Blogs

H

Con ng??i sinh ra là m?c nhiên có quy?n làm ng??i mà th? gi?i th??ng g?i là nhân quy?n, lu?t pháp và hi?n pháp c?a b?t c? qu?c gia nào c?ng ph?i công nh?n quy?n thiêng liêng ?ó ?? con ng??i có ?? ?i?u ki?n phát huy t? th? và n?ng l?c ?? m?u c?u h?nh phúc! Không nên nh?m l?n nhân quy?n v?i c?u quy?n ho?c v??ng quy?n, b?i con ng??i sinh ra v?n bình ??ng ?? v??n ??n t? do và bác ái hay nôm na h?n là h??ng ??n dân ch? công b?ng và v?n minh. Ngày x?a v??ng quy?n là trên h?t và ngày nay ??ng quy?n c?ng là trên h?t, n?u ? M? có hai ??ng Dân ch? và C?ng hòa ?? dân l?a ch?n thì n??c ta v?n minh h?n nên ch? có m?t ??ng ??c quy?n duy nh?t ?? ti?t ki?m t? duy l?n chi phí cho ý ??ng lòng dân. Cho d?u ???c th?a nh?n hay vô th?a nh?n thì cu?c ??i c? th? mà trôi và cu?c ng??i c? th? mà s?ng, chính quy?n phong ki?n b? gi?i th? thì ph?i qua nhi?u th?i k? quá ?? chính quy?n phong ba bão táp c?ng là bình th??ng. L?ch s? m?nh ??t này luôn là ngo?i xâm và ch?ng ngo?i xâm ho?c hô hào gi?i phóng, không còn ??ch thì ta chia phe ?ánh nhau ?? c??p chính quy?n b?i ai c?ng ???c trang b? tinh th?n v? qu?c v? ??i và tính nhân v?n cao c?! Ch?ng có ai th?ng c? mà ch? có nhân dân thua v?i h? qu? nghèo ?ói và ch?t chóc, tham nh?ng tràn lan và tr?m c??p hoành hành ch?a nói ??n ??o ??c ngày càng suy ??i nghiêm tr?ng. Có gì còn h?n ch? ch?a kh?c ph?c ho?c không th? s?a sai thì c? ?? lên ??u các th? l?c thù ??ch, ng??i dân ch? còn bi?t ôm ??u ch?ng khu than tr?i trách ??t là t?i sao ??t n??c này l?i có quá nhi?u các th? l?c thù ??ch ??n th??! Th? l?c thù ??ch ?ó là ai và ?ang ? ?âu thì d??ng nh? ai c?ng bi?t nh?ng ch?ng ai dám nói, t?t c? chúng ta ai c?ng là n?n nhân c?a bu?i giao th?i nên cam ch?u quá hóa ??n hèn t? lúc nào! Nhân quy?n ph?i t? xu?t phát t? hành vi suy ngh? c?a m?i con ng??i ch? không ph?i do s? ban ân b? thí t? ?âu ?ó, quy?n làm ng??i mà không có thì bi?t làm gì ng??i ?i?! Phong trào gi?i phóng nô l? kh?i ??u t? M? th?i t?ng th?ng Abraham Lincoln và sau ?ó lan t?a ra kh?p th? gi?i, ti?p n?i phong trào ch?ng phân bi?t ch?ng t?c ???c Mandela sau này là t?ng th?ng Nam Phi ??u tranh thành công sau m?t th?i gian n? l?c b?n b?. Nhân quy?n ngày càng ???c nâng t?m lên ?úng ý ngh?a c?a nó t? Âu M? sang Phi, duy ch? châu Á v?n còn l?t ??t theo sau nh? m?t truy?n th?ng v?n hóa không d? gì c?i b?. Trong nhân quy?n luôn có ??c quy?n dành riêng cho m?t s? ??i t??ng tùy thu?c vào ch? ?? c?a m?i n??c, ??c quy?n luôn d?n ??n ??c l?i và th??ng ???c ??c cách ?ôi khi d?n ??n ??c khu. ??i v?i n??c ta thì chuy?n ?ó quá bình th??ng theo m?t l? trình mang tính logic cao, t? chi?n khu ??n an toàn khu r?i ??n ??c khu là m?t s? nh?y v?t mang tính phát tri?n b?n v?ng và t?t th?ng! Dân giàu thì ??ng m?nh mà ??ng m?nh thì ??t n??c m?i phú c??ng không ph?i làm thân trâu ng?a cho ng??i khác, các th? l?c thù ??ch không mu?n cho ??ng m?nh nên vô tình làm dân nghèo và ??t n??c này ch? là sân kh?u cho các n??c l?n thao túng ?? di?u võ d??ng oai. V?i dân t?c Ch?m thì càng th?m th??ng h?n b?i c? trâu bò húc nhau thì ru?i mu?i ch?t, v?i ai ?ã t?ng ??c Gl?ng Anak – Paoh Catwai thì càng th?u hi?u ?i?u ?ó ?? t? c?nh t?nh mình. Ch? v?i bi?n c? Gi?i phóng mi?n Nam th?ng nh?t ??t n??c vào n?m 1975 thôi thì Ch?m ?ã có bi?t bao nhiêu ng??i b? tù t?i cùng b? th? tiêu thanh toán, c? m?t l?a th? h? h?c sinh-sinh viên ph?i b? d? s? h?c ?? tr? v? ki?p s?ng b?n nông c? h?u. L?ch s? th?i nào c?ng th? thôi vì ch? khác nhau v? k?ch b?n và th?i ?i?m, Ch?m không th? t? ??ng trên ?ôi chân c?a mình ?? tr? v?ng n?u không mu?n làm tay sai cho m?t th? l?c khác ?? có th? duy trì s? s?ng c?a mình mang tính tình th?. Theo Tây S?n hay Nguy?n Ánh c?ng ch?t, theo Lê V?n Khôi hay Minh M?ng c?ng ch?t ch? khác nhau là ch?t tr??c hay ch?t sau và s?m mu?n gì c?ng ch?t! Ch? có ?ám tay sai nô l? m?i là thà s?ng nh?c còn h?n ch?t vinh là v?n thoi thóp qua ngày, th?i nay c?ng ch?ng khác gì cho dù có ng??i v?n hi?u r?ng tuy thân xác to béo nh?ng linh h?n ?ã ch?t héo t? lâu…   Ch?m là m?t dân t?c thi?u s? trong c?ng ??ng dân t?c anh em nh?ng h?u nh? không ai bi?t Ch?m là gì, h?a ch?ng ???c thông qua m?t vài quan ch?c và tri th?c tiêu bi?u ?? ti?p c?n và ti?p nh?n m?t cách phi?n di?n m? h? và ?ôi khi l?ch l?c! Ngay c? vùng ??t Ninh Thu?n là n?i ng??i Ch?m c? trú lâu ??i nh?t và có dân s? ?ông nh?t v?n ít ng??i bi?t nó ? ?âu, v? l?ch s? thì l?i càng mù m? h?n nên s? giao l?u và c?m thông còn nhi?u h?n ch?. C?ng nên thông c?m v?i dân mình là không thích h?c s? nên hi?u v? Ch?m không nhi?u, và nhìn chung thì Ch?m c?ng không mu?n nói nhi?u v? dân t?c mình mà ch? mu?n phô tr??ng cá nhân h?n là lòng t? hào dân t?c. Phác h?a qua loa v? l?ch s? ?? d? nh?n di?n t? th?i k? trung ??i ??n c?n ??i: V??ng qu?c Champa có biên gi?i t? Qu?ng Bình c?c b?c ??n Biên Hòa c?c nam, thành l?p n??c n?m 192 v?i vua ??u tiên là Khu Liên, m?t ??c l?p vào n?m 1651 d??i th?i vua Po Rome, m?t ch? quy?n vào n?m 1832 khi vua C?ng Can ?ào thoát sang Kampuchea, m?t ru?ng ??t vào n?m 1975 do ng??i Ch?m t? nguy?n hi?n cho nhà n??c ?? xây d?ng xã h?i ch? ngh?a. Còn Ch?m m?t hay còn hay vì sao l?i m?t thì ch?a ai bi?t rõ nên còn ph?i nghiên c?u thêm, có l? Ch?m ph?i c?n thêm 100 ti?n s? và 10 ??i bi?u qu?c h?i n?a m?i có th? gi?i quy?t r?t ráo v?n ?? hóc búa này. ? ?ây ch? l?m bàn ??n quy?n ??c khu c?a ng??i Ch?m trong tình hình m?i khi nhà n??c m? c?a chào ?ón các nhà ??u t? m? r?ng làng toàn c?u, ch?ng l? ng??i ngoài vào ???c mà ng??i trong nh? Ch?m l?i ch?ng ???c quan tâm chi?u c?? Quy?n ??c khu ? ?ây ???c hi?u là quy?n b?n ??a theo cách hi?u chung c?a các n??c v?n minh trong ?ó có Vi?t Nam luôn ?i ??u trong các phong trào gi?i phóng loài ng??i, luôn có sáng ki?n thiên tài ?? m? ???ng và làm g??ng cho các n??c khác.   Ng??i b?n ??a ???c hi?u nôm na là ng??i ?àng Th?, có ngh?a h? là dân th? ??a ? ?ây ??nh c? ??u tiên tr??c khi ng??i khác ??n t?m dung. Ng??i Ch?m hôm nay là dân t?c thi?u s? nh?ng tr??c kia h? là dân t?c ?a s? ch? ??o trong v??ng qu?c Champa g?m nhi?u dân t?c thi?u s? khác nh? Ê ?ê, Jarai, Banar… và là dân t?c thi?u s? mi?n xuôi ch? không là mi?n núi! Chúng ta có công bi?n h? t? m?t dân t?c ?a s? thành thi?u s? thì chúng ta c?ng nên dành cho h? m?t chút quy?n s?ng ?? duy trì nòi gi?ng làm ng??i. Theo th?ng kê chính th?c ??ng trong T?ng niên báo ?ông D??ng vào n?m 1907 thì Chàm Ninh Thu?n 6000 ng??i, Bình Thu?n 9000 ng??i trong khi ng??i Th??ng tr?i h?n v?i dân s? 7500 và 22000 ng??i. ?i?u ?ó ch?ng t? r?ng nh?ng ng??i Chàm h?i c? xu?ng ??ng b?ng thì m?i hoàn nguyên là Chàm, ai không mu?n xu?ng núi thì lâu d?n c?ng thành ng??i Th??ng. Nói m?t cách khác thì Chàm ch?a b? ??ng hóa m?i ???c g?i là Ch?m, còn h? Ch? h? Trà ? Bình ??nh, Qu?ng Ngãi, Qu?ng Nam, Hu? hay l?u l?c ?âu ?ó tuy v?n bi?t mình g?c Chàm nh?ng v?n không ?? t? cách ??i bi?u làm Chàm theo pháp lý! ?i?u ?ó ch?ng t? làm Chàm không ph?i d? và th? hi?n ???c mình là m?t ng??i Chàm chân chính còn khó h?n nhi?u l?n, b?i Chàm c?n bi?t mình c?n gì và làm cho ng??i khác cùng hi?u và c?m thông ?? cùng dìu d?t n??ng t?a nhau ?? s?ng t?t ??i ??p ??o. Tôi không bi?t mình có ph?i là Chàm hay không nh?ng tôi sinh ra trong m?t làng Ch?m, cha m? tôi là Ch?m cho nên tôi bi?t nói ti?ng Ch?m có h?c b? túc v?n hóa Ch?m và tôi t? hào v? ?i?u ?ó v?i nh?ng ng??i kém may m?n h?n!   Ngày nay dân s? Chàm có t?ng so v?i cách ?ây 110 n?m, vào kho?ng 100.000 ng??i tính riêng hai t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n. Ch? ?áng ti?c k? ho?ch h?n ch? sinh ?? ?ã làm ?nh h??ng ??n s? m?t cân ??i gia t?ng dân s?, cán b? nhà n??c ch? ???c sinh hai con trong khi nông dân c? tho?i mái ?? sòn sòn. H? qu? là Chàm có ?i?u ki?n nuôi con thì không có ai ?? nuôi còn Chàm nghèo ?ói thì sinh con ra ?? cho ?i ? ??, không ???c ?n h?c t? t? nên d? tiêm nhi?m các thói x?u cùng nhi?u t? n?n xã h?i. Nghiêm tr?ng h?n là môi tr??ng s?ng c?a h? ngày càng thu h?p d?n nên h? không th? bám ??t bám làng ?? t? cung t? c?p nh? x?a, s?ng hòa ??ng v?i thiên nhiên và con ng??i ?? duy trì b?n n?ng g?c và v?n hóa g?c. Ru?ng ??t cha ông h? b? quy ho?ch và chia c?t manh mún nên các làng Ch?m tr? nên l?t thõm vào các ?ô th? m?i, không th? liên canh liên c? theo ?à phát tri?n t? nhiên. Ch?m ?ành ph?i b? làng ?i làm ?n xa, ng??i lên núi ?i buôn mi?n Th??ng k? gánh thu?c nam ?i rao bán t?n cùng tr?i cu?i ??t ?? ?? nh?t qua ngày! Môi tr??ng sinh thái ngày càng tan hoang khi?n cho môi tr??ng v?n hóa ngày càng teo tóp, nh?ng l? h?i truy?n th?ng ngày càng th?a th?t d?n khi nh?ng ngh? nhân không còn ai k? th?a và tinh hoa v?n hóa ngày càng bi?n d? m?t cách vô tâm và vô c?m. Tâm h?n tính cách Ch?m c?ng t? ?ó mà thoái hóa bi?n ch?t, h? luôn trong tâm th? m?c c?m b? b? r?i nên luôn mu?n th? hi?n mình ?? không b? ng??i ??i lãng quên khi không còn ?? t? tin vào chính mình và ??ng lo?i. H? ph?i t?p a dua xu n?nh ?? ki?m chút ít quy?n ch?c ??a v?, h? bán h?t nh?ng gì có th? bán ngay c? nhân ph?m chính mình và v?n hóa dân t?c trong t? th? nhân danh và m?o danh là trí th?c Ch?m. Cho nên h? c?n có quy?n b?n ??a ?? l?p l?i tr?t t? và duy trì s? s?ng m?t cách công b?ng dân ch? và v?n minh, d? nhiên h? ph?i bi?t thích nghi ?? s?ng chung v?i rác v?i l? v?i h?n v?i ??ng cùng nh?ng th? linh tinh khác ?? s?ng sót và t?n t?i n?u không mu?n hóa ??ng vào m?u s? chung mà t? s? luôn b? tri?t tiêu!   Quy?n b?n ??a th?c ra không ph?i ??n t? m?t s? yêu c?u hay ban phát mà xu?t phát t? l??ng tâm và l??ng tri loài ng??i, quy?n ?ó ch? có th? hi?n h?u ? các n??c phát tri?n có ??i s?ng tinh th?n phong phú và có tính dân ch? không t?p trung mà lan t?a ra kh?p nhân lo?i. Ví d? chính ph? Úc xin l?i th? dân Úc tr??c khi n?n n? h? nh?n quy?n b?n ??a, chính ph? M? quy ho?ch cho th? dân da ?? m?t ??c khu riêng ?? h? toàn quy?n ??nh ?o?t m?i sinh ho?t ?? b?o t?n v?n hóa và b?o ??m v? kinh t? xã h?i. G?n ta h?n là chính ph? Trung Qu?c cho quy?n t? tr? cho các dân t?c x?a kia ?ã là m?t ti?u qu?c nh? Vân Nam, Tân C??ng, N?i Mông… nh? m?t s? tôn tr?ng quy?n làm ng??i. Ta thì không th? so v?i Tàu ???c b?i n??c ng??i ?ã ti?n lên ch? ngh?a xã h?i ??c s?c còn ta thì v?n ?ang ??c s?t, ch?a có khái ni?m v? quy?n b?n ??a là gì thì làm sao bi?t cho và nh?n trong quy lu?t vay tr?. Nói ch? ?? cho vui khi chúng ta ?ang m? r?ng ??c khu v?i s? m?nh tiên tri ??c bi?t, Ch?m c?ng ch?ng c?n quy?n b?n ??a làm gì cho m?t khi m?i th? quy?n ??u quy vào quy?n l?i trong khi quy?n làm ng??i v?n ?ang là m?t th? hàng xa x? ngoài t?m. C? h?i quan ch?c Ch?m xem có c?n quy?n b?n ??a không thì ch?c ch?n h? s? giãy nãy ph?n ??i m?t cách k?ch li?t, quy?n b?n ??a là cái quái gì trong khi h? ?ã có trong tay m?i th?. Ch? có th? dân ngu ng?c không ???c h?c hành ??n n?i ??n ch?n m?i c?n có lo?i quy?n m?t r?p này, còn ta ?eo tr??c ng?c m?t n?i c?m to thì c?n gì cái quy?n quái qu? ?ó! Nói chung Ch?m nói không v?i quy?n b?n ??a, b?i nhi?u khi có ?ó c?ng nh? không… ?êm qua tôi n?m m? th?y Ch?m có quy?n b?n ??a nh?ng r?t ti?c không nh? n?i ai ?ã trao quy?n ?y cho Ch?m, mang máng nh? m?t ng??i ngoài hành tinh nào ?ó ch? không ph?i ng??i trên trái ??t này! C?ng có ??c di?n v?n xin l?i ng??i dân Ch?m, có c? Michel Jackson cùng nhi?u ca s? tên tu?i hát bài We are the world trong màn múa ph? h?a c?a v? ?oàn Apsara huy?n ?o mê ly ch? có trong gi?c m? ??y ác m?ng. Sau ?ó ???c k?t thúc b?ng màn h?n lo?n ?u ?? khi ng??i dân Ch?m tranh giành quy?n b?n ??a v? cho riêng mình, b?i không ai ý th?c ???c r?ng quy?n b?n ??a là c?a chung ch? không dành cho riêng ai cho dù ?ó là quan ch?c hay cùng ?inh. Ch?ng khác gì c?nh c??p ?n ??n Tr?n, l? chúng ?è ??u c??i c? nhau cùng c?u xé l?n nhau t?i t? ??n n?i anh không nhìn ra em chú không nh?n ra cháu. Tôi không dám ??n g?n b? s? v? lây, mu?n quay camera ?? post lên face book cho thiên h? lác m?t ch?i nh?ng kh? n?i ?i?n tho?i cùi b?p c?a tôi không có ch?c n?ng này. Rõ kh?, quy?n b?n ??a ch? mang ??n tai h?a cho Ch?m ch? không mang l?i ?i?m lành nh? nhi?u ng??i t??ng! C?ng may lúc ?ó ?i?n tho?i tôi kêu tít tít khi?n tôi s?c t?nh d?y, lò mò xem th?ng nào gi? này còn r? rê mình ?i nh?u thì quá phi?n ph?c b?i h?i chi?u tôi ?ã qu?c c?n câu s?p ??t bóng r?i. Hóa ra th?ng nào ?ó tên Ninh Thu?n thông báo r?ng: C? quan ch?c n?ng ?? ngh? ng??i dân không tham gia t? t?p ?ông ng??i gây m?t tr?t t? an toàn xã h?i, không nghe kích ??ng c?a k? x?u th?c hi?n các hành vi vi ph?m pháp lu?t… Tránh v? d?a l?i g?p v? d?a, lúc này tôi m?i ng? Lu?t an ninh m?ng là th? nào b?i nó kh?ng b? mình trong t?n gi?c m? ch? không ch? ??i th??ng! Ch?m t? t?p h?n chi?n ?? tranh giành quy?n b?n ??a là vi ph?m pháp lu?t r?i còn gì, ?úng là ch?t m? th?ng Chàm b?i ?àng nào c?ng ch?t. Tôi l?ng l?ng ra ngoài ?ái ?? x? stress, c? ro ro mà ?au bu?t trong tim! Pandurang, 2018   Ngu?n: Facebook.com    

Salam mikwa. #CdictTeam xin g?i l?i c?m ?n sâu s?c ??n quý bà con cô bác anh ch? em ?ã ??ng lòng và ?ng h? cho project “T? ?i?n Ch?m Online Vi?t-Ch?m-Anh”. Ng??i Ch?m chúng ta có nhi?u th? ?? t? hào v?i th? gi?i bên ngoài, m?t trong nh?ng ?i?u t? hào trong l?ch s? hi?n ??i chính là tinh th?n "N?i l?c c?ng ??ng". M?i l?n kêu g?i s? giúp ?? cho b?nh nhân hi?m nghèo hay cho các ho?t ??ng v?n hóa mang ý ngh?a cho dân t?c thì anh em ??ng t?c th??ng h??ng ?ng và ?óng góp v?i tinh th?n t? nguy?n nhi?t thành. Sau khi b? T? ?i?n Online “Ch?m-Vi?t-Pháp-Anh” (*) ra m?t sau h?n 3 n?m mi?t mài làm vi?c ?ã nh?n ???c nhi?u ph?n h?i tích c?c t? c?ng ??ng, CdictTeam nh?n th?y r?ng r?t c?n thi?t ph?i có thêm m?t b? Online th? hai là “Vi?t-Ch?m-Anh” (xem video demo ? d??i bài vi?t). D? án xây d?ng T? ?i?n Online “Vi?t-Ch?m-Anh” là m?t d? án c?a c?ng ??ng mang tính l?ch s? vì ch?t l??ng và tính c?p nh?t c?a nó. M?t d? án r?t c?n thi?t và ý ngh?a cho b?n thân ng??i Ch?m ?? tra c?u và h?c l?i ngôn ng? c?a chính dân t?c mình. Bên c?nh ?ó, gi?i nghiên c?u c?ng thu?n ti?n r?t nhi?u khi tìm hi?u v? ngôn ng? Ch?m chúng ta. Nên vi?c có thêm m?c “Vi?t-Ch?m-Anh” trong Cham Dictionary Online s? r?t h?u ích cho vi?c góp ph?n b?o t?n ngôn ng? Ch?m chúng ta ngày càng mai m?t. “Ngôn ng? còn, thì dân t?c còn. Ngôn ng? ch?t, dân t?c h?t t?n t?i”. Chúng ta bây gi? ?ang góp ph?n c?u v?t dân t?c chúng ta kh?i b? ??ng hoá và trên con ???ng b? di?t vong trong nay mai. CdictTeam th?t s? vui m?ng và h?nh phúc. Ch? sau m?t th?i gian r?t ng?n sau khi CdictTeam ??ng status kêu g?i h? tr? $5,000 cho project T? ?i?n Ch?m Online, ??a m?c “Vi?t-Ch?m-Anh” vào trong Cham Dictionary Online t?i ??a ch? http://nguoicham.com/cdict (có s?n app ?? t?i v? s? d?ng cho iOS và Android) ?ã nh?n ???c nhi?u s? ?ng h? ??ng viên c? tinh th?n l?n v?t ch?t t? quý bà con b?ng h?u. Và vi?c gây qu? ??n h?t tháng 6 n?m 2018 ?ã thu ???c: T?ng c?ng: 200MYR + $5,430 + 19,550,000? (#CdictTeam ?ã nh?n 200MYR + $4900 + 19,050,000?) Nh? v?y, qu? c?n cho Project ?ã ?? và d?. Admin NguoiCham.com (NC) s? g?i s? ti?n $5000 cho anh em trong nhóm CdictTeam ? VN cùng ??ng hành v?i NC ?? làm project này. S? ti?n d? NC s? gi? l?i ?? dùng cho vi?c b?o trì website, phí ??a App “Cham Dictionary” lên Apple Store và Google Play, c?p nh?t b? sung t? v?ng, công tác k? thu?t và các phiên b?n m?i trong t??ng lai”. Project s? ???c b?t tay vào làm "full-time" k? t? ngày 1 tháng 7 n?m 2018 và s? hoàn thành theo d? ki?n vào ngày 1 tháng 5 n?m 2020, t?c g?n hai n?m. C? th? nh? sau: - T? tháng 7/2018 ??n tháng 01/2019: chu?n b? và nh?p d? li?u offline. - T? tháng 02/2019 ??n tháng 7/2019: ki?m tra, chu?n l?i chính t?, thêm b?t t? v?ng. - T? tháng 8/2019 - 5/2020: Ki?m tra l?n cu?i, l?ng hình ?nh minh h?a cho t? v?ng và nh?p d? li?u lên website. M?t l?n n?a, CdictTeam xin c?m ?n t?m lòng hào hi?p c?a t?t c? quý bà con xa g?n ?ã và ?ang ??ng hành chung tay ?óng góp vì t??ng lai c?a ngôn ng? dân t?c. Xin chúc t?t c? quý nhân d?i dào s?c kh?e, bình an, h?nh phúc và g?p nhi?u may m?n trong cu?c s?ng. Trân tr?ng, Nguoi Cham Ikan CdictTeam UrangCamTeam DANH SÁCH B?O TR? CHO CDICT ONLINE #2   Abd Majid Yunos 200MYR (?ã nh?n) Website NguoiCham.com $500 (?ã nh?n) Phú V?n D?ng $100 (?ã nh?n) Bá Trung Thi?u $500 (?ã nh?n) Mylan Che $500 (?ã nh?n) Ysa Cosiem $100 (?ã nh?n) Aly Ba $200 (?ã nh?n) Qua Anh D?ng $100 (?ã nh?n) ??t Xuân Hi?p $100 (?ã nh?n) Teresa Mai (Th?y Tiên) $100 (?ã nh?n) vc Zamin V?n $100 (?ã nh?n) vc James Ba (Bá Imam) $50 (?ã nh?n) vc Th?p Danh ??ng $50 (?ã nh?n) Hi?n ??c $100 (?ã nh?n) Julie ??c $100 (?ã nh?n) vc Sami Ba (vc Hòang Ba) $500 (?ã nh?n) vc Kathy Ba $500 (?ã nh?n) vc ob Yassin Ba $100 (?ã nh?n) vc Sarif Chau + Levy Ba $100 (?ã nh?n) vc Ng?c Minh $100 (?ã nh?n) Kinh Khánh $500 (?ã nh?n) Luu Hoangzdu $200 (?ã nh?n) vc Fatimah Amin $100 L?u Quang Sáng $100 (?ã nh?n) Bao Van Can $200 (?ã nh?n) ?àng Reo $50 (?ã nh?n) Zalyn Kieu $50 Min Cham P $30 Indrapura Chau $100 Thuy Nguyen $100 Hangow Thien $100 Saai VD-G: SpecialGift ( ? )   ----------------   Phiral 500,000? (?ã nh?n) BiBi Ph??ng 500,000? (?ã nh?n) Wa Praong 500,000? (?ã nh?n) Duong Long 500,000? (?ã nh?n) Eva Ruoii 500,000? (?ã nh?n) Anh Nguyen Ngoc 50,000? (?ã nh?n) JaThoai 500,000? (?ã nh?n) RJ-AntiVirus-Aaa 500,000? (?ã nh?n) Nang Anh 1,000,000? (?ã nh?n) H? D??ng Tên L?u 500,000? (?ã nh?n) ?àng Ng?c Th?y 500,000? (?ã nh?n) Thong Thai Lam 500,000? (?ã nh?n) GalaiMT 500,000? (?ã nh?n) Châu Út Hi?p 300,000? (?ã nh?n) Patri Nai 200,000? (?ã nh?n) Jabraok Hamutanran 500,000? (?ã nh?n) Putra Jatrai 500,000? (?ã nh?n) Tuan Inu 500,000? (?ã nh?n) Liem Coi 200,000? (?ã nh?n) Ja Dar 100,000? (?ã nh?n) V? "cám" 100,000? (?ã nh?n) Thu?n Hòa Th??ng Trinh 500,000? (?ã nh?n) Nha Trang Chau 300,000? (?ã nh?n) Kim Tagalau 500,000? (?ã nh?n) Camry Mohamad 300,000 (?ã nh?n) Hoa Tuoi Duong 500,000? (?ã nh?n) Nuhuang Thai 1,000,000? (?ã nh?n) Tr??ng Tu?n 2,000,000? (?ã nh?n) Ty Thap 200,000? (?ã nh?n) Jano-R 300,000? (?ã nh?n) Nin Nguyen 1,000,000? (?ã nh?n) Van Lasaha 500,000? (?ã nh?n) Jandat Padra 1,000,000? (?ã nh?n) Nguyen Trinh Thi 2,000,000? (?ã nh?n) Tu? Nguyên 500,000? Ja Aia Campa X? Báo Phú Sang X? B?o Trung T? X? ImRol Ba X? Trang Ph??ng X? ------------------------ T?ng c?ng: $5,430 + 19,550,000? + 200MYR (#CdictTeam ?ã nh?n 200MYR + $4900 + 19,050,000?) CdictTeam xin chân thành c?m ?n. P.S: http://www.nguoicham.com/cdict (Cham dictionary), NC hi?n ?ang khôi ph?c. Trang Cham dictionary s? ho?t ??ng tr? l?i s?m h?n trong th?i gian t?i.  

