua dy Trường Sơn hng vĩ tr㹪n địa phận tỉnh Quảng Nam, nơi đ vẫn cn c㲳 những bun lng người Cơ Tu, Giẻ Tri䠪ng, M’nng, X Đăng... quần tụ như bao đđời. Thế nhưng, đằng sau những c䪢u chuyện mang nhiều huyền tch, huyễn hoặc l những số phận mỏng manh như kh�i, như sương, như bị lng qun giữa n㪺i rừng bạt ngn. Họ đang chống chọi với ci đࡳi, ci rt, với cả sự tối tăm của cᩡi dốt v hủ tục bao đời... Lng Petakpot (thuộc xࠣ Đắc Pring, huyện Nam Giang) thuộc dn tộc Giẻ Tring c⪳ 9 hộ với 36 nhn khẩu, chủ yếu l người gi⠠ v trẻ con, nằm lọt thỏm giữa đại ngn Trường Sơn. Lࠠng đ lập trn đất n㪠y từ rất lu rồi, chỉ c điều dⳢn của lng vốn di cư từ huyện Ngọc Hồi (tỉnh Kon Tum) sang. Bao nhiu năm qua, họ sống biệt lập như một ốc đảo giữa đại ngઠn, cch biệt với thế giới bn ngo᪠i v dường như bị lng qu࣪n. Đ mấy lần tm c㬡ch về lng Petakpot nhưng chng tິi đều thất bại, bởi khi lội rừng chưa được 1 km lại gặp những cơn mưa tầm t, v phải qua bốn con suối s㠢u nước ln rất nhanh, trong khi mưa nhiều, lại rất chng tối n곪n khng ti n䠠o bước chn đi tiếp được. Phải đến lần thứ tư với sự liều lĩnh cần thiết, chng t⺴i mới đến được lng Petakpot. Từ Bến Giằng, trung tm hࢠnh chnh của huyện Nam Giang vượt chừng 75 km đường xc đến �i mửa mới đến được chn ni, để t⺬m đường vo “ốc đảo”. Em Kring Khnh, cࡴ học sinh duy nhất của lng đang học tại trường nội tr Nam Giang lຠ người dẫn đường của chng ti, cho biết, phải mất 7 giờ đồng hồ lội rừng mới đến được l괠ng Petakpot. Vượt được chừng 8 km đường mn men theo dốc ni, ch⺺ng ti phải băng qua mấy con suối, nước chảy cuồn cuộn trng rất hung dữ như thể muốn nuốt chửng những ai muốn t䴬m đến lng Petakpot. Con đường vo lࠠng chỉ đủ cho một người đi, c nhiều khc đường một b㺪n ni cao với vch đꡡ dựng đứng, bnkiaꠠlại l hố su thăm thẳm. Lội bộ hơn 4 giờ trong mưa lạnh, lࢠng Petakpot mới hiện ra lờ mờ trong my khi. Giữa lưng chừng n⳺i, lng Petakpot tưởng chừng như nằm lẫn vo trong mࠢy, chỉ cần với tay một ci đ tới. ᣠ Thấy người lạ đến, mọi người trốn hết khng giao tiếp Theo lời của Kring Khnh, con đường ch䡺ng ti đi l con đường mới l䠠m năm 2006, cn con đường cũ ngy trước khủng khiếp hơn nhiều, phải mất ⠭t nhất hai ngy đuờng mới đến được lng. ࠠ Đm ở lng Petakpot vắng hiu vꠠ lạnh lẽo, chỉ c tiếng ku của c㪴n trng v tiếng gầm r頺 của gi ni, kh㺴ng một bng người qua lại, xung quanh ton l㠠 ni đồi. Bn bếp lửa nhꪠ sn, bố Kring Đ đốt một điếu thuốc, r୳t rượu vo chai tỉ mẩn ni: “Mọi bữa, khi con gೠ vừa vo chuồng l mọi người đࠣ đng cửa ngủ, nhưng hm nay c㴳 mấy ch nn cả lꪠng mới thức khuya như vậy!”. Lc đ mới 8 giờ tối. Ch곺ng ti ngồi chung quanh bếp lửa, uống rượu trong đm, v䪠 được nghe kể về những cu chuyện thật ly kỳ của những con người bao năm sống lặng lẽ trong rừng su n⢠y.Trẻ con sinh ra 4 tuổi đ biết cầm dao theo cha vo rừng lấy củi, lội suối m㠲 ốc, bắt c. Cả lng 9 hộ với 36 nhᠢn khẩu, chủ yếu l người gi vࠠ trẻ con.Duy nhất chỉ c gia đnh bố Kring Th㬴i, cả 3 đứa con nhỏ đều đ được ng cho xuống x㴣 trọ học, ring con gi lớn Kring Khꡡnh, học hết cấp THCS bn Ngọc Hồi, ng cũng chuyển về Nam Giang tiếp tục học trường THPT d괢n tộc nội tr Nam Giang. Bố Kring Th꠴i bảo: “Phải cho ci Khnh đi học để sau nᡠy về lm c giഡo dạy ci chữ cho bọn trẻ con trong lng!”. Cᠳ một điều đặc biệt, gần 50 năm qua d sống ở vng sơn c鹹ng thủy tận, nhưng người dn rất khỏe mạnh, t bệnh tật, đặc biệt kh⭴ng ai chết v th dữ, dịch bệnh. 캠 Trong một thời gian di Petakpot l lࠠng của người Giẻ Tring thuộc tỉnh Kon Tum nhưng lại ở trn đất Quảng Nam. Do đꪳ khiến lng bị tch biệt, chẳng thuộc sự quản lࡽ của chnh quyền địa phương no. Năm 2007, tỉnh Kon Tum mới c� thủ tục bn giao lng Petakpot về với Quảng Nam, chịu sự quản l࠽ nh nước trực tiếp của x Đắc Pring, huyện Nam Giang. Nhưng l࣠ng Petakpot mới chỉ được “cng nhận bằng miệng” chứ chẳng c giấy tờ h䳠nh chnh no chứng nhận Petakpot l� thn, khiến cc chương tr䡬nh, dự n chưa thể đưa về đầu tư cho Petakpot, ngoại trừ vi căn nhᠠ thuộc Chương trnh 134 vừa được hỗ trợ cho 4 hộ trong lng. V젠o su trong lng, mấy n⠳c nh co cụm trn khu đất nhỏ, im ỉm. Sự sống cળ lẽ khng được cảm nhận nếu khng c䴳 vi ba ch bາ đang nằm nấp nắng dưới hin ngi nh괠 thuộc chương trnh 134. Điều lạ l nh젠 no cũng c người nhưng chẳng ai ra khỏi cửa. Ch೺ng ti tm đến nh䬠 của một thanh nin tn Unh, chừng 25 tuổi, cꪳ vợ v hai con, đứa lớn năm nay ln 4 tuổi. Hỏi mણi Unh mới trả lời bằng thứ tiếng Kinh lơ lớ: “Nh khng cലn ci ăn đ lᣢu, cn gạo th đ⬣ hết từ con trăng lu lắm rồi. Lu nay kh⢴ng c trăng nn kh㪴ng biết!”. Ngi nh nhỏ mới dựng ngay b䠬a rừng, vi ba đứa trẻ lấp l ở đầu cửa khi thấy người lạ từ ph೭a xa. Chng ti đến gần, ch괺ng đ lẩn mất vo b㠪n trong ngi nh tối om rồi kh䠳c tht ln. L骠ng vẫn cn tục “đn b⠠ đi rẫy, đn ng ở nhഠ”. Thế nn, trẻ con vừa ra đời đ phải theo mẹ l꣪n rẫy di nắng dầm mưa. Chng t㺴i vo nh Mế Ngới, nhࠠ của người gi nhất lng khi nhࠠ mế đang ăn trưa. Hạt bắp cuối cng trong nh đ頣 vt sạch. Mế Ngới lột mấy li chuối non chuẩn bị cho buổi chiều. Tr鵪n bếp c mớ bắp trả cng mế đi trỉa bắp cho nh㴠 bn, nhưng chưa dm ăn, để dự trữ. Mế Ngới đꡣ được lm cho ngi nhഠ thuộc Chương trnh 134 nhưng vẫn khng ở. Mế bảo: “Nh촠 người Kinh lm ở khng được. Nắng thബ nng, mưa đau tai, ma con nước lớn về th㹬 lại lạnh! M ci nhࡠ đ khng giống nh㴠 của mnh, khng d촡m ở đu!”. Cả lng c⠳ được 4 ngi nh Chương tr䠬nh 134 nhưng lng dng để cột b๲ hoặc bỏ trống hoc. Chng tẴi tm đến nh bố Kring Th젴i, Trưởng thn Petakpot. Bố Kring Thi cho hay: “Cả l䴠ng hết gạo ăn lu rồi, chỉ mnh nh⬠ Thi l c䠲n c gạo ăn thi”. Th㴬 ra nh no c࠳ gạo cũng đem đổi rượu uống cả. Cn nh bố Th⠴i lại nấu rượu để dn lng đem gạo tới đổi, sau đ⠳ bố Thi lại dng gạo đ乳 để nấu rượu. Cũng ch-nh v chuyện “đn b젠 đi rẫy, đn ng ở nhഠ uống rượu” đ khiến ci l㡠ng nhỏ b heo ht v麠 tch biệt ny đᠣ ngho cng th蠪m ngho kh. Sự ngh賨o đi ở đy cứ thế bao bọc, phủ tr㢹m ln những con người như khng c괲n lối thot. Từ ngᠠy lng Petakpot được đưa về định cư tại đy, Đồn biࢪn phng 661 tch cực c⭹ng dn lng đi rẫy, vận động đ⠠n ng ln nương, kh䪡m chữa bệnh cho người dn... Nhưng c lẽ để gi⳺p dn lng ổn định cuộc sống hiện nay, để thay đổi nhận thức, đổi mới tư duy, cần phải qua một thời gian d⠠i mới mong c hiệu quả. Chng t㺴i rời lng trong một buổi sng lạnh mࡹ sương trn độ cao hơn một nghn mꬩt của vng bin giới, chặng đường về cũng đầy ch骴ng gai như thế. Những kh khăn của lng nhiều kh㠴ng như ốc đảo giữa đại ngn ny mong sẽ kh࠴ng cn nữa. Chắc rằng đến một no đ⠳ gần đy thi, cuộc sống của lⴠng sẽ đổi khc, nhận thức được nng cao lᢪn, chất lượng cuộc sống sẽ được cải thiện hơn để lng Petakpot nhỏ b được hੲa nhập với sự thay đổi của cuộc sống mới. Kỳ 2: Nỗi buồn “ngủ dung” B䠙I HỮU CƯỜNG Nguồn tin:doanhnhansaigon

NC News - ??n H?u ??c(Palei Hamutaran), Ph??c H?u, Ninh Ph??c, Ninh Thu?n m?t Palei (l

T

Lng gốm Bu Tr࠺c ở thị trấn Phước Dn (Ninh Phước) đang trn đ⪠ pht triển, mang lại cuộc sống mới cho cộng đồng người Chăm nơi đy. Thế nhưng để “giữ hồn” cho lᢠng nghề truyền thống ny cần những con người thực sự tm huyết… (NTO)ࢠMột ngy cuối năm, trn con đường nối dઠi được b-tng h괳a, chng ti t괬m hỏi về nghệ nhn c tuổi nghề lⳢu nhất ở lng gốm Bu Tr࠺c. Khng nghĩ ngợi anh thanh nin tận t䪬nh đưa ti qua những con hẻm đến nh cụ Đ䠠ng Thị Gia. Sang xun mới, cụ trn 75 tuổi vⲠ đ c “th㳢m nin” lm gốm gần 60 năm. Trong ng꠴i nh khang trang được điểm thm những đồ gốm mỹ nghệ do chભnh cụ lm ra, cụ say sưa kể cho ti nghe “cഡi duyn” đưa cụ đến với nghề: “Lc trước, cha mẹ cũng sống bằng nghề n꺠y, u cũng l “c⠡i nợ ci duyn”. Vốn t᪭nh ph phch của những đứa trẻ miền quᡪ, bắt chước những g người lớn lm, từ đ젳 những cục đất st trở thnh một thứ đầy th頭ch th với ti”. Bước v괠o tuổi 15, cụ đ bắt đầu my m㠲 lm những vật dụng phục vụ cho cuộc sống: nồi, l, chậu… Cụ đಣ “chung sống” với những miếng đất st v tri ấy hơn cả nửa đời người. Bằng niềm tin, sự say m鴪 đầy sng tạo, cụ l một trong “cᠢy cổ thụ” giữ lại ci nghề truyền thống của tổ tin. Cụ c᪲n l “giảng vin” cડc lớp dạy lm gốm do Sở Cng Thương tổ chức. Nghệ nhഢn Đng Thị Gia. Ảnh:Minh Quốc Khi sắp ở tuổi xế chiều, cụ tiếc nuối v kh଴ng thể tiếp tục cống hiến cho nghề của ng b. D䠹 vậy cụ vẫn di theo bước chn 11 người con của cụ. Đặc biệt, người con thứ hai đang miệt m墠i bước tiếp “con đường đất st” ấy - ng Đ鴠ng Xem, được người trong vng gọi l “d頢n ngoại đạo”, “bu vật”. Xưa nay, chỉ c phụ nữ Chăm mới l᳠m gốm, ng “lấn sn” v䢠 gặt về những thnh cng. Bഠn tay nhẹ nhng uốn nắn những đường cong trn phહ điu vũ nữ Apsara, ng kể: “ D괹 cũng biết lm nghề gốm từ nhỏ nhưng ti cũng khഴng nghĩ l mnh sẽ theo nghề nଠy. Một phần cũng v mưu sinh cho cuộc sống, dần d t젴i bị cuốn ht vo những vu꠴ng đất ấy. Ti hạnh phc khi l亠m ra một tc phẩm, hạnh phc khi những đứa con tinh thần của mẬnh được khch hng yᠪu thch”. Chnh nhờ nghề gốm gia truyền n�y m gia đnh ଴ng trở nn kh giả cꡳ của ăn của để. Nghệ nhn Đng Xem, “b⠡u vật” của lng gốm. Đang miệt mi bࠪn chiếc bn xoay, nắn nn từng cೡi chậu, chị Đống Thị Lạc mắt nhn đăm đăm vo h젬nh hi cc sản phẩm thࡴ, kể: “Nh ngho sống bằng nghề n਴ng, phải nui 5 đứa con ăn học nn kh䪳 khăn lắm. Sẵn biết sơ về cch lm gốm, mᠬnh học thm rồi đi lm thu꠪ cho cc chủ gốm ở đy kiếm thᢪm thu nhập”. Nhưng trong nh mắt chan chứa ấy, ti biết khᴴng đơn giản chỉ v kế sinh nhai, m tận đ젡y lng l cả sự n⠢ng niu ci nghề truyền thống của dn lᢠng. Gặp bất kỳ ai sinh ra ở lng gốm Bu Tr࠺c chng ti đều nhận thấy một điểm chung đ괳 l niềm đam m với nghề truyền thống của cha ઴ng. Với mong muốn, lng nghề gốm Bu Tr࠺c lun trường tồn với thời gian, những người dn nơi đ䢢y khng ngừng tm t䬲i v sng tạo để lࡠm ra những sản phẩm gốm mới, lạ hơn để lại nhiều dấu ấn trong lng du khch thập phương. Minh Khai Nguồn: Baoninhthuan

L? H?I ?N M?NG L

Mn ăn bốn ma của d㹢n tộc Chăm Đo thị Thanh Tuyền Mn ăn dೢn d của người Việt Nam rất nhiều, những mn ăn đặc trưng cho v㳹ng miền thường gắn với giọng ni cũng đặc trưng của vng miền đ㹳. Tỉ như người miền Nam c mn ba kh㳭a, người Huế c cơm Hến, người Bắc ăn mắm t㠴m, người Trung ăn mắm ruốc, người Nam c mắm thi …. Ri㡪ng việc cc loại rau ghp v᩠o mn ăn cũng lm n㠪n những cu chuyện đặc trưng cho kh hậu, thổ nhưỡng từng v⭹ng miền đất v cả sự pht triển lịch sử, văn chương từ đࡳ hnh thnh n젪n những cu ca dao, tục ngữ, cc l⡠n điệu dn ca… Bn cạnh c⪡c mn ăn vng miền, c㹡c mn ăn đặc trưng của cc d㡢n tộc Việt Nam cũng mun vn. Mỗi một cộng đồng cư d䠢n đều c cch ăn, uống kh㡡c nhau, phản ảnh kinh tế, x hội của dn tộc đ㢳. Đặc biệt, mn ăn của cc d㡢n tộc, ngoi vị ngon qua cảm quan, bn trong bản chất cડc mn ăn cn l㲠 những bi thuốc. Theo nhࠠ nghin cứu văn ha Chăm Sử Văn Ngọc, m곹a no thức ấy, mỗi ma c๳ mn ăn ring㪠 l quan niệm về văn ho ẩm thực của người Chăm.ࡠ Người Chăm cho rằng cơ thể con người pht triển theo ma , đối với họ mṳn ăn khng chỉ l cung cấp dinh dưỡng m䠠 cn l những vị thuốc gi⠺p cơ thể chống lại những bệnh tật pht sinh theo ma. Người Chăm ṭt trồng rau m chủ yếu dng c๢y l trn rừng thay rau. Rau rừng l᪠ vị thuốc . Một đặc trưng nữa l người Chăm chỉ tuần ty hai mຳn nướng v luộc , họ t chuộng chi୪n xo . Phải chăng đ cũng lೠ một b quyết giữ gn sức khoẻ bởi tr�nh ăn nhiều dầu mỡ? Vo ma hạ , c๢y rừng nảy đọt non . Ma gặt hi cũng đ顣 xong , mn ăn chủ lực lc n㺠y l chuột đồng . Trn rừng cળ đọt lim (vị cht). Chuột đồng ăn với đọt lim giống như người Việt c “c᳴ng thức” thịt tru nấu l bầu . Nếu kh⡴ng c đọt lim th thay bằng rau giừng l㬠 một loại rau mọc ở bờ suối . Chuột đồng chọn con mập mạp bỏ rơm v thui chy xong lột da , đặc biệt phải lࡠm kỹ (lấy gan để ring). Thịt băm nhỏ rồi xꠠo chn c �t nước để chấm rau l đọt lim hay rau giừng. Tuy nhin vẫn chưa ngon bằng mળn chuột đồng đơn giản chỉ l ướp nước mắm v nướng . Để dࠠnh lm “lương kh” nướng ăn dần , họ ướp muối phơi khഴ. Ring gan v đầu c꠲n chế biến được một mn xo nữa , m㠳n ny đặc biệt thưởng thức ring (nhắm rượu). ઠ Vo ma thu , trời c๳ mưa l ma gi๴ng hay ễnh ương . Đơn giản thi, ễnh ương trụng nước nng gi䳠 , lấy gan ra (c người khng lấy) chặt kh㴺c nấu canh chua . Đồ mu nấu chua đơn giản chỉ lࠠ l me. Nếu xo cũng xᠠo với l me. Con ging hay ễng ương cᴲn được chế biến bằng cch ướp sả , ớt rồi nướng hay phơi kh để dᴠnh nấu canh . Thịt ging ngon nhất l trụng qua nước s䠴i , lm sạch rồi băm nhỏ trộn với đọt cc chua , cೳc hnh hay rau ngạnh lm gỏi . Thịt gi࠴ng nấu chua với l me cũng rất ngon Đến mᠹa cy cấy (xuống đồng, la non) , l຺c ny l m࠹a c đồng , c lᡲng tong. C lc , c᳡ tr, c r꡴ … nấu chua; c lng tong kho khᲴ (hơi mặn) . Rau cng cua mọc đầy dưới ruộng , cắt về ăn thay rau sống. M࠹a ny cũng cn nhiều thứ rau khಡc ngoi ruộng như rau sam , rau muống… Những loại rau ny đều d࠹ng ăn sống. Vo ma l๺a trổ đồng , c to, c nhỏ nhiều l᡺c ny l m࠹a lm mắm cࠡ đồng. Họ cũng lm cc loại mắm kiểu giống như mắm thࡡi người miền Ty . Người Chăm quan niệm cy tất cả những loại “rau”⢠ ăn được đều l bi thuốc . Tỉ như m࠳n “mắm ci, c cỏ” – lᠠ một loại c dại , mọc hoang (giống như c phࠡo) khi chn tri m�u vng , rất dai. Để thưởng thức mn nೠy phải nhai kỹ, chậm ri, đặc biệt loại c n㠠y l một loại thuốc chữa giun sn. Lࡡ me l loại “rau” chủ lực của người Chăm, do đ ngೠy xưa hầu như nh no cũng trồng một cࠢy me , mục đch cung cấp gia vị cho bốn ma (l�, tri), vᠴ tnh đy cũng ch좭nh l bi thuốc gi࠺p họ chống lại bệnh tật (nguồn cung cấp vitamine C) . Do ăn rau rừng , rau đồng ruộng (khng phải gieo trồng) l ch䠭nh nn “nghề”của người phụ nữ Chăm l phải biết rau nꠠo ăn được rau no khng . Sửഠ Văn Ngọc cho rằng : chế độ mẫu hệ của người Chăm rất đng trn trọng. Người đᢠn b tượng trưng cho đất , con người từ đất m ra vࠠ cuối cng cũng đều về với đất . Người phụ nữ l mẹ , l頠 nh , l l࠲ng bao dung, sự vỗ về, che chở; những g m 쪡i nhất của cuộc đời , l những g quଽ gi nhất của cuộc sống. Người Chăm c lễ Chabbul l᳠ lễ tế thần đất , m dn gian quan niệm lࢠ lễ tế mẹ , họ cầu xin thần Đất ban sự sống cho con người v mun loഠi. Người Chăm rất kỹ c ng trong việc ăn uống đối với thai phụ . Họ quan niệm chăm sc v gi㠡o dục con ci phải từ trong bụng mẹ , thng thứ mấyᡠ ăn thức ăn no để sinh con được tinh khiết, th࠴ng minh… Người Chăm khng ăn thịt sống , tiết canh . Đối với người thầy cng chế độ ăn uống phải ki亪ng cữ tuyệt đối Vo ma đ๴ng , thức ăn phải đảm bảo hai gia vị : chua v cay. Vࠠ đến tết , những mn ăn trong lễ hội chủ yếu l c㠡c mn luộc: g luộc , d㠪 luộc … Thịt x ra v lấy nước hầm nấu s頺p (c l me) . Đặc biệt thịt luộc phải chấm muối㡠 ớt thật cay mới ngon. (B i ny đ đăng tr࣪n tạp ch KTNN số 599