Salam mikwa, NC xin g?i l?i c?m ?n sâu s?c ??n quý nhân, quý bà con cô bác anh ch? em ?ã ??ng lòng và ?ng h? cho project T? ?i?n Online Viet-Cham-Anh. NC th?t s? r?t xúc ??ng, vui m?ng và h?nh phúc vì ch? sau m?t th?i gian r?t ng?n khi NC thông qua website Nguoicham.com ?? kêu g?i h? tr? $5000 cho project T? ?i?n Online ?? ??a m?c “Vi?t - Cham - Anh" vào trong Cham Dictionary Online t?i ??a ch? http://nguoicham.com/cdict. Cu?i cùng NC ?ã nh?n ???c nhi?u s? ?ng h?, ??ng viên c? tinh th?n l?n v?t ch?t. Và vi?c gây qu? ??n th?i ?i?m này (ngày 8 tháng 6 n?m 2018) ?ã thu ???c t?i con s?: T?ng: $5,430 + 16,950,000? + 200MYR(Ikan ?ã nh?n 8,800,000?) Nh? v?y, qu? c?n cho Project ?ã ?? và d?. Nay NC xin trân tr?ng thông báo r?ng: Vi?c gây qu? cho vi?c ??a m?c “Vi?t - Cham - Anh" vào trong Cham Dictionary Online ??n ?ây là k?t thúc. Ngoài danh sách bà con ?ã ?óng góp, NC s? không nh?n b?t c? s? ti?n nào ?ng h? c?a bà con n?a. NC s? g?i s? ti?n $5000 cho anh em trong nhóm CdictTeam ? VN cùng ??ng hành v?i NC ?? làm project này. S? ti?n d? NC s? gi? l?i cho vi?c “?? dùng b?o trì và c?p nh?t b? sung t? v?ng, các công tác k? thu?t và phiên b?n m?i trong t??ng lai” Ng??i Cham chúng ta có nhi?u th? ?? t? hào v?i th? gi?i bên ngoài, m?t trong nh?ng ?i?u t? hào trong l?ch s? hi?n ??i chính là tinh th?n "N?i l?c c?ng ??ng". M?i l?n kêu g?i s? giúp ?? cho b?nh nhân hi?m nghèo hay cho các ho?t ??ng v?n hóa mang ý ngh?a cho dân t?c thì anh em trong ??ng t?c th??ng h??ng ?ng và ?óng góp v?i tinh th?n t? nguy?n. D? án xây d?ng t? ?i?n Vi?t - Cham - Anh là m?t d? án c?a c?ng ??ng mang tính l?ch s? vì ch?t l??ng và tính c?p nh?t c?a nó. M?t d? án r?t c?n thi?t và ý ngh?a cho b?n thân ng??i Cham ?? tra c?u và h?c l?i ngôn ng? c?a chính dân t?c mình. Bên c?nh ?ó, gi?i nghiên c?u c?ng thu?n ti?n r?t nhi?u khi tìm hi?u v? ngôn ng? Cham chúng ta. Nên vi?c có thêm m?c “Vi?t-Cham-Anh” trong Cham Dictionary online s? r?t h?u ích cho vi?c góp ph?n b?o t?n ngôn ng? Cham chúng ta ngày càng mai m?t nh? bây gi?. “Ngôn ng? còn, thì dân t?c còn. Ngôn ng? ch?t, dân t?c h?t t?n t?i”. Chúng ta bây gi? ?ang góp ph?n c?u v?t dân t?c chúng ta kh?i b? ??ng hoá và trên con ???ng b? di?t vong trong nay mai. Project s? ???c b?t tay vào làm "full-time" k? t? ngày 1 tháng 7 n?m 2018 và s? hoàn thành theo d? ki?n vào ngày 1 tháng 1 n?m 2020, t?c m?t n?m r??i ho?c s?m h?n. M?t l?n n?a, NC xin c?m ?n t?m lòng hào hi?p c?a t?t c? quý nhân, quý bà con xa g?n ?ã và ?ang ??ng hành chung tay ?óng góp vì t??ng lai c?a ngôn ng? dân t?c. Xin chúc t?t c? quý nhân d?i dào s?c kh?e, bình an, h?nh phúc và g?p nhi?u may m?n trong cu?c s?ng. Trân tr?ng, NguoiChamCdictTeamUrangCamTeam   Danh sách ?ng h?: http://www.nguoicham.com/adblog/2328/T? ?i?n Online: http://nguoicham.com/cdict/  

Vào ?ây ?? b?o tr? ch??ng trình ??a m?c " Vi?t - Cham - Anh " vào trong Cham Dictionary    Th?i gian gây qu? (05-26-2018 t?i 06-30-2018). N?u ??n ngày ?áo h?n mà không ?? s? ti?n thì NC s? hoàn ti?n l?i cho bà con.   Gây qu? cho vi?c ??a m?c "Vi?t - Cham - Anh" vào trong Cham Dictionary ONLINE. https://www.gofundme.com/cham-dictionary Salam mikwa,Web: nguoicham.com (NC) mu?n gây qu? kho?ng $5,000 ?? ??a m?c "Vi?t - Ch?m - Anh" vào trong t? ?i?n Cham dictionary (Cdict) ? http://nguoicham.com/cdict/ Nh? chúng ta th?a bi?t trong xã h?i Cham ngày nay, ph?n ti?ng Ch?m ?ã s?p tr? thành t? ng?, vì v?y vi?c b?o t?n ngôn ng? Cham là r?t c?n thi?t và c?p bách. Hi?u ???c tình tr?ng này, NC ?ã t?o T? ?i?n Cham tr?c tuy?n v?i danh m?c "Cham - Vi?t - Anh" t?i http://nguoicham.com/cdict/, và thi?t ngh? ?ó c?ng là m?t trong nh?ng n? l?c góp ph?n vào b?o t?n ngôn ng? Cham chúng ta. Sau khi trang web Cdict này ra ??i thì có r?t nhi?u ng??i yêu thích, ??ng viên và có ph?n h?i t?t cho Cdict, vì nó r?t h?u ích cho nh?ng ng??i mu?n bi?t, h?c h?i và nghiên c?u v? ngôn ng? Ch?m. Tuy nhiên, m?c "Ch?m - Vi?t - Pháp" v?n còn gi?i h?n ??i v?i m?t s? ng??i không bi?t nhi?u v? ti?ng Cham vì h? không bi?t ?ánh t? Latin Cham ?? tìm ki?m trong Cdict, nên m?c này v?n còn tr? ng?i. Theo yêu c?u s? ?ông c?a m?i ng??i là NC nên b? sung và ??a m?c "Vi?t - Ch?m - Anh" vào Cdict là m?t vi?c làm t?i ?u và r?t c?n thi?t cho vi?c tra t? v?ng trên Cdict. Vì ngày nay h?u h?t m?i ng??i s?ng ? Vi?t Nam hay ? các n??c khác, h? bi?t ti?ng Vi?t ho?c ti?ng Anh nhi?u h?n ti?ng Ch?m, vì v?y vi?c tìm ki?m các t? v?ng trong Cdict d? dàng h?n b?ng cách tra t? tr?c ti?p b?ng ti?ng Vi?t hay ti?ng Anh. D? ?áp ?ng yêu c?u ?ó nên hôm nay NC xin m?o mu?i m? m?c "Gây qu? cho Cdict" ?? có kinh phí th?c hi?n cho d? án trên. Qua kinh nghi?m t?n h?n 3 n?m ?? hoàn thành m?c t? ?i?n "Cham - Vi?t - Pháp" v?i g?n 5000 t? v?ng. Nó r?t công phu và t?n r?t nhi?u th?i gian và ti?n b?c ?? hoàn thành nh? bây gi? ta th?y trên http://nguoicham.com/cdict/. Vì v?y, l?n này, NC không ?? ngân sách ?? th?c hi?n d? án trên n?a.?? thêm m?c "Vi?t - Ch?m - Anh" vào Cdict v?i h?n 8000 t? v?ng thì c?n r?t nhi?u công s?c và th?i gi? ?? hoàn thành. Theo kh?o sát và th?m dò c?a chúng tôi, nó ph?i c?n ??n kho?ng $5000 ?? trang tr?i và ti?n b?i d??ng anh em cùng làm d? án này. Và d? ki?n s? ???c hoàn thành trong 2 n?m. (Xem video Demo) N?u ch? có riêng NC trong lúc này thì r?t khó có th? ?? th?c hi?n ???c cho d? án trên, vì v?y NC r?t mong các b?n cùng nhau góp m?t bàn tay ?? ?? có ???c s? ti?n ?y.Cùng nhau ?óng góp t?i ?ây: https://www.gofundme.com/cham-dictionaryDanh sách ?ng h? c?a các b?n s? ???c ghi rõ trong Cham dictionary. L?n n?a, NC c?m ?n các b?n r?t nhi?u v? s? ?ng h?, ??ng hành và ?óng góp c?a các b?n nh?m cùng nhau vun ??p và góp ph?n b?o t?n ngôn ng? Cham chúng ta trong lúc bây gi?. Trân tr?ng,NguoiCham___Liên l?c:N?u các b?n không quen ?óng góp qua website này thì xin inbox NC t?i https://www.facebook.com/nguoichamEmail: nguoicham07@gmail.com Ho?c chuy?n kho?n qua ??a ch?:Ng? Thanh V?n, stk: 0101502535, NH ?ông Á, chi nhánh Th? ??c - HCM Quý nhân ?ã th?c hi?n chuy?n kho?n xin phi?n lòng ch?p phi?u g?i inbox cho Ikan nhé! Trân tr?ng và xin chân thành c?m ?n.___Th?i gian gây qu? b?t ??u t? 26/05/2018 ??n 30/06/2018. N?u ??n ngày ?áo h?n mà không ?? s? ti?n trên thì NC s? hoàn ti?n l?i cho anh ch? em và bà con ?ã ?óng góp. C?m ?n r?t nhi?u. ----------------------------------------------Fundraising for Cham Dictionary "Vietnamese – Cham – English"via: https://www.gofundme.com/cham-dictionary Hello our beloved brothers and sisters, Web: nguoicham.com (NC) wants to raise $ 5,000 for adding a "Vi?t - Ch?m - Anh" (Vietnamese – Cham – English) item into the Cham dictionary (Cdict) at http://nguoicham.com/cdict/ As we know in Cham society today, the Cham language is threatened by extinction and Cham-language preservation is very necessary and urgent. Facing this situation, NC has created the Cham Dictionary online with the item "Cham - Vietnamese - English" at http://nguoicham.com/cdict/, which is one of the efforts that helps contribute to the preservation of the Cham language. After the launch of Cdict, there are a lot of people who love it and have given positive feedback to Cdict, because it is very useful for those who want to know, learn, and research the Cham language.However, the item of "Cham - Vietnamese - French" is still limited for who those who do not know much about Cham language because they do not know how to type Cham words or search for the words that they want to find. According to a large number of people, NC should add "Viet - Cham - English" to Cdict as an optimal and essential feature for searching vocabulary on, and effectively using, Cdict. Nowadays most Cham people live in Vietnam or in other countries, and know Vietnamese or English more than Cham—so searching for words in Cdict would be made easier by looking up words in Vietnamese or English.In order to meet these expectations and the needs of the community: today we would like to open the "Cdict Fundraising" to have funding and support for this project. Over 3 years of labor was required to complete the Cdict with item "Cham -Vietnam - French," containing nearly 5000 vocabulary items. We are aware of the difficulty of this task because it is very detailed, elaborate, and takes a lot of time and money to complete as it is now. At this time, however, NC does not have a sufficient budget to carry out the project to completion. Adding the "Vi?t- Cham - English" item into Cdict with 8000 vocabulary items is labor intensive and requires hours of work to be completed. According to our survey, it will require $5000 to hire experts and compensate the labor needed for this project. In order to conduct this project, NC is looking forward to seeing your generous contribution. Support here: https://www.gofundme.com/cham-dictionaryYour support will be listed in the Cham dictionary. Again, thank you very much for your support and your contribution. We look forward to working together in preserving our Cham language.   Best Regards,NguoiCham___Contact information:If you are unable to contribue in this site, then inbox NC via https://www.facebook.com/nguoichamor email: nguoicham07@gmail.com___Funding time starts from May 26, 2018 to June 30, 2018. If there is not enough money on the maturity date, NC will refund money for the supporters and relatives have contributed. Thanks so much.       Liên l?c: M?i ?óng góp xin liên l?c qua: inbox t?i https://www.facebook.com/nguoicham   t?i gây qu? website https://www.gofundme.com/cham-dictionary Email: nguoicham07@gmail.com     Danh Sách Quí B?o Tr? Viên Cho Cham Dictionary (CDict) Stt        H? và Tên             S? ti?n               Ghi chú       1 Abd Majid Yunos 200 MYR ?ã nh?n 2 Web Nguoicham.com $500 ?ã nh?n  3 Phú V?n D?ng $100   4 v/c Bá Trung Thi?u $500 ?ã nh?n  5 L?u Quang Sáng $100   6 Ysa Cosiem $100   7 v/c Ch? M? Lan  $500   8 v/c Bá V?n D? $100   9 v/c Bá Mohamad Aly $200   10 Hangow Thien $100   11 Luu Hoangzdu $200   12 v/c Ng?c Minh L?u $100 ?ã nh?n  13 v/c Báo V?n Cân $200   14 v/c Kathy Ba (??o V?n Hi?n) $500   15 Miêu Tu?n Ph??ng (Min Cham) $30   16 Julie Dac $100   17 Qua Anh D?ng $100 ?ã nh?n  18 ??t Xuân Hi?p $100 ?ã nh?n 19 ?àng Reo $50   20 Zalyn Kieu $50   21 v/c Zamin V?n (Savy Châu)  $100 ?ã nh?n 22 v/c Jame Ba (Imam Bá) $50 ?ã nh?n 23 Teresa Mai (Thu? Tiên) $100 ?ã nh?n 24 Kinh Khánh $500   25 v/c Th?p Danh ??ng $50  ?ã nh?n 26 Ông/bà Yassin Ba $100  ?ã nh?n 27 v/c Sarif Châu (Lêvy Bá) $100  ?ã nh?n 28 v/c Fatimah Amin (Karim Abdul Rahman) $100   29 v/c Mohamed Châu $100   30 Hi?n ??c $100   31 v/c Sami Ba (Lâm V?n Hà) $500   32 Ikan di Ram 1,000,000 VN?   33 BiBi Ph??ng   500,000 VN? ?ã nh?n 34 Phiral   500,000 VN? ?ã nh?n 35 Ja Aia Campa    500,000 VN?   36 Báo Phú Sang      50,000 VN?    37 Wa Praong   500,000 VN? ?ã nh?n  38 Duong Long   500,000 VN? ?ã nh?n  39 Eva Ruoi     500,000 VN? ?ã nh?n  40 Anh Nguyen Ngoc     50,000 VN?   41  Hoang Khang     500,000 VN?    42 JaThoai    500,000 VN? ?ã nh?n 43 Ja Dar   100,000 VN?    44 RJ-AntiVirus-Aaa    500,000 VN? ?ã nh?n  45 Anh Nang  1,000,000 VN?    46 D??ng L?u    500,000 VN?   47 ?àng Ng?c Thu?    500,000 VN? ?ã nh?n 48  Thông Thái Lâm    500,000 VN? ?ã nh?n   49 GalaiMT    500,000 VN? ?ã nh?n   50 Châu Út Hi?p    300,000 VN? ?ã nh?n 51 Patri Nai    200,000 VN? ?ã nh?n  52 Jabraok Hamutanran    500,000 VN? ?ã nh?n  53 Putra Jatrai      500,000 VN? ?ã nh?n  54 Tuan Inu    500,000 VN? ?ã nh?n  55 Liem Coi    200,000 VN?   56 V? "cám"    100,000 VN?    57 Tu? Nguyên    500,000 VN?     58 Thu?n Hoà Th??ng Trinh    500,000 VN?  ?ã nh?n  59 Nha Trang Châu    300,000 VN?  ?ã nh?n 60 Kim Tagalau    500,000 VN? ?ã nh?n 61 Camry Mohamad    300,000 VN?   62 T? B?o Trung    350,000 VN?   63 Hoa Tuoi Duong    500,000 VN? ?ã nh?n 64 Nuhuang Thai 1,000,000 VN? ?ã nh?n 65 Tu?n Tr??ng 2,000,000 VN?      T?ng c?ng: $5,430 + 16,950,000VN?  + 200 MYR                  

     Written by Putra Podam    B? gõ Chamkey là ?ng d?ng gõ ch? Cham ?a n?ng trên h? ?i?u hành Windows (Phiên b?n dùng cho máy PC). I). S? D?NG FONT CHO CHAMKEY ?? dùng b? gõ Chamkey, ng??i s? d?ng c?n cài ??t font có d?ng (EFEO Cam…) nh? m?t s? font d??i ?ây: EFEO Cam Pajai, EFEO Cam Parik, EFEO Cam Kraong, EFEO Cam Panrang, EFEO Cam Panduranga, EFEO Cam AiaRu, EFEO Cam AiaTrang, EFEO Cam Kauthara, EFEO Cam Wijaya, EFEO Cam Amarawati, EFEO Cam IndraPura, EFEO Cam SimhaPura, EFEO Cam Udong, EFEO Cam Thrah, EFEO Cam Sankrit, EFEO Cam Campa,…M?t s? font này ???c k? th?a t? c?ng ??ng và thi?t k? l?i cho phù h?p v?i b? gõ Chamkey. M?i font có d?ng nét khác nhau, font chu?n là EFEO Cam Panrang, EFEO Cam Pajai, EFEO Cam Kraong Font ???c xây d?ng d?a trên chu?n Unicode ?ã ban hành. Tham kh?o: The Unicode Standard, Version 9.0, Range: AA00–AA5F. http://unicode.org/charts/PDF/UAA00.pdf ??c bi?t font ???c tích h?p gõ ch? các dân t?c thi?u s? t?i Tây Nguyên v?i m?t s? ký t? ??c bi?t nh?: ?, ?, ?, ?, ?, ??, ??, â?, ê?, ô?, ?, ñ, ?,…?, ?, ?, ?, ?, ??, ??, Â?, Ê?, Ô?, ?, Ñ, ?,… a). Download Font Cham dùng riêng cho b? gõ Chamkey t?i ???ng d?n: http://www.mediafire.com/file/mmdzt8cmmo0l0c8/Font%20EFEO%20Cam%20-%20Chamkey.rar - T?i font d?ng EFEO Cam … dùng riêng cho b? gõ Chamkey, ch?a trong th? m?c Font EFEO Cam – Chamkey - Gi?i nén file k?t qu? ???c 12 font EFEO Cam. (s? b? sung m?t s? font d?ng c? nh? font Sanskrit,…) b) Cài ??t tùy ch?n m?t s? font EFEO Cam… ? trên và Install font.   II). S? D?NG CHAM KEYBOARD (Chamkey) 1). Gi?i thi?u Chamkey Chamkey là b? gõ ti?ng Cham, dung l??ng g?n nh?, ??n gi?n ?áp ?ng m?i nhu c?u c?a ng??i dùng trong vi?c so?n th?o v?n b?n g?m b?n ?ng d?ng chính: Cham Latin (Rumi), Cham Thrah, Vietnamese, English. + Cham Latin: Gõ Latin theo Rumi Cam EFEO trên bàn phím, ch??ng trình t? ??ng chuy?n sang ch? Cham Thrah truy?n th?ng. ?ây là gi?i pháp gõ ch? Cham Thrah nhanh nh?t d?a theo Rumi Cam EFEO. (Tr??ng h?p ch? cái Cham có nhi?u h?n 2 l?a ch?n, ta ?n s? 1 hay 2 hay 3 ?? ch?n) + Cham Thrah: Gõ ch? Cham trên b? gõ Chamkey, ti?n l?i, nhanh chóng và chính xác. Cách gõ ???c trình bày trong ph?n III). S? D?NG BÀN PHÍM CHAM + Vietnamese: Là ?ng d?ng gõ ti?ng Vi?t ?a n?ng. Gi?i pháp gi?i quy?t m?i v?n ?? v? d?u ti?ng Vi?t khi gõ ti?ng dân t?c thi?u s? t?i Vi?t Nam. Ví d? gõ: ??k L?k, Mnông, Stiêng, Bana,... mà không c?n xóa t?i xóa lui nh? m?t s? b? gõ khác. B? gõ còn h? tr? gõ ti?ng dân t?c thi?u s? t?i Tây Nguyên nh? m?t s? ký t? d??i ?ây. Cách gõ: nguyên âm/ ph? âm + shift w. Ví d?: gõ ô xong nh?n Shift w, k?t qu?: ô? Ch? th??ng: ?, ?, ?, ?, ?, ??, ??, â?, ê?, ô?, ?, ñ, ? Ch? In: ?, ?, ?, ?, ?, ??, ??, Â?, Ê?, Ô?, ?, Ñ, ?,… + English: Là ?ng d?ng gõ không d?u, m?c ?ích gõ ti?ng Anh. 2). Dowload B? gõ Chamkey  - Download Cham keyboard file (.RAR) t?i ???ng d?n sau: http://www.mediafire.com/file/2dj3u7dim7vhg2f/Chamkey.rar - T?i file ch?a trong th? m?c Chamkey và gi?i nén t?p tin (Extract file) - M? th? m?c Chamkey, th?y m?t s? t?p tin nh? Hình 1: Hình 1. B? gõ Chamkey - ?? kích ho?t ch??ng trình Chamkey, Click chu?t vào bi?u t??ng ChamThrahKeyBoard.exe (Application) - Ch??ng trình Cham Keyboard xu?t hi?n trên màn hình nh? Hình 2, và bi?u t??ng hay  d??i thanh taskbar. Hình 2. Giao di?n gi?i thi?u Chamkey ?? gõ ch? Cham ng??i s? d?ng click bi?u t??ng  hay trên thanh taskbar ?? ch?n ?ng d?ng nh? Hình 3. Hình 3. Giao di?n ch?n l?a ?ng d?ng Chamkey Cham Latin ho?c nh?n (Alt + L), gõ Latin Cham theo chu?n Rumi Cam EFEO, ch??ng trình t? ??ng chuy?n Rumi Cam EFEO sang ch? Cham Thrah truy?n th?ng. Cham Thrah ho?c nh?n (Alt + C), gõ ch? Cham Thrah ti?n l?i, nhanh chóng, h? tr? cách gõ thông th??ng và cách gõ m? r?ng. Vietnamese ho?c nh?n (Alt + V), gõ d?u ti?ng Vi?t c?i ti?ng và h? tr? gõ d?u ti?ng các dân t?c thi?u s? t?i Tây Nguyên.  English ho?c nh?n (Alt + E) gõ ti?ng Anh, không d?u. ?? chuy?n ??i gi?a các ch? ?? này click chu?t vào bi?u t??ng ? khay h? th?ng ho?c dùng t? h?p phím ALT + Z (phím t?t). Ng??i s? d?ng có th? l?a ch?n phím chuy?n phù h?p v?i v?n b?n ?ang gõ ngay trên giao di?n ph?n m?m. Chú ý: Vì font Cham hi?n nay ch?a b? sung vào h? ?i?u hành Windows, nên còn m?t ít l?i khi gõ trên trình duy?t, do ?ó, ?? gõ t?t trên trình duy?t Firefox, ng??i s? d?ng  clik vào ch?c n?ng: Gõ cho web ( b?t/ t?t ki?m tra) III). S? D?NG BÀN PHÍM CHAM (Chamkey) 1). Bàn Phím Chamkey ?? gõ ch? Cham trên ?ng d?ng Chamkey, ng??i s? d?ng ch?n tùy ch?n Cham Thrah (Alt + C) nh? Hình 4. Hình 4. Ch?n ?ng d?ng gõ Cham Thrah Và s? d?ng ký t? trên bàn phím b?ng hình ?nh ?? gõ ch? Cham nh? Hình 5. Hình 5. Giao di?n bàn phím Chamkey b?ng hình ?nh Gi?i quy?t v?n ?? ràng bu?c và t? h?y d?u trong ti?ng Cham (xem file h??ng d?n riêng). T?i file h??ng d?n gõ d?u và s? h?y d?u trong ti?ng Ch?m ?? tham kh?o. http://www.mediafire.com/file/en1yf9fgmme9m56/Xet%20truong%20hop%20dau%20cham%20-%20v%E0%20t%u1EF1%20h%u1EE7y%20d%u1EA5u.pdf 2). Bàn Phím Chamkey M? R?ng Ngoài s? d?ng giao di?n bàn phím Chamkey b?ng hình ?nh nh? Hình 14 ?? gõ ch? Cham, ng??i s? d?ng còn có th? s? d?ng bàn phím m? r?ng nh? d??i ?ây: 2.1. Nhóm nguyên âm: Nguyên âm akhar Thrah Cham g?m 6 ký t? Gõ nguyên âm (a, i, u , e, o) trên bàn phím, k?t qu? hi?n th? ch? Cham. Riêng nguyên âm “ai” Cham có 2 cách, ho?c gõ ch? “ai” ho?c Shift a (A). 2.2. Nhóm ph? âm: Ph? âm akhar Thrah Cham g?m 35 ký t?. L?u ý: M?t s? ký t? in Hoa có s? d?ng thêm phím Shift. Ví d?: Gõ ch? ? có 2 cách gõ: “Shift k” (K ch? in) ho?c gõ “kh”. Riêng ch? ? gõ shift q hay gõ Ng hay NG ??u hi?n th?. 2.3). Nhóm ph? âm cu?i: Ph? âm cu?i (akhar matai) là ph? âm ? v? trí cu?i cùng c?a m?t t?, có 14 ký t?. ?? gõ ph? âm cu?i, ta gõ ký t? th??ng 2 l?n và m?t s? nút khác t??ng t?. xem chi ti?t trên b?ng. 2.4). Nhóm s? 3. Gõ d?u các ti?ng dân t?c Tây Nguyên ?? gõ d?u các dân t?c thi?u s? t?i Tây Nguyên nh?: Ede, Jarai, Mnong, Stieng, Bana,… Chamkey ch? s? d?ng m?t d?u duy nh?t, r?t ??n gi?n, d? nh?. Trình bày ? B?ng 1. Cách gõ: nguyên âm/ ph? âm + shift w. Ví d?: gõ ô xong nh?n Shift w, k?t qu?: ô? B?ng 1. Cách gõ ti?ng dân t?c Tay Nguyên b?i Chamkey IV). Font gõ ti?ng Cham không s? d?ng b? gõ Chamkey Font gõ tr?c ti?p ???c thi?t k? gán giá tr? codepoit tr?c ti?p trên bàn phím, ngh?a là font này không s? d?ng b? gõ Chamkey, ng??i s? d?ng ch? t?i font, cài ??t và gõ ngay trên ?ng d?ng Word. Font có d?ng (EFEO…) nh?: EFEO Panrang, EFEO Parik, EFEO Udong và Cham Thrah. (L?u ý, font không có d?ng EFEO Cam…) ???ng d?n t?i: https://kauthara.org/font Cách gõ s? d?ng h??ng d?n b?ng hình ?nh d??i ?ây: Bàn phím gõ ch? Cham t?i Vi?t Nam   Bàn phím gõ ch? Cham t?i Cambodia   M?T S? K? H?ACH  Sau khi hòan thành cho h? ?i?u hành Windows PC, Tác gi? s? ti?p t?c phát tri?n cho h? ?i?u hành Macintosh PC và Android   K?T QU? NGHIÊN C?U M?t s? k?t qu? nghiên c?u ban ??u nh? sau: 1). Trang web: kauthara.org Hi?n nay Putra Podam ?ã hòan thành m?t s? ?ng d?ng và ?ã ??ng t?i trên website: kauthara.org - T? ?i?n (Dictionary) - Font Cham (Cham Font), gõ tr?c ti?p không dùng b? gõ - Font Cham (s? d?ng b? gõ Chamkey) - Chuy?n Rumi sang Cham Thrah (Convert EFEO Cham Latin to Cham Thrah) - Bàn phím Cham ?o ( Cham Keyboard) - Chuyên ?? h?c ti?ng Cham (Cham Language) - H?c ti?ng Cham qua Video (Cham Media) - M?t s? hình ?nh (Cham Album) M?t s? chuyên m?c trên, Putra Podam s? ti?p t?c hòan thi?n. 2). Ch??ng trình Cham Keyboard Ch??ng trình này Putra Podam s? ti?p t?c nghiên c?u và hòan thi?n s?m ?? ph?c v? c?ng ??ng Cham, ?ng d?ng và s? d?ng ch??ng trình trong vi?c b?o t?n ti?ng nói và ch? vi?t Cham.   KÊU G?I K?t qu? nghiên c?u ? trên là m?t n? l?c r?t l?n ??i v?i b?n thân tôi, nh?m m?c ?ích ??a ?ng d?ng Công ngh? thông tin vào công tác b?o t?n di s?n ti?ng nói và ch? vi?t Cham. ?? hòan thành nh?ng ý nguy?n c?a mình v?i nh?ng vi?c làm c? th? ? trên, tôi r?t mong các cá nhân, t? ch?c, c?ng nh? c?ng ??ng Cham ?óng góp ý ki?n cho các ?ng d?ng ch??ng trình trên, l?i ??ng viên v? tinh th?n c?ng nh? giúp ?? v? m?t tài chính ?? trang web Kauthara.org ???c online mãi mãi ph?c v? c?ng ??ng, và m?t s? ?ng d?ng khác s? ???c nâng c?p và hòan thi?n s?m h?n. S? ti?p t?c nâng c?p cho h? ?i?u hành Macintosh PC và Android   Tác gi? V?n Ng?c Sáng (Putra Podam) Liên l?c: Full name: Van Ngoc Sang (Putra Podam) Office: University Technology Malaysia (UTM) Phone: Malaysia: +60 1111142630 Vietnam: +84 905 442266 E-mail: sangpodam@yahoo.com Facebook: Putra Podam Ngu?n: Kauthara.org

Kaum muda và Kaum Tua( H?i giá c? và H?i giáo m?i)*L?u ý thu?t ng? H?i giáo c? & H?i giáo m?i trong bài vi?t ??u n?m trong h? th?ng chính th?ng giáo c?a Islam trên th? gi?i. Khác v?i c?ng ??ng Bani ? Ninh Bình Thu?n. Nik Mansour Nik Halim Thu?t ng? “kaum Muda” và “kaum Tua” mang ngh?a ??n thu?n là “nhóm ng??i tr?” và “nhóm bô lão, ng??i già”. nh?ng trong v?n hóa Ch?m, nó l?i thiêng v? ng? ngh?a tôn giáo ?? ch? nhóm H?i giáo c? ( kaum Tua) và nhóm H?i giáo m?i ( kaum Muda). C? hai nhóm này ??u t?n t?i song song trong c?ng ??ng Ch?m Châu ??c. Th?t ra hai thu?t ng? nêu trên xu?t hi?n ? Mã Lai vào nh?ng n?m 50 c?a th? k? 20. Nó dùng ?? ch? nhóm tr? ?ã ???c du h?c ? Ai C?p và ? R?p và mang m?t lu?ng ki?n th?c m?i v? H?i giáo, ??i l?p v?i nhóm ng??i già v?i nh?ng khuôn kh? lu?t ??o c? x?a, c?ng ng?t và mang tính b?o th?. H? t? t??ng này ???c th? gi?i H?i giáo g?i là Wahabi và ???c ph? bi?n khi nhà n??c Arabsaudi hình thành. H? t? t??ng nh?m kiêu g?i các tín ?? quay l?i v?i nh?ng lu?t ??nh H?i giáo c? x?a t? th?i thiên s? Muhamad. Tuy th?, th?t ch?t h? t? t??ng trên n?ng tính chính tr? nh?m c?ng c? quy?n l?c c?a nhà n??c ? R?p, m?u ?? ? R?p hoá các tín ?? b?ng cách rao gi?ng Sunnah ( l?i s?ng c?a thiên s?) nh?ng n?ng v? thuy?t ngo?i ( v? b? ngoài) thay vì cái n?i ( l?i s?ng, tâm h?n ??p c?a thiên s?) . Th? nên khi xu?t hi?n ? Mã Lai, nó b? ph?n ??i k?ch li?t và ngày nay nó v?n b? ?y ban H?i giáo ( majlis agama) c?a nhà n??c Malaysia ph?n ??i và lo?i b?.Ng??i Ch?m và ng??i Mã Lai ?ã có m?i giao h?o t? xa x?a và khi nhóm ng??i Ch?m di c? sang Châu ??c h? v?n gi? m?i giao h?o qua l?i ?ó. Trong nh?ng n?m 50, khi ? Mã Lai ?ang hình thành nên m?t nhóm thi?u s? “kaum Muda” thì m?t s? ng??i Ch?m ?ang h?c t?p t?i Mã Lai c?ng ch?u ?nh h??ng. Vào n?m 1957, s? sinh viên du h?c ? Mã Lai tr? v? Vi?t Nam và chính th?c truy?n bá nh?ng t? t??ng m?i v? H?i giáo ? palei Kénh ( Châu Phong) (1). Vi?c làm trên là ti?n ?? gây xáo tr?n h? th?ng tín ng??ng c?ng nh? ??i s?ng c?a ng??i Ch?m ? Châu ??c vào th?i ?ó. Vào n?m 1960, ông Hakim Haji Mahli cùng jumaah nhìn th?y ???c m?i nguy h?i khi phái canh tân thu ph?c ???c m?t s? tín ?? và ch? tr??ng xóa b? n?n t?ng truy?n th?ng cha ông c?ng nh? phá v? giáo lý Islam mà ?ã tr? thành khuôn kh? trong c?ng ??ng Ch?m Châu ??c. Vì lý do ?ó mà ông cùng jumaah c?a mình ?ã t? ch?c cu?c bi?u tình l?n ? th? xã Châu ??c vào th?i ?ó ?? ph?n ??i(2). Cu?c tranh ch?p kéo dài nhi?u n?m khi?n chính quy?n ??a ph??ng ph?i tri?u t?p nhi?u cu?c h?p gi?a ??i bi?u t? hai phía. ?áng k? nh?t là cu?c h?p vào ?êm 12-4-1960 t?i thánh ???ng Niamah, xã Châu Phong, b?a ti?c ?oàn k?t vào ngày 9-11-1964 và m?t b?a ti?c k? ni?m s? ?oàn k?t do t??ng ??ng V?n Quang ch? t?a vào ngày 25-8-1966 t?i thánh ???ng Jamiul Azhar, Châu Giang. Nh?ng cu?c ?àm ??o, hòa gi?i ?ã xoa d?u và t?o nên hai h? phái H?i giáo cùng song hành hòa bình t?n t?i trong c?ng ??ng Ch?m Châu ??c. Nhóm H?i giáo m?i gi? thái ?? b?t ??ng, không tranh ch?p, không ch? trích l?n nhau. C? hai ??u âm th?m ho?t ??ng trong ph?m vi riêng c?a mình. Th?t ch?t nhóm H?i giáo c? ( kaum Tua) và nhóm H?i giáo m?i ( kaum muda) trong c?ng ??ng Ch?m Châu ??c không t?n t?i riêng l?, mà theo th?i gian có s? ?nh h??ng qua l?i. Nhóm truy?n th?ng x?a kia còn gi? r?t nhi?u l? t?c, có khi ??i ngh?ch v?i lu?t ??nh Islam nh? ilmu kabal ( thu?t bùa ngãi), ilmu falak ( thu?t chiêm tinh) ilmu gun calat ( phép thu?t võ ngh?). Nh?ng t?c l? cúng ki?ng trong nghi th?c Khatan ( c?t bao quy ??u) cho tr? em nam nh? dâng các l? v?t là g?o, mu?i, xôi n?p vàng, tr?u cau...trong l? nghi và s? c?ng ng?t trong vi?c tìm hi?u v? quy?n n?ng c?a Th??ng ?? Allah trong sifat dua puluh ( sifat 20). D?n dà nhóm Ch?m truy?n th?ng c?ng h?c h?i ???c s? ?úng ??ng trong lu?t ??nh Islam chính th?ng và lo?i b? d?n nh?ng tính ch?t ??i ngh?ch ( Syrik) trong vi?c ph?ng th? Th??ng ?? Duy Nh?t. H? ch? còn gi? l?i nh?ng thu?n phong m? t?c ??p, phù h?p v?i lu?t ??nh Islam. Nhóm Ch?m canh tân c?ng b? ch?i v?i khi h? lo?i b? h?n b?n s?c cha ông trong ??i s?ng v?n hoá. Kaum Muda ch? tr??ng lo?i b? các y?u t? truy?n th?ng s?c t?c, thay vào ?ó h? theo hoàn toàn l?i s?ng c?a thiên s?, tránh nghe theo Kias, ijmak ulama ( nh?ng lu?t ??nh do các giáo s? H?i giáo gi?i ngh?a t? thiên kinh Quran và l?i nói c?a thiên s? "hadith"). Tuy nhiên, do s? thi?u ki?n th?c v? s? chu?n hoá c?ng nh? cái g?c c?a Islam. C?ng thêm s? nh?p nh?ng phân ??nh ?âu là Sunnah và ?âu là v?n hoá ? R?p trong c?ng ??ng Muda ?ã d?n nên h? l?y "loãng v?n hoá". H? b?i r?i không bi?t bám víu vào ?âu. Ví d? nh? khi làm l? c??i, chi?u theo Sunnah và lu?t ??nh Islam thì ch? làm l? Ikaq Nikah/Kabul là xong. Nh?ng h? mu?n t? ch?c ?ám c??i thì s? t? ch?c theo phong t?c nào? ? R?p? Vi?t? Hay Ch?m?... . Th? nên theo th?i gian, h? t?o l?p l?i các y?u t? b?n s?c Ch?m song hành cùng lu?t ??nh H?i giáo. Tuy th?, s? ??i l?p trong quan ni?m gi?a hai lu?ng t? t??ng trong c?ng ??ng Ch?m v?n còn kho?ng cách nên ??n nay c? hai nhóm v?n ch?a th? th?ng nh?t m?c dù s? ??i kháng hay kì th? l?n nhau d??ng nh? ?ã không còn gi?a hai nhóm t? t??ng nói trên. Xin ???c trích ngoài lu?ng câu nói c?a Imam Shafi’i, v? Imam c?a chúng ta:“trong lu?t ??o ta nên chia làm hai: th? nh?t là nh?ng ?i?u m?i ???c t?o ra, mà nó ??i kháng, ngh?ch lí v?i Al kitab ( Qur’an), Sunnah, Ijmak ulama thì ?ó là ?i?u x?u c?n lo?i b?. Ng??c l?i nh?ng cái m?i, t?t cho chúng ta nh?ng nó không ??i ngh?ch v?i nh?ng cái ???c niêu ra ? trên thì nó ?áng ???c trân tr?ng và phát huy” Chúng ta là ng??i Ch?m Islam, không ph?i ng??i ? R?p Islam. Chúng ta tuân th? hoàn toàn theo nh?ng lu?t ??nh c?a Allah trong thiên kinh và s?ng theo l?i s?ng Sunnah Thiên s?, ch? không ph?i l?i s?ng c?a ng??i ? R?p. Chúng ta c?ng có b?n s?c t?c ng??i chúng ta, nó ??p và phù h?p v?i nh?ng lu?t ??nh c?a Allah. Mong Allah Redha ( hài lòng), hidayah ( soi sáng) và th??ng xót t?t c? cúng ta. Amin!!! (1). Bangsa Champa- m?t c?i ngu?n cách xa, Dohamid Dorohime, California, Hoa K? 2004.(2). Ng??i Chàm H?i giáo ? Tây Nam Ph?n Vi?t Nam, Nguy?n V?n Lu?n, 1974.p/s: hình ?nh v? ti?c k? ni?m s? ?oàn k?t gi? hai nhóm Ch?m do t??ng ??ng v?n Quang ch? t?a vào n?m 1966 t?i thánh ???ng Jamiul Azhar Châu Giang. ?i chung v?i t??ng ??ng ( ? gi?a) là Hakim Haji Umar Ali. Ngu?n: Facebook.com  