Những điệu ma truyền thống do thiếu nữ Chăm duyn dꪡng biểu diễn lm say lng người thưởng ngoạn. Ninh Thuận- vಹng đất giu truyền thống văn ho dࡢn tộc Chăm đang mở lng mời gọi du khch gần xa. Thăm th⡺ lng x: (NTO) Ninh Thuận l࣠ vng đất duy nhất trong cả nước c cộng đồng d鳢n tộc Chăm gần 70.000 người sinh sống ở 22 lng cn giữ được bản sắc văn hoಡ độc đo. Đời sống tm linh của cư dᢢn địa phương gắn liền với đền thp, lễ hội dn gian, lᢠng nghề truyền thống, tập qun sinh hoạt lng xᠣ. Về Ninh Thuận, du lịch văn ho Chăm l cuộc hᠠnh trnh mang đậm tnh nh쭢n văn. Thp Pklong Garai thu hᴺt đng đảo du khch đến tham quan v䡠o dịp lễ hội Ka t Huyện Ninh Phước c đồng b고o Chăm sinh sống đng nhất tỉnh Ninh Thuận. Ton huyện c䠳 gần 40.000 người Chăm sinh sống tại 20 thn, khu phố, chiếm 30% dn số địa phương. C䢡c x c đ㳴ng người Chăm sinh sống l Phước Hữu, Phước Thi, Phước Dࡢn, An Hải. Ninh Phước c hai lng nghề truyền thống l㠠 dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp v gốm Bu Tr࠺c được Nh nước đầu tư trn 20 tỉ đồng xઢy dựng kết cấu hạ tầng v nh trưng bࠠy sản phẩm. Lng gốm Bu Tr࠺c nằm cch TP. Phan Rang- Thp Chᡠm khoảng 10 km về hướng Nam. Về Bu Trc, du khມch được chim ngưỡng nt đẹp của những người phụ nữ Chăm lꩠm ra sản phẩm đất nung phục vụ sinh hoạt gia đnh. Đồng thời lm gốm mỹ nghệ phục vụ nhu cầu mua sắm qu젠 lưu niệm với hng trăm loại sản phẩm. Du khch trong vࡠ ngoi nước khen ngợi sự kho l੩o ti hoa của phụ nữ Chăm đ tạo ra những t࣡c phẩm đất nung độc đo. Cc nhᡠ nghin cứu văn ha cho rằng B고u Trc l lꠠng gốm cổ xưa nhất Đng Nam . Nghề l䁠m gốm mỹ nghệ của phụ nữ Chăm lng Bu Tr࠺c Du khch tham quan, mua sản phẩm gốm Bu Trᠺc Liền kề với Bu Trc lຠ lng Chăm Mỹ Nghiệp nổi tiếng với nghề dệt thổ cẩm truyền thống ngy đࠪm lch cch tiếng thoi đưa. Thấp thoᡡng sau những khung cửi rực rỡ sắc mu l hࠬnh ảnh xinh đẹp của cc thiếu nữ Chăm cần mẫn đường tơ sợi chỉ lm say lᠲng du khch. Sản phẩm thổ cẩm của Mỹ Nghiệp l sự kết hợp hᠠi ho giữa sự kho tay của người phụ nữ với những n੩t hoa văn được cc nghệ nhn Chăm kế thừa vᢠ pht triển. Khăn thổ cẩm, ti xạch, trang phục truyền thống của lng dệt Mỹ Nghiệp đ theo ch࣢n du khch đi khắp trời u đất ႁ. Du khch tham quan khung cửi v cᠡch dệt thổ cẩm tại lng Chăm Mỹ Nghiệp Lễ hội đền thp: Từ Mỹ Nghiệp đi về hướng Tࡢy- Nam khoảng 10 km đến lng Hậu Sanh, du khch ngỡ ngࡠng trước ngi thp thờ vua P䡴rm (1595- 1615) toạ lạc tr䪪n ngọn đồi cao hơn 50 mt. Ngi th鴡p hnh trụ c kiến tr쳺c độc đo xy dựng từ thế kỷ XVI. Đến ngᢠy hội Ka t, đồng bo cꠡc lng Chăm quanh vng đến c๺ng lễ ghi ơn vị vua c cng x㴢y dựng đập Ma rn đưa nước về tưới cho cnh đồng Hữu Đức mꡠu mỡ. Năm 1992, Thp Prᴴm được Bộ Văn ha- Thể thao- Du lịch xếp hạng di t곭ch kiến trc nghệ thuật quốc gia. Nh nước vừa đầu tư tr꠪n 30 tỉ nng cấp thp P⡴rm bảo tồn di t䪭ch văn ha v đ㠡p ứng nhu cầu tn ngưỡng của nhn d�n. Nghi thức rước y trang ln thp P꡴kolong Garai trong ngy hội Ka t P઴klong Garai (1151-1205) vị vua c cng lớn trong việc dẫn thuỷ nhập điền, hướng dẫn n㴴ng dn lm ăn no ấm. Khi P⠴klong Garai qua đời được cư dn xy th⢡p vo cuối thế kỷ XIII tn thờ ഴng tại đồi Trầu thuộc phường Đ Vinh, TP. Phan Rang-Thp Ch䡠m. Thp Pklong Garai được Bộ Văn hoᴡ- Thể thao- Du lịch xếp hạng di tch kiến trc nghệ thuật cấp quốc gia v�o năm 1979. Nh nước đầu tư gần 11 tỉ đồng xy dựng khu văn hࢳa du lịch tại chn thp P⡴klong Garai trn diện tch 7,8 ha. Cꭴng trnh bao gồm 3 ngi nh촠 trưng by hiện vật văn ha Chăm. Sೢn lộ thin biểu diễn văn nghệ v cꠡc tr chơi dn gian. D⢣y nh ở truyền thống lưu giữ cc hiện vật văn minh lࡺa nước. Cc nghệ nhn biểu diễn trống ghi năng vᢠ kn saranai cho mừng lễ hội Ka t蠪 Cc lng Chăm đang nᠴ nức diễn ra lễ hội Ka t năm 2011. Cả sư Hn Đ꡴ trụ tr thp P존rm cho biết lễ hội Ka t䪪 hng năm diễn ra tại cc đền thࡡp vo ngy m࠹ng một thng bảy Chăm lịch (khoảng cuối thng 9 đến đầu thᡡng 10 dương lịch). Đy l lễ hội truyền thống quan trọng nhất của đồng b⠠o Chăm Blamn. Cഡc vị chức sắc v cc gia đ࡬nh dng lễ tưởng nhớ cng ơn tổ ti⴪n, cầu cho mưa thuận nắng ha, ma m⹠ng tốt tươi, mọi nh hạnh phc. Lễ hội Ka tສ diễn ra đồng loạt ở bốn đền thp với cc nghi lễ rước y trang, mở cửa thᡡp, tắm tượng thần, mặc y phục cho tượng thần mang đậm sắc thi tn ngưỡng t᭢m linh. Điệu ma dn gian Chăm độc đꢡo lm say lng người thưởng ngoạn Trong cuộc hಠnh trnh đến với Ninh Thuận, du khch được sống trong kh존ng gian sinh hoạt văn ho lng đầm ấm của cộng đồng dᠢn cư Chăm. Vo dịp lễ hội Ka t, du khડch được thưởng thức tiếng ht dn ca trữ t᢬nh ho quyện tiếng trống ghi năng, trống baranưng, kn baranai do cਡc nghệ nhn dn gian Chăm t⢠i hoa thể hiện. Đặc biệt, những điệu ma truyền thống do thiếu nữ Chăm duyn dꪡng biểu diễn lm say lng người thưởng ngoạn. Ninh Thuận- vಹng đất giu truyền thống văn ho dࡢn tộc Chăm đang mở lng mời gọi du khch gần xa. Th⡡i Sơn Ngọc

Kh?o Luâ?n Vê? Kiê?n Trúc ?ê?n-Tháp Champa T?i Miê?n Trung Viê?t Nam 2 Tr?n K? Ph??ng       V? quá trình chuy?n hoá c?a ki?n trúc ??n-tháp Champa   Qúa trình chuy?n hoá c?a ki?n trúc ??n-tháp Champa, có th? ???c s?p x?p thành b?n giai ?o?n tiêu bi?u nh? sau.   Giai ?o?n th? nh?t, là giai ?o?n c?a nh?ng ki?n trúc ?n ?? giáo t? th? k? th? 7 ??n th? 8 ???c xây d?ng ch? y?u t?i mi?n B?c v??ng qu?c. Theo bi ký, nh?ng ki?n trúc b?ng g?ch ?ã ???c xây d?ng ? M? S?n vào kho?ng th? k? th? 7/8. Tuy nhiên, chúng ta ch? bi?t r?ng ngôi ??n M? S?n E1 ?ã ???c xây v?i t??ng g?ch r?t th?p, có b?n ?? c?t b?ng sa th?ch ?? ?? b?n c?t tr? b?ng g? ??t ? b?n góc trong lòng tháp; vì ngôi ??n này không có t??ng cao b?c kín chung quanh nên không có c?a gi?; ? c?a chính có hai tr? c?a tròn và m?t mi c?a (fronton) l?n b?ng sa th?ch, có l?, chúng ???c ch?ng ?? b?ng m?t khung c?a g? r?t dày; khung s??n mái tháp b?ng g? và  ngói b?ng ??t nung ho?c b?ng g?; k? thu?t xây mái b?ngvòm-gi?t-c?p/corbel có th? ch?a ???c x? lý trong giai ??an này. Ngôi ??n quan tr?ng M? S?n E1 ?ã b?o l?u ki?u th?c x?a nh?t c?a nh?ng công trình tôn giáo b?ng g? vào th?i k? ??u c?a các v??ng tri?u Champa nh? t?ng ???c nh?c ??n nhi?u l?n trong minh v?n Chàm. Ki?u th?c ngôi ??n g? này trong ti?ng Ch?m hi?n ??i g?i là ‘janùk’. Giai ?o?n ki?n trúc này còn ???c g?i là giai ?o?n ngôi-??n-có-không-gian-m? (Tr?n K? Ph??ng 2011: 283; 2008b: 61-7) [Minh h?a #3]     Minh h?a #3: C?u trúc khung g? (janùk) c?a ngôi ??n M? S?n E1, kho?ng ??u th? k? th? 8, tiêu bi?u cho ki?u th?c ngôi-??n-không-gian-m? trong giai ?o?n s?m c?a ki?n trúc Chàm. (Theo Tr?n K? Ph??ng, Oyama Akiko & Shine Toshihiko (eds.), 2005.  Nhà Tr?ng Bày M? S?n, Vi?t Nam.)   Giai ??an th? hai,  t? gi?a th? k? 8 ??n gi?a th? k? 9. Trong th?i k? này, nh?ng ki?n trúc ?n ?? giáo b?ng g?ch có kích th??c khiêm t?n v?i mái tháp ???c xây b?ng b?ng k? thu?t vòm-gi?t-c?p/corbel ???c d?ng r?i rác kh?p v??ng qu?c ? c? hai mi?n Nam và B?c cho ??n kho?ng cu?i th? k? th? 8; ch?ng h?n, ngôi ??n chính c?a nhóm tháp Phú Hài v?i nh?ng tr?-áp-t??ng hình tròn t??ng t? ki?u hai c?t c?a c?a tháp M? S?n E1 nh?ng l?i b?ng g?ch và ?ã xu?t hi?n c?a gi? trên tháp. ??c bi?t, nh?ng ki?n trúc ? M? S?n b?t ??u ???c t?o d?ng b? th? h?n ?? x?ng ?áng v?i t?m vóc c?a m?t thánh ?ô c?a v??ng quy?n ? mi?n B?c v??ng qu?c v?i nh?ng ngôi ??n nh? A’1, A’3, F1, F3, C7 cùng v?i ngôi ??n quan tr?ng C1 tr??c khi nó ???c trùng tu l?i vào nh?ng th? k? sau này. ? mi?n Nam v??ng qu?c ph?i k? ??n nh?ng ki?n trúc nh? Phú Hài, Pô ?am/Pô T?m, Hoà Lai; trong ?ó, nhóm ba tháp Hoà Lai là công trình g?ch có kích th??c l?n, ch?m tr? c?u k?, t?o nên ?n t??ng. ? giai ?o?n này, các ki?n trúc ch? y?u b?ng g?ch nh?ng ?ã b?t ??u x? d?ng sa th?ch m?t cách khiêm t?n trong m?t vài b? ph?n, th??ng là ?? trang trí. Nh?ng ?nh h??ng c?a ngh? thu?t Phù Nam và Chân L?p/th?i Ti?n Angkor ?ã xu?t hi?n trên các b? ph?n trang trí nh?t là ? các tháp g?ch t?i mi?n Nam. Giai ?o?n ki?n trúc này còn g?i là giai ?o?n ngôi- ??n-có-không-gian-kín (Tr?n K? Ph??ng 2011: 291-6; 2008b: 67-9). [Minh h?a #4]     Minh h?a #4: Kalan M? S?n A1, th? k? th? 10, tiêu bi?u cho ngôi-??n-không-gian-kín áp d?ng k? thu?t vòm-gi?t-c?p (corbelling) th? hi?n ki?u th?c ngôi ??n-núi shikhara c?a ki?n trúc Hindu. (Theo Tr?n K? Ph??ng, 2008. Vestiges of Champa Civilization.)   Giai ?o?n th? ba, kéo dài t? gi?a th? k? 9 ??n cu?i th? k? 10 thu?c v??ng trì?u Indrapura bao g?m c? ki?n trúc Ph?t giáo và ?n ?? giáo. Th?i k? này có nhi?u m?i quan h? gi?a v??ng qu?c Champa và Java, ???c ?ánh d?u b?ng nh?ng chuy?n hành h??ng t?i Java (Yavadvipapura) c?a các v? th??ng quan trong tri?u ?ình Indrapura ? mi?n B?c v??ng qu?c n?m 913 (Coedes 1968: 123). ??t bi?t, c?ng t?i mi?n B?c v??ng qu?c, nhi?u công trình ?? s? c?a Ph?t giáo và ?n ?? giáo ???c xây d?ng v?i nh?ng phong cách m?i; nh?ng ki?n trúc có t??ng bao b?c và m?t b?ng hình ch? nh?t ???c x? d?ng r?ng rãi. Sa th?ch ???c chú tr?ng trong vi?c x? d?ng nh?t là ? các b? ph?n ch?u l?c. ?ây là giai ?o?n t?ng h?p ???c nh?ng y?u t? ?nh h??ng r?ng t? nh?ng n?n ngh? thu?t bên ngoài nh? Khmer, Java, Hoa Nam/Vân Nam. Ngôi ??n M? S?n A1, ???c xây d?ng vào n?a ??u th? k? 10, là m?t ki?t tác c?a ki?n trúc Champa c? v? ngh? thu?t trang trí c?ng nh? k? thu?t c?u trúc, ?ánh ??u th?i k? phát tri?n c??ng th?nh nh?t c?a v??ng qu?c Champa (Tr?n et al. 2005a: 10-3).   Giai ?o?n th? t?, kho?ng t? th? k? 11 kéo dài ??n th? k? th? 16, ?ây là giai ?o?n b?o l?u và phát tri?n nh?ng ki?u th?c c?. Là giai ?o?n c?a nh?ng v??ng tri?u ?n ?? giáo và Ph?t giáo mu?n phô tr??ng quy?n l?c c?a mình qua nh?ng công trình ki?n trúc b? th?. Nhi?u ngôi ??n có xu h??ng d?ng trên nh?ng ng?n ??i cao gây ?n t??ng h?n. Phong cách ki?n trúc t?ng h?p ???c nhi?u y?u t? ngo?i lai trong trang trí c?ng nh? trong k? thu?t xây d?ng, ki?n t?o ???c nhi?u ??n-tháp cao r?ng h?n so v?i công trình c?a nh?ng giai ?o?n tr??c. Nhi?u ngôi tháp trang trí b?ng nh?ng tr?-áp-t??ng to l?n h?n nh?ng không ch?m tr? hoa v?n, b?ng nh?ng vòm cu?n có nhi?u l?p to n?ng h?n. Sa th?ch r?t ???c ?a chu?ng và x? d?ng phong phú, ph? bi?n ? các b? ph?n trang trí và ch?u l?c, cho th?y m?t k? thu?t c?u trúc ?ã ??t t?i trình ?? tinh x?o khi k?t h?p nhu?n nhuy?n ???c hai lo?i ch?t li?u- g?ch và ?á, có ?? ch?u l?c và ?? b?n hoàn tòan khác nhau trên cùng m?t công trình xây d?ng. Ph?n nhi?u ??n-tháp ???c t?p trung xây d?ng t?i nh?ng trung tâm c?ng-th? n?i có nhi?u giao ti?p có tính ch?t qu?c t?. Nh?ng ?nh h??ng c?a ngh? thu?t Khmer xu?t hi?n trên nh?ng công trình ???c xây d?ng vào cu?i th? k? 12-13. Vào kho?ng cu?i giai ?o?n này, ? nh?ng th? k? 15-16, ??n th? v?n ???c xây trên ??i nh?ng v?i kích th??c khiêm t?n, trang trí gi?n l??c h?n, b?c l? quá trình suy thoái c?a n?n ki?n trúc này.  [Minh h?a #6]     Minh h?a #6: Quá trình phát tri?n ph?c h?p ??n-tháp c?a nhóm M? S?n B-C-D qua ba th?i k? ki?n trúc: (1) kho?ng th? k? th? 7-8; (2) kho?ng th? k? th? 9-10; (3) kho?ng th? k? th? 11-13. (Theo Tr?n K? Ph??ng & Shige-eda Y. (eds.), 2005. Khu di tích M? S?n, Vi?t Nam.) Nhìn chung, ki?n trúc ??n-tháp Champa ngay t? thu? ban ??u ?ã có nh?ng b??c ?i riêng bi?t ??y cá tính ? c? hai mi?n c?a v??ng qu?c. Trong su?t quá trình chuy?n hoá c?a n?n ki?n trúc này, nó ?ã ti?p nh?n nh?ng ?nh h??ng, dù tr?c ti?p hay gián ti?p, t? nh?ng n?n ki?n trúc lân c?n trên bán ??o ?ông D??ng nh?: Campuchia, Lào, Java, ??i Vi?t, Sri Dvaravati/Thái Lan, Nam Trung Hoa; và xa h?n, có th? k? ??n Mi?n ?i?n hay Vân Nam (Shige-eda 2001: 100-7).   V? phân lo?i phong cách và niên ??i ki?n trúc ??n-tháp Champa   Ng??i tiên phong trong công cu?c nghiên c?u ki?n trúc c? Champa chính là ki?n trúc s? và nhà kh?o c? h?c ng??i Pháp, Henri Parmentier. Ông ?ã ?? l?i nh?ng công trình ?? s? và c? b?n v? n?n ki?n trúc này ???c công b? trong nh?ng th?p k? ??u c?a th? k? tr??c (Parmentier 1909, 1918).   K? th?a nh?ng thành qu? c?a Parmentier, t? n?m 1942, Philippe Stern, nhà l?ch s? ngh? thu?t, ?ã phân lo?i ki?n trúc ??n-tháp Champa theo t?ng phong cách d?a trên s? chuy?n hóa c?a ngh? thu?t trang trí trên nh?ng b? ph?n ki?n trúc nh?: vòm cu?n, tr? c?a, tr?-áp-t??ng, v?t-trang-trí-góc. D?a trên s? ti?n hoá c?a các ki?u th?c trang trí c?a t?ng di tích tiêu bi?u, Stern ?? xu?t m?t b?ng phân lo?i các ki?n trúc Chàm theo sáu phong cách sau: (1) Phong cách c? hay Phong cách M? S?n E1; (2) Phong cách Hoà Lai; (3) Phong cách ??ng D??ng; (4) Phong cách M? S?n A1; (5) Phong cách chuy?n ti?p gi?a Phong cách M? S?n A1 và Phong cách Bình ??nh; (6) Phong cách mu?n (Stern 1942). H?u h?t các nhà nghiên c?u ngh? thu?t Champa t?i Vi?t Nam ??u ?ã t?ng áp d?ng cách phân lo?i theo phong cách c?a Stern trong các công trình c?a h? (Tr?n K? Ph??ng 1988; Ngô V?n Doanh 1994; Nguy?n H?ng Kiên 2000).   G?n ?ây, t? n?m 1994, nhà l?ch s? ki?n trúc Nh?t B?n, Shige-eda Yutaka ?ã phân lo?i và trình bày s? chuy?n hoá c?a ki?n trúc Champa d?a trên b? c?c bình ??/m?t b?ng c?a ki?n trúc ??n-tháp; và ông ?ã phân nhóm ki?n trúc Champa d?a vào v? trí ??a lý và nh?ng bi?n c? l?ch s?. Shige-eda ?