Minh gi?i ng?n: HI?U ?ÚNG V? RIJA N?GAR   [??t N?n Tri?t H?c ??o AHIÊR-AWAL]     Có vài ý ki?n [r?t ít thôi] cho r?ng Rija N?gar là l? cúng th?n yang mang tính mê tín. Là ý ki?n l? c?n ???c gi?i tán. Xin có ?ôi l?i minh gi?i ng?n và d? hi?u nh? sau:     1. Rija N?gar tên g?i là “l? x? s?”, có m?t t? th?i ti?n tôn giáo Cham, ???c t? ch?c vào ??u n?m l?ch Cham.   ?ó là l? ?ÓN N?M M?I, l? này dành cho t?t c? sinh linh Cham không phân bi?t tôn giáo tín ng??ng.     2. Trong l? Rija N?gar, các bài t?ng ca ???c hát là Damn?i CA NG?I CÔNG ??C vua chúa, anh hùng li?t n? có công v?i non sông ??t n??c, v?i c?ng ??ng.     3. Sau cùng, Rija N?gar tr? v? cúng Th?n Làng là v? có công l?n v?i ??a ph??ng (ví d? Chakleng là Pô Riy?k, Pabbl?p Birau là Pô Kl?ng Kasat...) và NH? ?N ÔNG BÀ T? TIÊN.     C? 3 ?i?u trên: ?ón n?m m?i – Ca ng?i công ??c ng??i có công – Nh? ?n ông bà t? tiên, là cái TH?C c?a l?, và là NHU C?U c?a ??i ?a s? dân t?c trên th? gi?i.   Ta bi?t, không tôn giáo nào “h? vô” nh? Nhà Ph?t: Th? gi?i vô th??ng, hi?n th?c quanh ta là “không”, c? t?m thân t? ??i ta mà m?i ngày ta ch?m bón v? v?i c?ng ch? do ng? u?n h?p thành – là KHÔNG to t??ng. V?y mà khi vào Vi?t Nam, ??o Ph?t c?ng ch?p nh?n t?c th? cúng ông bà t? tiên.   Tín ?? Bà-la-môn bên ?n ?? m?t, thiêu xác, mang h?t xu?ng Sông H?ng là xong n?; nh?ng r?i khi nó qua Cham, Cham d?ng Kut, m?i sinh linh ???c cho ch?a 9 m?nh x??ng trán ??a vào làm d?u v?t ?? con cháu bi?t mà th? cúng, nh? ?n b?c sinh thành, d??ng d?c mình.   Islam vào ??t Cham c?ng h?t. Minh ch?ng rõ nh?t, Ramadan bi?n thành Ram?wan ?? ng??i Cham Bà-ni ???c T?o m?, r?i v? nhà Bbang M?k Kei – cúng ông bà t? tiên; sau ?ó là ti?c tùng [dù là chuy?n ph?] ch? không ch?y t?nh nh? Islam thu?n thành.   Nh?p gia tùy t?c, là v?y.     [1. Không "h? vô" nh? Bà-la-môn ?n, Cham có Kut. 2. Cham Bà-ni Bbang M?k Kei - cúng Ông bà t? tiên trong tháng ??i l? Ram?wan     Inra Sara       Ngu?n: facebook

(Bài vi?t c?a b?n: M?ng Nhi Nguy?n) from facebook Mong b? m? mãi là bóng c? c?a ??i chúng con.... Nh?ng không th? n?a: M? không còn ?ôi vai v?ng vàn ?? che ch? cho con nh?ng lúc con m?i m?t; cha không còn ?ôi chân lành l?n ?? là tr? c?t v?ng ch?c cho c? nhà.  Con ???ng h?c các con c?a cha C??c, m? Ngà s? có ???c ti?p t?c khi tai n?n ?p ??n v?i gia ?ình ch?m nghèo nay còn khó kh?n h?n??? Nhi mong r?ng s? có th?t nhi?u s? giúp ?? k?p c? v? v?t ch?t và tinh th?n dành cho anh, ch?!   V? CH?NG NGHÈO NG??I CH?M NUÔI 5 CON B? TAI N?N                               (Hình ?nh do gia ?ình n?n nhân cung c?p) Gia ?ình chú Não Kim C??c (52 tu?i) và cô Ninh Th? M? Ngà (49 tu?i) ? thôn V?n Lâm (palei Ram), xã Ph??c Nam, huy?n Thu?n Nam là gia ?ình thu?c h? c?n nghèo. Gia ?ình cô chú có 1 c?u con trai và 4 cô con gái. Hoàn c?nh nghèo kh? c?a gia ?ình cô chú thì trong làng ai c?ng bi?t, ai c?ng th??ng. Ti?n công hai v? ch?ng làm công nhân không ?? nuôi 5 ??a con ?n h?c nên hai con l?n ??n tu?i c?ng vào ??ng Nai làm thuê nuôi các em. M?i cách ?ây m?t tháng, cô con gái ?ang h?c l?p 10 c?ng ph?i ngh? h?c ?i làm thuê ?? ?? gia ?ình. C? nhà nay còn hai cô con gái ?i h?c, cô l?n ?ang h?c Cao ??ng ? Sài Gòn, cô út ?ang h?c l?p 9. Nh?ng t??ng nh? v?y gia ?ình ?ã có th? ?? ph?n nào chuy?n c?m áo g?o ti?n thì vào r?ng sáng ngày 7/4/2018 tai h?a ?p xu?ng.   Ngày 6/4 nghe tin cô c?a mình b? b?nh n?ng qua ??i, cô Ngà cùng ch?ng trong ?êm b?t xe khách ?i v? vi?ng tang. Không bi?t vì tr?i t?i không th?y ???ng hay tr?i xui ??t khi?n th? nào, hai v? ch?ng l?i xu?ng xe cách xa làng h?n 3 cây s?. Trong ?êm t?i hai v? ch?ng d?t díu nhau cu?c b? v? nhà, m?c dù ?ã c?n th?n ?i r?t sát l? ???ng nh?ng t? ?âu m?t chi?c xe ch? hàng l?n ch?y ?u l?n vào ph?n l? ???ng ?ã tung và cán ph?i hai v? ch?ng. H?u qu? là chú C??c b? nát m?t bên chân (nay ?ã c?a b?), chân còn l?i c?ng b? gãy x??ng n?ng; còn cô Ngà b? gãy nhi?u x??ng t? hai vai xu?ng t?i chân, m?t bên chân còn ?ang ch? m?, th? v?n ch?a tính t?i nh?ng v?t tr?y x??c l?n kh?p ng??i và n?i th??ng bên trong.   Sau khi gây tai n?n chi?c xe ch? hàng ?ã b? ch?y không còn kh? n?ng nh?n di?n ???c. Hi?n nay hai v? ch?ng ?ang n?m ?i?u tr? t?i B?nh vi?n ?a khoa t?nh Ninh Thu?n. B?t l?c tr??c hoàn c?nh gia ?ình, ??n hôm nay c?u con trai c? (sinh n?m 1991) cùng ??a em gái ?ã ph?i nh? tôi vi?t nh?ng dòng này ?? kêu g?i m?i s? giúp ?? có th? t? c?ng ??ng m?ng.   T?i sao nh?ng s? ?au kh? l?i luôn tìm ??n nh?ng ng??i quá ??i nghèo kh? th? này? Tôi ?ang ngh? t?i t??ng lai c?a nh?ng ??a tr? khi cha m? chúng, hai lao ??ng chính trong nhà, hai ch? d?a tinh th?n c?a chúng ??u không còn lành l?n ?? ti?p t?c lo l?ng ch?m sóc cho chúng ??n khi tr??ng thành…  Tôi không bi?t nói gì h?n ngoài c?u mong s? giúp ?? và quan tâm c?a m?i ng??i. M?i s? giúp ?? dù nhi?u hay ít ??u r?t ?áng trân quý lúc này.   Xin hãy g?i v?:  S? tài kho?n: 0251002758155 Ngân hàng Vietcombank Ch? tài kho?n: Não N? Kim So?n (con gái cô chú, s?t 01665302295) N?i dung chuy?n kho?n xin ghi: ?ng h? v? ch?ng cô Ngà Thay m?t gia ?ình các em tôi xin chân thành c?m ?n t?m lòng c?a quý v? h?o tâm! (Xin share bài vi?t nh? là m?t cách giúp ??)" ------------------  Nh?m cùng nhau góp m?t bàn tay ?? xoa d?u và giúp ?? v? tinh th?n l?n v?t ch?t ??n gia ?ình n?n nhân, nay Ban Thanh Niên Bhum Kawei Palei Ram ? Hoa K? cùng ??ng hành v?i trang web: www.nguoicham.com ?? kêu g?i bà con ?óng góp. Chúng tôi s? c?p nh?t và truy?n t?i thông tin m?i nh?t c?a vi?c ti?n trình c?a bà con quyên góp nh?m giúp ?? gia ?ình n?n nhân anh Não Kim C??c. R?t mong quí ??ng h??ng, anh, ch?, em và bà con th??ng xót và giúp ?? gia ?ình kém may m?n trên.   Xin chân thành c?m ?n.             Danh sách h?o tâm (U.S.A) cho gia ?ình n?n nhân                                     Stt                              H? và Tên S? ti?n Ghi chú        1   Web: Nguoicham.com $100   2  v/c Yassin Ba $50   3  v/c Não V?n C?ng $40   4  v/c Sarif Châu $50   5  v/c Th?p Danh ??ng $50   6  v/c Bá Trung Thi?u  $100   7  v/c Châu Minh ??o $50   8  v/c Bá V?n D? $50    9  v/c Bá V?n T? $50    10.  v/c Báo V?n Don (Ng?c Minh) $100   11 v/c Hi?n ??o (M?ng Huy) $50   12  v/c Ki?u V?n Quang $50   13  v/c T? H?u L?i $50   14  v/c Aly Bá $50   15   v/c Bá V?n Vi?nk $50   16  Valerie Ba (Bá M?ng Thu) $50   17  v/c T? H?u Tý $50   18  v/c Bá Rosat $100   19   v/c Báo V?n Th?a (S??ng) $100   20  Báo Thi R?ng $100   21  T? Công Hoàng $50   22 Báo Th? Ngân $50   23 Ryta Han (con Th?a Báo)  $100   24  Th? Nga (Ch? nhà Tho?)  $50   25  T? Công Th?y Tiên  $100   26  V?n T? Ph??ng Ch?m  $50   27  v/c Miêu V?n Tu?n $100    28 v/c L?u Quang Sáng $150    29  v/c B?ch Thanh Tho?ng  $50   30   v/c Báo V?n Cân    $200   31 v/c V?n Ph??ng Trình  $50   32  Tr?n Bình (b?n Th?p Danh ??ng)  $50   33  Vo Hue (b?n Th?p Danh ??ng)  $20   34   Miêu Tú Ph??ng(Min Cham )  $50   35  Kristina & Eric L?u (b?n Bá Trung Thi?u)  $200   36 v/c Thiên Sanh Thêu 5 Tri?u VND   37 v/c Ysa Cosiem $50   38 v/c Qasim T? $50   39 v/c Thành Huy Hoàng $20   40 v/c ?àng Reo $50   41 Luu Hoangzdu $100   42 Tr?n Thu Ph??ng(Allstate) $50   43  Tu? Tr??ng $50   44 Nhien Le (Tax Services) $200   45 Th?p Th? Kim Hoa $20   46 Zamin V?n $50   47 Imam Bá $50   48 Ông L?u Quang Sang $50   49 ??t Xuân Hi?p $40          T?ng C?ng:                               $3340 + 5,000,000 VN?     TM Ban Thanh Nien Bhum Kawei Palei Ram,Tr??ng Ban,   Sarif Chau Cell (408) 821-4708 M?i chi ti?t xin liên l?c qua: Bá Trung Thi?u: (408) 674-4099,  NC: (408) 836-5735 Zamin V?n: (408) 623-7328 Email: thieuba@hotmail.com Trên t?m Check xin ghi:   Brandon Cham Ba Memo: Giúp ?? n?n nhân G?i v? ??a ch?: 1888 Home Gate Dr San Jose, CA 95148 U.S.A   ==========   Th? Hai, Ngày 23 Tháng 4 N?m 2018 Kính g?i: quí ân nhân, Chúng tôi xin g?i l?i chân thành c?m ?n ??n t?t c? quí v? ?ã có t?m lòng giúp ?? cho v? ch?ng n?n nhân Não Kim C??c, Ninh Th? M? Ngà và gia ?ình. T?ng s? ti?n quyên góp ???c $3,340  và 5 tri?u VN ??ng, chúng tôi ?ã g?i v? gia ?ình n?n nhân vào Ch? Nh?t, Ngày 22 Tháng 4 N?m 2018 v?a qua. TM. Ban v?n ??ng quyên góp,   Sarif Chau  

??i H

L??c s? v? th

??n v?i ngh? nh? cái duyên, g?n bó ???c l?i do ch? “nghi?p”. ???c h?c, ???c làm và theo ?u?i ?am mê, s? thích v?n ?ã là ?i?u h?nh phúc. Qu?ng ??i Tuyên là m?t trong s? ít nh?ng ng??i ???c nh? v?y. C?u sinh viên Nhân h?c hi?n ?ang theo h?c ti?n s? t?i tr??ng ??i h?c Queensland – top 3 ??i h?c hàng ??u t?i Australia. Tuy v?y, ít ng??i bi?t v? ch?ng ???ng mà ??i Tuyên g?n bó v?i Nhân h?c ngay t? nh?ng b??c ??nh h??ng ngh? nghi?p ??u tiên. ACC có c? h?i g?p g? và trao ??i nhân d?p c?u sinh viên l?p NH03 v? Vi?t Nam tham d? h?i th?o t?i Thành ph? H? Chí Minh. Qu?ng ??i Tuyên ?ã chia s? cùng ACC qua nh?ng câu chuy?n chân th?c, s?ng ??ng và ??y ?am mê trong su?t quãng th?i gian theo nghiên c?u.     Ngay t? nh?ng ngày còn ng?i trên gh? nhà tr??ng, ??i Tuyên ?ã thích nghiên c?u v? v?n hóa các dân t?c thi?u s?. Tuy nhiên, ngày ?ó trình ?? công ngh?, internet ch?a phát tri?n nên c?u sinh viên Nhân h?c không có nhi?u thông tin v? ngành h?c. N?m lên l?p 10, c? duyên cho chàng trai ??n t? Ninh Thu?n g?p nhóm sinh viên ngành Dân t?c h?c ?i th?c t? t?i làng Ch?m, M? Nghi?p. “H? v? làng Ch?m, ? trong chính làng c?a mình. Khi các sinh viên ?ó ??n v?i bà con trong làng palei, h?i r?i ghi chép gì ?ó, mình ch? tò mò ??ng nhìn vì th?y r?t l?, c?ng có th?c m?c h? ?ang làm cái gì. Sau ?ó, mình tìm hi?u v? ngành ngh?, may m?n là ngày ?y l?i ???c th?y giáo trong tr??ng c?p 3 t? v?n, mình quy?t ??nh thi vào khoa L?ch s? c?a tr??ng Nhân v?n ?? h?c nghiên c?u, ???c ?i ?i?n dã, ?i sâu tìm hi?u v?n hóa dân t?c mình. ??n t?n bây gi?, trong nhóm sinh viên ?y có ng??i là th?y c?a tôi, TS. Ph?m Thanh Duy. M?t s? ?ã tr? thành ??ng nghi?p.”, ??i Tuyên chia s?. Khi ???c h?i v? nh?ng khó kh?n khi quy?t ??nh l?a ch?n ngành ngh?, chàng nghiên c?u sinh tr?i lòng: “Tôi r?t khó kh?n khi quy?t ??nh ngành ngh?. Gia ?ình ai c?ng mu?n tôi theo h?c giáo viên b?i ngày tr??c ngành giáo r?t ???c ?a chu?ng và coi tr?ng. ??n khi có k?t qu? thi ??i h?c, tôi ?? vào khoa ??a Lý, ??i h?c S? ph?m ?à N?ng và khoa L?ch S? tr??ng ?H Khoa h?c Xã h?i và Nhân V?n TP.HCM. Vì hoàn c?nh gia ?ình lúc ?ó c?ng khó kh?n, n?u ?i h?c s? ph?m thì không ph?i lo thêm b?t c? chi phí gì, còn ch?n Nhân v?n thì l?i ph?i t? túc m?i th?. V?y là tôi và gia ?ình ??u quy?t ??nh s? theo h?c s? ph?m.” T??ng nh? m?i chuy?n h?c hành ?ã ???c s?p x?p ?n th?a nh?ng khi xe ?ang trên ???ng ??n ?à N?ng, ??i Tuyên l?i xin xu?ng xe, b?t xe ng??c l?i vào Sài Gòn. ??n gi?n vì lúc ?y, chàng trai v?i ni?m ?am mê nghiên c?u nh?n ra r?ng mình không h?p v?i ngh? giáo. Không chút b?n kho?n, c?u sinh viên Nhân h?c thay ??i l? trình, quy?t theo ?u?i s? thích, ?am mê c?a chính mình. Ngay t? kho?nh kh?c ?ó, m?i dây ràng bu?c c?a chàng sinh viên tr? ??y nhi?t huy?t v?i Nhân h?c l?i càng si?t ch?t h?n. Vào Thành ph? H? Chí Minh, ??i Tuyên mang ch? v?n v?n 350 nghìn ??ng, không ?? chi cho kho?n h?c phí lúc b?y gi?. Lúc ?ó, m?t vài ng??i b?n có lòng t?t cho m??n ti?n, nh?ng c?ng ch?ng xoay s? ???c ???c bao lâu. Không còn cách nào khác, c?u sinh viên l?p NH03 ?ành ph?i g?i v? cho gia ?ình, ch?ng gi?u ???c vi?c b?n thân ?ã thay ??i l? trình c?a c? t??ng lai. Khi ?ó, m? c?a ??i Tuyên r?t ng? ngàng. N?u theo h?c s? ph?m, gia ?ình s? không t?n ti?n h?c phí, ng??c l?i m?i tháng còn ???c c?p m?t kho?n ti?n chi tiêu. Nh?ng khi nghe con mình bày t? v? ?am mê, v? s? thích c?a b?n thân nên bà ?ã g?t n??c m?t ?ng h?: “?ó là t??ng lai c?a con, con t? l?a ch?n, quy?t ??nh nh? v?y r?i thì m? ?ng h? ch? không bi?t sao n?a. M? ch? mong r?ng con ráng h?c, xin ???c vi?c thôi, còn vi?c gì thì m? không bi?t.” Gia ?ình nông dân nghèo khó v?i b?n ng??i con, h?n n?a ??i Tuyên l?i là anh c?, nh?ng m? ?ã s?n sàng d?p b? nh?ng m?i quan ng?i khác, là ?i?m t?a v?ng ch?c cho ?am mê c?a con trai mình. T? n?m 2007, n?m ??u tiên khoa L?ch s? tách ra ?? chia chuyên ngành, trong ?ó có Nhân h?c cùng v?i L?u tr?, L?ch s? Vi?t Nam, L?ch s? ??ng… khi?n không ít sinh viên hoang mang. Riêng chàng trai ??n t? Ninh Thu?n luôn theo ?u?i duy nh?t m?t s? thích, ?am mê là tìm hi?u các v?n hóa các dân t?c, ??c bi?t là n?n v?n hóa Ch?m nên r?t háo h?c và nhanh chóng ??a ra quy?t ??nh h?c chuyên ngành Nhân h?c. Trong kho?ng th?i gian ?ó, chàng trai tr? làm biên t?p viên cho ?ài ti?ng nói Vi?t Nam. Kho?ng 2 n?m sau, ??i Tuyên quy?t ??nh v? quê ?? công tác t?i Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m Ninh Thu?n. T?i ?ây, c?u sinh viên Nhân h?c có c? h?i làm vi?c v?i Châu V?n Huynh, ng??i h?c cùng th?i v?i TS. Ph?m Thanh Duy, m?t trong s? nh?ng sinh viên v? làng Ch?m lúc Tuyên ?ang h?c c?p 3. Gi? h? tr? thành ??ng nghi?p cùng nhau. C?u sinh viên l?p NH03 ???c ?i ?i?n dã kh?p các làng Ch?m ? Ninh Thu?n, Bình Thu?n, Tây Ninh, An Giang, ??ng Nai,… ???c làm ?úng v?i s? thích, v?i nh?ng ki?n th?c t? Nhân h?c trong kho?ng th?i gian 3 n?m. Và nó ?ã “tr? thành gia tài r?t l?n th?c t? ?? ph?c v? cho công vi?c sau này c?a anh”, ??i Tuyên chia s?. ??n n?m 2010, chàng trai ?am mê v?i nghiên c?u xin ???c h?c b?ng IFP và theo h?c ch??ng trình th?c s? Nhân h?c trong 3 n?m t?i ??i h?c Hawaii-Manoa c?a M?, m?t môi tr??ng n?i ti?ng v? nghiên c?u Nhân h?c và ?ông Nam Á h?c. Cu?i n?m 2013, c?u sinh viên l?p NH03 hoàn thành vi?c h?c, tr? v? Vi?t Nam và làm gi?ng viên ? ??i h?c Hoa Sen trong kho?ng m?t n?m. Tuy nhiên, vì ?ã xác ??nh t? tr??c s? làm nghiên c?u sinh nên ??i Tuyên không ng?ng tìm hi?u v? thông tin các h?c b?ng, c?ng nh? các giáo s? ??u ngành trên th? gi?i liên quan ??n m?ng nghiên c?u b?n thân ?ang theo ?u?i. M?i vi?c ??u ???c chàng nghiên c?u sinh lên k? ho?ch ng?n h?n và dài h?n m?t cách t? m?, c? th? ?? th?c hi?n ?am mê c?a mình. Trong n?m ?ó, ??i Tuyên nh?n ???c h?c b?ng “khó nh?n” IPRS và UQCent c?a tr??ng ??i h?c Queensland. Hi?n t?i, c?u sinh viên Nhân h?c ?ang trong giai ?o?n cu?i c?a ch??ng trình nghiên c?u sinh t?i tr??ng ??i h?c Queensland – m?t trong nh?ng tr??ng danh giá b?c nh?t ? Australia. ?? xin ???c h?c b?ng du h?c toàn ph?n, ??i Tuyên ?ã có s? chu?n b? ngay t? khi b?n thân còn là sinh viên. N?ng n? tham gia r?t nhi?u các ho?t ??ng ngo?i khóa c?a ?oàn – H?i song song v?i vi?c ?i làm ki?m thêm thu nh?p ?? ph? giúp gia ?ình, chính nó là ?i?m c?ng cho nh?ng su?t h?c b?ng du h?c c?a c?u sinh viên l?p NH03. “Khi còn là sinh viên, ngoài vi?c h?c b?t bu?c ph?i c? g?ng ra, n?u mình xác ??nh ???c m?c tiêu cho t??ng lai, thì nên tham gia vào các ho?t ??ng khác nhau. Không ch? là ?oàn – H?i, ngoài môi tr??ng ??i h?c còn có r?t nhi?u ho?t ??ng khác nhau c?a các t? ch?c t? thi?n, mình c? tham gia vào ?? có nh?ng tr?i nghi?m thi?t th?c nh?t cho b?n thân.” Ch?ng nh?ng có ???c tr?i nghi?m v? cu?c s?ng, bi?t nhi?u v? con ng??i mà nó còn là d?u ?n ghi ?i?m trong CV (s? y?u lý l?ch) c?a mình. Sau này n?u có ?i?u ki?n xin h?c b?ng thì các b?n s? có nh?ng câu chuy?n c?n vi?t b?ng nh?ng tr?i nghi?m th?c t?, nh?ng ?i?u ?ó m?i thu hút ???c ng??i trao h?c b?ng”, ??i Tuyên chia s?. K? n?ng ti?ng Anh r?t c?n trong môi tr??ng h?i nh?p hi?n ??i. Tuy nhiên, chàng nghiên c?u sinh không ngh? mình s? nh?n ???c h?c b?ng vì ti?ng Anh còn h?n ch?. C?u sinh viên l?p NH03 th?ng th?n chia s?: “Ngày tr??c tôi c?ng không bao gi? ngh? ??n vi?c nói ti?ng Anh hay ?i du h?c. Tôi t? mày mò tìm hi?u và t? mình theo h?c ti?ng Anh vì tôi r?t u?t ?c t?i sao không ??c ???c t? li?u b?ng ti?ng Anh vi?t v? ng??i Ch?m. Mình làm nghiên c?u v? v?n hóa Ch?m mà không bi?t các nhà nghiên c?u ?ang vi?t cái gì. Trong khi ?ó, nh?ng ng??i b?n mình l?i nói ti?ng Anh nh? gió.” Sau ?ó tôi t? h?c, b?t ??u v?i vi?c tra t?ng ch? trên t? ?i?n gi?y, r?t khó kh?n. Th?y mình không có ?? v?n ti?ng Anh, thì gi?c m? du h?c xa v?i l?m. Lúc ?ó, tôi g?p anh Món (hi?n t?i là Tr??ng B? môn Nhân h?c v?n hóa xã h?i, khoa Nhân h?c) khi anh v?a m?i ?i h?c ? Malaysia v?. Tôi l?i làm cùng m?t phòng nghiên c?u s?u t?m v?i anh Món. Th?t s? tôi r?t ng??ng m? và quý anh Món – m?t ng??i ?àn anh trong ngành, vì anh chia s? v? cu?c s?ng du h?c sinh, môi tr??ng h?c thu?t và nh?ng k?t n?i v?i gi?i nghiên c?u ? n??c ngoài. Lúc ?ó du h?c là m?t ?i?u gì ?ó v?a xa v?i nh?ng c?ng r?t thôi thúc tôi, tuy nhiên tôi không dám nung n?u ý t??ng ?i du h?c vì bi?t kh? n?ng th?c t?i c?a mình.” Ba n?m h?c ? M? ?ã giúp ??i Tuyên l?nh h?i ???c r?t nhi?u. Sau khi hoàn thành ch??ng trình th?c s? Nhân h?c ? M?, c?u sinh viên l?p NH03 ?ã thành l?p Câu l?c b? Nhân h?c tr? Vi?t Nam. ??i Tuyên cho bi?t: “Th?i tôi còn làm ? vùng quê, m?i l?n mu?n ti?p c?n các ngu?n t?i li?u th?c s? r?t khó kh?n. M?i l?n ch?y vào Sài Gòn ?? m??n sách c?ng là m?t v?n ?? l?n. H?n n?a, tôi c?ng không bi?t nhi?u v? nh?ng ng??i làm bên m?ng Nhân h?c ? các n?i khác nhau trên ??t n??c mình. Ch?c ch?n c?ng s? có nhi?u ng??i thi?u c? h?i và ?i?u ki?n ti?p c?n v?i các ngu?n tài li?u, thông tin vi?c làm, h?i th?o, hay ??n gi?n là k?t n?i nh?ng ng??i trong ngh? v?i nhau”. CLB Nhân h?c tr? l?p ???c m?t th?i gian ?ã thu hút r?t nhi?u s? tham gia c?a nh?ng ng??i trong ngh?. ? ??y, m?i ng??i ???c ti?p c?n r?t nhiêu thông tin và k? n?ng b? ích ?? ph?c v? cho công vi?c nghiên c?u và h?c t?p. Tôi ngh? r?ng ng?n l?a mình ?ang duy trì giúp ích cho r?t nhi?u ng??i. Nó mang m?i ng??i t? kh?p n?i l?i v?i nhau r?t g?n. Có c? nh?ng b?n Vi?t Nam ?ang theo h?c Nhân h?c ? Úc, M?, Nh?t… ??u ch? ??ng liên l?c và tham gia vào ban ?i?u hành CLB Nhân h?c tr?.” Tuy nhiên, do ??i Tuyên ?ang t?p trung cho vi?c hoàn thành lu?n án c?a mình nên ?ã bàn giao cho các thành viên khác. M?c dù hi?n t?i CLB không còn ho?t ??ng sôi n?i n?a nh?ng m?i ng??i v?n duy trì các thông tin chia s? v?i nhau. D?u v?y, sau tâm huy?t c?a chàng trai yêu nghiên c?u, m?i ng??i ?ã có c? h?i g?n k?t v?i m?i ng??i có chung ni?m ?am mê trên v? Nhân h?c ? Vi?t Nam trao ??i và chia s? thông tin h?c thu?t v?i nhau. G?n bó m?t thi?t, t?n tâm, toàn ý dành cho Nhân h?c, ??n khi b??c ra làm kinh t?, ??i Tuyên v?n luôn l?y con ng??i làm tr?ng tâm c?a m?i s? phát tri?n. Nghiên c?u sinh t?i Australia cho r?ng m?t nhà Nhân h?c ra làm kinh t? s? r?t khác so v?i nh?ng nhà kinh t? làm kinh t?. “Tôi ?ang h?c v? Nhân h?c, nh?ng ?úng l?i làm kinh doanh và có m? m?t khu du l?ch v?n hóa – sinh thái. Tôi ngh? nh?ng ki?n th?c mà mình h?c r?t h?u d?ng khi làm kinh t?. Cách mình chia s? ?am mê khi làm m?t ?? án kinh doanh, khi mình chia s? ng?n l?a c?a mình, nh?ng ng??i l?ng nghe r?t thích vì nó là v?n ?? v? v?n hoá, v? phát tri?n b?n v?ng, v? c?ng ??ng. L?i ích t?o ra không ch? là cho b?n thân mình mà c?ng là l?i ích cho c?ng ??ng n?i mình sinh s?ng. Hi?n t?i, tôi ?ang duy trì và phát tri?n Trung tâm ngo?i ng? Sunnyside và Khu Du l?ch V?n hóa – Sinh thái Sen Caraih Ninh Thu?n. V?i trung tâm ngo?i ng? ? ??a ph??ng, các cháu thi?u nhi ???c ti?p c?n ti?ng Anh và ???c trao ??i v?i các giáo viên n??c ngoài. Các cháu ???c truy?n nh?ng c?m h?ng, truy?n nh?ng chia s? v? th?i gi?i bên ngoài t? nh?ng ng??i th?y d?y c?a mình. Riêng v? khu du l?ch, ?ây tr? thành m?t ?i?m ??n hot nh?t trong t?nh Ninh Thu?n trong n?m v?a r?i. M?i ng??i ???c bi?t thêm v? làng Ch?m và v?n hóa Ch?m, và nó c?ng mang ??n thu nh?p cho m?t s? lao ??ng trong ??a ph??ng mình. Nh?ng ki?n th?c h?c ???c v? phát tri?n b?n v?ng c?ng ???c mình r?t chú tr?ng ?? cân b?ng hài hòa các y?u t? liên quan ??n s? phát tri?n. ?ó là nh?ng gì mà nhà Nhân h?c t?o s? khác bi?t so v?i nhà kinh t? khi làm kinh t?.”, c?u sinh viên NH03 chia s?.   ??i Tuyên không th?a nh?n mình thành công, c?ng ch?ng nh?n mình hoàn thành nh?ng ??c mu?n. V?i Tuyên, c? duyên “g?p” ngành Nhân h?c chính là g?p ???c bi?n to, sóng l?n ?? b?n thân th?a s?c v?y vùng v?i ?am mê c?a cu?c ??i mình. Mong mu?n và m?c tiêu tr??c m?t c?a c?u sinh viên Nhân h?c là hoàn thành xong ch??ng trình nghiên c?u ? Australia, sau ?ó s? dành th?i gian ?i sâu nghiên c?u Nhân h?c v? di s?n. “N?u có c? h?i tôi mu?n m? r?ng, nghiên c?u sâu h?n nh?ng gì mình ?ã làm, tham gia vào các t? ch?c v? di s?n v?n hóa nh? UNESCO, ICOMOS, IUCN.” M?nh d?n theo ?u?i ?am mê, s? thích, luôn trang b? ??y ?? nh?ng k? n?ng c?n thi?t, không ng?ng h?c h?i và làm vi?c m?t cách có hi?u qu? là thông ?i?p mà Qu?ng ??i Tuyên nh?n nh? ??n các b?n tr?, ??c bi?t là sinh viên Nhân h?c. Thu Hi?n?nh: ??o Ch?n – Di?m H??ngThi?t k?: ??o Ch?nVideo: Thiên Tâm – Thanh Ngân   Ngu?n:  anthropos.vn