ã x?p nh?ng ki?n trúc ??n-tháp Champa còn ??ng v?ng thành sáu nhóm nh? sau: (1) Nhóm M? S?n; (2) Nhóm ki?n trúc Qu?ng Nam; (3) Nhóm ki?n trúc Bình ??nh; (4) Nhóm Pô Nagar Nha Trang; (5) Nhóm Phú Hài; (6) Nhóm ki?n trúc mu?n (Shige-eda et al. 1994: 99-100). [Minh h?a #8]     Minh h?a #8: B? c?c nhóm tháp Pô Nagar Nha Trang, th? k? th? 8-13; cùng v?i M? S?n là hai thánh ??a l?n nh?t c?a hoàng gia Champa, ???c xây d?ng qua nhi?u th?i k? ki?n trúc. (Theo Tr?n K? Ph??ng & Shige-eda Y., 1997. Champà Iseki [Di Tích Champà].) K?t qu? c?a hai cách phân lo?i theo Stern và Shige-eda ?ã có nh?ng y?u t? t??ng ??i b? sung cho nhau và nêu lên ???c m?t b?ng niên ??i chung nh?ng c?ng ch? mang tính t??ng ??i chính xác cho t?ng công trình ki?n trúc ??n-tháp Champa. Nh? ?ã trình bày ? trên, nh?ng ??n-tháp Champa hi?n còn ??ng v?ng ??u ?ã tr?i qua nhi?u l?n trùng tu trong su?t nhi?u th? k? b?i các v??ng tri?u c?; và, trong khi trùng tu ho?c xây d?ng m?i các n?i th? t?, ng??i Chàm x?a kia có truy?n th?ng x? d?ng l?i các v?t li?u c?a nh?ng công trình tr??c ?ó; th?m chí, còn tái x? d?ng nhi?u y?u t?, b? ph?n và hoa v?n trang trí t? các ki?n trúc c?; nhi?u ngôi ??n m?i ???c d?ng ngay trên n?n c?a các ngôi tháp c?[1]. Vì v?y, vi?c ?oán ??nh niên ??i cho t?ng di tích m?t là m?t công vi?c không d? dàng.             Tuy nhiên, b?ng vào k?t qu? các công trình nghiên c?u c?a Stern, d?a theo các ??c ?i?m c?a ki?u th?c hoa v?n trang trí; và c?a Shige-eda, d?a theo bình ?? ki?n trúc; cùng v?i s? phân tích k? thu?t xây d?ng và c?u trúc c?a t?ng giai ?o?n ki?n trúc t?i t?ng di tích m?t; ??ng th?i, d?a trên nh?ng minh v?n có liên quan ??n các di tích và so sánh v?i nh?ng bi?n c? l?ch s? có liên quan ??n s? h?ng vong c?a các v??ng tri?u Champa.  Chúng tôi ?ã có th? s?p x?p các ph? tích ??n-tháp Champa theo t?ng nhóm ki?n trúc, theo s? phát tri?n k? thu?t xây d?ng ??n-tháp t?i các di tích l?n và theo t?ng vùng ??a lý, nh? Shige-eda ?ã ?? xu?t, b? sung thêm nh?ng nhóm ki?n trúc c?a t?ng vùng, r?i nh?n ??nh niên ??i cho t?ng công trình m?t, nh? sau[2]:   B?ng s?p x?p nhóm ki?n trúc và niên ??i các di tích Champa:     Tên nhóm ki?n trúc Tên di tích Niên ??i ??a ?i?m Nhóm phía B?c/ Ti?u qu?c (?) Ulik (Ô-Lý) M? Khánh ??u t.k. 8 Phú Diên, Phú Vang, Th?a Thiên-Hu?   Hà Trung ??u t.k. 10 và tu b? v? sau   Gio An, Gio Linh, Qu?ng Tr?   Linh Thái T.k. 11-13 Vinh Hi?n, Phú L?c, Th?a Thiên-Hu?   Li?u C?c T.k. 11-12 H??ng Xuân, H??ng Trà, Th?a Thiên-Hu? Nhóm M? S?n/ Ti?u qu?c (?) Amaravati M? S?n A1 ??u t.k. 10 (tr??c 982/3) Duy Phú, Duy Xuyên, Qu?ng Nam   M? S?n A10 Gi?a t.k. 9 (kho?ng 875)     M? S?n A13 ??u t.k. 9 (tr??c 875)     M? S?n B1 Cu?i t.k. 11 (kho?ng 1074/81) và t.k. 13 (kho?ng 1234/5)     M? S?n B2 Cu?i t.k. 11-12     M? S?n B3 Gi?a t.k. 10 (tr??c 982/3)     M? S?n B4 Gi?a t.k. 9 (kho?ng 875)     M? S?n B5 ??u t.k. 10 (tr??c 982/3)     M? S?n B6 Cu?i t.k. 11-12     M? S?n B7 Gi?a t.k. 10     M? S?n B14 Gi?a t.k. 7 (?) (kho?ng 658?)     M? S?n C1 Cu?i t.k. 8 và cu?i t.k. 11     M? S?n C2 Cu?i t.k. 11-12     M? S?n C3 Cu?i t.k. 11-12     M? S?n C4 Cu?i t.k. 11-12     M? S?n C5 Gi?a t.k. 10     M? S?n C6 Gi?a t.k. 9     M? S?n C7 ??u t.k. 8 và tu b? v? sau     M? S?n D1 ??u t.k. 10 (tr??c 982/3)     M? S?n D2 Cu?i t.k. 11-12     M? S?n E1 ??u t.k. 8 và tu b? v? sau     M? S?n E7 Cu?i t.k. 11-12     M? S?n F1 Cu?i t.k. 8 và tu b? v? sau     M? S?n F2 Gi?a t.k. 10     M? S?n G Gi?a t.k. 12 (1157/8)     M? S?n H ??u t.k. 13 (kho?ng 1234/5)     M? S?n K Cu?i t.k. 11-12   Nhóm Qu?ng Nam/ Ti?u qu?c (?)  Amaravati ??ng D??ng Cu?i t.k. 9 (kho?ng 875) Bình ??nh, Th?ng Bình, Qu?ng Nam   Kh??ng M? ??u t.k. 10 và tu b? v? sau (kho?ng cu?i t.k. 11- gi?a t.k. 12) Tam Xuân, Núi Thành, Qu?ng Nam   Chiên ?àn Cu?i t.k. 11- gi?a t.k. 12 (kho?ng 1074/81 và kho?ng 1157/8) Tam An, Tam K?, Qu?ng Nam   B?ng An Kho?ng t.k. 12 ?i?n An, ?i?n Bàn, Qu?ng Nam Nhóm Bình ??nh/ Ti?u qu?c (?) Vijaya D??ng Long Cu?i t.k. 12- ??u t.k. 13 và tu b? v? sau vào t.k. 14-15 (tr??c 1471) Bình Hòa, Tây S?n, Bình ??nh   H?ng Th?nh/Tháp ?ôi Cu?i t.k. 12- ??u t.k. 13 ??ng ?a, qui Nh?n, Bình ??nh   Cánh Tiên Cu?i t.k. 13-t.k. 14/15 Nh?n H?u, An Nh?n, Bình ??nh   Th?c L?c/Phú L?c Cu?i t.k. 13-14 Bình Nghi, Tây S?n, Bình ??nh   Th? Thi?n Cu?i t.k. 13-14 Bình Nghi, Tây S?n, Bình ??nh   Bình Lâm ??u t. k. 11 (kho?ng 1000) Ph??c Hòa, Tuy Ph??c, Bình ??nh   Bánh Ít/ Tháp B?c ??u t.k. 11 (kho?ng 1000) và tu b? v? sau Ph??c Hi?p, Tuy Ph??c, Bình ??nh Nhóm Pô Nagar Nha Trang/Ti?u qu?c (?) Kauthara     Pô Nagar Nha Trang (Tháp Tây-B?c) Gi?a t.k. 10 Xóm Bóng, Nha Trang, Khánh Hòa   Pô Nagar Nha Trang (Tháp Chính/Kalan) Gi?a t.k. 11 (kho?ng 1050) và t.k. 12     Pô Nagar Nha Trang (Tháp Nam) T.k. 12-13       Tháp Nh?n Kho?ng t.k. 11-12 Tuy Hòa, Phú Yên Nhóm Hòa Lai/ Ti?u qu?c (?) Panduranga Hòa Lai Cu?i t.k. 8- ??u t.k. 9 Tân H?i, Ninh H?i, Ninh Thu?n   Phú Hài Gi?a t.k. 8- ??u t.k. 9 Phú Hài, Phan Thi?t, Bình Thu?n   Pô ?àm/Pô T?m T.k. 8 Phong Phú, Tuy Phong, Bình Thu?n Khu Pô Klaung Garai Pô Klaung Garai T.k. 13-14 L?u Vinh, Phan Rang-Tháp Chàm, Ninh Thu?n Nhóm tháp mu?n Yang Prong T.k. 14-15 Ea R?c, Ea Súp, ??c L?c   Pô Ramê T.k. 15-16/17 và tu b? ??n t.k. 19 H?u ??c, Ninh Ph??c, Ninh Thu?n   T?m k?t   Di s?n phong phú c?a ki?n trúc tôn giáo Champa/Chiêm Thành ?óng góp nh?ng b?ng ch?ng c? th? vào nh?ng hi?u bi?t c?a chúng ta v? quá kh? c?a các v??ng qu?c c? ? ?ông Nam Á. Nh?ng di tích ki?n trúc ??n-tháp này ph?n ?nh sinh ??ng c?u trúc kinh t?-xã h?i c?ng nh? nh?ng xu h??ng v?n hóa c?a [các]v??ng qu?c Champa qua nhi?u giai ?o?n l?ch s?; chúng c?ng cung c?p nh?ng b?ng ch?ng sinh ??ng ?? nghiên c?u ??i sánh m?i quan h? ngh? thu?t, ki?n trúc và tôn giáo trong vùng.   Giá tr? t? thân c?a di tích ki?n trúc Champa ?ã ???c th?a nh?n b?i UNESCO khi t? ch?c này quy?t ??nh công nh?n Thánh ??a M? S?n (M? S?n Sanctuary) là Di s?n V?n hóa Th? gi?i vào tháng 12 n?m 1999. Nh?ng lý do chính ?? UNESCO công nh?n M? S?n là di s?n th? gi?i nh? sau:   Tiêu chu?n (ii): Thánh ??a M? S?n là m?t ví d? ngo?i l? c?a s? t??ng quan chuy?n ??i v?n hóa, v?i s? gi?i thi?u n?n ki?n trúc ?n ?? giáo c?a ??i l?c ?n ?? vào ?ông Nam Á;   Tiêu chu?n (iii): V??ng qu?c Champa ?ã là m?t hi?n t??ng quan tr?ng trong l?ch s? chính tr? và v?n hóa c?a ?ông Nam Á, ???c minh h?a sinh ??ng b?i ph? tích M? S?n (UNESCO 1999).   Nghiên c?u sâu v? n?n ki?n trúc Champa c?ng cho phép chúng ta hi?u bi?t rõ h?n v? vai trò n?i b?t c?a v??ng qu?c Champa ??t trong m?i quan h? c?a các v??ng qu?c c? ?ông Nam Á ??i v?i hai n?n v?n hóa l?n ?n ?? và Trung Hoa.       Th? m?c tham kh?o   Acharya, P. K. 1996. Hindu architecture in India and Abroad. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers. Binda L., Condoleo P., Tedeschi C. 2009. ‘Materials Characterisation’. InChampa and the Archaeology of My Son (Vietnam) (eds. Andrew Hardy, Mauro Cucarzi and Patrizia Zolese). Singapore: NUS Press, 2009, pp. 283-311. Baptiste, Pierre & Thierry Zephir (eds.) 2005. Trésors d’art du Vietnam: la sculpture du Champa, Ve - XVe siècles. Paris: Musée Guimet. Boisselier, Jean  1963.   