AKHAN INALANG ONLINE & APPCdict Online & App   English below (*)   Salam mikwa ong-ong kamei-mei adei saai atah jaik.   Sau m?t kho?ng th?i gian r?t dài cho vi?c nh?p li?u và hoàn thi?n website, cu?i cùng UrangCam Team c?ng ?ã xong 99,99696969% và nay ???c tr?nh tr?ng ra m?t cùng mikwa b? t? ?i?n Ch?m Online. Chúng tôi g?i nó là CDICT (vi?t t?t c?a Cham Dictionary) và d?ng nhà ? ??a ch?: http://nguoicham.com/cdict. Các b?n c?ng có th? tra t? v?ng ngay ? trang ch? http://nguoicham.com/ Trang ch? Cdict thân thi?n và d? s? d?ng. I. GI?I THI?U T?NG QUAN CDICT 1. Cdict là t? ?i?n online, và hi?n t?i ch? có duy nh?t b? Ch?m-Vi?t-Pháp-Anh (riêng ti?ng Anh v?i ph?n d?ch ngh?a các t? kèm các ví d? thì hi?n t?i chúng tôi v?n ch?a hoàn thi?n h?t). Cdict hi?n có kho?ng 4150 m?c t? ???c t?ng h?p t? 3 ngu?n Inalang phiên b?n PDF do Po Dharma biên t?p l?i. Chúng tôi nh?p Ch?m-Vi?t-Pháp c?a G. Moussay làm ch? ??o, Ch?m-Vi?t c?a Bùi Khánh Th? và Ch?m-Pháp c?a Aymonier b? sung. Phiên b?n PDF c?a ba b? t? ?i?n chính cho Cdict. 2. Cdict có phiên âm IPA (International Phonetic Alphabet). Các b?n h?c ti?ng Anh có phiên âm IPA v?i các ký t? ??c bi?t nh? “? ? ? ? ? ? ?” s? th?y r?t quen thu?c. Ví d?: Rumi IPA Ti?ng Vi?t kang /ka:?/ c?m nao /na?/ ?i taow /t?:/ con dao taok /t?:?/ ?ít, ?áy kataok /ka-t?:k/ con b? cào ??c thêm ? m?c “IPA ka Akhar Thrah” trên Menu c?a Cdict. Download full v? t?i: ?ÂY   3. Cdict có Sound cho m?i t?. Bên c?nh IPA, có 1 icon âm thanh, click vào ?ó ?? nghe gi?ng ??c cho t? v?ng mà b?n ?ang xem (xem hình d??i).   4. Cdict có 1 hình ?nh minh h?a cho m?i ngh?a c?a t? (xem hình d??i).   5. B? c?c Cdict c? b?n theo tr?t t?: Rumi – AkharThrah – ti?ngVi?t = ti?ngPháp = ti?ngAnh. b? c?c chính c?a m?i t? v?ng trong Cdict 6. M?i m?t t? v?ng luôn có thu?c tính c?a t? (nh? ??ng t?, tr?ng tính t?…), n?u m?t t? v?ng có nhi?u h?n 1 ngh?a thì Cdict s? ?ánh s? th? t? Latin v?i nh?ng ngh?a kèm theo tùy theo m?i thu?c tính c?a t? ?ó. Cdict có c?p nh?t nh?ng t? ??ng ngh?a và khác ngh?a ? d??i m?i t? (xem hình d??i m?c 8).   7. Cdict có ?? t? g?c mà ti?ng Ch?m vay m??n. Ví d?: “suk” th? sáu có g?c t? Sankrit/Hindi là “?ukrav?ra ????????”, “imâm” có g?c t? Arab là ????‎ vân vân (xem hình m?c 8).   8. V?i tr??ng h?p m?t t? mà có 2-3 cách phát âm khác nhau. Cdict có g?i ý nh?ng cách vi?t khác xu?t hi?n trong t? ?i?n [A, x]. Ví d? nh? các t? “jak” thì có “ajak”, “pajak”; “luk” có “kaluk; “pataok” có “bataok”; “suk” có “chuk”, “thuk” v.v… bên c?nh sound và phiên âm IPA.   9. V?i nh?ng t? có 2 cách khác nhau nh?ng phát âm gi?ng nhau, ví d? nh? t? “pandik”… thì chúng tôi c?ng b? vào chung m?t m?c t? và phân bi?t cách vi?t b?ng ch? s? La Mã. Tr??ng h?p này ch? là m?t s? khác bi?t nh? ? t? nguyên so v?i m?t t? khác ???c c?u t?o m?i t? 1 t? nguyên khác.   10. V?i nh?ng t? có langlakuk “bi” mà trong ?ó “bi” làm ch?c n?ng ti?n t? (prefix.) thì ???c ??a vào m?c t? “bi”, nh? các t? “bisiam” do c?u thành t? “bi” + “siam”, bisamar, biblaoh…   11. Gi?i quy?t A/I/U cho langlakuk nh? trong các t? balan/bilan/bulan, bangu/bingu/bungu/bunga, kabaw/kubaw, takuh/tikuh… Cdict tri?t ?? chuy?n h?t sang A. Ví d? các t? trên s? ???c th?ng nh?t ch?n: balan, bangu, kabaw, takuh… Cách vi?t khác nh? bilan, bingu, kubaw, tikuh… ???c ?? ký hi?u (cv. – c?ng vi?t) ??t bên d??i IPA. gi?i quy?t a/i/u trong langlakuk 12. Gi?ng ??c trong Cdict cho m?i m?c t? v?ng là gi?ng ??c theo âm c?a m?t ng??i con palei Ram, và ?ó ch?a th? là m?t gi?ng chu?n c?a ng??i Ch?m nói chung. Cdict l?u ý r?ng: ?ó là gi?ng ??c, c? g?ng phát âm sao cho sát v?i ch? vi?t, và ?ây không ph?i là gi?ng nói. II. CÁCH TRA T? V?NG. 1. Theo tr?t t? ch? cái t? A-Y ? ngay trang ch?. Ch?n t? v?ng b?t ??u b?ng m?t ch? cái r?i tra l?n l??t. Cách này có th? dùng ?? h?c t? v?ng. v?n A trong Cdict 2. Tra t? b?t k? c?n tra trong khung Search. Cdict s? tô màu và cho thêm t?i ?a 30 t? g?i ý ?? kh?p v?i n?i dung b?n ?ang c?n tra. Ví d?, b?n gõ “ade” thì Search s? t? ??ng tìm cho b?n các t? g?n kh?p nh?t có bao g?m “ade” l?n l??t là: adei, hadei, padei… theo tr?t t? abc. search v?i keyword “ade…” Mikwa c?ng có th? tra ng??c l?i b?ng ti?ng Vi?t ho?c ti?ng Anh, tuy nhiên b?i ?ây là t? ?i?n Ch?m-Vi?t-Pháp-Anh cho nên khi tra s? ra k?t qu? ko quá chính xác. M?i v?n ?? s? ???c gi?i quy?t n?u Cdict có thêm b? t? ?i?n Vi?t-Ch?m-Anh và Anh-Ch?m-Vi?t trong t??ng lai. tra t? v?ng ti?ng Ch?m b?ng ti?ng Vi?t/Anh/Pháp. N?u ch?a th?y k?t qu? ?ng ý trong box g?i ý thì hãy click vào “Ralo wek…” “Ralo wek..” s? m? ra m?t trang m?i v?i t?t c? k?t qu? tìm ki?m,và t? ?ang tìm ???c highlight   III. APP CHO CÁC THI?T B? DI ??NG icon App Cdict App Cdict dành cho iPhone, iPad và các thi?t b? ch?y Android s? ???c ra m?t trong th?i gian t?i. UrangCam Team s? có m?t thông báo khi App ?ã ???c s?n sàng trên App Store và Google Play. IV. THANKS AND WISHES ?? có ???c 99,99696969% s? hoàn thi?n c?a Cdict ngày hôm nay, UrangCam Team xin ??c bi?t chân thành c?m ?n:   • Po Dharma (France) ?ã biên so?n l?i h?u h?t các t? ?i?n Ch?m có giá tr? cao, và công khai t?t c? ? trên m?ng internet d??i d?ng PDF. • Saai Bá Trung Thi?u (USA) nh?p li?u lên website.• Saai Bá Aly (USA) nh?p li?u lên website. • Ms. H?ng Vân (VN) gõ và edit ti?ng Vi?t t? file PDF ? phiên b?n ??u c?a Cdict (b?i vì nh?ng b?n PDF mà chúng tôi có, ph?n ti?ng Vi?t ???c mã hóa ??c bi?t và không th? tìm ???c công c? gi?i mã cho nên chúng tôi ch? có th? gõ th? công t?t c?, ?ó c?ng là m?t lý do chính khi?n cho d? án Cdict Online này ?ã b? kéo quá giãn). • M?, anh ch? em và b?n bè ?ã luôn luôn bên c?nh và ?ng h? tinh th?n trong su?t m?t th?i gian dài. ?ó là m?t s? an ?i và là m?t ni?m h?nh phúc l?n lao không gì sánh ???c.   ___   B?i vì nhi?u lý do khách quan nên Cdict khó tránh kh?i nh?ng h?n ch? và thi?u sót. Cdict s? ???c edit và c?p nh?t th??ng xuyên nh?t có th?, bao g?m c? nh?ng t? v?ng m?i ?ã có ho?c ch?a xu?t hi?n trong 3 b?n PDF t? ?i?n ? trên mà Cdict ?ã s? d?ng. ___   Cdict Online là tài s?n chung c?a urang Cam, cho nên chúng tôi r?t mong nh?n ???c s? ?óng góp quý báu c?a mikwa tr?c ti?p trên website b?ng cách vi?t comment trong b?t k? m?t bài post, ho?c g?i email qua: urangcamteam@gmail.com ho?c ikandiram84ae@gmail.com ___   Thau phuel ralo lo.Tadhuw mikwa suk-siam haniim phuel Po pajiak-pajieng.   Ranam,Ikan@MSC ___   Hãy SHARE vì Ch?m t??ng lai!   CÁC T? VI?T T?T TRONG CDICT:   [A, x] t? ?i?n Aymonier 1906 trang x.[Cam M] t? ?i?n G. Moussay.[Bkt.] t? ?i?n Bùi Khánh Th? 1996.[C?.] t? có ngh?a t?i vùng Châu ??c – An Giang.[CK.] Cam Kur.[Ram.] t? có ngh?a t?i ??a ph??ng palei Ram. (Ar.) Arab.(Jav.) Java.(Kh.) Khmer.(Mal.) Malay.(Pa.) Pattani.(Skr.) Sankrit.(ACB) Ariya Cam Bani.(AGA) Ariya Gleng Anak.(AM) Ariya Mayut.(ASS) Ariya Sah Sakei.(DR) Dak Ray Patao.(DWM) Déwa Mano.(IPT) Inra Patra.(NMM) Nai Mai Mâng Makah.(PC) Paoh Catuai.(UMR) Um Marup. (cd.) ca dao.(pp.) panuec pandit = thành ng?, t?c ng?.(tn.) thành ng?, t?c ng?.(c.) c?m thán t?.(chm.)(d.) danh t?.(?.) ??i t?.(?g.) ??ng t?.(k.) k?t t?.(p.) phó t?.(t.) tính t?, tr?ng t?.(tr.) trang tr?ng.(vch.) v? ch?ng. Hãy SHARE vì Ch?m t??ng lai!

  H’Hen Niê sinh n?m 1992, ng??i dân t?c Ê ?ê, sinh ra và l?n lên ? ??k L?k. Cô b?t ??u s? nghi?p ng??i m?u khi tham gia Vietnam’s Next Top Model 2015 nh?ng l?i b? lo?i t? s?m. Sau cu?c thi, cô làm ng??i m?u t? do t?i TP HCM và nuôi m?ng tham gia sân ch?i nhan s?c khác.  Khi xu?t hi?n t?i vòng s? tuy?n c?a Hoa h?u Hoàn v? Vi?t Nam 2017, H'Hen Niê ???c chú ý nh? mái tóc tém cá tính bên c?nh Mai Ngô, Hu?nh Tiên. Tuy nhiên, so v?i nhi?u ?ng viên khác, cô không n?i tr?i v? nhan s?c.  Không nh? nhi?u thí sinh có v? ng?t ngào, cô gái dân t?c Ê ?ê l?i s? h?u làn da nâu kho? kho?n, g??ng m?t s?c s?o và tính cách m?nh m?. Cô ???c ví nh? 'viên ng?c ?en' v?i v? ??p khác l? t?i cu?c thi Hoa h?u Hoàn v? Vi?t Nam 2017.  H'Hen Niê có chi?u cao 172cm, s? ?o ba vòng 84-60-93. Cô ???c ?ánh giá là m?t trong nh?ng thí sinh s? h?u thân hình lý t??ng, sexy nh?t c?a cu?c thi. Trong các ph?n thi bikini hay ch?p ?nh bikini, cô luôn t? tin phô di?n hình th? tr??c ?ng kính.  M?c dù ít n?i b?t so v?i Hoàng Thu?, Mâu Thu? nh?ng qua t?ng th? thách c?a show truy?n hình Hoa h?u Hoàn v? Vi?t Nam 2017, cô ngày m?t ti?n b? và to? sáng.  Cô t?ng chia s?, trong khi các thí sinh có ê kíp hùng h?u t? v?n và h? tr? phía sau, cô ch? có m?t mình. Tính cách c?a cô c?ng khá th?t thà nên không bi?t cách ?? gây ?n t??ng nh? nhi?u ?ng viên khác. Tuy nhiên, thông qua cu?c thi cô mu?n truy?n t?i thông ?i?p giúp các cô gái dân t?c nh? cô m?nh m? h?n ?? v??n xa ngoài c?ng ??ng c?a mình.  Trong các ho?t ??ng t? thi?n c?a Hoa h?u Hoàn v? Vi?t Nam 2017, H'Hen Niê ???c nh?n ra d? dàng nh? mái tóc tém ??c tr?ng và khác bi?t.  Gout th?i trang c?a cô trong m?i l?n xu?t hi?n c?ng ???c ?ánh giá cao, không còn v? quê mùa, mà ngày m?t thanh l?ch, hi?n ??i.  ? H'Hen Niê còn toát lên s? t? tin, n?ng ??ng và b?n l?nh.  T?i ?êm bán k?t c?a Hoa h?u Hoàn v? Vi?t Nam 2017, cô ???c khen ng?i v? th?n thái khi trình di?n bikini.  ? ph?n thi 'Ng??i ??p Bi?n' trong vòng chung k?t, cô gái dân t?c Ê ?ê c?ng ghi ?i?m tuy?t ??i nh? t?ng b??c catwalk uy?n chuy?n, n? c??i ng?t ngào.  Nh? hình th? chu?n, s? ti?n b? không ng?ng mà H'Hen Niê ???c công chúng d? ?oán s? làm nên chuy?n trong ?êm chung k?t Hoa h?u Hoàn v? Vi?t Nam 2017. Và trong giây phút công b? k?t qu? cu?i cùng vào t?i 6/1, tên cô b?t ng? ???c x??ng lên. Cô v??t qua c? Hoàng Thu?, Mâu Thu? ?? giành v??ng mi?n danh giá. Chi?n th?ng c?a H'Hen Niê ?ã làm nên 'l?ch s?' trong các cu?c thi nhan s?c b?i ?ây là l?n ??u tiên Tân hoa h?u là ng??i có mái tóc tém và ??n t? vùng ??t cao nguyên. Vi?c H'Hen Niê ??ng quang khá thuy?t ph?c khi cô ?ã th? hi?n xu?t s?c ? các ph?n thi trình di?n áo dài, bikini và ??c bi?t là ph?n ?ng x? top 3. S? t? tin, b?n l?nh cùng câu tr? l?i ng?n g?n, ý ngh?a c?a cô ?ã thuy?t ph?c ???c ban giám kh?o.  theo Ngoisao.net

T? tiên c?a nh?ng ng??i Cham ? Vi?t Nam ?ã xây d?ng m?t trong nh?ng ?? ch? l?n ? ?ông Nam Á.  Theo National Geographic b?i Adam Bray, 18-6/2014 Tình tr?ng c?ng th?ng ? Bi?n Nam H?i h?i tháng tr??c, khi Trung Qu?c tri?n khai giàn khoan d?u do chính ph? s? h?u trong m?t khu v?c mà Vi?t Nam ?ã tuyên b? ch? quy?n ? phía nam qu?n ??o Hoàng Sa. Nh?ng ng??i bi?u tình ch?ng Trung Qu?c xông vào và ??t cháy các nhà máy Trung Qu?c, ?ài Loan và Hàn Qu?c ? mi?n nam Vi?t Nam. Theo báo cáo c?a các ph??ng ti?n truy?n thông, có ??n 21 ng??i ch?t trong v? h?n lo?n, và h?n m?t tr?m ng??i ?ã b? th??ng. Hàng ngàn công nhân Trung Qu?c ?ã tr?n kh?i Vi?t Nam. Các tranh ch?p di?n ra ? qu?n ??o Tr??ng Sa và Hoàng Sa, h?u nh? là n?i không có ng??i ?, và ? khu v?c trung tâm c?a Bi?n ?ông, n?i n?y sinh các yêu sách ch?ng chéo gi?a Trung Qu?c, Vi?t Nam, ?ài Loan, Malaysia, Brunei và Philippines. Nh?ng, tranh ch?p gi?a Vi?t Nam và Trung Qu?c thu hút s? chú ý nhi?u nh?t. C? hai ??u liên quan ??n các m?i quan h? l?ch s? v?i các hòn ??o, ??i v?i Trung Qu?c thì có t? tri?u ??i Hán (206 tr??c CN ??n n?m 220 sau Công nguyên) , ?? ch?ng minh cho yêu sách c?a mình trong khu v?c. Trong khi ?ó, t?i Vi?t Nam kho?ng 160.000 ng??i dân t?c Cham, t?c ng??i ?ã t?ng th?ng tr? Bi?n ?ông trong h?n m?t thiên niên k?, l?ng l? ??ng bên l? cu?c xung ??t leo thang. Hai th? k? sau khi quy?n l?c b? gi?m-sút-sau-?ó ?ã ch?m d?t do s? ?àn áp tàn b?o c?a Hoàng ?? Minh M?ng, v?i ng??i Cham h? v?n còn c?nh giác v?i nh?ng tranh ch?p nh? v?y, tình c?nh hi?n t?i là m?t s? nh?c nh? v? t?m quan tr?ng mang tính bi?u t??ng và kinh t? c?a Bi?n ?ông và v? v?n hoá Cham, m?t n?n v?n hóa t?ng giàu có b?ng th??ng m?i trên bi?n ?ông. V??ng Qu?c Champa Trong nhi?u th? k?, bi?n ?ông ???c các nhà hàng h?i trên kh?p châu Á bi?t ??n nh? là Bi?n Champa, ???c ??t tên theo tên ?? ch? v? ??i ki?m soát toàn b? mi?n trung Vi?t Nam, t? biên gi?i phía b?c c?a t?nh Qu?ng Bình ngày nay cho ??n g?n biên gi?i phía Nam c?a t?nh Bình Thu?n. Vào th?i kì ??nh cao c?a ?? ch? Champa, t? kho?ng th? k? th? 6 ??n th? k? 15, các v??ng qu?c khác nhau c?a Champa, ?ã ???c tr? b?i các hoàng gia theo vùng, bao g?m c? ph?n l?n phía ?ông c?a Campuchia và Lào. Các ?? t?o tác lâu ??i nh?t c?a n?n v?n minh Cham – g?ch, ?á sa th?ch, và ?? g?m ???c tìm th?y ? Trà Ki?u ? t?nh Qu?ng Nam – có t? th? k? th? hai. M?t di s?n Champa ?áng chú ý là các tháp Cham ???c làm b?ng g?ch ??, tháp lâu ??i nh?t ???c tìm th?y vào th? k? th? 7 và th? 8. Thánh ??a M? S?n, g?n H?i An, ???c b?o t?n nh? m?t di s?n th? gi?i c?a UNESCO, có ??n g?n 70 công trình riêng bi?t. Các nhà kh?o c? ?ã xác ??nh ???c m?t s? thành l?y Cham và kho?ng 25 ngôi ??n (m?i ?i?m có s? l??ng tháp khác nhau) v?n còn n?m d?c theo b? bi?n c?a Vi?t Nam. Các cu?c th?m dò g?n ?ây cho th?y hàng tr?m ?i?m ?? nát có th? d?n các con sông vào Tây Nguyên và xa h?n n?a ??n phía ?ông c?a Campuchia và Lào. Nh?ng b?ng ch?ng sâu r?ng Các v? t? tiên nói ti?ng Malayo-Polynesian c?a ng??i Cham ???c cho là ?ã ??n Vi?t Nam b?ng ???ng bi?n t? Borneo. H?u h?t các h?c gi? ??u tin r?ng ng??i Cham là h?u du? c?a Sa Hu?nh, ng??i ?ã chi?m cùng m?t khu v?c t? kho?ng 1000 TC. ??n th? k? th? hai sau CN, khi v?n hoá Cham b?t ??u phát tri?n. Nh?ng di tích c?a Sa Hu?nh ???c tìm th?y các n?i xa nh? ?ài Loan, Philippines, và Malaysia, ?ã ch? ra r?ng ng??i dân ?i thuy?n, buôn bán và ??nh c? xung quanh Bi?n Champapa. Sa Hu?nh trang ?i?m cho ng??i ch?t b?ng ?á mã não, ?á carnelian và h?t th?y tinh t? ?n ?? và Iran, c?ng nh? b?ng nh?ng h?t vàng và th?y tinh quý hi?m t? ??a Trung H?i - có th? t?t c? ??u ???c giao d?ch b?ng ???ng bi?n - và chôn vùi nh?ng thân xác trong nh?ng chi?c bình b?ng ??t sét l?n. Nh?ng hoa tai l?ng l?y ???c chôn c?t mang phong cách g?m m?t thanh treo ??u ??ng v?t có s?ng ? c? hai ??u. Hoa tai th??ng ???c làm b?ng th?y tinh, ?á quý ho?c ng?c bích t? ?ài Loan. Các cu?c khai qu?t g?n ?ây ?ã khám phá ra r?ng nh?ng b?ng ch?ng v? các di tích ???c chôn c?t Sa Hu?nh (và di tích Cham) không ch? có ? các ??o chính c?a Vi?t Nam và các hòn ??o ngoài kh?i nh? Phú Quý mà còn n?m trên các ??o Hoàng Sa và Tr??ng Sa – vùng bình ??a trong khu v?c tranh ch?p ngày nay. T?m ?nh H??ng C?a Champa  Ng??i Cham t?ng có m?t m?ng l??i th??ng m?i kh?ng l? v?i các tuy?n ???ng m? r?ng ??n ?ông b?c Trung Qu?c, ?ài Loan, Nh?t B?n và v? phía nam ??n Malaysia và Indonesia. S? giàu có c?a h? - vàng b?c, ?á quý, gia v?, tr?m h??ng, ??ng v?t quý hi?m và nô l? - ?ã n?i ti?ng kh?p vùng ?n ??, Trung ?ông, và th?m chí là vùng xa nh?t c?a B?c Phi. Trong th?i kì vàng son c?a Champa, m?t nhà ??a lí H?i giáo ?ã vi?t r?ng các hòn ??o này ?ã s?n xu?t ngà voi, long não, h?t nh?c ??u kh?u, cây ?inh h??ng, tr?m h??ng, b?ch qu?, và các th? khác. Các v? ??m tàu là b?ng ch?ng v? th??ng m?i gi?a Champa và Philippines thông qua qu?n ??o Tr??ng Sa. M?t chi?c tàu - xác tàu Pandanan, ?ã ???c tìm th?y trên ??o Palawan c?a Philippines - ???c cho là ?ã r?i b? Bi?n Champa vào kho?ng n?m 1450 và 1470, mang nh?ng ?? g?m màu xanh l?c ???c làm t? v??ng qu?c Vijaya c?a Cham. N?m 1997, chính quy?n Philippines ?ã c?u m?t con tàu hàng tr?m n?m tu?i trên ??o Thitu thu?c Tr??ng Sa ch?a kho?ng m?t nghìn ?? ch?m kh?c b?ng ?á granit d??ng nh? là có t? các ??a ?i?m không rõ c?a Champa. Nhi?u hòn ??o sinh s?ng ? phía tây c?a Bi?n Champa c? ?ã t?o các c?ng ??ng Cham. Các tàn tích tháp Cham, ?? g?m, ?? trang s?c, g?ch ?ã ???c tìm th?y ? Phú Quý. Ng??i dân trong vùng ngày nay, m?c dù ???c coi là ng??i dân t?c thi?u s? Vi?t Nam, nói m?t ph??ng ng? khác v?i ng??i mi?n Nam, và ngh? th? công và v?n hoá c?a h? l?i gi?ng ng??i Cham h?n ng??i Vi?t Nam. Xa h?n v? phía b?c, các hòn ??o Lý S?n và Cham c?ng là nh?ng v? tinh l?n c?a Cham. S? Pha Tr?n Ni?m Tin Ng??i Cham b?t ??u ti?p thu ?n ?? giáo t? s?m, có kh? n?ng ?ã ???c chuy?n ??i b?i các th??ng gia ?n ??, và pha tr?n nó v?i ni?m tin truy?n th?ng c?a h?. Hindu Cham ???c g?i là Balamôn. Tr??c khi k?t thúc thiên niên k? ??u tiên, các th??ng gia H?i giáo ?ã gi?i thi?u H?i giáo, và gi? ng??i H?i giáo Cham ???c bi?t ??n v?i tên g?i ng??i Bani (ch? ng??i Cham theo ??o H?i). Ngay t? n?m 986, các tài li?u c?a Trung Qu?c ?ã ?? c?p ??n các c?ng ??ng trên ??o H?i Nam g?m nh?ng ng??i H?i giáo Cham, h?u du? c?a h? ngày nay là ng??i Utsul. Ngoài các ho?t ??ng H?i giáo và Hindu riêng bi?t, ng??i Balamon và Bani ??u th? cúng t? tiên, các v? vua và các v? th?n Cham. Ng??i Bani, và m?t s? ng??i Balamôn, ti?n hành l?, m?t bi?n th? c?a l? Ramadan, g?i là Ramawan. Nh?ng Tàn Phá C?a Chi?n Tranh ?? ch? Champa là ??i th? chính c?a ?? qu?c Khmer, ? Cam-pu-chia, và ??i Vi?t, m?t v??ng qu?c Vi?t Nam ? phía b?c. Cu?c xung ??t c?a Champa v?i ??i Vi?t d??ng nh? ?ã b?t ??u vào cu?i th? k? th? m??i, khi ng??i Vi?t Nam nam ti?n vào V??ng qu?c Cham Vijaya (ngày nay là Quy Nh?n). Nh?ng b?c t??ng ch?m n?i ? m?t ngôi ??n ? Angkor miêu t? m?t tr?n ?ánh h?i quân s? thi gi?a Khmer và Champa vào th? k? 12. H?i quân Cham không có ??i th?, nh?ng trên m?t ??t ng??i Cham l?i ph?i ch?u ??ng nhi?u th?t b?i t?n kém. Cu?c xung ??t v? lãnh th? ti?p t?c cho ??n n?m 1471, khi Vijaya cu?i cùng b? thu gi?, và vào gi?a nh?ng n?m 1600, ?? ch? Champa b? gi?m sút thành v??ng qu?c Panduranga (nay là Ninh Thu?n và Bình Thu?n), n?i mà h?u h?t con cháu Cham c?a Vi?t Nam s?ng ngày nay. Do ?ó, có m?t c?ng ??ng Cham ?ã di c? sang Campuchia, H?i Nam, Philippines và Malaysia. N?m 1832, Hoàng ?? Minh M?ng b?t ??u ?è b?p các d?u tích cu?i cùng c?a n?n t? tr? Cham và ?óng d?u v?n hóa, ??t làng Cham và ??t nông nghi?p và phá h?y các ??n th? c?. Nhi?u ng??i Cham ?ã tr?n sang Cam-pu-chia, ngày nay n?i con cháu h? ?ã ? v?i s? l??ng hàng tr?m ngàn. M?t N?n V?n Hoá ?? S? Nh?ng B? ?e Do? B?ng ch?ng v?t lí v? v?n hoá Cham ? Vi?t Nam ?ang bi?n m?t. T?i t?nh Bình Thu?n và các n?i khác, các ngôi ??n Cham và ngôi m? c? b? xâm chi?m b?i các cánh ??ng lúa, r?ng r?m và các trang tr?i nuôi tôm. T?i t?nh Qu?ng Ngãi, các ngôi ??n ?ã b? h? h?ng ho?c b? phá h?y do khai thác s?i. Ng??i Vi?t Nam ti?p t?c xây d?ng các ??n th? Ph?t giáo trên nh?ng tàn tích c?a các di tích tôn giáo Cham và s? d?ng g?ch t? các thành Cham ?? xây nhà c?a h?. Các t?c ng??i mi?n núi di chuy?n t? xa phía B?c c?a Vi?t Nam hi?n ?ang s?ng ? th? ?ô cu?i cùng c?a Champa, Sông L?y, b? ??a xu?ng trong quá trình thanh tr?ng c?a vua Minh Mang. Không có ?? c?p nào ??n Sông L?y trong sách l?ch s? Vi?t Nam, và nó b? b? qua trong các tài li?u du l?ch chính th?c, m?c dù g?n v?i khu ngh? mát l?n nh?t c?a n??c này, ? M?i Né. H?i An là thành ph? c?ng n?i ti?ng nh?t c?a Vi?t Nam. Tuy nhiên, l?ch s? ph? bi?n và nh?ng t? thông tin v? du l?ch ngày nay l?i b? bê t?i g?c r? Cham c?a nó. Ng??i Cham n?i ti?ng v?i hàng d?t may, d?t b?ng tay trên khung d?t. V?i c?a h? ???c xu?t kh?u (và th??ng ???c b?t ch??c), sau ?ó ???c chuy?n thành hàng hoá ??a ph??ng và bán t?i các th? tr??ng du l?ch c?a các b? l?c ??a ph??ng ? các thành ph? nh? Louangphabang (Lào), Siem Reap (Campuchia), Chiang Mai (Thái Lan) và, g?n h?n ? Vi?t Nam, Sa Pa. Sau khi Vi?t Nam chinh ph?c các v??ng qu?c Champa, h? th??ng ch?n nh?c s? c?a Cham, phong cách c?a h? ?ã có ?nh h??ng ?áng k? ??n nhã nh?c Vi?t Nam. Ngày nay, h?u h?t các khu ngh? d??ng và nhà hàng l?n ??u có các ngh? s? Cham làm vi?c (m?c dù ch? có hai gia ?ình còn l?i, nh?ng ng??i t?o ra các nh?c c? Cham truy?n th?ng - tr?ng b?ng g? và nh?c c? b?ng g? nh? kèn Clarinet). Ng??i Cham là m?t trong s? ít ng??i dân t?c thi?u s? ? ?ông D??ng ?ã phát tri?n h? th?ng ch? vi?t riêng d?a trên ti?ng Ph?n. R?t ít ng??i Cham v?n có th? ??c và vi?t ???c ti?ng m? ?? c?a mình, và ngôn ng? nói c?ng có nguy c? b? khai t?, b?i vì chính sách c?a chính ph? yêu c?u s? d?ng ti?ng Vi?t trong tr??ng h?c, th??ng m?i và các ho?t ??ng công c?ng. ?i?u ki?n s?ng c?a ng??i Cham th??ng th?p h?n nh?ng ng??i ? các làng dân t?c thi?u s? ? Vi?t Nam. Nh?ng ngôi nhà ???c làm b?ng bùn v?i nh?ng vách ?á s?p ?? là ph? bi?n, và h?u h?t ng??i Cham không có n??c máy, hu?ng h? gì là nói ??n ?i?n l?nh. ?i?n thì không liên t?c. Chính ph? Vi?t Nam không còn cho phép ng??i Cham ch?t mà ?? n?m trong nhà vài tu?n tr??c khi chôn c?t. M?t s? ng??i Cham ti?n hành"chôn c?t l?n th? hai", bao g?m vi?c khai qu?t x??ng c?t vào d?p t??ng ni?m ngày ch?t c?a ai ?ó và làm m?t b?a ti?c cho b?n bè, gia ?ình và hàng xóm b?ng nh?ng l?i c?u nguy?n, nh?c l?n và l? nghi tôn giáo. Nh?ng S? Nh?y C?m Chính Tr? B?ng ch?ng rõ ràng và lâu dài v? ?nh h??ng c?a Cham ??i v?i Bi?n ?ông là t?i sao bây gi? Vi?t Nam l?i không s? d?ng c?n c? v? l?ch s? Champa ?? c?ng c? cho các yêu sách lãnh th? c?a mình trong khu v?c? M?i quan h? gi?a chính quy?n Hà N?i và các dân t?c thi?u s? r?t nh?y c?m. Trong n?m 2001 và 2004, các cu?c bi?u tình nhân quy?n c?a t?c ng??i mi?n núi d?n ??n t? hình và án tù chung thân. M?t th?i gian sau ?ó, Tây Nguyên c?m nh?ng ng??i n??c ngoài. Các cu?c bi?u tình l? t? và b?o lo?n ? quy mô nh? h?n v?n x?y ra, và các cáo bu?c v? vi ph?m nhân quy?n c?a chính ph? v?n ph? bi?n ? các khu v?c thi?u s?. M?c dù là công dân Vi?t Nam ??y ??, ng??i Cham v?n là nh?ng ng??i b? chinh ph?c. N?u h? t? ??t ra v?n ?? ch? quy?n l?ch s? c?a Champa ??i v?i Bi?n ?ông, t? ?ó s? ??t câu h?i v? quy?n t? tr? b? m?t c?a h? trong m?nh ??t c?a mình, ?i?u này có th? s? gây phi?n hà cho chính ph? Vi?t Nam. Ng??i Cham và c? chính ph? Vi?t Nam ??u không mu?n làm ??o l?n s? cân b?ng hi?n t?i. ?ôi nét v? tác gi?: Adam Bray ?ã ?óng góp g?n 40 cu?n sách v? du l?ch ? ?ông Nam Á. Ông là c?u c? dân Phan Thi?t, Vi?t Nam, n?i ông h?c v?n hoá và l?ch s? Cham,, h?c ??c và vi?t ch? Cham hi?n ??i. Anh ?ã tìm và khám phá nhi?u di tích c?a ng??i Cham. Link bài vi?t: https://news.nationalgeographic.com/news/2014/06/1...          