La Statuaire du Champà: recherches sur les cultes et l’iconograpghie. Paris: EFEO [ Publications de l’Ecole fransaise d’Extreme- Orient 54]. Coedes, George 1968. The Indianized States of Southeast Asia. Honolulu: East-West Center [Translated from the French by Sue Brown Cowing, ed. by Walter F. Villa]. Dumarcay, Jacque 2003. Architecture and its models in South-East Asia.Bangkok: Orchid Press. ?ào Duy Anh 1957. ‘S? thành l?p n??c Lâm ?p’. In L?ch s? Vi?t Nam, t? ngu?n g?c ??n th? k? XIX, quy?n Th??ng.  Hà N?i: Nhà Xu?t B?n V?n Hóa, C?c Xu?t B?n–B? V?n Hóa, pp.122-34. Golzio, Karl-Heinz (ed.) 2004. Inscription of Campà. Aachen: Shaker Verlag. Guy, John 2005. ‘Échanges artistiques et relations interrégionales dans les territories cham’. In Trésors d’art du Vietnam: la sculpture du Champa, Ve - XVe siècles (eds. Pierre Baptiste and Thierry Zephir). Paris: Musée Guimet, pp. 141-53. Hardy, Andrew 2009. ‘Introduction’. In Champa and the Archaeology of My Son (Vietnam) (eds. Andrew Hardy, Mauro Cucarzi and Patrizia Zolese). Singapore: NUS Press, 2009, pp. 1-13. Higham, Charles 1989. The Archaeology of Mainland Southeast Asia.Cambridge University Press. H? Xuân T?nh 1998. ‘Découverte d’une tête en or au Quang Nam’.  Lettre de la Société de Amis du Champa Ancient, No. 4, p. 10. Paris: Societe des Amis du Champa Ancient/Sacha. Kramrisch, Stella 1976. The Hindu Temple (2 vols.). Dehli: Motilal Banarsidass Publisher. ________.1981. The Presence of  S’iva. New Jersey: Princeton University Press. Kreisel, Gerd 1987.  Linden-Museum Stuttgart, Sudasien-Abteilung(Katalog). Stuttgart: Linden-Museum Stuttgart. Lafont, P.-B. 1996. ‘Mythologie du Champa: les Dieux du Champa’. InL’Âme du Vi?t Nam. Paris: Editions Cercle d’Art, pp. 41-9. Lê Vân 2000. ‘?ã n?m th? k? b? lãng quên’. Báo Lao ??ng, 12-2-2000. Hà N?i: Báo Lao ??ng. Lobo, Wibke 1992.  Palast der Gotter (Katalog). Berlin: Staatliche Museen zu Berlin- Museum fur Indische Kunst. ________.2005.  ‘«Linga» et «Kosa» au Champa culte et iconographie’. InTrésors d’art du Vietnam: la sculpture du Champa, Ve - XVe siècles (eds. Pierre Baptiste and Thierry Zephir). Paris: Musée Guimet, pp. 88-95. Michell, George 1988. The Hindu Temple. Chicago & London: The Chicago University Press. Momoki, Shiro 2011.’”Mandala Champa” seen from Chinese sources’. InThe Cham in Vietnam: History, Society and Art (eds. Tran Ky Phuong and Bruce M. Lockhart). Singapore: NUS Press, pp.120-37. Nguy?n H?ng Kiên 2000.  ‘??n tháp Champà’.  Ki?n Trúc, s? 4 (84), pp. 49-52. Hà N?i: H?i Ki?n Trúc S? Vi?t Nam. Ngô V?n Doanh 1994.   Tháp c? Ch?mpa, s? th?t và huy?n tho?i. Hà N?i: Nhà xu?t b?n V?n Hóa- Thông Tin. Parmentier, Henri  1909.  Inventaire descriptif des monuments Cams de l’Annam: vol.I. Description des monuments. Paris: Leroux [Publications de l’Ecole Francaise d’Extrême- Orient 11]. _________.1918.  Inventaire descriptif des monuments Cams de l’Annam: vol. II. Étude de l’art Cam. Paris: Leroux [Publications de l’Ecole Francaise d’Extrême- Orient 11]. _________.1948.   L’Art architectural Hindou dans l’Inde et en Extrême-Orient. Paris: Van Oest. Nakamura, Rie 1999. Cham in Vietnam: Dynamics of Ethnicity (Ph.D. dissertation).  Department of Anthropology, University Washington.

X??ng d?t th? c?mTheo L

Đồng Dương k sự TTCT - “Theo cng bố năm 1901 của L. Finot, đ� pht hiện ở Đồng Dương 229 hiện vật, trong đ cᳳ pho tượng Phật bằng đồng nổi tiếng cao hơn 1m - một trong những tượng Phật cổ nhất v vo loại đẹp nhất ở Đ࠴ng Nam . Một năm sau, năm 1902, nh` khảo cổ học người Php H. Partmentier đ tiến hᣠnh khai quật Đồng Dương, pht hiện quần thể kiến trc lớn vẠo loại bậc nhất v cũng độc đo nhất của Champa vࡠ Đng Nam ...”. Phần trước của th䁡p Sng năm 2006 khi dn lᢠng chưa trồng cy lấy gỗ trong khu di tch - Ảnh: H.V.M. ⭠ Đ l những m㠴 tả ngắn gọn của ph gio sư - tiến sĩ Ng㡴 Văn Doanh (Viện Nghin cứu Đng Nam 괁) về tầm vc vĩ đại của Đồng Dương - Phật đ v㴠 cũng l kinh đ Champa hơn ngഠn năm trước. Cũng theo ng Doanh: “Ton bộ khu di t䠭ch l những cụm kiến trc kế tiếp nhau chạy dຠi suốt 1.330m theo hướng từ ty sang đng. Trong đⴳ khu đền thờ nằm trong một vnh đai hnh chữ nhật dଠi 300m, rộng 240m, c tường bao quanh...”. Sau ngy ph㠴 ra được với hậu thế cht vng son c꠲n lại của mnh, suốt hơn trăm năm qua Đồng Dương hon to젠n bị chm trong qun l쪣ng để rồi ngy nay chỉ cn lại cảnh đổ nಡt hoang tn do đạn bom chiến tranh cng sự x๢m hại của con người. Th!p linh trong k ức dn l�ng Từ ng tư H Lam (huyện Thăng B㠬nh, tỉnh Quảng Nam) trn quốc lộ 1A rẽ sang quốc lộ 14E đi khoảng 12km, rồi theo đường lng chừng 400m lꠠ đến với Đồng Dương. Tn di tch được gọi theo t꭪n lng, trước khi được người Php khࡡm ph từng được ghi trong Đại Nam nhất thống ch (triều Nguyễn) trong phần tỉnh Quảng Nam: “Huyện Lệ Dương c᭳ hai thp ở lng Đồng Dương. Hai thᠡp cch nhau 15 trượng, c một tᳲa cao bốn trượng, xy gạch trn h⪬nh bt gic, dưới hᡬnh vung, mỗi mặt di một trượng. C䠡ch đ 40 trượng c nền cũ”. L㳠ng Đồng Dương nay thuộc x Bnh Định Bắc, huyện Thăng B㬬nh. Di tch quốc gia được cng nhận từ năm 2001 nay chỉ c�n hai trụ cng một mảng tường gầy guộc, lở li được chống đỡ tứ bề, bao quanh l鳠 rừng cy trồng st ch⡢n tường. “Đy l phần trước của th⠡p Sng. Những năm 1964-1965, thp Sᡡng cn kh nguy⡪n vẹn, thiếu nhi tụi tui thường vo trong thp vui chơi. Năm 1967, bom Mỹ đࡡnh sập thp Sng, chỉ cᡲn mấy ci trụ đ!” - ᳴ng Tr Tấn Vụ, b thư th୴n Đồng Dương, kể. Bia đ - “tấm căn cước” của Đồng Dương - nằm chơ vơ trn đất, bị mưa nắng trăm năm b᪠o mn mặt chnh, chỉ c⭲n đọc được chữ ở hai mặt hng. May m khi đến đ䠢y cc học giả Php cᡲn c thể đọc được những con chữ ở mặt chnh của bia k㭽 ny! Thp Sࡡng cn kh nguy⡪n vẹn trong khung cảnh khai quật năm 1902 - Ảnh tư liệu Trong c!c phế tch Chăm ở miền Trung khng đ�u c lượng gạch vương vi nhiều như ở Đồng Dương. Khắp khu rừng trồng rộng lớn trong khu phế t㣭ch, cả đường ngang ng dọc của lng Đồng Dương d堠y đặc vụn gạch đỏ au, mu đặc trưng của gạch Chăm ngn năm trước. Đối diện thࠡp Sng l thᠡp Tối, ở giữa l thp Trung Tࡢm, tất cả nay chỉ l những đống gạch vụn bị vi lấp dưới rừng c๢y. Tn gọi thp Sꡡng, theo cư dn, do thp c⡳ nhiều cửa, cn thp Tối chỉ c⡳ một cửa. Ngy xưa, theo lời lo l࣠ng Tr Diếu, giữa thp Tối cࡳ giếng vung, khi thả quả bng xuống giếng n䲳 sẽ tri ra ao Vung, một hồ chứa nước rộng gần 2ha. Thủy đạo ngầm ấy vẫn chưa được biết r䴵 nhưng con đường nối từ khu đền thp chnh (th᭡p Sng, thp Tối vᡠ thp Trung Tm) đến khu ao Vuᢴng được cc nh khảo cổ Phᠡp thời đ khảo tả: “Con đường rộng, di 763m chạy về hướng đ㠴ng, tới một thung lũng hnh chữ nhật di 300m, rộng 240m”. Theo 젴ng Tr Tấn Vụ, thung lũng đ ch೭nh l khu ao Vung vഠ con đường từ Phật viện đến ao Vung được người xưa lt gạch, nay vẫn c䡲n dấu vết ở một vi đoạn. Lo l࣠ng Tr Diếu cho rằng giữa khu đền thp vࡠ khu ao Vung khng ch䴪nh lệch nhiều về cao độ, thế hệ ng cha của ng đ䴣 khm ph thủy đạo ngầm từ thᡡp Tối đến ao Vung cũng được xy bằng gạch. Với lớp người tuổi kề cận lục tuần như 䢴ng Vụ, tầm vc honh tr㠡ng của Đồng Dương vẫn cn in đậm trong k ức họ. Sau khi chỉ cho t⽴i đu l vết t⠭ch thnh nội, thnh ngoại vốn được xࠢy gạch kin cố, ng Vụ hướng dẫn t괴i đến những phế tch khc khắp c�c hướng của lng m theo ࠴ng: “Hồi xưa ng cha mnh gọi những th䬡p ny l thࠡp bt gc, c㡳 lẽ do kch thước nhỏ của thp. C�i gần nhất cch khu thp chᡭnh chừng 700-800m, ci xa nhất cch chừng 1.500m. Cᡳ tất cả tm thp bᡳt gc, ring hướng bắc c᪳ đến bốn thp...”