  Posted on 20/12/2015 by The Observer ( ?o?n cu?i ) Tác gi?: H? B?ch Th?o .......   Ngày 12 tháng 6 nhu?n n?m H?ng V? th? 20 [27/7/1387]  S?c cho ?ô Ch? huy S? ty [20] Phúc Ki?n t?o 100 chi?c thuy?n ?i bi?n; Qu?ng ?ông ch? t?o g?p b?i s? này, trang b? ??y ?? khí gi?i và l??ng th?c t?p trung t?i Chi?t Giang ?? chu?n b? ??n Chiêm Thành b?t b?n gi?c N?y. (Minh Th?c l?c V. 6, t. 2752; Thái T? q. 182, t. 7b) S? d?ng quân th?y, quân b?, g?t hái ???c nhi?u chi?n th?ng; Ch? B?ng Nga t? ra kiêu m?n “d?c ngang nào bi?t trên ??u có ai”, coi th??ng ngay c? Trung Qu?c. Qua m?t s?c d? nh?m u?n n?n ??a con kiêu [21] c?a Thiên t?, Minh Thái T? v?ch cho Ch? B?ng Nga bi?t r?ng y nói m?t ???ng làm m?t n?o, gi? làm ??ng c??p ?n ch?n s? voi n??c Chân L?p [Campuchia] c?ng Trung Qu?c và c? tình l? là trong vi?c tri?u c?ng: Ngày 8 tháng 4 n?m H?ng V? th? 21 [14/5/1388] Sai Hành nhân ??ng Thi?u ??n d? Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? r?ng: “Ng??i s?ng t?i n?i h?i ??o, hi?u l?nh cho dân Di d??i quy?n, n?u không dùng ân và tín ?? cai tr? nuôi d?y dân chúng, thì làm sao có th? làm ch? m?t ph??ng, truy?n cho con cháu, gi? ???c không có m?i lo. M?i ?ây ng??i sai con ??n tri?u ?ình, ta sai Trung s? ??a v? n??c; r?i viên s? này tr? v? trình r?ng hành ??ng c?a ng??i trái v?i ?i?n l?. Lúc ??u Tr?m ch?a tin, ??n lúc Ma Lâm C? trình bày vi?c trong n??c ng??i, ?em so sánh th?y l?i trên th?t ?áng tin, không ph?i là vu cáo.” Tháng 4 n?m nay l?i ???c An Nam tâu nh? sau: “Hành Nhân L?u M?n trên ???ng ra kh?i Chiêm Thành ??a 52 con voi do Chân L?p c?ng; Chiêm Thành sai ng??i gi? làm k? c??p ?o?t m?t ¼ s? voi cùng b?t 15 tên qu?n t??ng. Ta bi?t r?ng ng??i là Di ph??ng nam; nh?ng không ngh? r?ng ng??i v?a tôn kính Trung Qu?c, l?i l?y vi?c c??p c??p bóc làm ngh? nghi?p. Dù r?ng hàng ngày ng??i c??p bóc làm ?i?u b?t ngh?a, thì c?ng ph?i bi?t k? l?n ng??i nh?, k? trên ng??i d??i! Há l?i ??ng ??u m?t n??c l?i dám buông tu?ng khinh l?n Thiên t?. Nh? n?m ngoái ng??i dâng voi và 2 ng??i qu?n t??ng; t? khi cho con ng??i tr? v?, thì tr?n tránh không dâng ti?p! Vi?c làm c?a ng??i c? ti?p t?c nh? v?y thì m?t ?àng không có lòng th? n??c l?n, m?t ?àng thì m?t s? tín ngh?a ?? giao thi?p v?i lân qu?c; ng??i ph?i suy ngh? s?a ??i, ch? ?? h?i v? sau.” (Minh Th?c l?c V. 7, t. 2864-2865; Thái T? q. 190, t. 1b-2a) Cu?i ??i, tuy Ch? B?ng Nga ch?t tr??c h?ng súng c?a quân nhà Tr?n, nh?ng ng??i ch? ?i?m là m?t viên quan nh? Champa ch?y sang tr?i quân ta, cho bi?t chi?c thuy?n s?n xanh là thuy?n c?a Qu?c v??ng h?n [22] . R?i Th? t??ng La Ngai [23] cho h?a táng xác Ch? B?ng Nga bên b? sông, mang quân Champa tr? v? chi?m n??c, t? lên làm vua. Con và em Ch? B?ng Nga s? b? gi?t, ph?i ch?y sang n??c ta lánh n?n. [24] T?n bi k?ch này ???c dàn d?ng b?i k? n?i thù; th? ph?m chính là La Ngai [25] , s? Tàu g?i là Các Th?ng (Ko Cheng). M?t v?n b?n trong Minh Th?c l?c chép r?ng, sau khi lên làm vua, Các Th?ng sai s? sang Trung Qu?c dâng bi?u b?ng vàng ti?n c?ng, nh?ng b? vua Thái T? nhà Minh c? tuy?t b?i t?i m?u gi?t v??ng n??c này ?? lên làm vua: Ngày 7 tháng M?t n?m H?ng V? th? 24 [2/12/1391] N??c Chiêm Thành sai viên Thái s? ?ào B?o Gia Tr?c dâng bi?u b?ng vàng, ti?n c?ng tê giác, nô t?, v?i vóc. Thiên t? b?o các quan b? L? r?ng: “?ây do viên quan soán ngh?ch! ?? ti?n c?ng ??ng nh?n. Tr??c ?ây viên quan Chiêm Thành là Các Th?ng gi?t V??ng n??c này t? l?p, nên c? tuy?t.” (Minh Th?c l?c v. 7, t. 3157; Thái T? q.214, t. 1a) Chú thích: [1]N?m 1318, nhà Tr?n phong m?t t??ng Champa tên Th? (Patalthor) lên ngôi, hi?u Ch? A N?ng (hay Thành A v??ng, t??ng ???ng v?i t??c phó v??ng c?a ??i Vi?t). Vì không thu?c dòng dõi b? t?c Cau và D?a, Ch? A N?ng liên t?c b? tri?u th?n ch?ng ??i t? 1323 ??n 1326. ?? có s? chính th?ng, n?m 1323 Ch? A N?ng c? em trai là Pao Yeou Patseutcho ?i s? sang Trung Hoa xin nhà Nguyên công nh?n. Hay tin này, n?m 1326 nhà Tr?n mang quân sang ?ánh nh?ng b? ??y lùi. Chiêm Thành s?ng trong thái bình cho t?i 1342. N?m 1336 Ch? A N?ng t? tr?n, con ru?t là Ch? M? và con r? là Trà Hoa B? ?? tranh ngôi vua trong 6 n?m, Chiêm Thành s?ng trong lo?n l?c. N?m 1342 Ch? M? b? ?u?i sang ??i Vi?t, Trà Hoa B? ?? chính th?c lên ngôi. N?m 1353, Tr?n D? Tôn ??a Ch? M? v? n??c nh?ng ??n C? L?y (Qu?ng Ngãi) thì b? quân Chiêm ch?n ?ánh, quân Tr?n rút v?, Ch? M? bu?n r?u r?i qua ??i. T? sau ngày ?ó, quân Chiêm Thành liên t?c tràn sang ?ánh phá Hóa châu và Thu?n châu. N?m 1360, Trà Hoa B? ?? qua ??i, em Ch? A N?ng là Po Binasor (Po Bhinethuor) ???c tri?u th?n tôn lên làm vua, hi?u Ch? B?ng Nga (Che Bonguar). (Theo Nguy?n V?n Huy, “Tìm hi?u c?ng ??ng ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam”) BT[2]Hi?n nay, ta chính th?c dùng tên g?i Champa. V?y, ngo?i tr? ph?n trích d?n t? Minh Th?c l?cs? d?ng tên g?i Chiêm Thành theo ng??i Trung Qu?c, còn l?i, xin g?i là Champa. BT [3]N??c th?i Minh g?i là Tây D??ng, nay thu?c qu?n ??o Nam D??ng (T? H?i). [4]Th? c?a vua, có ?óng [d?u] ?n t?. [5]Trung Qu?c g?i các n??c lân bang b?n ph??ng là “T? Di”; nói chung các dân t?c không ph?i là Trung qu?c thì ???c g?i là Di. [6]?: M?t lo?i l?a d?t s?i xiên, có hoa v?n. [7]Chính Sóc t?c ngày ??u n?m, m?ng 1 tháng Giêng. Ngày x?a hàng n?m Trung-Qu?c ban l?ch Chính Sóc cho các n??c lân bang, t??ng tr?ng uy quy?n Thiên t?. [8]Vua nhà T?ng h? Tri?u. Vua m? ??u tri?u ??i là T?ng Thái T? t?c Tri?u Khuông D?n. [9]Gi?c N?y: Trung Qu?c x?a th??ng g?i ng??i Nh?t là N?y. Vào th?i nhà Nguyên, t?i Nh?t B?n có cu?c n?i chi?n. Phe mi?n Nam thua, chi?m c? các ??o nh?, r?i mang quân c??p phá t?i b? bi?n Tri?u Tiên Trung Qu?c; mãi ??n ??i Gia T?nh tri?u Minh, H? Tôn Hi?n, Du ??i Du d?p ???c; s? Trung Qu?c goi là “N?y kh?u”. [10]Qu?c hi?u n??c ta th?i ?ó. BT [11]Tên n??c ta do nhà Minh g?i. BT [12]??i Vi?t S? ký Toàn th?, t?p 2, trang 154. ( NXB Khoa h?c Xã h?i, Hà N?i, 1998). [13]Xích = 0,32 mét. Th?n = 1/10 xích. [14]??ng lý v?n phòng c?a nhà vua. [15]??n v? hành chánh c?p t?nh th?i Minh, có 15 hành t?nh. [16]??i Vi?t S? ký Toàn th?, t?p 2, trang 169. [17]Có th? s? c?nh tranh gi?a các “qu?c gia h?i t?c” ng?u nhiên trùng h?p v?i quy?n l?i Trung Hoa. BT [18]Bát Bách T?c Ph?: tên n??c x?a, n?m trong lãnh th? phía b?c Thái-Lan hi?n nay, T??ng truy?n Tù tr??ng có 800 v? nên ???c ??t tên nh? v?y. [19]Ch?a rõ ? ?âu. [20]Nhà Minh ??t Tam ty t?i khu v?c hành chánh l?n nh? Giao Ch?, Qu?ng Tây v.v… g?m: ?ô Ch? huy s? ty coi v? quân s?, B? chính ty coi v? hành chính, Án sát ty coi v? x? án. [21]Ch? kiêu này m??n t? b?n ch? Hán trong Chinh Ph? Ngâm “tr?m thiên kiêu”. [22]– ??i Vi?t S? ký B?n k? Toàn th?, Quy?n VIII, K? Nhà Tr?n, Thu?n Tông hoàng ?? chép: Canh Ng?, [Quang Thái] n?m th? 3 [1390], (Minh H?ng V? n?m th? 23). Mùa xuân, tháng giêng, ngày 23, ?ô t??ng Tr?n Khát Chân ??i th?ng quân Chiêm Thành ? H?i Tri?u, gi?t ???c chúa nó là Ch? B?ng Nga. Khi ?y, B?ng Nga cùng v?i [17b] Nguyên Di?u d?n h?n m?t tr?m thuy?n chi?n ??n quan sát tình th? c?a quan quân. Các thuy?n gi?c ch?a t?p h?p l?i, thì có tên ti?u th?n c?a B?ng Nga là Ba L?u Kê nhân b? B?ng Nga trách ph?t, s? b? gi?t, ch?y sang doanh tr?i quân ta, tr? vào chi?n thuy?n s?n xanh b?o r?ng ?ó là thuy?n c?a qu?c v??ng h?n. Khát Chân li?n ra l?nh các cây súng nh?t t? nh? ??n, b?n trúng thuy?n B?ng Nga, xuyên su?t ván thuy?n, B?ng Nga ch?t, ng??i trong thuy?n ?n ào kêu khóc. Nguyên Di?u c?t l?y ??u B?ng Nga ch?y v? v?i quan quân. ??i ??i phó Th??ng ?ô quân Long Ti?p là Ph?m Nh? L?c và ??u ng? là D??ng Ngang li?n gi?t luôn Nguyên Di?u, l?y c? ??u B?ng Nga. Quân gi?c tan v?. (http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt13.html) – Sách “Khâm ??nh Vi?t s? thông giám C??ng m?c” chép: “N?m 1389 tháng 10, Chiêm Thành vào c??p Thanh Hóa. Sai Quý Ly ?em quân ?i ch?ng c?. B? thua, Quý Ly tr?n v?. Tháng 11. Quân Chiêm Thành xâm ph?m ??n Hoàng Giang. Tr?n Khát Chân ?em quân ch?ng c?. N?m 1390 tháng giêng, Tr?n Khát Chân ?ánh cho quân Chiêm Thành thua to ? H?i Tri?u, gi?t ???c chúa n??c ?y là Ch? B?ng Nga.” – Giai tho?i k? r?ng: N?m K? T? (1389), quân Champa l?i sang ?ánh. Th??ng hoàng Tr?n Ngh? Tông sai Tr?n Khát Chân làm ?ô t??ng th?ng l?nh quân Long Ti?p ?i ?ánh gi?c. Lúc xu?t quân, Khát Chân và Th??ng hoàng ??u khóc ti?n bi?t. Quân ta xu?t phát t? sông Lô (t?c sông H?ng), g?p gi?c ? Hoàng Giang. Th?y ??a th? không thu?n l?i ?? ch?ng gi?c, Khát Chân bèn lui quân v? gi? t?i sông H?i Tri?u. Th?y quân Champa ?óng ? b? phía Nam, th?y và l?c quân Vi?t ?óng ? b? sông phía B?c. Chi?u 24 tháng Giêng, tên ??u b?p c?a Ch? B?ng Nga tên là Ba L?u Kê dâng lên vua món giò heo h?m ch?a ???c m?m. Vua ?n không ngon mi?ng, sai quân ?ánh Ba L?u Kê 30 hèo. S? b? gi?t, ?êm ?y ??u b?p Ba L?u Kê th?a lúc t?i tr?i ?i thuy?n nh? tr?n sang tr?i quân Vi?t ??u hàng, khai báo binh tình c?a Ch? B?ng Nga, ch? vào chi?n thuy?n s?n xanh, cho bi?t ?ó là thuy?n vua. Sáng 25, hai bên khai chi?n. Khát Chân h? l?nh cho quân s? nh?t t? nã tên ??n vào thuy?n Ch? B?ng Nga, thuy?n b? th?ng ván và B?ng Nga trúng ??n ch?t. Ch? B?ng Nga b? t? tr?n, ch?m d?t m?t trang hùng s?. Có th? nói trong vòng 30 n?m, Ch? B?ng Nga ?ã khôi ph?c l?i nh?ng vùng ?ã m?t t? h?n 300 n?m tr??c ?ó (B? Chánh, ??a Lý và Ma Linh b? m?t n?m 1069; châu Ô, châu Rí n?m 1306). BT [23]Có tài li?u g?i là La Kh?i. BT [24]B? ?ánh b?i n?m 1390, t??ng La Kh?i chi?m ???c xác Ch? B?ng Nga mang ?i h?a táng, r?i thu quân v? n??c. V? ?? Bàn, La Kh?i li?n x?ng v??ng và ch?u tri?u c?ng nhà Tr?n tr? l?i. N?m 1391, La Kh?i xin nhà Minh th?a nh?n nh?ng ??n n?m 1413 con c?a ông là Ba ?ích L?i m?i ???c nhà Minh t?n phong. Chính sách cai tr? kh?t khe c?a La Kh?i gây b?t mãn trong n??c. Vây cánh c?a Ch? B?ng Nga ??u b? La Kh?i thay b?ng nh?ng t??ng s? thân tín, con trai c?a Ch? B?ng Nga tên Ch? Ma Nô Dã Na cùng em là Ch? San Nô s? b? ám h?i ?ã ch?y qua ??i Vi?t xin t? n?n. C? hai ???c nhà Tr?n phong t??c Hi?u chính h?u. N?m 1397, m?t hoàng thân tên Ch? ?à Bi?t, em là M? Hoa, con là Gia Di?p cùng toàn th? gia quy?n sang ??i Vi?t t? n?n. Ch? ?à Bi?t ???c Lê Quí Ly giao tr?ng trách b?o v? biên gi?i phía nam c?a ??i Vi?t ?? phòng nh?ng cu?c t?n công m?i c?a quân Chiêm Thành. N?m 1400, La Kh?i m?t, con là Ba ?ích L?i (Jaya Sinhavarman V) lên ngôi. (Theo Nguy?n V?n Huy, „Tìm hi?u c?ng ??ng ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam“) BT [25]La Ngai ?ã c??p ngôi sau khi Ch? B?ng Nga ch?t, còn k? ph?n b?i tr?c ti?p gây ra cái ch?t c?a Ch? B?ng Nga thì nh? chú thích 22. BT.   Ngu?n: Facebook.com  