. Lo lᣠng Tr Diếu cho rằng những thp bࡳt gc ny lᠠ thp thờ trấn giữ khu Phật viện, người Php cũng khai quật cᡡc thp bt g᳡c ny lấy tượng v tࠬm của bu. Chữ khắc trn mặt h᪴ng của bia Đồng Dương cn rất r - Ảnh: Huỳnh Văn Mỹ ⵠ Cn in đậm trong k ức của l⽣o lng Tr Diếu lࠠ chuyện lấy vng từ con voi đ đặt nơi “cࡴng vin” của Phật viện Đồng Dương: “Đ l고 năm Bảo Đại thứ 5 (1934), tui mới 6 tuổi, theo cha đi coi người Php đổ nước v cᴡi lỗ trn lưng con voi (đ) cꡡi. Tại vị tr xa nhất nơi nước từ con voi chảy ra, họ đo xuống, lấy được v�ng. Con voi đ được họ chở đi rồi, chỉ để lại con voi (đ) đực, kh㡴ng c lỗ trn lưng, c㪲n đến by giờ...”. ng Vụ vẫn c┲n nhớ vẻ mặt dữ dằn của pho tượng thần hộ php bị chở khỏi Đồng Dương năm 1962, lc Ẵng mới ln 7. Theo m tả của 괴ng Diếu, tượng cc hộ php cao 1,14m vᡠ tượng cc mn thần cao 2,15m - những tượng đᴡ “đẹp nhất v c giೡ trị nhất” chỉ c ở Đồng Dương - được dựng thnh hai h㠠ng xen kẽ với những “trụ đn” (theo cch gọi của cư d衢n) dọc hai bn con đường từ khu thp chꡭnh ra bn ngoi. Tượng voi (cꠡch điệu) bn đường vo lꠠng l tượng đ duy nhất của Đồng Dương được cư dࡢn giữ lại - Ảnh: H.V.M. Đợi chờ từ phế t-ch Cả ng Vụ v l䠣o lng Diếu đều cho rằng những người họ Tr - vốn chiếm số đ࠴ng ở lng Đồng Dương hiện nay - l hậu duệ của những người Chăm tiền bối ở đất nࠠy, cng sống chung v kết h頴n với những cư dn Đại Việt đến đy trong h⢠nh trnh mở ci về phương Nam. Tuy được người Chăm chọn l쵠m kinh đ nhưng Đồng Dương v v䠹ng phụ cận đều khng gần kề những dng s䲴ng lớn nn đất đai cằn cỗi. Chỉ đến khi cc nhꡠ khảo cổ Php tới đy khai quật vᢠ nghin cứu, người ta mới được biết những ngi th괡p cổ Đồng Dương l di tch của một tu viện Phật giୡo trong lng kinh đ Indrapura của vương triều Indrapura do vua Indravarman II sⴡng lập năm 875. Lo lng Tr㠠 Diếu cho biết thời trước chiến tranh, với cư dn địa phương, những g thuộc về di t⬭ch Đồng Dương d chỉ l vi頪n gạch cũng linh thing, khng ai d괡m động đến nếu khng muốn bị thần linh “quở phạt”. L vị thầy c䠺ng cuối cng chuyn giải trừ sự “quở phạt” của thần linh, 骴ng Diếu cn nhớ r những tai họa mⵠ dn lng gặp phải khi lấy gạch ở di t⠭ch về sử dụng. Nhưng khng ngờ sau chiến tranh mọi sự đều đảo lộn bởi “bom đ ph䣡 sập thp rồi, cn gᲬ linh thing nữa m sợ!” - ꠴ng Vụ chua cht. Khi đ người Đồng Dương thoải m᳡i lấy gạch ở di tch về xy nh�, xy chuồng trại, ko theo cư d⩢n ở một số lng ln cận. Dࢢn lng đ đ࣠o bới sập cả hai vng thnh nội, th⠠nh ngoại với nhiều đoạn cn kh bề thế v⡠ nhiều người cn tm kiếm của b⬡u dưới lng đất. Năm 1978, khi đo bới ở khu Phật viện, một số người đ⠣ tm thấy một pho tượng đồng. Sau đ d쳢n lng quyết giữ lại pho tượng thay v giao nộp cho ngଠnh chức năng. Pho tượng đồng cao 1,14m, nặng 120kg ny l tượng Bồ tࠡt Lokesvara - tượng chnh của thnh đường (trong khu Phật viện) - một b�u vật quốc gia. “Hồi đo ln người ta lઠm sứt ci bp sen to bằng trại cau ở tay phải của tượng, chỉ bng sen nở ở tay tri c䡲n nguyn vẹn. Ci b꡺p sen được chnh quyền x hồi đ� giữ lại cho địa phương, vẫn cn mi đến giờ, được b⣠n giao qua mỗi đời chủ tịch x...” - ng Vụ kể. Hai b㴡u vật Đồng Dương khng mất: tượng Phật được người Php khai quật năm 1901 hiện được trưng b䡠y tại Bảo tng Lịch sử TP.HCM, cn tượng Bồ tಡt Lokesvara được đặt ở Bảo tng Chăm Đ Nẵng. Ao Vu࠴ng trong khu thung lũng ở pha đng Phật viện Đồng Dương - Ảnh: Huỳnh Văn Mỹ � *** Những đồng la chn vꭠng quanh khu di tch đang chờ thu hoạch. Đy l� vụ ma đầu tin của l骠ng Đồng Dương c được nước tưới từ đập Đng Tiễn vừa x㴢y xong. ng Vụ khԴng giấu được niềm vui: “Vậy l từ nay b con hết nỗi lo thiếu l࠺a ăn, mừng hết chỗ ni. Cũng mừng nữa l tr㠪n vừa c chủ trương khi phục di t㴭ch Đồng Dương...”. Một sự trng hợp c t鳭nh cơ duyn khi hội thảo khoa học “Bảo tồn, pht huy giꡡ trị di tch Phật viện Đồng Dương” được tỉnh Quảng Nam tổ chức giữa thng 8-2011 cũng l� lc đồng đất trong lưu vực Đồng Dương được đnh thức sau ngꡠn năm chịu cảnh kh hạn. Tu bổ, tn tạo di t䴭ch Đồng Dương khi đ qu trễ tr㡠ng sẽ gặp mun vn kh䠳 khăn. Nhưng qua hội thảo, một số nh khoa học cho rằng nếu kin trબ thực hiện từng bước vẫn c thể lm được, hơn thế nữa c㠳 thể tm kiếm danh hiệu di sản văn ha thế giới cho di t쳭ch ny. Bởi theo tiến sĩ Trần B Việt (Viện Khoa học - cࡴng nghệ xy dựng, Bộ Xy dựng), so với c⢡c phế tch Chăm khc như Simhapura (Tr� Kiệu, Quảng Nam) v Vijaya (An Nhơn, Bnh Định), Indrapura - Đồng Dương cଳ điều kiện bảo tồn hơn cả. HUỲNH VĂN MỸ Nguồn: tuoitre.vn

Cham Pangdurangga – ngang bướng, đau khổ, kiu hnh v꣠ đầy bất an Văn ha Champa l văn h㠳a đa vui Chịu chơi cả trong đau khổ. Inrasara, Lễ Tẩy trần thng Tư, 2002 顠

Ngh? thu?t m

ĐI MUA CHỒNGTrn phố nọ vừa mở một tiệm "Bn Chồng", nơi chị em phụ nữ cꡳ thể chọn mua cho mnh một người đn 젴ng.Ngay lối ra vo cửa hng c࠳ treo một bảng nội quy với nội dung sau đy:1. Bạn chỉ c thể vⳠo cửa hng 1 lần duy nhất.2. Cửa hng c࠳ 6 tầng, cng ln cao thબ hng cng chất lượng.3. Bạn c࠳ thể chọn bất cứ người đn ng nഠo trn tầng bất kỳ hoặc leo ln tầng cao hơn.4. Chỉ được phꪩp chọn từ tầng dưới ln, khng cho ph괩p leo trở xuống để chọn lại.Một chị nọ sau khi dừng chn trước tấm bảng ngay lối vo cửa h⠠ng liền quyết định vo trong để thử vận may.Vo tầng 1 chị đọc được tấm bảng ghi hࠠng chữ:"Những người đn ng cള cng ăn việc lm", chị nọ liền đi thẳng l䠪n tầng 2.Tấm bảng trn lối vo tầng 2 ghi: "Những người đꠠn ng c c䳴ng ăn việc lm v yࠪu trẻ con".Chị b(n đi tiếp ln tầng 3.Tấm bảng trn lối vꪠo tầng 3 ghi:"C3 cng ăn việc lm, y䠪u trẻ con v đẹp trai".- i ch`, được đấy! – Chị nọ nghĩ bụng, nhưng chn vẫn bước ln tầng 4.Tr⪪n lối vo tầng 4, tấm bảng đề: "C c೴ng ăn việc lm, yu trẻ, đẹp trai v઴ cng v biết gi頺p đỡ việc nh".Tuyệt vời! chị thốt ln - Thật lઠ kh m kh㠴ng "đổ" - Nhưng, miệng ni vậy, chn chị vẫn bước l㢪n tầng 5.Trn lối vo tầng 5 lꠠ tấm bảng: "C cng ăn việc l㴠m, yu trẻ, rất đẹp trai, biết gip đỡ việc nh꺠 v hết sức lng mạn".Chị nọ đࣣ muốn dừng chn trn tầng 5 để chọn cho m⪬nh một người chồng lắm rồi,nhưng cuối c9ng, chị vẫn vượt qua được chnh mnh để bước ch�n ln tầng cuối cng - tầng 6.Tr깪n lối vo tầng 6, chị nhn thấy tấm bảng: "Bạn lଠ người khch số 100.000.000 của tầng ny. Tầng nᠠy khng c đ䳠n ng, n chỉ nhằm mục đ䳭ch chứng minh cho bạn rằng khng ti n䠠o lm vừa lng phụ nữ.Cಡm ơn bạn đ tới thăm cửa hng ch㠺ng ti!".