D?ch sang ti?ng Vi?t b

By Sakaya Tr??ng V?n Món   (Ngu?n: Facebook)     Katé Ch?m n?m 2011 ch?m d?t ?ã ?? l?i nhi?u ?n t??ng trong lòng khán gi? c?ng nh? nh?ng ng??i d? h?i. Th?i gian và không gian Katé ngày càng lan r?ng t?a ngát h??ng, tung bay kh?p m?i mi?n. Katé Ch?m không còn gi?i h?n m?t ngày, hai ngày ? palei Phan Rang, Phan Rí, Pajai n?ng gió mà ?ã v??n ??n ch?n th? thành Sài Gòn – C?n Gi? và c? n??c M?, Pháp. “Katé – Palei Ch?m” ?ã tr? thành kh?u hi?u m?i g?i, cu?n hút du khách th?p ph??ng.   D?u bi?t r?ng Katé nào c?ng m?a! Katé nào c?ng ca hát nh?y múa, ?á bóng! Katé nào c?ng ?n th?t v?t, cari bún và u?ng bia nh? nhau. Tuy nhiên n?u n?m nào không ???c tham d? Katé thì c?m th?y thi?u và tr?ng v?ng. Linh h?n Katé - Ramawan ?ã tr? thành b?t di?t trong tâm h?n m?i ng??i Ch?m.   Tôi ?ã t?ng làm vi?c 16 n?m ? Ninh Thu?n, nh?ng không n?m nào ?n ???c m?t mùa Katé tr?n v?n nh? n?m nay. Th??ng m?i n?m làm l? h?i Katé, tôi ? c? quan ph?i t?t b?t lo t? ch?c Katé cho bà con. ??c bi?t, ??n ngày Katé tôi ph?i ti?p và h??ng d?n nhi?u ?oàn nghiên c?u, khách tham quan. ??a h? tham d?, gi?i thi?u ?? h? hi?u v? Katé Ch?m. Khi ch??ng trình kh?o sát l? h?i c?a các ?oàn k?t thúc, thì l? Katé ?ã ch?m d?t. Tôi ?n Katé khá mu?n màng? V? làng không khí Katé ?ã chìm l?ng. H?t Katé ??ng sau tôi là nh?ng kho?ng tr?ng.   N?m 2004 tôi b?t ??u ?i h?c n??c ngoài và sau ?ó n?m 2009 v? công tác ? Sài Gòn. Th?i gian ? n??c ngoài h?n 4 n?m, tôi v?ng Katé 4 l?n. Mãi ??n n?m 2011, tôi m?i ???c t? do, tho?i mái d? m?t mùa Katé tr?n v?n ? c? 4 vùng: Katé Phan Rang, Katé B?c Bình, Katé &Ramawan Tp HCM; Katé c?a Công ty c? ph?n Khánh S?n ? C?n Gi?.     Katé Phan Rang     Katé Phan Rang lúc nào c?ng m? ??u.Vào ngày 26/9/2011, tôi t? Sài Gòn cùng ?oàn ngo?i giao Vi?t Nam và Campuchia ??n th?m Katé làng Ch?m. Chi?u ngày 26/9/2011 chúng tôi ??n th?m l? ?ón r??c y trang c?a Po Ina Nagar ? H?u ??c. Không khí Katé ? ?ây v?n không thay ??i, v?n r?o r?c, háo h?c nh? x?a. C?ng là màng múa t?p th? truy?n th?ng hàng tr?m ng??i ?? chào ?ón quan khách, r?i ??n ?á bóng, t?ng nhà t? ch?c ti?p ?ãi khách linh ?ình. K?t thúc màng múa, chúng tôi ??n th?m ??n Danaok Po Ina Nagar. ? ?ó có m?t nh?ng tu s?- ban t? l? Katé.Tr??c c?a và trong ??n có ki?u khiêng. Trong ??n có Po Adhia, Kadhar, Pajau m?c áo tr?ng, kh?n ?? và vài ng??i Raglai ng?i ch?m nhau ? góc ??n r?t matuei madhar, ch?ng ai quan tâm m?c dù h? là t?ng l?p hoàng gia. Tôi th?y m?i th? không thay ??i, ch? có vài ch?c s?c thay ??i. Po Adhia và Kadhar- nh?ng ng??i tr? trì t? l? ? ?ây mà tôi ?ã t?ng g?p h? 6 n?m v? tr??c bây gi? ?ã m?t. S? còn l?i, m?c dù tu?i già s?c y?u, qua nhi?u n?m xa cách h? v?n nh?n ra tôi nh? ngày nào.Th?t c?m ??ng,tay b?t m?t m?ng h? h?i. Trong ch?n linh thiêng này không cho phép nói chuy?n nhi?u v?i nhau. Vài l?i th?m h?i, ch?p vài ki?u ?nh l?u ni?m v?i nh?ng tu s?, chúng tôi t?m bi?t các c? và r?i làng H?u ??c.   ?oàn chúng tôi v? Phan Rang, ghé th?m Trung tâm Nghiên c?u V?n hoá Ch?m Ninh Thu?n. Trung tâm này ???c nhà n??c xây d?ng l?i khan trang b? th? v?i ki?n trúc r?t l?, không x?p ???c vào lo?i ki?n trúc nào. Chúng tôi ???c m?i vào xem nhà tr?ng bày, nhân viên thuy?t minh b?ng ti?ng Vi?t nên khách Campuchia không hi?u. ?oàn yêu c?u thuy?t minh b?ng ti?ng Ch?m nh?ng nhân viên ? ?ây không ai ?áp ?ng ???c. Th?y v?y ông giám ??c Trung tâm ti?p l?i và thuy?t minh m?t tràn b?ng ti?ng Ch?m pha l?n ph?n l?n ti?ng Vi?t nên ng??i Ch?m Campuchia c?ng không hi?u ông ?y nói gì. Cu?i cùng tôi ??ng ra thuy?t minh thay.Vào Trung tâm này tôi th?y ch? có ngôi nhà m?i, còn hi?n v?t tr?ng bày ? ?ây v?n không thay ??i so v?i nh?ng n?m tr??c ?ó. Cách tr?ng bày hi?n v?t ? ?ây gi?ng nh? cách tri?n lãm m?t phòng tranh t??ng c?a m?t ho? s? h?n là cách tr?ng bày hi?n v?t c?a b?o tàng hay nhà tr?ng bày di s?n v?n hoá.   Sáng ngày 27/10/2011, ?oàn chúng tôi lên th?m Katé tháp Po Klaong Garai. C?nh ??u tiên nh?n th?y là, ngày h?i l?n c?a dân t?c Ch?m nh?ng nh?c tr? Vi?t phát lên loa inh ?i. C? ??, vàng, xanh bay ph?t ph?i, ch?c ch?n ?ó c?ng không ph?i nh?ng lá c? Ch?m. Ng??i Kinh bán hàng rong, vé s?, trò ch?i ?? ?en r?t nhi?u. Khi ?oàn xe chúng tôi ghé vào ???ng lên tháp, ngay c?ng chào g?p bãi rác to. Nhân viên ch?n xe l?i, không cho lên tháp ti?p m?c dù xe chúng tôi có bi?n s? ngo?i giao và g?n còi hú trên mui. Lúc ?ó chúng tôi không mu?n s? d?ng uy quy?n c?a mình mà âm th?m t?p xe ??u ngay bên c?nh bãi rác.   R?i kh?i xe, chúng tôi chen chút m?t h?i lâu c?ng ???c lên tháp. Kho?ng 8.30h l? Katé khai m?c. Ông bí th?, ch? t?ch t?nh gì ?ó ??c di?n v?n khai m?c và t?ng quà cho ch?c s?c. Sau ?ó ti?t m?c trình di?n v?n ngh? l? h?i Katé Ch?m. C?nh ? ?ây m?t tr?t t? ?ã di?n ra m?y n?m nay nh?ng chính quy?n, ban t? ch?c l? h?i Katé ch?a có gi?i pháp. Nh?ng nhà nhi?p ?nh, camera ?ông ?úc, chen l?ng ch?p ch?p quay quay, b??c ngang qua c? ?? chu?n b? cúng c?a các ông tu s?. Tôi t??ng nh? m?i n?m ? t?nh, Katé phong phú l?m nh?ng không ng? n?m nay ch? có hai ti?t m?c. M?t múa qu?t truy?n th?ng Ch?m và múa Mã La c?a ng??i Raglai. Sau ch??ng trình v?n ngh?, BTC Katé tuyên b? k?t thúc. T? ?ó làm cho m?i ng??i h?t h?n. Có m?t nam di?n viên ?i?n ?nh r?t n?i ti?ng ??ng c?nh tôi, ông h?i ch??ng trình Katé k?t thúc h?. Tôi tr? l?i, ?úng v?y. Ông nói sao b?n tôi k? l? h?i Katé phong phú l?m mà, ch? v?y thôi ?! Tôi h?i l?i, ngh? s? tham gia Katé l?n ??u tiên h?. Ông tr? l?i vâng! Tôi c?ng c?m nh?n nh? v?y, không th?y Katé n?m nào mà t? nh?t nh? n?m nay ? ??n tháp. T? ngày ??n tháp Po Klaong Gariai b? nhà n??c qu?n lí Katé ngày càng xu?ng c?p tr?m tr?ng. Vì nhà n??c luôn ph? thu?c vào ti?n. N?m nào nhà n??c có kinh phí thì Katé ???c t? ch?c hoành tráng, sôi ??ng. N?m nào không có kinh phí thì Katé t? nh?t. N?u c? ?à nh? th?, Katé Ch?m s? r?t b?p bênh và cu?i cùng s? phai nh?t.   Ng??c l?i tr??c n?m 1990, tháp Ch?m ch?a b? nhà n??c qu?n lí, làng Ch?m t? ??ng t? ch?c Katé r?t hay.Tr??c ngày Katé m?t ngày, Ban t? ch?c huy ??ng dân làng h?c sinh, sinh viên làm v? sinh tháp, phát cây d?n c?, làm gì có c?nh t??ng b?i rác h?i hùng kia tr??c c?ng tháp. Ch??ng trình Katé do chính ng??i Ch?m t? ch?c. M?i làng Ch?m ??u có ??i v?n ngh?. ??n ngày Katé h? lên tháp ??ng kí v?i BTC l? h?i ?? bi?u di?n. Khi l? khai m?c Katé xong, ??i v?n ngh? t?ng thôn làng, ch?n m?t góc ??t tr?ng nào ?ó ? khuôn viên tháp sinh ho?t. C? th? b?ng ?ôi chân tr?n, h? ca hát nh?y múa cho nhau nghe. ??c bi?t ai lên tháp ??u m?c áo qu?n truy?n th?ng Ch?m, làm gì có ai m?c qu?n hai ?ng lên tháp. T? ?ó t?o nên c?nh s?c l? h?i Katé r?t ??c ?áo. Nay không khí Katé truy?n th?ng ?ã d?n phai màu, xu h??ng Katé không là c?a dân mà b? nhà n??c chi?m l?nh, b?ng m?t l? h?i Katé c?a nhà n??c, do nhà n??c giàn d?ng và ph? thu?c vào nhà n??c. Dân làng luôn b? ??ng. H?n Katé truy?n th?ng ?ang y?u d?n. Trong t??ng lai Katé ch? còn là nh?ng ??a con lai y?u ?t ?ang ngày ?êm thoi thóp ch? ngu?n s?a m? già ?ã hoá th?ch t? m?y tr?m n?m qua.   Th?t v?ng ch??ng trình Katé ? tháp Ch?m, tôi quy?t ??nh ??a ?oàn rút lui ra kh?i khu v?c tháp.Tình c? lúc này tôi g?p ???c ông M? Tray, m?i ng??i gi?i thi?u v?i ông, tôi là nhà nghiên c?u V?n Món Sakaya. Tôi chào h?i ông m?y câu r?i t?m bi?t theo ?oàn ?i. Không ng? M? Tray l?i ch?y theo, g?i tôi l?i xin phép nói chuy?n thêm vài phút. Ông h?i tôi và xác ??nh l?i r?t nhi?u l?n, có ph?i tôi là V?n Món Sakaya, ?úng chính xác là ng??i ?ã h?c ? Mã Lai và M? v? không? Có ph?i tôi là ng??i ?ã vi?t cu?n l? h?i Ch?m không? Ông ta k? ?ã ??c r?t k? cu?n sách này. Tr??c khi ?i l? h?i này, ông c?ng ??c l?i bài Katé c?a tôi. Ông nghi ng? tôi không ph?i là V?n Món Sakaya nên ông h?i r?t nhi?u l?n chuy?n này. E r?ng nói ti?ng Vi?t ông không hi?u, tôi chuy?n qua nói ti?ng Anh, tôi chính là V?n Món Sakaya thì ông ta yên tâm. Ch?c trong trí t??ng t??ng c?a ông , V?n Món Sakaya là ng??i tr?nh tr?ng, ph?i m?c áo Veston, ?eo kính tr?ng, túi d?t d?m 3 cây vi?t xanh, ??, tay xách c?p da, chân mang giày láng cóng. Không ng? V?n Món Sakaya t??ng l?i b?i b? nh? th? kia? Ông ta còn h?i tôi có h?c ? tr??ng Po Klong không? Tôi nói, không. Tôi là th? h? tr? Ch?m sau n?m 1975, do c?ng s?n ?ào t?o (xin l?i vì tôi nói t? “cách m?ng” (revolution) ông ta không hi?u nên tôi m?i s? d?ng t? “c?ng s?n” (communist). Ông ng? l?i m?i tôi... Tôi cám ?n và h?n d?p khác.Tôi ??a cho ông name card và kèm theo l?i xã giao, có gì chúng ta liên h? sau. Trong lúc nói chuy?n, tôi ch?ng ?? ý, th?nh tho?ng có nh?ng ánh ?èn máy ?nh nh?p nháy v? phía chúng tôi.   Tôi t?m bi?t M? Tray, len lõi gi?a dòng ng??i ra kh?i tháp. Ti?p t?c ??a ?oàn tham quan ??n hai làng ngh? sau ?ó tôi ti?n h? vào Sài Gòn. Tôi quy?t ??nh ? l?i làng Ch?m ?n Katé. Ngày hôm sau tôi ?i vòng m?t làng Ch?m ?? xem không khí l? h?i Katé. Tr??c khi vào làng Ch?m tôi c?ng âm th?m l?ng l? ?i vào các ch? ng??i Kinh ? vùng Ch?m nh? ch? Phan Rang, ch? Tháp Chàm, ch? Phú Quý v?a ?? kh?o sát v?a ?? mua quà t?ng nh?ng trí th?c, tu s? Ch?m. Tôi c? ngh? Katé Ch?m ch? di?n ra ? làng nh?ng trong ch? không khí Katé c?ng r?n ràng, h? xã, sôi n?i nh?ng l?i chào h?i, chúc t?ng Katé gi?a ng??i Kinh (ng??i bán hàng) và ng??i Ch?m (ng??i mua hàng). Ng??i Ch?m tiêu th? hàng hoá nhi?u, ch? y?u h? mua ?? ?? ?ãi khách, ?? mua ?? cúng ch?ng bao nhiêu. Ng??i Kinh bán ?? không k?p ch?y, không k?p l?y ti?n. Th?nh tho?ng tôi c?ng th?y ng??i Ch?m mua hàng ch?u (mua hàng nh?ng không tr? ti?n m?t ngay, ch? khi nào có ti?n ng??i mua hàng m?i tr? cho ng??i bán sau). ?i vào làng Ch?m, nhà nào c?ng ?ãi khách t?ng ?oàn, nh?t là nh?ng nhà cán b?, h?c sinh, sinh viên Ch?m. Nhà nông dân ch? y?u là cúng qu?y ông bà (ew muk kei), sau ?ó là bà con trong n?i t?c ?n u?ng v?i nhau là chính. Nhà nào c?ng có vài thùng 333, th?c ?n gi?ng nhau, ch? y?u là v?t xào, th?t gà lu?c, th?t heo n??ng, cari bún ho?c bánh mì. Th?y khách m?i ng??i Kinh ?i hàng ?àn, ?n nói vui v?, khí th? .Vì ???c m?i ?n Katé th?t s??ng, ?n ki?u t?p th?, ?? ?n nóng, bia u?ng không gi?i h?n, ?n u?ng ??u mi?n phí, không có quà bi?u, không có ti?n lì xì…Ki?u ?n này ?i ??n t?n n??c M? giàu nh?t th? gi?i và c? lên thiên ???ng c?ng không có. ?n t??ng ??u tiên, tôi vào làng H?u ??c, th?y ?oàn xe (3 chi?c xe t?i) ?ang ch? nh?ng két bia ?ã u?ng xong ra kh?i làng. Không bi?t Katé làng Ch?m tiêu th? bao nhiêu két bia, xe t?i kia ch? bao nhiêu chuy?n r?i?. Nh?ng ch?c r?ng mùa Katé và Ramanan ? Ninh Thu?n ?ã góp ph?n không nh? ?? nâng k? lu?t u?ng bia c?a Vi?t Nam lên ??ng hàng th? hai th? gi?i sau n??c ??c.   Mùa Katé, làng Ch?m không bao gi? thi?u hai môn s? tr??ng n?a ?ó là bóng ?á và v?n ngh?. Bóng ?á ??i làng này làng kia ?á giao h?u v?i nhau. Vào bu?i t?i, làng nào c?ng có t? ch?c ?êm v?n ngh?, múa hát. Có làng sân kh?u ch? là m?t mô ??t nhô lên và m?t cái bóng ?i?n tròn, hai loa thùng nh?ng h? c?ng làm nên ch??ng trình v?n ngh? ??c s?c. Tôi âm th?m ?i kh?o sát v?n ngh? hai làng MN và BT. Tôi c? ng? v?n ngh? c?a làng v?ng teo, ch?ng ai coi, nh?ng quá ?ông không th? nào chen chân. Ch??ng trình ch? y?u nh?ng bài hát múa truy?n th?ng và nh?ng bài mà nh?ng nh?c s? Ch?m, Kinh m?i sáng tác trong nh?ng n?m g?n ?ây nh? nh?ng bài c?a c? nh?c s? ?àng N?ng Qu?, Tan Tu, Am?nhân, nh?ng bài múa Ápsara, múa tr?ng Baranâng. Di?n viên ch? y?u là h?c sinh, sinh viên và nh?ng ca s?, ngh? nhân chân ??t …T?t c? h? ?ã hoà quy?n v?i nhau góp ph?n làm nên linh h?n v?n ngh? trong m?i d?p Katé & Ramawan ? làng Ch?m     Katé B?c Bình   T?m bi?t Katé Phan Rang, tôi v? ?n Katé B?c Bình hai ngày c?ng là hai ngày chìm ??m trong ti?c tùng và bia. ?i nhà nào c?ng v?y, c?ng cúng kính ?ãi khách. C?ng y h?t nh? Phan Rang nhà nào c?ng u?ng bia lon 333. Hình nh? bia chai ?ã tuy?t ch?ng ? làng Ch?m. Khách vi?ng th?m t?ng ?oàn, ?n u?ng hoàn toàn mi?n phí. M?y ngày ? B?c Bình tôi ? Nhà Tr? c?a m?t ng??i Ch?m. Ch? nhà cao to, hi?n t?, ít nói. Không khí Katé mãnh li?t nh? th? nh?ng không len lõi n?i vào nhà ông. Trong không gian t?nh m?ch, nhà tr? im v?ng. Ông ng?i m?t mình nh? ?ang ngh? gì quá kh? xa x?m, m?t th?i vàng son mà ông t?ng tr?i.     Katé C?n gi?     Tôi t?m bi?t B?c Bình.V?n chi?c xe Honda Air Blade rong r?i kh?p n?o ???ng mùa Katé. Tôi tr? v? Sài Gòn, r?i qua r?ng sát C?n Gi? vào ngày 22/10. Gi?a r?ng mênh mông, Katé Ch?m ??t nhiên xu?t hi?n. M?t bu?i sáng ??p tr?i, t?ng ?oàn xe ch? ng??i Ch?m n?i ?uôi nhau hành h??ng v? Katé ? C?n Gi?. Công ty c? ph?n Khánh S?n C?n Gi? chào ?ón l? h?i b?ng kh?u hi?u Ch?m – Vi?t th?t hoành tráng, nh?t là hàng ch? Ch?m truy?n th?ng to (Raok uen harei Katé Cam thun 2011) bay b?ng, hiên ngang gi?a cánh r?ng. Thành ph?n tham gia ??y ??, c? Ch?m Ahier, Ch?m Awal và Ch?m Islam. Nh? ?ó mà t?o nên m?t s?c màu Katé m?i l? ? C?n Gi?. T?ng s? ng??i d? l? ??c tính g?n 1.500 ng??i, nhi?u nh?t là ng??i Ch?m Palei Pajai. Katé m? ??u b?ng trò ch?i ??p n?i và b?t v?t có th??ng. Bu?i tr?a ?n c?m dân dã gi?a r?ng. ? ?ây tôi c?ng g?p ??y ?? ch?c s?c Ch?m nh? Po Basaih, Po Acar, Imam…Bu?i t?i hôm ?ó chúng tôi t? g?i nhau nhóm l?i bao g?m Gru Thành Ph?n, Lâm T?n Bình, Qu?ng ??i H?i, Ch? Viên, Sam?c Linh … ?? ch?y ch??ng trình v?n ngh? giúp vui cho bà con. ??u tiên kêu g?i các ?oàn, các palei Ch?m tham gia ??ng kí ch??ng trình v?n ngh?. T?t c? h?n 10 ?oàn ??i di?n g?n 10 palei ??ng kí, t?ng c?ng là 24 ti?t m?c. Chúng tôi s?p x?p l?i ch??ng trình và b?t ??u bi?u di?n t? lúc 9h t?i ??n 11h30 k?t thúc. Lúc này ai c?ng b?n r?n, m?i ng??i m?i vi?c. Không tìm ai ???c ?? làm MC (master of ceremony), m?i ng??i th?y tôi có khoát áo cánh d?i c?a nhà báo nên c? tôi làm MC. Tôi tr? thành MC b?t ??c d?. Áo qu?n th?m ??m m? hôi t? sáng ??n t?i, không có áo m?i ?? thay, ??u tóc qu?n, r?i b?i, không tìm th?y l??c ?âu mà ch?i tóc cho ??p ?? b??c lên sân kh?u. Trong tôi, t?i hôm ?ó không còn gì, ch? có “tinh th?n Katé b?t di?t” v?i nét m?t r?ng r?, ánh m?t sáng ng?i, gi?ng nói vang vang c?t lên ??u ??u m?c dù không truy?n c?m, d?u dàng l?m. Ch??ng trình ti?p t?c ch?y, nh?ng di?n viên vai tr?n chân ??t v?n h?ng say, cu?ng nhi?t ca hát nh?y múa trên sân kh?u. Ch? ?? hát múa v?n là nh?ng bài hát c? nh?c s? ?àng N?ng Qu?, nh?c s? Am?nhân nh? Bhum adei, H?i Katé, g?p em ?êm h?i Ramawan, múa qu?t...Ch??ng trình k?t thúc b?ng ti?ng hát c?a ca s? Y Sa v?i bài hát Bar batéh tal paje và màn múa m?ng h?i Katé c?a palei Pajai di?n ra sôi ??ng ??y ?n t??ng. M?i ng??i ch?y ào lên sân kh?u cùng múa nh?y và giao l?u. ?èn sân kh?u quay nhanh ?? màu, pháo hoa, ?èn sáng r?c t?o thành âm vang sôi ??ng lay chuy?n r?ng sác C?n Gi?. Không ng? ch??ng trình dân giã mà t?o ???c ?n t??ng nh? th?, ?? l?i nhi?u ?n t??ng trong lòng khán gi?. Vì ??n ?ây h? múa hát b?ng chính nh?ng trái tim và nh?p ??p chân tình, ch? không ph?i múa hát vì ti?n, vì huy ch??ng và gi?i th??ng. H? ??n tham d? Katé m?t cách t? giác cho công ??ng và cho chính h?, ch? không ph? Katé do nhà n??c t? ch?c. Do v?y h?n Katé C?n gi? khác h?n h?n Katé ? nh?ng n?i khác do nhà n??c t? ch?c. Có m?t khán gi? có chuyên môn ?ã nh?n xét, Katé C?n Gi? hoành tráng và có h?n h?n ch??ng trình Ngày h?i V?n hoá Dân t?c Ch?m m?y n?m tr??c ? Hà N?i.     S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7     12h ?êm ch??ng trình Katé C?n Gi? k?t thúc, nhóm chúng tôi ph?i quay v? l?i Sài Gòn ngay ?êm ?ó ?? k?p sáng mai ch?y ch??ng trình S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7 t?i Sài Gòn. Tôi v?n trung thành v?i con ng?a s?t Honda Air Blade ch? theo m?t ng??i r?i kh?i C?n Gi?. Còn l?i gru Ph?n, anh Bình, Qu?ng ??i H?i, Thành Ch? Ph??ng … ?i xe ô tô gru Ph?n, không may xe b? l?y, vì ???ng ??t, n??c thu? tri?u lên, ???ng C?n Gi? lún. M?i ng??i xúm vào ??y xe gru Ph?n g?n m?t ti?ng ??ng h? và cu?i cùng c?ng ch?y ???c v? Sài Gòn g?n 4 gi? sáng. Chúng tôi ch? ???c ch?p m?t vài ti?ng l?i th?c d?y ??n ??i h?c V?n hoá ?? làm ch??ng trình Katé. Cu?i cùng ng?a s?t Honda Air Blade c?a tôi v?n th??ng h?ng, ?i ??n n?i v? ??n ch?n r?t ti?n l?i. Ch?c nh? Po Yang phù h?, ?? trì thôi.   L? h?i Katé & Ramawan m?t b? ph?n ng??i Ch?m và các em sinh viên sinh s?ng h?c t?p và làm vi?c t?i Sài Gòn t? ch?c hàng n?m ?ã tr? thành thông l?. Làm ???c ch??ng trình nh? th? gi?a lòng Sài Gòn là n? l?c r?t l?n ??i v?i các em sinh viên và nh?ng anh em Ch?m tâm huy?t. S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7 -20011 c? b?n thành công r?c r?. Tuy nhiên n?u chúng ta c? b?ng lòng và t? hào nh? th? thì ch??ng trình s? tr? thành nhàm chán, c? l?p ?i l?p l?i nh? th? t? n?m nay qua n?m khác, không có gì m?i h?n. N?m nào c?ng bài hát Bhum Adei, g?p em ?êm h?i Ramâwan, c?ng tình ca gi?ng n??c cây bàng, c?ng múa Siva, múa tr?ng Baranang … ? ?ây không ai ph? nh?n nh?ng sáng tác m?i mà còn khuy?n khích n?a là khác. S? ?òi h?i ??i m?i ? ?ây không ph?i là ?òi h?i ph?i ??i m?i bài hát, ph?i c?i biên, nâng cao t? bài c? nhi?u lên. ?ó là ??i m?i sai l?m và s? d?n ??n s? m?t g?c v? v?n hoá. ??i m?i có nhi?u cách, c?ng bài ?ó nh?ng n?m này bi?u di?n ? không gian, môi tr??ng khác, v?i ??o c?, múa ph? h?a khác thì nó s? m?i h?n. Ch? không nh?t thi?t n?m nào c?ng ??ng hát trên sân kh?u, di?n viên m?c áo dài Ch?m ?eo dây ?ai và phong sân kh?u là tháp Ch?m, ?èn chi?u vàng. Ví d?, ca s? Thu Hi?n luôn hát bài dân ca Hu? bao n?m nay nh?ng m?i khi ca s? hát ??u th?y m?i là do cách làm nh? trên. Chúng ta ph?i quy?t t?m h??ng ??n chuyên nghi?p h?n. Hi?n nay ?ã là S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7, ch? còn 3 n?m n?a (r?t nhanh) s? ??n S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 10. K? ni?m 10 n?m chúng ta c?n ph?i làm gì, ch??ng trình ra sao ph?i tính ngay bây gi?. ??n lúc k? ni?m 10 n?m mà S?c màu l? h?i Katé & Ramwan v?n nh? l?n 5,6,7 thì không còn gì ?? bàn ? ?ây. Mu?n làm m?i ?i?u này ph?i có ??o di?n, nh?c s?, biên ??o múa. Ng??i Ch?m ta có ??y ?? l?c l??ng này. D? nhhiên làm vi?c này là khó không ??n gi?n, ?òi h?i m?i ng??i ph?i có nhi?t tâm và tính hi sinh. Vì khó nh? v?y, nên có m?t s? ng??i tham gia r?i d?n b? cu?c. Hi?n nay ch? mình gru Ph?n là có tinh th?n theo ?u?i cu?c ch?i này su?t t? sau gi?i phóng ??n nay.   ? Sài Gòn m?i l?n t?p trung anh em r?t khó, vì nhi?u lí do khác nhau m?i ng??i không ??n tham gia ???c. Ví d? hôm s? kh?o ch??ng trình S?c màu l? h?i Katé Ramwan l?n 7, ngoài gru Ph?n b?n vi?c ? Phan Rang không ??n ???c, còn l?i anh em l?n tu?i không ai ??n ch? có tôi , ?àng N?ng Hoà và Hán D??ng Phú. Hôm ?y có anh Phú V?n H?n ??n nh?ng do b?n vi?c nên m?t lúc ph?i ?i. Hôm t?ng duy?t ch??ng trình có thêm Biên ??o múa Quang D?ng, n?m tr??c có thêm nh?c s? Am?nhân. C?ng nên bi?u d??ng m?t s? ng??i kiên trì ch?u ??ng có tinh th?n hi sinh, ?óng góp vô biên nh? gru Ph?n, V?n Quang V? …??c bi?t ph?i k? ??n anh Hán D??ng Phú m?c dù ? Phan Rang nh?ng khi có ch??ng trình Katé anh ??u b?t xe vào Sài Gòn tham gia v?i anh em. Ng??c l?i, có m?t s? anh em m?c dù ? t?i Sài Gòn nh?ng không có m?t và ?óng góp gì cho phong trào. Nói chung t?t c? anh em ??u có tinh th?n, vì th? ?ã t?o nên s?c màu Katé m?y n?m nay th?t hoành tráng. T?t c? khán gi? ngoài Ch?m khi xem ch??ng trình qua nh?ng c?nh tái hi?n l? h?i Katé & Ramawan, nh?ng l?i ca ti?ng hát sinh viên h? ??u công nh?n ng??i Ch?m có n?n v?n hoá r?t cao. H? c?ng ?ánh giá Ban t? ch?c t? ch?c ch??ng trình r?t chuyên nghi?p.     ??ng sau l? h?i Katé: Nh?n di?n con ng??i Ch?m và v?n hoá Ch?m   Tôi vào Sài Gòn và tr?c ti?p tham gia ch??ng trình này 3 n?m nay. Ngoài vi?c ?ó tôi c?ng ?ã xin ???c m?t d? án cho sinh viên h?c nh?c c? và ch? Ch?m. Tôi vào cu?c không ch? v?i t? cách cá nhân, trách nhi?m công dân c?a m?t c?ng ??ng (ng??i trong cu?c) mà còn là t? cách c?a m?t nhà nghiên c?u (ngoài cu?c). Do v?y, tôi ph?i ghi chép, xem xét, theo gi?i và l?ng nghe m?i ho?t ??ng c?a c?ng ??ng này. T? ?ó tôi rút ra nhi?u v?n ??, trong ?ó có v?n ?? hay, có v?n ?? d?. Nh?ng cái hay tôi l?y làm t? hào và gi?i thi?u v?i b?n bè g?n xa và nh?ng cái d? bu?c tôi ph?i tr?n tr?, suy t? ?? tìm h??ng kh?c ph?c. M?i ng??i nh?t trí r?ng, ng??i Ch?m làm v?n ngh? r?t hay, v?n hoá Ch?m r?t cao, nh?ng con ng??i Ch?m là ph?i xem l?i. V?n ?? c? th? ? ?ây, chúng ta ph?i xác ??nh t? ch?c ch??ng trình Katé ?? làm gì? Không ch? ?? múa hát mua vui r? ti?n mà thông qua ch??ng trình này nh?m giáo d?c cho th? h? tr? có tính k? lu?t, t? ch?c cao, tinh th?n giao l?u h?c h?i ?? nâng cao ki?n th?c, hoàn ch?nh nhân cách mình ?? ?óng góp cho xã h?i cho dân t?c. ??c bi?t qua ch??ng này giáo d?c th? h? tr? có lòng yêu v?n hoá, t? hào v? dân t?c Ch?m. T? ?ó h? m?i g?n bó v?i quê h??ng v?i dân t?c mình. N?u múa hát Katé ?? mua vui, n?i g?p g? nhau trong kho?ng kh?c ? Sài Gòn thì ch??ng trình nh? th? là vô ngh?a. Và nh? th? c?ng ?i sai m?c tiêu c?a l? h?i Katé truy?n th?ng. Vì Katé truy?n th?ng nói riêng và l? h?i khác nói chung, luôn l?y múa hát ?? lôi cu?n ng??i xem v? v?i tín ng??ng, v? v?i t? tiên, v? v?i v?n hoá và l?ch s? dân t?c. C? th? là múa hát l? h?i Katé nh?m lôi cu?n ng??i Ch?m v? v?i ??n tháp, dâng l? v?t lên thánh th?n, l?ng nghe nh?ng l?i ca, t?c cúng ?? hi?u v? v?n hoá, v? l?ch s? dân t?c, hi?u v? Po Bin Thuer, Po Klaong Garai, Po Romé, Po Rayak là ai?. Ngu?n g?c và ý ngh?a sâu xa c?a l? h?i Katé truy?n th?ng là nh? v?y. Ch? Katé không ph?i ??n múa hát, ?á bóng là chính.   Do v?y, m?i ng??i Ch?m, nh?t là th? h? tr? ??n Katé ph?i có ý th?c. ??n Katé không ph?i ?? múa hát mà qua ?ó là n?i g?p g? giao l?u, h??ng v? c?i ngu?n, n?i ?? th? hi?n v?n hoá cá nhân ?? góp ph?n làm t?t lên v?n hoá c?a c?ng ??ng. M?t n?n v?n hoá cao ch?c ch?n s? s?n sinh ra nh?ng con ng??i t?t. Nh?ng ng??i Ch?m hi?n nay ph?i xem l?i chúng ta.Th? h? tr? có x?ng ?áng th?a h??ng m?t di s?n v?n hoá Ch?m cao ??p nh? th? kia không? Hay là mu?n tr? thành nh?ng ??a con l?c loài, m?t g?c, b? ??ng hoá? Mu?n x?ng ?áng ?? th?a h??ng, t? hào v? nó thì chúng ta c?n ph?i làm gì? Qua t? ch?c 3 mùa Katé ? Sài Gòn tôi ít nhi?u hi?u th? th? tr? có h?c th?c (sinh viên) ng??i Ch?m ? Sài Gòn. D? nhiên ?a s? các em là ng??i t?t, n?ng n? nhi?t tình, ai c?ng có n?ng khi?u múa hát, ?á banh và s? em có tinh th?n dân t?c cao ??. Tuy nhiên m?t s? em (k? c? m?t s? b?c ?àn anh) ph?i xem l?i. ??n tham gia v?i c?ng ??ng, h? luôn ?òi h?i, ra nhi?u ?i?u ki?n. H? ??n thì h? ph?i tham gia ch??ng trình, ??n là ph?i có ch? ng?i, v? trí x?ng ?áng, còn không thì không ??n. ?i h?p không ?úng gi?, vào t? ch?c không tuân th? n?i quy, tinh th?n tùy ti?n. M?t s? l?p tr? còn nhát gan, không l?p tr??ng, lên m?ng, th?o lu?n, phát bi?u không dám nêu tên th?t, luôn m?o danh. Trong m?i bu?i h?p t? ch?c v? Katé và bi?u di?n ch??ng trình ? Sài Gòn, tôi ch?a th?y bao gi? ng??i Ch?m mình ?i h?p ?úng gi?. Chúng ta nên ch?m d?t tình tr?ng này, th??ng BTC thông báo 8h h?p, có khi ??n 9-10h ch? có m?t lèo tèo, vài ng??i. Ch??ng trình s? kh?o v?n ngh? thông báo cách hai tu?n là 8h s? b?t ??u nh?ng ??n 10.30h v?n ch?a ch?y ???c ch??ng trình, m?c dù BTC c?m loa thông báo nhi?u l?n t?t c? các ?oàn t?p trung v? h?i tr??ng chu?n b? bi?u di?n. M?c cho thông báo các em c? ??ng tr? tr?, tho?i mái nói chuy?n c??i ?ùa mà không ch?u vào h?i tr??ng. Khi góp ý h? ??a ra muôn vàn lí do nh?ng n?u nh?ng lí do kia ??u chính ?áng thì khônggì ph?i bàn và lâu ??i nó s? tr? thành m?t t?p quán c? h? cho Ch?m là luôn ?i tr?, vô k? lu?t. Vì v?y v?n ?? này t? BTC ??n các em sinh viên nên xem xét l?i chính mình. B?i vì ?a s? chúng ta là th? h? m?i, th? h? c?a th?i ??i v?n minh, c?a tính k? lu?t, th?i ??i c?a công vi?c, ch? không ph?i th?i ??i buông th?. Có t? ch?c, có k? lu?t m?i t?o ra cho con ng??i có hành ??ng chu?n m?c, nhanh nh?n, chính xác. T? ?ó mà g?t hái thành công trong h?c t?p, c?ng nh? trong công vi?c c?a c? quan trong n??c và ngoài n??c.   Khi bi?u di?n ch??ng trình Ban giáo kh?o góp ý không nghe. Ti?t m?c nào ???c duy?t vui m?ng h?n h?, không ???c duy?t thì ?òi b? v?, rút lui luôn không tham gia, r?i ra bè phái, ch?ng phá. Ch??ng trình BTC ?ã duy?t nh?ng tùy ti?n, ng?u h?ng thay ??i liên t?c. C? ch? này mu?n gi?i và ?iêu luy?n ph?i ch?p nh?n c?nh tranh, ph?i thi ??. Vì c?nh tranh m?i t?o ra ???c ch?t l??ng s?n ph?m t?t. ?i thi có ng??i r?t, ng??i ??u thì m?i tìm ra ???c ng??i gi?i. Ch??ng trình có ki?m duy?t, s? kh?o, lo?i b? cái d? thì m?i tìm ra ch??ng trình hay, ch?t l??ng lôi cu?n ng??i xem. M?t ch??ng trình ??ng kí t?t c? 40 ti?t m?c, không c?n duy?t, ??a lên sân kh?u di?n h?t là có v?n ??. Khán gi? s? b? tra t?n, m?t m?i và b?i th?c trong âm thanh vang d?i su?t g?n 5 ti?ng ??ng h? trong h?i tr??ng. Ch??ng trình Katé Sài Gòn n?m nào c?ng r?i vào trình tr?ng này. Vì tinh th?n sinh viên không mu?n c?nh tr?nh, nâng cao ch?t l??ng, cái gì h? tham gia ph?i ???c trình di?n. Ban t? ch?c ?ã h?p bàn nhi?u l?n v? s? lo?i nh?ng do ch?a kiên quy?t làm vi?c này. M?t khi sinh viên ch?a t? giác, BTC, ng??i d?n ??u ch?a quy?t tâm thì không bi?t t? ch?c này s? ??a ?âu?   Xung quanh chuy?n Katé, nhi?u khuy?t t?t c?a Ch?m ?ã ???c l? ra t? gi?i tr? chúng ta (trong ?ó có tôi). M?t GS là Vi?t ki?u Pháp xem ch??ng trình Katé ? C?n Gi? hai ngày xong nh?n xét v?i tôi. Ông r?t khâm ph?c dân t?c Ch?m có n?n v?n hoá cao nh?ng nhìn c? th? con ng??i Ch?m, cách sinh ho?t, ?n ?, ?i ??ng thì có v?n ??. Ví d?, nhi?u ng??i m?t mình chi?m hai ba cái gh?, m?t gh? ng?i, m?t gh? gác trong khi ?ó m?t s? ng??i khác loang xoay tìm gh? ng?i mà không có. T?t c? thanh niên nam n? ?n u?ng ??u t? do xã rác b?a bãi ?? r?i sáng s?m m?y c? bà Ch?m t? giác c?m ch?i quét rác, còn thanh nhiên nam n? v?n vô t? t? l?. T? hình ?nh m?y c? già Ch?m c?m ch?i quét rác, ông suy ng?m ch?c truy?n th?ng v?n hoá c?a ng??i Ch?m ngày x?a là t?t, ch?c m?i suy thoái ? th? h? tr? này thôi. Ông tin r?ng m?t dân t?c s?n sinh ra m?t n?n v?n hoá cao nh? v?y nên ch?c r?ng s? s?n sinh nh?ng con ng??i t?t. Nh?ng t?i sao th? h? tr? Ch?m bây gi? l?i nh? th? kia. Tôi cho r?ng ông nh?n xét r?t tinh vi. Tôi l?y Ariya Pataow Adat Kamei, Ariya Pataow Adat Lakei ?? gi?i thích và ch?ng minh v?i ông ngày x?a con ng??i Ch?m r?t hay và chu?n m?c, ch?c m?i suy thoái m?y n?m g?n ?ây nh? ông nói thôi (có ng??i ?? l?i do ?nh h??ng ng??i Kinh, tôi không tin ?i?u này). Ông ??ng viên tôi nên làm gì ?? giáo d?c gi?i tr? Ch?m ngày nay, h??ng h? ??n tinh th?n Ch?m cách ?ây 300 n?m ?? ti?p t?c ?óng vai trò là ch? nhân c?a n?n v?n hoá cao ??p này. N?u không s? b? v?t m?t trong t?m tay.   Cu?i cùng chúng ta th?y, t? nh?ng chuy?n v?n ngh?, ca hát nh?y múa (th? hi?n v?n hoá cao ??p); ??n vi?c t? ch?c ?n u?ng linh ?ình, ?ãi khách xa hoa, lãng phí ? làng; không có tính t? ch?c k? lu?t cao, tinh th?n tu? ti?n, không ý th?c v? m?i ng??i xung quanh, “mình vì m?i ng??i” ?ã t?o ra cho con ng??i Ch?m m?t hình d?ng quái d?, ?i ??ng m?t th?ng b?ng v?i ?ôi chân kh?p kh?nh. Chúng ta có th? hình dung con ng??i Ch?m hi?n nay (trong ?ó có tôi) nh? sau: M?t ng??i có ??y ?? ??u, mình, tay nh?ng có ?ôi chân kh?p kh?nh, m?t chân r?t to dài (ch?a ??ng m?t n?n v?n hoá Ch?m r?t cao ??p) còn m?t chân kia th?p, ?m o (ch?a ??ng nh?ng khuy?t t?t mà tôi v?a m?i k?).   Chúng ta không con còn ???ng nào khác, nh?t là gi?i tr?, không c?n hô hào ?? th? trí thông minh hay h??ng v? tinh th?n Nh?t B?n, tinh th?n hi?p s? Ph??ng Tây mà nên c? g?ng s?ng vì m?i ng??i,ý th?c v? v?n hoá dân t?c, ?oàn k?t v?i nhau, ti?p nh?n tinh hoa c?a Ariya Pataow Adat Kamei và Ariya Pataow Adat Lakei ?? th?c s? h?i nh?p vào n?p s?ng v?n minh, hi?n ??i. T? ?ó m?i có th? kh?c ph?c nh?ng khuy?t t?t, t?o thành m?t hình ?nh Ch?m ??p, cân ??i, hài hoà gi?a con ng??i Ch?m và v?n hoá Ch?m trong th? k? t?i.     Bai Gaor harei 27/10/2011  

(th?y hay nên MD mu?n chia s? ??n các b?n)   Hãy ng?ng m?i than th?, trách mócV?t b? m?y ?? k? nh? nhoi, ném h?t m?y tranh giành hèn m?nNhìn l?i mình, dõi theo t?ng ??ng t?nh t? vi nh?t di?n ra n?i tâm th?c mình. ??ng phán xét, n?u ta không mu?n b? phán xétNh?n ??nh, mà không ph?i phán xét; nh?n ??nh thì có phân tích, có gi?i minh, g?i m?. Cham không c?n ?oàn k?t, n?u ?oàn k?t ch? mang tính th?a hi?p hình th?c, th?m chí là th? chiêu bàiB?n ch? c?n th?c nh?n mình là Cham, dù ?ang c? trú b?t kì ?âu – là ??. Phi lí, chúng ta mãi phát tán ý t??ng qua mênh mông tr?n tán g?u, cãi c?Th?m vô ích, chúng ta ?ang h?y ho?i n?ng l??ng tu?i tr? vào b?t ngàn r??u bia, hàng ngày. Môi tr??ng nông thôn Cham ?ang b? ?ô th? hóa, n?p s?ng truy?n th?ng s?p nghiêng ??Nam n? thanh niên Cham t?n mác vào thành ph?, hi?n t??ng tha hóa là không th? tránhCu?c th? quanh ta, ngay sát nhà ta mù m? nhân ?nh không l??ng ???cLàm gì? Ta t?ng ch?t vì ngu mu?i, vì thi?u hi?u bi?t, vì nông n?i m?t chi?uB? ?è nén, b? ??i x? b?t công – ta d?ng c?m ph?n kháng, nh?ng ph?i th?t thông minh và trí tu?Ch? tin vào b?o l?c d??i b?t kì hình th?c nàoTa quy?t li?t, nh?ng ta không c?c ?oanTa s? d?ng b?n thân, ch? không hi sinh tánh m?ng ng??i khác ?? ch?ng th?c chân líC?m thù ch? v?y g?i c?m thù. Cham không c?n ?? cho th?t nhi?u, mà c?n s?n sinh con ng??i nh? là con ng??iCon ng??i Cham v?iThân th? khang ki?n – Trí tu? minh m?n – Tinh th?n m?nh m? – Tâm h?n hòa áiTa là Cham, ??ng th?i là công dân th? gi?iTa là sinh th? mang tên Con Ng??i – ? ?ây trên m?nh ??t này gi?a v? tr?. Ch? lo l?ng v? vài khác bi?t mang tính vùng mi?n các t?p t?c Ahier Awal, c?a Akhar thrah, hay c?a y?u t? v?n hóa nào b?t kìÔng bà ta t?ng khác bi?t, Ahier Awal t?n t?i, Akhar thrah v?n c? t?n t?i D?y con cái trong nhà nói ti?ng Cham, c? g?ng nói harat ti?ng Cham, thì ti?ng Cham không th? m?t. Ch? lo l?ng v? vài m?nh v?n minh Champa th?t tánSu?t dòng l?ch s?, Cham ?ã nhi?u l?n b?, nh?ng ta ?ã bi?t làm l?i, oách h?n. Hi?n nay Cham ?ang dùng ti?ng Vi?t ?? sáng tácM?t t??ng lai không xa, Cham nói và vi?t b?ng ti?ng Anh, ti?ng Tây Ban Nha hay ngôn ng? nào ?ó trên th? gi?i – không v?n ?? gì c?Pauh Catwai, Gl?ng Anak còn thì nguyên khí Cham cònDamn?y còn là tinh th?n huy?n s? Cham cònLà dân t?c Cham còn. Ta c?n làm giàu; ví có ph?i nghèo, ta không hènTa c?n ph?i gi?i; n?u không gi?i, ta không vi?c gì m?c c?m, ta h?c bi?t trân tr?ng ng??i gi?i h?n taChúng ta không yêu c?u ?u ái, chúng ta ?òi h?i công b?ng. Th? gi?i tr? thành m?t làng – làng toàn c?uHi?u th? gi?i xung quanh, là ?i?u c?n thi?t; c?n thi?t không kém, là hi?u chính taHi?u thì càng yêu h?nCham c?n hi?u bi?t, ?? s?ng sót: làm vi?c – yêu th??ng – sáng t?o. Ta hãnh di?n v? di s?n ông bà ta ?? l?i; và chính ta c?ng ph?i là ni?m hãnh di?n c?a con cháu ta, ngày maiHãy PR Cham, hãy làm cho th? gi?i ngo?nh v? Cham, hãy bi?t làm cho t? “CHAM” vang lên r?ng và xa h?n – m?t Cham ?au kh?, tài n?ng và nhân b?n.   Dù gì ?i n?a, v?n nh?y múa và ca hát.     Inra Sara (t? facebook)    

Công trình nghiên c?u Le royaume de Champa c?a G.Maspero ???c gi?i nghiên c?u Champa trên kh?p th? gi?i coi nh? m?t trong nh?ng công trình tiên phong và kinh ?i?n, m?t standard interpretation trong nghiên c?u l?ch s? c?a v??ng qu?c Champa t? kh?i ngu?n cho ??n n?m 1471.[1] S? d? công trình c?a Maspero n?i ti?ng nh? v?y, b?i ?ây là m?t trong nh?ng công trình ??u tiên ?ã phác d?ng lên m?t l?ch s? hoàn ch?nh và n?i ti?p liên t?c c?a m?t v??ng qu?c ?ã t?ng t?n t?i ? mi?n trung Vi?t Nam t? nh?ng th? k? ??u công nguyên cho ??n n?m 1471. Maspero ?ã d?a chính vào hai ngu?n s? li?u quan tr?ng nh?t th?i b?y gi? là Bia ký b?ng ch? Sanskrit và ch? Ch?m c? ???c chuy?n ng? b?i các chuyên gia l?n v? c? ng? th?i b?y gi?; ngu?n t? li?u th? hai là các th? t?ch c? c?a Trung Hoa và Vi?t Nam ?? c?p t?i vùng ??t và c? dân mà ngày nay thu?c mi?n Trung Vi?t Nam. ?ó là nh?ng ngu?n t? li?u quý giá ?? hi?u v? l?ch s? c?a m?t v??ng qu?c x?a, tuy nhiên cách th?c tác gi? s? d?ng các ngu?n t? li?u ?y và cách di?n gi?i/interpretation/discourse c?a tác gi? v? các ngu?n t? li?u ?y nh? th? nào l?i là m?t chuy?n khác.  Cu?n sách trên th?c t? là vi?c t?p h?p l?i các bài nghiên c?u v? l?ch s? Champa mà Maspero ?ã cho ??ng t?i liên t?c trên t?p chí T’oung Pao trong nh?ng n?m 1910 t?i 1913. Sau khi ???c xu?t b?n, cu?n sách tr? thành m?t công trình tham kh?o ??c bi?t quan tr?ng ??i v?i b?t c? ai nghiên c?u v? l?ch s? v?n hóa Champa nói chung và l?ch s? ?ông Nam Á c? x?a nói riêng. Chính vì th? mà các công trình v? ??i sau này c?a Majumdar,[2] G.Coedes[3] và D.G.Hall[4] v? c? b?n ??u s? d?ng l?i và d?a chính vào công trình tiên phong này c?a Maspero khi trình bày v? l?ch s? c?a v??ng qu?c Champa. Nh?ng cách ki?n gi?i c?a Maspero v? l?ch s? Champa t? kh?i ngu?n cho ??n th? k? th? 15, dù sau ?ó ?ã nh?n ???c nh?ng tranh bi?n t? P.Stein hay Arroussause, nh?ng v?n ???c coi là standard interpretation v? l?ch s? Champa. M?t cách ki?n gi?i m?i v? l?ch s? Champa ch? m?i ???c tranh lu?n và b?t ??u l?i t? nh?ng n?m 1970 kh?i ngu?n t? nhóm các nhà nghiên c?u Champa c?a EFEO, và sau ?ó là các nhà nghiên c?u qu?c t? khác quan tâm v? Champa và ?ông Nam Á. Th? h? các nhà nghiên c?u này b?t ??u ??t câu h?i và nghi v?n v? các cách ti?p c?n t? li?u c?ng nh? là cách interpret/ki?n gi?i-lu?n gi?i c?a Maspero v? l?ch s? Champa  ? Vi?t Nam, công trình c?a Maspero ???ng nhiên ?ã tr? thành m?t trong nh?ng ngu?n tài li?u tham kh?o quý giá và quan tr?ng ??i v?i các th? h? nghiên c?u v? Champa h?c. ?ó th?c s? là m?t công trình v? ??i n?u ??t trong b?i c?nh c?a 1 th? k? tr??c ?ây. Khi ? Vi?t Nam, tôi ch?a t?ng có c? h?i ???c ti?p c?n t?i nguyên b?n sách c?a Maspero v? v??ng qu?c Champa b?ng ti?ng Pháp, nguyên do có th? là do tôi l??i, tôi ch?a ??c ???c ti?ng Pháp và c?ng có th? là do ? Vi?t Nam sách này không có ? nh?ng n?i tôi ?ã tìm. Tuy nhiên tôi ?ã ???c ti?p c?n v?i hai b?n d?ch ti?ng Vi?t c?a sách này. B?n th? nh?t tôi ?ã photo ???c t? B?o tàng g?m Gò Sành ? Quy Nh?n, anh H?o ?ã hào phóng cho tôi m??n ?i photo. B?n d?ch này theo tôi nh? là c?a B?o tàng L?ch s? Thành ph? H? Chí Minh. B?n d?ch này khác ??y ??n, chi ti?t và có l? bám sát theo sách g?c (vì có c? ph?n chú thích ch? Hán). B?n th? hai là t? li?u d?ch c?a c? Lê T? Lành, l?u t?i khoa S?, tr??ng T?ng H?p Hà N?i. Tuy nhiên b?n này không d?ch toàn b? nguyên b?n g?c mà là l??c d?ch tác ph?m. Các b?n d?ch khác hi?n có ? ?âu ?ó ? Vi?t Nam thì tôi ch?a ???c ti?p c?n nên không bi?t. Ch? ??n khi sang Singapore tôi m?i có c? h?i ???c ??c cu?n sách c?a Maspero b?ng nguyên b?n ti?ng Pháp. M?t b?n ti?ng Anh c?a cu?n sách c?ng ?ã ???c xu?t b?n, tuy nhiên có khá nhi?u sai sót do d?ch gi? không rành v? ti?ng Vi?t c?ng nh? không có ph?n chú thích ch? Hán, k? c? m?t s? trích d?n sai.[5] Chính b?i th?, ai quan tâm t?i sách c?a Maspero thì t?t nh?t là nên s? d?ng b?n g?c b?ng ch? Pháp, có th? ??i chi?u v?i các b?n d?ch ti?ng Anh và ti?ng Vi?t.  Nguyên b?n ti?ng Pháp sách c?a Maspero th?c s? là m?t công trình ?áng quý. C?ng gi?ng nh? các công trình khác vi?t v? Champa và Vi?t Nam th?i ?ó, tác gi? là ng??i uyên thâm v? c? ng?, ??c bi?t là ch? Hán, nên các chú thích r?t ??y ??n và khoa h?c. Bên c?nh nh?ng ki?n gi?i khoa h?c c?a cu?n sách thì n?u ai nghiên c?u v? Champa mà mu?n t?ng c??ng kh? n?ng ti?ng Pháp và ch? Hán thì ?ây qu? th?c là m?t công trình c?n ph?i tham kh?o. D??i ?ây s? ?? c?p m?t chút v? n?i dung c?a cu?n sách và các cách ki?n gi?i c?a Maspero v? l?ch s? Champa mà không có l?i bình lu?n nào (s? ?? c?p trong nh?ng bài vi?t sau).  Bruce Lockhart trong công trình nghiên c?u g?n ?ây c?a mình ?ã ch? ra ba v?n ?? c? b?n ???c nêu lên b?i Maspero trong công trình n?i ti?ng c?a mình.[6] Theo quan ?i?m c?a G.Maspero thì t?c ng??i Ch?m là t?c ng??i th?ng tr? trong v??ng qu?c Champa và các t?c ng??i khác ???c coi là nh?ng “ng??i m?i (savage) ? nh?ng vùng r?ng núi”.[7] Champa t? kh?i ngu?n c?a mình ?ã là m?t “v??ng tri?u ?n Giáo” (Hinduized dynasty), ch?u ?nh h??ng m?nh m? c?a n?n v?n minh ?n ?? trong b?i c?nh chung c?a th? gi?i ?n ?? hóa ? vùng ?ông Nam Á.[8] C?ng theo G.Maspero thì v??ng qu?c Champa t? khi l?p qu?c d??i tri?u ??i Sri Mara t? th? k? th? 2 cho ??n s? ki?n n?m 1471 là m?t v??ng qu?c th?ng nh?t (single/unity kingdom). S? ki?n 1471 ???c coi nh? là s? k?t thúc c?a m?t nhà n??c ?n giáo ? mi?n Trung Vi?t Nam, và “ng??i Ch?m không còn hi?n di?n trong trí nh? c?a nhân lo?i”.[9]  Trong sách c?a mình, Maspero cho r?ng m?i quan h? gi?a hai t?c Cau và D?a có vai trò quan tr?ng trong l?ch s? v??ng qu?c Champa. Theo ?ó thì t?c Cau/Areca Palm n?m quy?n ? Panduranga và t?c D?a/Coconut n?m quy?n ? phía B?c. Hai t?c này th??ng xuyên x?y ra các cu?c chi?n ??m máu, tuy nhiên th??ng k?t thúc b?ng s? liên minh. (E.15 = B?n ti?ng Anh, trang 15)  Nhà Vua Champa, trong quan ?i?m c?a Maspero, là ng??i có quy?n l?c t?i cao, có uy quy?n ??i v?i s? s?ng và cái ch?t, quy?n l?c v?i vi?c b? nhi?m các v? trí, và toàn b? h? th?ng hành chính c?a toàn th? v??ng qu?c ??u n?m trong tay c?a v? Vua này (E.16)  Theo Maspero, d??i quy?n c?a m?t v? Vua t?i cao c?a m?t nhà n??c Champa th?ng nh?t là h? th?ng các quan l?i c?p t?nh ? các vùng lãnh th? c?a v??ng qu?c, mà theo ông là có 3 ho?c 4 vùng chính là: Amaravati ? phía B?c, g?m c? Indrap?a và Sinhapura; Vijaya ? Trung tâm, là th? ?ô trong th?i k? 1000 ??n 1471; Panduranga hay Panran ? phía Nam. Virapura, hay còn g?i là Rajapura ?ôi khi tr? thành th? ?ô c?a v??ng qu?c. ?ó là vùng l?n nh?t trong ba vùng, và nó bao g?m c? Kauthara. Các vùng lãnh th? này l?i ???c chia nh? thành các t?nh, ch?ng h?n g?m 38 t?nh d??i th?i Haruvarman II. D??i n?a là các trung tâm, các ?ô th?, và các làng xã. (E.17).  Maspero cho r?ng, Lâm ?p chính là Champa, và v??ng qu?c này ?ã ???c hình thành vào n?m 192 SCN v?i v? Vua ??u tiên là Sri Mara trong bia ký, hay Khu Liên trong th? t?ch Trung Hoa (E.25-26). Theo ?ó, Sri Mara trong bia ký và Khu Liên trong s? Trung Hoa ???c ??ng nh?t là m?t ng??i, và là ng??i ?ã t?p h?p các th? l?nh và tuyên b? tr? thành Vua c?a các th? l?nh Cham và ông cai tr? lãnh th? r?ng l?n ??n các biên gi?i phía Nam c?a v??ng qu?c Kauthara, n?i tìm ???c bia Võ C?nh. (E.26)  Các v? Vua sau ?ó và các tri?u ??i sau ?ó c?a Champa ???c Maspero miêu t? nh? là nh?ng v? vua k? ti?p nhau, và l?ch s? Champa là l?ch s? liên t?c c?a m?t nhà n??c Champa th?ng nh?t ? mi?n Trung Vi?t Nam. Vi?c thay ??i các tri?u ??i hay các trung tâm ???c coi là nh?ng s? r?i ?ô và thay ??i dòng h? n?m quy?n c?a m?t v??ng qu?c th?ng nh?t.  Hwang-wang (Hoàn V??ng) và bá quy?n c?a Panduranga, hay Tri?u ??i th? 5/La Ve dynastie (758-859).  Theo Maspero thì m?t tài li?u c?a Trung Hoa cho bi?t r?ng t? n?m 758, tên g?i Lâm ?p không còn ???c s? d?ng, mà thay vào ?ó là tên g?i Hwan-wang. M?t trong nh?ng v? Vua n?i ti?ng c?a Champa trong th?i k? này theo bia ký là Prithivindravarman, Maspero mô t? là thành viên c?a gia ?ình hoàng gia ? Panduranga, “t?c Cau” và ông ti?p t?c ng? t?i phía nam. Tuy nhiên, theo Maspero, v? Vua này cai tr? toàn b? v??ng qu?c Champa và quy?n l?c c?a ông tr?i dài t? Hoành S?n cho ??n biên gi?i c?a ?? ch? Khmer ([Il ‘jouit’ cependant ‘de la terre entière de Campa’ et son autorité s’étendit du mont Hoành S?n à la frontière de l’empire khmèr, p.97]).  Chiêm Thành/ Le Tch’eng-cheng, tri?u ??i th? 6/la Vie dynastie (875-991) ??n tri?u ??i này, Maspero cho r?ng th? ?ô c?a Champa không còn ? Panduranga n?a mà là ? Indrapura, và ??ng D??ng là m?t trong nh?ng trung tâm ph?t giáo l?n vào giai ?o?n này. Maspero ghi nh?n v? nh?ng m?i liên h? c?a Champa v?i các v??ng qu?c khác trong khu v?c, ch?ng h?n nh? s? th?n ??n Java, cu?c chi?n v?i ??i Vi?t, và nh?ng phái ?oàn ngo?i giao ??n Trung Hoa khá th??ng xuyên t? giai ?o?n này. Và b?t ??u t? giai ?o?n này, các s? li?u Trung Hoa và Vi?t Nam ?? c?p t?i Champa khá nhi?u, t? ?ó Maspero s? d?ng ch? y?u (th?m chí trong nhi?u th?i k? là toàn b?) các ngu?n tài li?u này ?? ph?c d?ng l?ch s? Champa cho ??n t?n cu?i th? k? 15 và b? qua các thông tin ?? c?p trong bia ký.  Tri?u ??i th? 7, Theo Maspero thì tri?u ??i Vijaya th? nh?t b?t ??u t? n?m 989 ??n n?m 1044, L?u Ký Tông trong s? Vi?t ???c Maspero ??ng nh?t v?i Ku Shri Harivarman II trong bia ký, lên làm vua ? Vijaya. ??n n?m 999 thì Yan Pu-ku Vijaya lên k? v?, tuyên b? mình là vua ? Vijaya nh?ng tri?u ?ình l?i ??t ? Indrapura, n?i mà t?t c? các tri?u vua ??u tuyên b? mình là h?u du? c?a T?c D?a. N?m 1000 ???c Maspero coi là n?m mà Champa chính th?c r?i ?ô v? Vijaya d??i áp l?c c?a ??i Vi?t t? phía B?c M?t phái ?oàn Champa ?ã ???c c? ??n tri?u ?ình Trung Hoa và cho bi?t v? s? chuy?n d?i kinh ?ô c?a mình, và Maspero ?ã d?a trên thông tin này ?? kh?ng ??nh v? vi?c Champa d?i ?ô t? Indrapura v? Vijaya. H?u nh? t?t c? các ghi chép v? s? Champa sau này ??u theo lu?n gi?i này c?a Maspero và ít ng??i ??t câu h?i v? ?? xác th?c c?a nó (s? bàn ? các bài sau).  Nh?ng ch??ng ti?p theo Maspero d?ng l?i m?t th?i k? dài nhi?u th? k? giao tranh gi?a Champa v?i th? ?ô ? Vijaya v?i ??i Vi?t ? Phía B?c và Khmer ? phía Nam, c?ng nh? là cu?c chi?n ch?ng Mông Nguyên vào th? k? XIII D??i ?ây là ?o?n vi?t c?a Maspero v? vi?c vua Champa dâng hai châu Ô và Lý c?a Champa cho vua nhà Tr?n Giai ?o?n cu?i c?a tri?u ??i th? XI, hay là th?i k? c?a Ch? B?ng Nga ???c Maspero coi là th?i k? huy hoàng ??nh cao c?a v??ng qu?c Champa (cu?i th? k? XIV) Th?i k? t? sau giai ?o?n c?a Ch? B?ng Nga ??n n?m 1471 ???c Maspero coi là th?i k? suy tàn và k?t thúc c?a l?ch s? v??ng qu?c Champa, và l?ch s? Champa d?ng l?i ? Tri?u ??i th? 14 (1458-1471) M?t s? trang vi?t c?a Maspero v? cu?c t?n công c?a vua Lê Thánh Tông, trong ?ó có ?? c?p t?i vùng ??t Phú Yên mà anh B?o ?àn có ?? c?p: S? ki?n 1471 Maspero c?ng coi ?ó nh? là d?u ch?m h?t c?a l?ch s? v??ng qu?c Champa, và sau th?i ?i?m ?ó thì Champa ?ã không còn hi?n di?n trong trí nh? c?a nhân lo?i Trên ?ây là nh?ng gi?i thi?u chung khái quát v? di?n gi?i c?a Maspero v? l?ch s? v??ng qu?c Champa t? n?m 192 ??n 1471. ?ây th?c s? là m?t công trình giá tr? và ?áng quý soi sáng l?ch s? c? x?a c?a m?t v??ng qu?c ?ã t?ng t?n t?i ? mi?n Trung Vi?t Nam trong nhi?u th? k?. Nh?ng di?n gi?i c?a Maspero d?a trên các t? li?u bia ký và th? t?ch Trung-Vi?t sau khi ra ??i ?ã thành n?n t?ng và cái s??n cho các sách và bài vi?t v? l?ch s? Champa c?a các th? h? nghiên c?u Champa và ?ông Nam Á sau này mà r?t ít ng??i ??t ra các câu h?i v? ?? xác th?c c?a các t? li?u, ?? xác th?c c?a các di?n gi?i c?a Maspero t? các t? li?u. Nh?ng bài vi?t v? các tranh lu?n c?a các h?c gi? ??i v?i nh?ng di?n gi?i c?a Maspero s? ???c gi?i thi?u trong nh?ng bài vi?t sau Do Truong Giang April 18, 2012 [1] Maspero, Georges. Le royaume de Champa, rev.ed. Paris and Brussels: Van Oest, 1928. [2] Majumdar, R.C. Ancient Indian Colonies in the Far East, Vol.1 – Champa (1927); and Vol.2 – Suvarnadvipa (1937) [3] Coedes, George (1944). Histoire ancienne des etats hindouises d’Extreme-Orient. Translated into English as The Indianized states of Southeast Asia Ed. Walter F.Vella, translated by Susan Brown Cowing. Hawaii: East-West Center Press, 1968 [4] Hall, D.G.E. A history of South-east Asia. London: Macmillan Limited, 1955 [5] Tham kh?o b?n d?ch ti?ng Anh c?a công trình này: The Champa kingdom – The history of an extinct Vietnamese culture, ???c chuy?n ng? b?i Walter E.J. Tips. Bangkok: White Lotus Press, 2002 [6] Bruce M.Lockhart trong “Colonial and post-colonial constructions of ‘Champa’”, in trong The Cham of Vietnam – History, Society and Art. NUS Press, Singapore, 2001, tr.1-53. [7] Maspero, The Champa kingdom, s?d, tr.2. [8] Maspero, The Champa kingdom, s?d, tr.3. [9] Maspero, The Champa kingdom, s?d, tr.118. Quan ?i?m này c?ng ???c m?t s? các h?c gi? khác ?ng h?, ch?ng h?n nh? Majumdar trong: Champa – History and culture of an Indian colonial kingdom in the Far East, tr.148-149. Theo Campapura.wordpress.com

    Nhi?u ng??i Vi?t Nam th??ng ngh? r?ng, ??t n??c này là n?n nhân c?a nh?ng cu?c xâm l?ng, nh?ng th?c t? l?i không hoàn toàn nh? v?y. Nhi?u ng??i ngh? s?ng c?nh Trung Qu?c khó, nh?ng s?ng c?nh ng??i Vi?t m?i th?c s? là n?i b?t h?nh ??i v?i b?t k? m?t s?c dân nào, dù v?n minh, hay còn ? tr?ng thái bán khai . Nh?ng ng? nh?n! ??i Vi?t ngày Th? k? X - XI và các qu?c gia, vùng lãnh th? láng gi?ng Ng? nh?n th? nh?t: Ch?ng xâm l?ng, qu?t c??ng ?ánh tr? ngo?i xâm ?úng nh?ng thi?u m?t v?: ng??i Vi?t ?i xâm l?ng nhi?u h?n ch?ng xâm l?ng. T? khi l?p qu?c (938) t?i nay, ng??i Vi?t g?p ph?i m?y ??i th? l?n nh? Trung Qu?c, Pháp, và c? Hoa K? và c?ng ch? có ba ?? qu?c này t?ng ?óng chân t?i Vi?t Nam trong nh?ng quãng th?i gian nh?t ??nh. Trong khi ?ó danh sách n?n nhân c?a ??i Vi?t thì dài d?ng d?c. 1.   1. Ng?u H?ng – m?t qu?c gia là t?p h?p c?a các b?n m??ng ng??i Thái t?i Tây B?c, ??n th? k? XV danh x?ng Ng?u H?ng bi?n m?t trong các b? s? Vi?t. T? hàng ch? h?u vào c?ng lãnh th? Ng?u H?ng tr? thành c??ng th? ??i Vi?t, tàn d? còn r?i r?t l?i là Khu t? tr? Tây B?c b? xóa s? n?m 1975.        2. ??i Nguyên L?ch; vùng lãnh th? ??c l?p n?m ? khu v?c Cao B?ng, b? Lý tri?u xóa s? vào n?m 1022. 3.    3. ??i Lý: Sau tr?n chi?n 1014, ??i Vi?t ?ánh b?t th? l?c ??i Lý kh?i khu v?c sông H?ng – Sông Lô, hoàn toàn qu?n tr? ???c khu v?c Tuyên Quang và sáp nh?p Hà Giang vào b?n ??. 4   4. Khu v?c ?ông B?c là lãnh ??a t? tr? c?a các t?c Tày Nùng b? khu?t ph?c hoàn toàn vào n?m 1041, sau khi cha con Nùng T?n Phúc – Trí Cao th?t b?i trong vi?c gây d?ng n?n ??c l?p.  5.    5. Chiêm Thành: Sau m?t ngàn n?m t?n công, ??i Vi?t xóa s? hoàn toàn liên bang này. 6.    6. Ngay c? T?ng (t?c Tàu, t?c Trung Qu?c) c?ng là n?n nhân c?a ??i Vi?t. Cu?c vi?n chinh n?m 1075 c?a Lý Th??ng Ki?t b?t gi?t 10 v?n ng??i T?ng; riêng Ung Châu có 58 nghìn ng??i, quân Lý gi?t s?ch, ch? ch?a m?ng nào. 7.   7. B?n Man nay là Xiêng Kho?ng c?a Lào, Lang Xa, Lão Qua ??u tr? thành n?n nhân c?a cu?c chinh ph?t n?m 1478 d??i tri?u Lê Thánh Tông. 8.    8. Chân L?p hay Kh? Me. ?àng Trong ?ã b?ng m?i ph??ng cách c? quy?n l?c m?m, l?n v? l?c quân s? chi?m ???c khu v?c ?ông – Tây Nam B?. Sang ??n th?i Nguy?n – Minh M?nh, trên lãnh th? Kh? Me, thành Tr?n Tây ???c l?p v?i toan tính 50 n?m bi?n ng??i Kh? Me thành ng??i Vi?t. 9.    9. Th?y Xá Qu?c – H?a Xá Qu?c – m?t thành t? - ho?c m?t b? ph?n trong liên bang Ch?m, b? bu?c ph?i th?n ph?c ??i Nam, sau này ng??i Pháp ?em khu v?c Tây Nguyên sáp nh?p vô b?n ?? An Nam, Th?y Xá – H?a Xá không còn. 1   10. Siam. ??i Nam và Siam tranh ch?p ?nh h??ng khu v?c Cao Miên (Kh? Me) và Ai Lao (Lào). ??i Nam dành th?ng l?i quân s?, sáp nh?p ??i b? ph?n lãnh th? Cao Miên vào b?n ?? g?i là tr?n Tây Thành. Cu?c vi?n chinh g?n ?ây nh?t c?a ng??i Vi?t k?t thúc ch?a ??y 30 n?m v? tr??c, ân nhi?u oán c?u c?ng l?m. Trong 1000 n?m có t?i m??i m?y qu?c gia, vùng lãnh th? là n?n nhân các cu?c chinh ph?t, lãnh th? Vi?t Nam hình ch? S r?ng ch?ng 336.363km2 (g?p kho?ng g?n 10 – 15 l?n th?i l?p qu?c) là do chinh ph?c, t?m máu lân bang mà có ???c. Ng? nh?n th? 2. T? th?a mang g??m ?i m? cõi S?ng c?nh ng??i Vi?t Nam khó kh?n ??n d??ng bao! Hàng xóm b? ta ?ánh ??n t?t nguy?n là còn may, r?i thì ch?t m?t xác, không còn chút t?m tích nào. L??i g??m m? cõi c?ng là l??i g??m xâm l?ng, chu?c bi ai cho láng gi?ng. Xem s? ta, s? tây, s? tàu coi khi Tàu, Tây xâm l?ng có v? nào h? b?t nào 5 v?n ng??i Vi?t ?em v? n??c? Có v? th?m sát nào nh? ta gi?t B?n Man? Có hành ??ng s? nh?c nào nh? vi?c Lý Thái Tông mu?n hi?p M? Ê, Quân chúa Nguy?n nh?t r? vua Po Romé? Có dã man nào nh? lính nhà Nguy?n gi?t ng??i Ch?m vào m?i bu?i sáng ?? l?y ti?n? + Th?m sát B?n Man: n?m 1478, d??i tri?u Lê Thánh Tông, ??i Vi?t ti?n ?ánh B?n Man, k?t thúc chi?n tranh, v??ng qu?c này t? 9 v?n h? còn .... 2000 ng??i. N?u th?ng kê này chính xác thì h?n 99% dân s? B?n Man b? quân ??i ??i Vi?t gi?t, ch?t ?ói, ch?t vì b?nh t?t, ho?c ch?y t? tán tìm ???ng s?ng. + Vua Po Romé c?a Panduranga Champa (ti?u v??ng qu?c Champa cu?i cùng). Tr? vì t? 1627 - 1651, ông b? quân chúa Nguy?n b?t, nh?t vào c?i s?t ?em v? Phú Xuân. Quá ph?n u?t, nhà vua ?ã tìm ??n cái ch?t. Tàu, Tây dù xâm l?ng h? v?n ?em l?i cho ng??i Vi?t l?i ích ch?ng h?n nh? h?c thu?t, ph??ng cách tr? n??c làm nên n?n v?n hi?n ngàn n?m, hay ch? qu?c ng?, ?ô th?, th??ng c?ng ki?u ph??ng tây, ???ng s?t r?i ki?n trúc, ?iêu kh?c, v?n h?c... Còn ta khi xâm l?ng thì ch? chém gi?t, ??y ti?ng oán h?n; th?m chí có dân t?c ch? còn m?ng nào mà nuôi d??ng s? oán h?n ?y. Ng? nh?n th? 3: Tàu ?áng s? vì luôn l?m le thôn tính ta Th?c t? quan h? Vi?t – Tàu trong ngàn n?m khá là ?n, hai bên ?ánh nhau c? th?y 8 l?n (k? c? Mông – Nguyên ?ánh Vi?t 3 l?n), bình quân c? 120 n?m m?i ph?i ??ng ??n binh ?ao m?t l?n (chi?n s? th??ng kéo dài 6 tháng). Sau chi?n tranh c? hai bên ??u l?y hòa bình, phát tri?n buôn bán (v?i nhau) làm tr?ng. Vi?t c?ng tàu, thì Tàu c?ng tr? l? v?i giá tr? t??ng ???ng, th?m chí nhi?u h?n. Hài h??c nh?t là Tàu không ?áng s? b?ng Tây. Pháp ?ánh Vi?t Nam n?m 1858 sau 30 n?m thì ??i Nam ??u hàng, n?m 1956, Pháp rút quân hoàn toàn kh?i Vi?t Nam, t?ng th?i gian quãng tr?m n?m; th?i gian cai tr? tr?c ti?p g?n 70 n?m. Nh?ng Tàu ch? có th? ?ô h? Vi?t Nam trong 20 n?m (1407 – 1427), ?VSKTT chép k? thu?c Minh ch? có 3 n?m (1414 - 1417), t? 1407 ??n 1414 thu?c v? nhà H?u Tr?n; 1417 tr? ?i chép vào K? nhà Lê. Ng? nh?n th? 4, dân t?c anh hùng nh?ng l?i yêu chu?ng hòa bình. Th?c t?, n?u không ph?i ch?ng xâm l?ng thì ng??i Vi?t s? ?i xâm l?ng, tàn phá lân bang; nhàn, không ?ánh nhau v?i ai thì anh em trong nhà chém nhau cho ... ?? khát. Riêng Lê – M?c ?ánh nhau 66 n?m (1527 – 1592); Tr?nh – Nguy?n giao tranh 7 l?n su?t th?i gian t? (1627 – 1672) có khi l?y ??i l?y, tr?ng tr?n h?a mai sáng r?c tr?i ?êm ròng rã ??n 5 n?m tr?i; Tây S?n kh?i lo?n 30 n?m (1771 – 1802), Chi?n tranh Vi?t C?ng – Qu?c Gia 20 n?m (1955 – 1975). T?ng c?ng th?i gian n?i chi?n ??c 160 n?m ??y là ch?a k? lo?n 12 s? quân, lo?n cu?i Lý, cu?i Tr?n, cu?i Lê s?, Tàn d? nhà M?c cát c? Cao B?ng – Tuyên Quang (60 n?m); chúa Tr?nh d?p nông dân kh?i lo?n th? k? XIIX, N?a cu?i th? k? XIX, nông dân làm lo?n kh?p n??c, th?m chí câu k?t v?i ngo?i xâm ?? m?u cát c?, chia c?t ??t qu?c gia nh? cu?c phi?n lo?n (1861 – 1856) c?a Lê V?n Ph?ng. Tính t?ng c?ng l?i th?i gian n?i chi?n ??c b?ng 1/4 t?ng th?i gian t? ngày l?p qu?c ??n nay, con s? này là g?n g?p ?ôi th?i gian ch?ng xâm l?ng và b? ngo?i bang ?ô h?. N?i chi?n thì chém gi?t còn ??m máu h?n c? ch?ng xâm l?ng; ??n t?n ngày nay, ng??i Vi?t v?n ch?a h?c ???c cách ch?p nh?n nhau và s?ng hòa bình v?i ... chính ng??i Vi?t. M?i ng??i m?t góc nhìn, ?úng sai tùy ý b?n, nh?ng s? th?t v?n là s? th?t.   Theo Hantimesblog.blogspot.com