NHẬN DIỆN KIẾN THỨC PHỒN THỰCỞ VIỆT NAM V VNG ĐٔNG NAM Ho`ng Xun Phương Khi nghệ thuật phồn thực được thể hiện bởi cc bầu v⡺ căng sữa th kiến trc phồn thực bắt đầu từ c캡c g nổi l trung t⠢m của thủ tục thờ Mẹ đất, pht triển thnh cᠡc g thp, đền th⡡p, cha thp. Kiến tr顺c phồn thực v kiến trc nhຠ thuyền với cc kiểu nh sᠠn hay tu thuyền chạm khắc hnh rồng lଠ hai dng nghệ thuật kiến trc truyền thống của Việt Nam v⺠ Đng Nam cho đến ng䁠y nay. Căn bản của tn ngưỡng phồn thực l tục thờ đất L�m ra nhiều la gạo lương thực để duy tr cuộc sống vꬠ sinh sản đng con nhiều chu để duy tr䡬 ni giống l hai căn bản của t⠭n ngưỡng phồn thực của cư dn nng nghiệp cổ. Nhận thức phồn thực bắt nguồn từ nhⴳm người Indo-Mongoloid trn xuống từ rặng Himalaya rồi theo sng Brahmaputra về phഭa ty đến vng thung lũng Ấn – Hằng, v⹠ theo sng M-K䪴ng xuống vng Đng Nam 鴁 tạo nn dng t겭n ngưỡng phồn thực miền Nam. Tn ngưỡng phồn thực cổ xưa được nhận ra nhờ tục thờ thần đất tức Mẹ Đất, gọi l B�, Ba Th hay B Thꣵu nghĩa l B mẹ Thung Lũng. Mẹ Đất được tin lࠠ vị thần sinh ra con người, loi vật, cy cỏ vࢠ cả sng nước để tưới cho cy, n䢺i đồi lm hang con người tr ẩn. Cư dຢn tn thờ Mẹ Đất bằng việc đắp ln c䪡c đền thờ lộ thin tượng hnh thung lũng nơi họ đang sống gọi lꬠ Thnh Mọi. Về sau người ta thu nhỏ nguyn dạng Thઠnh Mọi thnh vật thờ gọi l Yoni để đặt trong cࠡc đền thp. Cc Thᡠnh Mọi được pht hiện lần đầu ở Phước Long trong cc năm 1950, khi phu đồn điền dọn đất để trồng cao su. L᡺c bấy giờ cc nh nghiᠪn cứu gọi kiến trc đất trn (circular earthwork) n겠y l thnh của người Mọi cổ vࠠ cho rằng đ l b㠭 ẩn Đng Nam v䁬 khng hiểu được nghĩa. Th你nh Lộc Ninh trong tỉnh Bnh Phước c diện t쳭ch khoảng 1.000m2, ở giữa l một nền phẳng để chỉ vng đồng bằng thấp c๳ cc suối nước chảy qua, vy quanh bởi hai vᢲng thnh đất đắp cao một vi mࠩt để chỉ ni non. Nằm ở trung tm kiến trꢺc l một g đất đắp cao để chỉ Bಠ, tức vị cha thung lũng. Thnh nꠠy cn giữ nt nguy⩪n thủy cho đến khi được tm thấy. G젲 nổi l trung tm của kiến trࢺc phồn thực G2 nổi ở đồng bằng sng Cửu long l phần c䠲n lại của Thnh Mọi. Chng xuất hiện khມ dy ở những nơi sau ny trở thࠠnh trung tm cư tr phồn thịnh của người ⺓c Eo, hoặc nằm rải rc đều đặn cch nhau trᡪn dưới 40 cy số ở những vng ngập nước thưa d⹢n. C những g chỉ v㲠i chục thước vung với chiều cao đất đắp chỉ hơn 1m. Nhưng nhiều g rất lớn, rộng h䲠ng trăm mt vung v鴠 nhiều khi cao đến 4m. Trong số cc di tch đền thờ Mẹ Đất nổi tiếng c᭳ G Thp ở Đồng Th⡡p, G Hng ở Long An, G⠲ Thnh ở Vĩnh Long, Nền Cha ở Ki๪n Giang v G ಓc Eo, G Cy Thị, G⢲ Cy Trm gần nⴺi Ba Th ở An Giang. Nơi cꠡc Thnh Mọi nằm giữa cao nguyn Cલ Rạt v Ty Nguyࢪn nước ta th g nổi chỉ l쵠 một khoảng đất đắp. Nhưng khi cư dn tiến về khối đ xếp th⡬ mặt g thnh một Yoni dạng tr⠲n, vung hay chữ nhật để thờ, gọi l c䠡c g đ nổi nay để lại nhiều đ⡬a đ nằm giữa đồng bằng. Sang thời kỳ thứ ba, người ta xếp đ thᡠnh huyệt vung giật cấp trn lớn dưới nhỏ ở trung t䪢m Yoni để chn đất. Đất trong huyệt v cả đ䠡 bn ngoi được chở đến từ v꠹ng đất thnh, tức cc n᡺i B như Ba Th hay Sdachao. Nhiều nhઠ nghin cứu lầm tưởng huyệt đất l cꠡc huyệt mộ, mặc dầu ở đ khng c㴳 xương cốt cũng khng c vết t䳭ch hoả tng. Qu trᡬnh chuyển mnh từ nền văn minh sng nước với truyền thống t촭n ngưỡng Mẹ Đất sang nền văn minh đ thị diễn ra rất nhanh khi người c Eo bản địa tiếp cận thương gia đến từ c䓡c thnh phố cổ đại ở Ba Tư v v࠹ng thung lũng sng Ấn theo con đường bun b䴡n hương liệu. Ở gần ni Ba Th, người ta phꪡt hiện kiến trc g đ겡 sớm nhất gọi l Mộ A1 xếp hnh thଡp cụt, trong đổ đầy loại đ ni khai thạc tại chỗ. Tiết diện trn của g th겡p vung vức 10mx10m. Huyệt đất nằm giữa cũng xếp bằng đ giật l䡠m hai cấp: cấp trn 2mx2m trong đổ ct mịn, cấp dưới 0,5mx0,5m trong chứa đất sꡩt đỏ tươi lấy từ Sdachao tức ni X L꠴n cch đ gần 20 c᳢y số. H,nh thnh dạng kiến trc phồn thực nguyສn thể Kiến tr:c phồn thực dạng thp cụt pht triển rất sớm từ đầu Cᡴng nguyn. Thp bao phủ bꡪn ngoi g đất, tiết diện mặt đಡy v mặt trn hબnh vung hay hnh chữ nhật, tường xếp đ䬡 nằm nghing hoặc xy đứng bằng gạch hay bằng đꢡ đẽo giật cấp hẹp dần từ dưới ln trn. Gꪲ nổi giữa thp l nền đất đắp nhưng cũng cᠳ nơi l một ngọn đồi được cư dn chọn lࢠm nơi thờ B tức mẹ Đất. Cc nhࡠ nghin cứu gọi kiểu kiến trc n꺠y ni đền (temple montagne) xếp vo nh꠳m kiến trc phồn thực nguyn thể (classique) so với nhꪳm phức thể (baroque) như ở Angkor hay phối thể với kiến trc nh thuyền như ở thꠡnh địa Mỹ Sơn nằm gần Đ Nẵng. Nổi tiếng nhất trong cࠡc kiến trc phồn thực nguyn thể sơ khai lꪠ đền Cy Thị v đền Nam Linh Sơn trong quần thể di t⠭ch c Eo ở An Giang, nằm cӡch Mộ A1 trn G C겢y Trum chỉ vi cy số. Tường bao của hai đền nࢠy đều xy bằng gạch giật cấp trn mặt m⪳ng đ. Cc kiến tr᡺c ny khng mഡi nn Yoni xếp bằng gạch lộ thin trꪪn mặt đất đắp. Đền Cy Thị c đến 2 Yoni tạo thⳠnh ngăn gạch xếp v 2 khe suối m cࠡc nh nghin cứu tưởng lầm lઠ rnh thot nước. Kiến tr㡺c thờ phượng trong thời c Eo – Phӹ Nam (thế kỷ I – VII) đều l cc nền gạch lộ thiࡪn dễ bị huỷ hoại lc đỉnh cao của kỳ hải xm trong khoảng cꢡc năm 650, nay để lại rất nhiều g gạch đ lẫn lộn nằm rải r⡡c giữa cc đồng thấp hay trn c᪡c giồng cao. Kiến tr:c phồn thực nguyn thể đạt đến đỉnh cao trong cc thế kỷ IX vꡠ X nhờ vo kỹ thuật lắp dựng đ đẽo khai thࡡc từ cc ni thiếng như Kulen ở Siem Reap hay Merpi ở Yogiakata. Nhẳm đền thờ bằng đ khng để Yoni lộ thiᴪn m xy mࢡi cng phu thể hiện ci niết b䵠n hay cc thc cao để chỉ n᡺i thnh. Mỗi mặt đ đều được khắc trạm hᡬnh ảnh sinh động theo cc sự tch t᭴n gio. Nổi tiếng nhất trong nhm l᳠ đền Borobudur (760 – 825) ở cố đ Yogiakata của Indonesia, đền Ba Kng (881) v䴠 đền Ba Ken (893) trong quần thể Ăngko ở Campuchia trong tn ngưỡng phồn thực, chất liệu đ chỉ được d�ng để xy đền, khng dⴹng xy nh, v⠠ nhiều phế tch đền thờ nay vẫn giữ được m “B�” trong tn gọi phổ thng. 괠 Pht triển kiểu kiến trc phức thể vẠ phối thể Kể từ thế kỷ X, c!c kiến trc phồn thực phức thể xuất hiện ngy cꠠng nhiều, tạo thnh phần lớn quần thể Ăngkor v nhiều khu đền v࠹ng Đng Nam . Mỗi phức thể kiến tr䁺c gồm một ngi đền chnh l䭠 Yoni trung tm nổi cao ln giữa một hay nhiều Yoni kh⪡c thấp hơn vy quanh. Hnh mẫu bằng đ⬡ xanh gọi l Yoni đ thị của kiểu phức thể nഠy. Được chế tc từ thế kỷ V, gần đy được t᢬m thấy trong Di chỉ Đ Nổi gần thnh phố Long Xuyᠪn. Trn thực địa người ta phn định cꢡc lớp Yoni nhờ vo hệ thống ho nước bao quanh khu đền. Đến đࠢy niệm phồn thực chuyển từ thờ Mẹ tức B ch�a đất hay vị cha xứ sở sang thờ Vua l ch꠺a một nước c lnh thổ giữa c㣡c biển thể hiện bởi cc ho nước. Quần thể Ăngkor ở Siem Reap khᠴng chỉ l một m nhiều thࠠnh phố theo mẫu hnh Yoni đ thị năằ s촡t bn nhau hoặc chồng phủ ln nhau. Cꪳ khoảng 40 khu đền đ được biết tới, một số đ chỉnh trang cho kh㣡ch đến thăm, số khc đang được trng tu, nhưng cũng cṳ những đền ẩn khuất đu đ dưới cⳡc rừng cy. Lc đầy Indravarman I (877 – 889) x⺢y dựng kinh đ Ba Kng rồi Yasovarman I (889 – 910) thiết lập kinh đ䴴 Ba Kheng theo kiểu kiến trc phồn thực nguyn thể. SAu nꪠy Suryavarman II (1113-1150) xy Angkor Wat rồi Jayavarman VII (1181 – 1219) thiết lập đại hong th⠠nh Angkor Wat được xy bởi cc khối đ⡡ đẽo nặng từ 3,5 đến 5 tấn lấy từ Kulen cch đ 70 c᳢y số. Sch sử ghi rằng 1.800 con voi phải vận chuyển suốt 37 năm v hơn 1.000 thợ điều khắc được tập trung suốt 21 năm để điᠪu khắc v hon thiện mặt đࠡ ngi đền. Phối thể giữa kiến tr䠺c phồn thực v kiến trc nhຠ thuyền được nhận ra tại hầu hết cc nước Đng Nam ᴁ, đặc biệt cc đền thp miền Trung nước ta vᡠ khu thnh địa Mỹ Sơn nằm giữa thung lũng đầu nguồn con sng Thu Bồn. Khu đền lᴠ một quần thể được lần lượt xy dựng từ thế kỷ IV đến XI, gồm cc kiến tr⡺c gạch xy giật cấp trn một m⪳ng đ bao phủ g đất đắp. CᲡc kiến trc trung tm thể hiện quan niệm ba thế giới: Mꢡi hnh cnh buồm l졠 thế giới của tổ tin thần linh, bn dưới lꪠ nh dạng sống,tầng dưới gồm nhiều cấu trc dạng cột để chỉ địa đຠng nay đ chm ngập giữa l㬲ng biển cả. Chnh trong phối thể ny, ch�ng ta c thm bằng chứng về truyền t㪭ch con Rồng chu Tin, giữa Mẹ Đất tức b᪠ u Cơ v Cha Biển tức Lạc Long Qun vốn được ghi lại tron sch Lĩnh Nam Tr⡭ch Qui. Nguồn: Xưa & Nay, số 363/2010

C?ng ??ng h