??u Th? k? IX (SCN) Giao Châu tách kh?i Liên Bang ??i ???ng, ch? h?n th? k? sau ?ã thành m?t qu?c gia ??ng ng?nh, hung hãn ? ph??ng Nam. Tai h?a, n?i th?ng kh? bi ai cho ng??i Chiêm b?t ??u t? ?ó.K? 2: Indrapura di?t vong, cu?c hôn nhân chính tr? Ch? Mân - Huy?n Trân công chúa Ng??i Chiêm thu?c gi?ng Nam ??o, m?t sâu, m?i th?ng, tóc xo?n rõ ràng d? ch?ng so v?i ??i Vi?t v?n là th? dân h?n t?p ph?n ?a ?ã hòa huy?t v?i Hán t?c mà thành. S?c dân này không gi?i làm lúa, mà th?o vi?c ?i buôn ???ng bi?n, h? th??ng ?ánh c??p các x? lân bang c??p t?i s?n, súc v?t, ?em v?, còn tù binh thì bán làm nô l?. Nh?ng lão già Ch?m - ?nh Sông Hàn ch?p l?i t?i khu Tháp Ponaga - Khánh Hòa Vàng son m?t th?a   Quãng cu?i Th? k? II, t?i huy?n T??ng Lâm (có l? là vùng t? Qu?ng Bình vào ??n ?èo H?i Vân), Khu Liên (tên m?t th? lãnh quân s?, ho?c m?t danh x?ng c?a ng??i b?n ??a dành cho m?t nhân v?t có quy?n l?c và ?áng kính tr?ng) ?ã ?ánh lùi ???c ách ?ô h? c?a ng??i Hán, ki?n qu?c l?p ?ô. V?y là Lâm ?p ra ??i.   Trong khi ?ó các c? dân Nam ??o di c? t?i mi?n trung Vi?t Nam c?ng d?n d?n hình thành nh?ng th?c th? qu?c gia. Không gian v?n hóa Ch?m m? ra bao g?m toàn b? mi?n Trung Vi?t Nam ngày nay. Ch?m Pa ??i th? g?m 5 ti?u qu?c là Indrapura (vùng Qu?ng Bình, Qu?ng Tr? - t??ng ???ng v?i lãnh th? Lâm ?p) - Amaravati (vùng Qu?ng Nam, Th?a Thiên) - Vijaya (Bình Ð?nh) - Kauthara (Phú Yên, Khánh Hòa) - Panduranga (Phan Rang, Phan Rí). Các ti?u qu?c này nhi?u khi còn kh?i binh chinh ph?t l?n nhau nh? tr??ng h?p D??ng M?i II ch?y n?n ?àn Hòa Chi c?ng ti?n tay chi?m luôn Vijaya, Kauthara; Panduranga sau này c?ng t?n công vào Vijaya. Gi?i quý t?c Ch?m ban ??u ti?p nh?n ?n Giáo hình thành nên m?t khu bi?t v?n hóa ??i x?ng v?i ph??ng B?c là Giao Ch? ch?u ?nh h??ng m?nh c?a Trung Qu?c. ?i?u ??c bi?t là ng??i Ch?m r?t ham vi?n du, các bi ký c?a h? còn k? v? nh?ng ng??i Ch?m ?ã vi?t bi?n sang ?n ??, ho?c sang t?n ? R?p h?c ??o. Sau này Chiêm Thành còn ti?p nh?n c? Ph?t giáo (ti?u th?a), H?i giáo. T? ki?n trúc, ??n v? ?i?u, âm nh?c, cái gì ng??i Ch?m c?ng không kém c?nh Vi?t t?c, th?m chí còn ?u vi?t h?n. Ng??i Ch?m ki?m soát vi?c buôn bán h??ng li?u, g?m s?, t? l?a gi?a hai th? gi?i China và ?n ??. Vì qu?ng ??i giao th??ng mà Ch?m gi?u có, h? xây lên các tháp cho vi?c th? ph?ng (ngày nay ta g?i là Tháp Chàm), thánh ??a M? S?n – Quy mô ki?n trúc – th? m?c còn b?ng m?y l?n ??i Vi?t th?i h?ng th?nh. ??n th??ng dân c?ng may vàng vào qu?n áo; và có th?i k? ánh sáng Lâm ?p t?a ra kh?p vùng ?ông Nam Á, khi?n các n??c trong khu v?c l?n l??t tìm t?i c?u thân.   N?m 446, ?àn Hòa Chi ?ã th?c hi?n cu?c t?n công c??p phá Lâm ?p ?em v? cho L?u T?ng t?i h?n 10 v?n cân vàng.      Liên bang Chiêm Thành (X??ng tinh và Bà R?a n?m phía nam Chiêm Thành, t??ng ?ng v?i ??t Bình D??ng, Bình Ph??c, Bà R?a V?ng Tàu ngày nay) - ngu?n Wiki Liên bang Ch?m tr??c có kinh ?ô ? mi?n Qu?ng Nam, t?c là thành S? T?, sau ??i lên Ph?t Th? (T?i H??ng Th?y - TTH) và Vijaya (Chà Bàn hay ?? Bàn) là kinh ?ô danh ti?ng cu?i cùng c?a Chiêm qu?c. Khi mà ng??i Vi?t còn là dân Giao Châu, thu?c v? ?? qu?c Trung Hoa thì Liên bang Ch?m ?ã hùng m?nh ? ph??ng nam, h? m?y l?n ?ánh tr? ph??ng B?c xâm l?ng, có th?i k? táo gan vua Ch?m còn ?? ??n xin Thiên t? cho cai qu?n Giao Châu. S? Vi?t m?a mai r?ng con ?ch mà l?i mu?n nu?t con bò. V? quân s?, h? th?o nh?t là Th?y h?i chi?n, t?ng dùng th?y binh ?i xuyên qua sông C?u Long, ng??c lên t?n h? Tonlé Sap ?ánh b?i th?y quân c?a ?? ch? Kh’me gi?t ch?t c? quân v??ng n??c này. ? phía B?c, n?u không ?ng ý v?i Thiên t?, ho?c chính quy?n Giao Châu, Th?y Quân Ch?m s?n sàng v??t bi?n ?ánh phá, c??p bóc. Sau này ??i chi?n Tr?n – Chiêm; Ch? B?ng Nga c?ng d?n th?y quân công phá ?ánh cho quân nhà Tr?n th?t ?iên bát ??o, Ngh? Tông ph?i b? c? kinh thành ch?y tr?n. Oai hùng gi?u sang là th?, nh?ng th?i ??i tr?m luân, ngàn n?m th?ng kh? bi ai c?a ng??i Chiêm b?t ??u ??y là khi ng??i Vi?t l?p qu?c, r?i t? cho mình là hoàng ?? c?a ph??ng Nam b?t lân bang tri?u c?ng. Ngàn n?m, tr??c sau Chiêm Thành ??i chi?n v?i ng??i Vi?t m??i l?n. T? Ti?n Lê ??n Nguy?n Tri?u, tri?u ??i nào c?a ng??i Vi?t c?ng s?n lòng ?? thêm n?i th?ng kh?, bi ai cho ng??i Chiêm. Tháp Chàm loang máu Vi?t t?c l?p qu?c, lãnh th? ven vùng châu th? sông H?ng, vùng trung du ph? c?n, ??ng b?ng và trung du Thanh – Ngh?. Nh? c? trú ven các con sông nên nông nghi?p r?t phát tri?n, l??ng th?c ?? ??y, l?i h?c theo cách tr? n??c c?a Trung Qu?c nên s?m tr? nên hung hãn. ??i Vi?t b?c ph?t chi?m h?t ??t c?a Tày – Nùng, Tây bình nu?t trôi ??t c?a Ng?u H?ng (t?c là qu?c gia ng??i Thái ? mi?n Tây B?c ngày nay), Nam ti?n chu?c bi ai cho Chiêm Thành. Ng??i Chiêm c?ng nh?n th?c rõ m?i ?e d?a t? ??i Vi?t. ??c bi?t là t? khi Lý tri?u thành l?p, các v? qu?c v??ng ??u chú ý t?i ph??ng Nam l?p ra các kho ??n tích tr? c?a c?i và mi?n Thanh – Ngh? thì s?m u?t b?i các ho?t ??ng buôn bán ???ng bi?n. H? s? ng??i Vi?t m?nh lên s? th? chân h? trong dòng th??ng m?i bi?n ?ông. Cu?c c??p phá ??u tiên mà ng??i Vi?t nh?m vào Chiêm Thành di?n ra vào n?m 982. Lê Hoàn thân ?ánh Chiêm thành c??p s?ch vàng b?c, m? n?, tàn phá thành trì, h?y b? ??n th?, m? m?. Sau Ti?n Lê ??n Lý c?ng ???c th? hà hi?p, c??p ??t, gi?t vua Chiêm thành, c??p c?a gi?t ng??i không t? m?t th? gì. Lý Thái Tông gi?t vua Chiêm S? ??u, l?i toan hi?p v? c?a ông ?y là nàng M? Ê, gi?t c? v?n dân Chiêm, b?t 5000 ng??i ?em v?. Lý Thánh Tông nam chinh c?ng c??p bóc, ?ánh gi?t kh?c li?t không kém. Ông b?t ng??i Chiêm 5 v?n ?em v? làm nô l?. ??n th?i Lý, coi nh? Chiêm Thành ?ã m?t g?n h?t ti?u bang Indrapura bao g?m toàn b? lãnh th? t? nam C?a Sót ??n ??t Qu?ng Tr?, ??n th?i Tr?n, h? m?t toàn b? ph?n b?c ?èo H?i Vân. M?t tháp Ch?m t?i Phú Yên - photo by Sông Hàn Cái ??m sáng duy nh?t trong cu?c tr??ng chinh kháng Vi?t c?a Chiêm thành ?y là s? xu?t hi?n c?a v? vua l?y l?ng Ch? B?ng Nga. Trong h?n 20 n?m, v? quân v??ng này ?ánh cho quan binh nhà Tr?n th?t ?iên bát ??o, gi?t ch?t Tr?n Du? Tông trong ??i chi?n ?? Bàn (1377), 12 l?n b?c ti?n l?y l?i h?t ??t c? Chiêm Thành khi?n Th??ng hoàng Tr?n Ngh? Tông ph?i b? c? kinh thành ch?y tr?n. Không may cho Chiêm Thành, n?m 1389, Ch? B?ng Nga b? súng th?n công c?a ??i Vi?t – do Tr?n Khát Chân ch? huy – b?n ch?t. Sau cái ch?t c?a ông Chiêm suy vi không gì c?u vãn. ??n khi Lê Thánh Tông h? ?? Bàn (1471), chi?m ??t l?p làm Th?a tuyên Qu?ng Nam thì coi nh? Chiêm Thành ch? còn ch? ngày m?t n??c. Các ti?u qu?c Chiêm m?i l?n ??ng lên ch?ng Vi?t t?c xâm l?ng l?i ch? nh?n ???c k?t c?c là thành b? phá, vua b? gi?t, dân b? b?t làm nô l?. Ng??i Vi?t c??p gi?t ng??i Chiêm ch?a ?? l?i c??p luôn c? n?i th? t? c?a h?. ??n Minh M?ng Nguy?n tri?u, ti?u qu?c cùng còn gi? n?n t? tr? c?a ng??i Chiêm là Thu?n Thành b? ??i thành ph? Ninh Thu?n, Minh M?ng ban l?nh cho quân lính sáng ph?i c?t ba ??u Chiêm m?i ???c nh?n l??ng. Chiêm Thành r?c r? vàng son ?ã l?i tàn ?? l?i n?i th?ng h?n ?? Bàn. Tháp Chàm rêu phong, r? máu, m? H?i ?êm nghe ti?ng vong khóc h? th?ng thi?t. Nh?ng vì sao ng??i Vi?t ch?m ch? th?o ph?t Chiêm thành nh? v?y? M?i l?n th?o ph?t ??u tuân theo cách tam quang (??t s?ch, gi?t s?ch, phá s?ch). ?ó ch?ng ph?i vì sinh t?n mà vì l?i. Chiêm Thành gi?u có, là m?t qu?c gia qu?t c??ng, ??i th? s? 1 c?a ng??i Vi?t trong hành trình tranh bá ph??ng Nam, ??p b? uy th? Chiêm Thành, lân bang không ai là không khi?p s? ??i Vi?t. Vàng b?c châu báu, m? n?, nô l? ???c c??p t? Chiêm v? càng làm t?ng uy th? và s? gi?u có cho các quân v??ng ??i Vi?t. Quan tr?ng h?n tiêu h?y m?t c??ng qu?c th??ng m?i bi?n ng??i Vi?t m?i có th? soán ngôi Chiêm Thành tr? thành m?t tr?m chung chuy?n trên con ???ng t? l?a bi?n ?ông. Theo hantimesblog.blogspot.com

Tác gi?: Ch? Lan Viên M?t ngày bi?c th? thành ta r?i b? Quay v? xem non n??c gi?ng dân H?i: ..................................   ?ây, nh?ng Tháp g?y mòn vì mong ??i Nh?ng ??n x?a ?? nát d??i Th?i Gian Nh?ng sông v?ng lê mình trong bóng t?i Nh?ng t??ng Chàm l? lói r? rên than.     ?ây, nh?ng c?nh ngàn sâu cây l? ng?n, Muôn Ma H?i s? so?ng d?t nhau ?i Nh?ng r?ng th?m bóng chi?u lan h?n ??n L?ng h??ng ??a, r?n rã ti?ng t? qui !     ?ây, chi?n ??a n?i ?ôi bên giao tr?n Muôn cô h?n t? s? hét g?m vang Máu Chàm cu?n tháng ngày ni?m oán h?n, X??ng Chàm luôn rào r?t n?i c?m h?n.     ?ây, nh?ng c?nh thái bình trong Chiêm Qu?c Nh?ng cô thôn vàng nhu?m n?ng chi?u t??i Nh?ng Chiêm n? nh? nhàng quay l?i ?p áo h?ng nâu ph? ph?t xõa l?i vui     ?ây, ?i?n các huy hoàng trong ánh n?ng, Nh?ng ??n ?ài tuy?t m? d??i tr?i xanh ?ây, chi?n thuy?n n?m m? trên sông l?ng, B?y voi thiêng tr?m m?c d?o bên thành.     ?ây, trong ánh ng?c l?u ly m? ?o Vua quan Chiêm say ??m th?t da ngà, Nh?ng Chiêm n? m? màng trong ti?ng sáo, Cùng nh?p nhàng uy?n chuy?n u?n mình hoa.     Nh?ng c?nh ?y Trên ???ng V? ta ?ã g?p Tháng ngày qua ám ?nh mãi không thôi Và t? ??y lòng ta luôn tràn ng?p   N?i bu?n th??ng, nh? ti?c gi?ng dân H?i.  

Cách ?ây n?a th? k?, v?i t?p th? kh? nh?, m?ng m?nh g?m 36 bài là ?iêu tàn, Ch? Lan Viên ?ã “??t ng?t xu?t hi?n gi?a làng th? Vi?t Nam nh? m?t ni?m kinh d?” (Hoài Thanh -  Thi nhân Vi?t Nam). Kinh d? không ph?i ch? vì lúc ?ó tác gi? còn nh? tu?i (lúc vi?t ?iêu tàn, ông ch? m?i 15-16 tu?i) mà ch? y?u vì gi?ng th? bu?n ?o n?o pha màu s?c huy?n bí k? l?. ? ?ó, Ch? Lan Viên ?i ng??c th?i gian, và b?ng t??ng t??ng ?ã ph?c hi?n m?t th?  gi?i ch? còn trong ký ?c v?i nh?ng d? c?m hãi hùng khác th??ng. ? ?ó, ng??i h?c trò m?t n??c tìm th?y l?i ???c nh?ng d?u v?t huy hoàng r?c r?  c?a m?t dân t?c m?nh m? vào lo?i b?c nh?t c?a ?ông Nam Á nh?ng ngày  nay ch? còn trong c? s? và huy?n tho?i: dân t?c Ch?m-pa. ?ây, ?i?n các huy hoàng trong ánh n?ngNh?ng ??n ?ài tuy?t m? d??i tr?i xanh?ây, chi?n thuy?n n?m m? trên sông l?ngB?y voi thiêng tr?m m?c d?o bên thành(Trên ???ng v?) Nh?ng ??y ch? là ánh h?i quang c?a m?t gi?c m? h? ?o thu?c v? quá vãng. Nó thoáng hi?n và không b?ng bó ???c v?t th??ng lòng cho con ng??i. Mà d??ng nh? nó l?i còn kh?i sâu thêm cho n?i ?au hi?n t?i: V? r?c r? ?ã tàn bao n?m tr??cBao n?m sau còn d?i ti?ng kêu th??ng Có l? ch? vì Ch? Lan Viên s?ng trong m?t giai ?o?n l?ch s? b? nô l? và trong m?t không gian tràn ng?p s?c bu?n g?i c?m. S? di?t vong c?a m?t dân t?c  ?ã d? dàng ??p m?nh vào tình c?m và trí t??ng t??ng c?a m?t ng??i trai  tr? yêu n??c. L?i thêm nh?ng ch?ng tích còn ?ó, nh?ng c? tháp s?ng s?ng nh?ng tr? v?, l?c lõng gi?a ru?ng ??ng núi non khô kh?c c?a mi?n Trung n?ng cháy, nh?ng huy?n s? g?i c?m xa xôi v? Ch? B?ng Nga, nàng M? Ê, thành ?? Bàn ?ã khi?n nhà th? tu?i tr? l?m ?i trong ni?m u u?t, tr?m c?m tuy?t v?ng : C? d? vãng là chu?i m? vô t?nC? t??ng lai là chu?i huy?t ch?a thànhC?ng ???ng chôn l?ng l? nh?ng ngày xanh(Nh?ng n?m  m?) M?c t??ng tri?n miên trong m?c t??ng, nhà th? h? Ch?  ch? th?y nh?ng vang v?ng l?ch s? kia m?t th? gi?i “?iêu tàn”. ?ó là m?t cõi âm gi?i v?i x??ng s? ??u lâu, v?i m?  không huy?t l?nh. v?i tha ma pháp tr??ng. ?ó là m?t dòng sông Linh  h? ?o ???c d?ng lên d??i tà d??ng n?ng x? hay trong ?êm m? s??ng tàn l?nh, v?i nh?ng h?n ma v?t v??ng, v?i nh?ng thành quách ?? nát trong m?t màu s?c tàn l?i kinh d?. ?iêu tànc?a Ch? Lan Viên vì th? là m?t th? gi?i h? linh, ma quái chìm ??m trong bóng t?i cô ??n l?nh l?o v?i nh?ng c?n mê s?ng c?a m?t tâm h?n vong nô b? giá l?nh: ?ây, nh?ng tháp g?y mòn vì mong ??iNh?ng ??n x?a ?? nát d??i th?i gianNh?ng sông v?ng lê mình trong bóng t?iNh?ng t??ng Chàm l? lói r? rên than?ây nh?ng c?nh ngàn sâu cây l? ng?nMuôn ma H?i s? so?ng d?t nhau ?iNh?ng r?ng th?m bóng chi?u lan h?n ??nL?ng l?ng ??a n?i r?n rã ti?ng t? quy?ây chi?n ??a ?ôi bên giao tr?nMuôn c? h?n t? s? thét g?m vangMáu Chàm cu?n tháng ngày ni?m u?t h?nX??ng Chàm tuôn rào r?o n?i c?m h?n(Trên ???ng v?) Và b?ng m?t lòng tin ?au ??n, ông d?ng lên m?t th? gi?i hoang t??ng h? ng?y, và ông tin là nó có th?t. R?i ông b? hút theo xác tín siêu hình ?ó. Nh?ng sau ?ó, xác tín b? ?ánh  v?, lúc ?y ông tr? nên cô ??n và câm ??ng. Vì th? Ch? kêu lên h?t ho?ng, m?t ti?ng kêu kh?c kho?i v? vi?c n?i ?au bi bi?n ch?t, v? vi?c m?t lòng tin và ch? còn l?i s? cô ??n. Và ông t? ng?y t?o cho mình nh?ng âm v?ng t? m?t th? gi?i khác ?? trò chuy?n: Ai kêu ta trong cùng th?m h? vôAi réo g?i gi?a muôn sao ch?i v?i ?ó th?c s? là m?t ti?ng kêu h?t ho?ng mà sâu th?m, m?t ti?ng g?i kh?c kho?i v? n?i cô ??n c?a con ng??i trong xã h?i nô l?. Th?c ra ?ó là cách nhà th? c? t?o ra m?t ng?n cách gi? ??nh gi?a nhà th? và cu?c ??i. Cho nên khi cu?c ??i "t?t c? không ngoài ngh?a kh? ?au" thì tin vui mùa xuân ??a ??n ch? còn là m?t s? m?a mai ?au ??n: Tôi có ch? ?âu có ??i ?âu?em chi xuân l?i g?i thêm s?u ?V?i tôi t?t c? nh? vô ngh?aT?t c? không ngoài ngh?a kh? ?au(Xuân) Ch? có mùa thu là th?t, c?ng nh? ch? có n?i ?au là th?t, nh?ng v?i thu ?y, c?ng ch? có m?t bóng ng??i ?i - v?, ?i t?i ?âu không bi?t, và v? ? n?i không bao gi? t?i và mong ??c: Ô hay tôi l?i nh? thu r?iMùa thu r?m máu r?i t?ng chútTrong lá bàng thu ?? r?c tr?i???ng v? thu tr??c xa l?m l?mMà k? ?i v? ch? m?t tôi Ng??i con trai m?nh m? và say ??m "ch? m?t tôi" ?y không tìm th?y cho mình m?t kho?ng l?ng thanh th?n gi?a ngày ?? m? m?ng và yêu th??ng. Nhìn vào ?âu c?ng th?y ch?t ng?t nh?ng tháp bu?n ch? v?. Tâm c?m con ng??i c? tràn ng?p s?c úa quá vãng và siêu hình. Trong kho?ng gi?a n?m, mùa nào c?ng là "??a ng?c". ? mùa xuân thì nh? mùa thu, ? mùa thu hi?n t?i thì ch?p ch?n nh? mùa thu quá kh?. Còn trong kho?ng gi?a ngày - bu?i tr?a, v?i lòng nhà th? ch? là m?t mi?n ??t siêu tr?n th?: Tr?a lên tr?i. Và xanh th?m b?u tr?iB?ng mê ly, n?m th?y tr?ng mây trôi(Tr?a ??n gi?n) Hay ngay trong bu?i ??u ngày xán l?n, ta v?n th?y Ch? m?c t??ng u u?t: ?ây muôn v?t chìm sâu trong yên l?ngMà lòng ta th?n th?c mãi không thôiHay ng??i khóc vì tháp Chàm qu?nh v?ngHay khóc vì xuân ??n g?ch Chàm r?i ?(Bình ??nh, 9h sáng ngày 25-12-1936) Ch? có bu?i t?i, n?i bóng ?êm ng? tr?, nhà th? m?i ???c sinh t?n vì ? ?ó, nh?ng linh h?n "?iêu tàn" b? khánh ki?t lòng tin m?i bi?t c?m thông và g?p ???c nhà th?: Này, em trông m?t vì sao ?ang r?ngHãy nghiêng mình mà tránh ?i nghe emCh?c có l? lính h?n ta lay ??ngKhi v?i vàng tr? l?i n??c non Chiêm (?êm tàn) Khác v?i Hàn M?c T? - n?i ?au ??i ???c di?n ??t b?ng n?i ?au ng??i, m?t n?i ?au tr?i nghi?m c?a th?t da tôi s??ng s?n và tê ?i?ng, Ch? Lan Viên nh?c nh?i m?t n?i ?au trí tu? sâu s?c. ?ó là c?n v?t vã c?a suy t??ng chiêm nghi?m v? xác tín, v? ni?m tin, v? s? t?n t?i c?a con ng??i trên m?t ??t, và v? cái Tôi b? vong thân gi?a ??i. B?i th? cách tìm ki?m ph?c sinh c?a Ch? th?t khác v?i bao nhà th? khác nh? V? ?ình Liên, Nguy?n Nh??c Pháp, Nguy?n Bính, ?oàn V?n C?,... Nh?ng thánh ???ng, tháp c?, nh?ng thiên th?n v? n? ?ang nh?y nh?ng ?i?u luân v? tr?n th? ??y g?i c?m hoan l?c trên ?á hay nh?ng nét tr?m t? c?a nh?ng con bò ?á canh gi? vòm tr?i tinh tú c?a n?n ngh? thu?t k? di?u Ch?m-pa ?ã không ???c ông chú ý. Ông ch? kh?c sâu n?i "?iêu tàn" ?ang có c?a nó ?? ph?c sinh nh?ng tâm h?n b? vong nô: Ai t??ng ??n tháp Chàm kia tr? tr?iTháng ngày luôn r?ng c?a ??i ma H?iAi nhìn ??n làn th??ng rêu l? lóiTrên th?t h?ng n?t n? g?ch Chàm t??i(Thu v?) ?iêu tàn vì th? ph?n nào có th? làm cho m?t s? ng??i bi?t suy ngh? và nh? l?i thân ph?n ?ích th?c c?a mình cùng nh?ng bài h?c l?ch s? ??u lòng c?a m?t dân t?c ch?a bao gi? ch?u làm nô l?.Và ngày nay, ??c ?iêu tàn, chúng ta c?m ?n r?t nhi?u nhà th? Ch? Lan Viên, nh?ng ? m?t bình di?n khác, tôi còn mu?n c?m ?n th? gi?i ngh? thu?t còn l?i c?a Ch?m-pa: Chính th? gi?i này không ch? là ch?t li?u cho c?m h?ng thi ca m?t th?i mà nó còn là toàn b? th?n thái bu?n bã ?o n?o và ?au ??n cùng c?c c?a ?iêu tàn c?a Ch? Lan Viên nói riêng và c?a tr??ng th? Lo?n Bình ??nh nói chung. Chính nó ?ã làm nên khí ch?t, s?c th? và tình ?i?u th?m m? cho tr??ng phái th? n?i ti?ng này, và c?ng t? ??y ghi l?i m?t d?u son khó phai trong l?ch s? thi ca Vi?t Nam hi?n ??i.LÊ QUANG ??C(theo t?p chí V?n hóa H?i An s? 2, ra tháng 09-2000) (Trà Nha S?u t?m) theo gocnhosantruong.com

Hình: ngu?n Báo Bình Thu?n.   Có th? kh?ng ??nh không quá r?ng ng??i Ch?m b?n ??a là t?c ng??i c?a l? h?i ? vùng ??t Ninh - Bình Thu?n ngày nay. Vùng ??t này, còn có m?t tên g?i chung r?t n?i ti?ng trong s? Ch?m, ?ó là vùng ??t Panduranga. ?ây là m?t ti?u qu?c c?c nam c?a Liên bang V??ng qu?c Champa x?a. Theo tín ng??ng ?a th?n, có l?ch Sakavi riêng, ngôn ng? và tôn giáo riêng, t? xa x?a ng??i Ch?m ?ã bi?t ??nh h??ng, quy ho?ch và phát tri?n n?n v?n hóa v?n minh l? h?i cho dân t?c mình. Trong ??n v? th?i gian là n?m d?a vào l?ch Ch?m, th??ng thì kh?i ??ng n?m m?i c?a ng??i Ch?m là kho?ng th??ng tu?n tháng 4 d??ng l?ch. Nh? v?y, tính ??n th??ng tu?n tháng 9 d??ng l?ch n?m nay, l?ch Ch?m ch? còn vài ngày ít ?i n?a là b??c sang tháng 7. M?t tháng vô cùng ??c bi?t ??i v?i c?ng ??ng Champa. ?ó là tháng s? di?n ra l? h?i Kate - m?t l? h?i l?n nh?t trong h? th?ng l? h?i c?a ng??i Champa. ? ph?m vi bài vi?t ng?n này, t? cách ??t ??u ??, ng??i vi?t mu?n nói qua m?t chút v? cách g?i tên mùa trong n?m ? l? h?i Kate, cho chu?n xác theo Ch?m l?ch. B?i trong m?t th?i gian dài ?ã qua, hình nh? nhi?u ng??i có s? nh?m l?n tai h?i v? mùa. ??c bi?t là trong các sáng tác âm nh?c c?a tác gi? Ch?m và ngoài Ch?m. Kh?i ??u cho s? nh?m l?n mùa trong l? h?i Kate, không ai khác, chính là A M? Nhân, m?t ??a con tài hoa, m?t nh?c s? g?o c?i c?a c?ng ??ng ng??i Ch?m. Trong nhi?u ca khúc n?i ti?ng c?a nh?c s? A M? Nhân, m?i d?p l? h?i Kate tr? v?, ng??i Ch?m th??ng ???c nghe quen tai nh?ng ca t? ki?u nh? "Kate palei Ch?m ?ón chào mùa xuân v?", hay " t?ng h?i tr?ng Ginang r?n vang, hoa Tagalau g?i mùa xuân ??n",... Nên nh? cho r?ng l? h?i Kate rõ ràng không ph?i r?i vào mùa xuân trong n?m và hoa Tagalau thì báo hi?u mùa thu v?, thay vì "g?i mùa xuân v?" nh? l?i bài hát. S? nh?m l?n này là v?n ?? nh? hay l?n, ng??i vi?t xin ???c ?? c?ng ??ng có ý ki?n và phân tích minh ??nh nó. Riêng cá nhân ng??i vi?t ?ã t?ng ??t câu h?i cho ng??i nh?c s? này, cách ?ây kho?ng 3, 4 n?m t?i t? gia c?a ng??i vi?t, khi m?i ông v? hát giao l?u l? h?i Kate ? ??n Po Dam. Nh?c s? tr? l?i b?ng vài tràn c??i tr? r?t h?n nhiên ngh? s?. Kh?i ??u s? nh?m l?n mùa này, ?ã vô tình hay h?u ý kéo theo nhi?u nh?c s? ?àn em, nh?m theo. ? ?ây, ng??i vi?t xin t? nh? không nêu tên, vì s? th?t là nhi?u nh?c s? r?t h?n nhiên, tài hoa và có tâm t?t ??p v?i V?n hóa Ch?m. Nhà v?n Trà Vigia, ? Phan Rang nhi?u l?n lên ti?ng th? dài v? ca t? ?y. Nhà v?n h? Trà nói r?ng c?n có m?t ca khúc ?ính chính l?i, ??t Kate vào mùa thu cho chu?n m?c không gian và th?i gian. B?ng ?i th?i gian dài, g?n ?ây có m?t ca khúc b?ng d?ng thu hút nhi?u ngàn l??t ng??i xem trên Youtube, bài hát Kate Mùa Thu c?a tác gi? Trà Vigia, qua gi?ng hát ?m, ng?t và tr?m bu?n c?a ca s? Tr??ng Tu?n, ch? không sôi n?i, h?ng h?c sân kh?u nh? trong nh?c c?a nh?c s? A M? Nhân. Tóm l?i, ng??i vi?t ?ính chính r?ng l? h?i KATE DI?N RA VÀO MÙA THU theo Ch?m l?ch, và ngay c? có chi?u b?ng d??ng l?ch ch?ng n?a, thì tháng 10 ch?c ch?n c?ng không ph?i r?i ??ng mùa xuân nhé m?i ng??i.   ??ng Chuông T? Ngu?n: facebook.com

[ka... Amuchandra Luu, Jaka N?ng Tu? Phú, Ysa Cosiem] Là ?i?u c?c kì quan tr?ng. Quan tr?ng, vì ?ây là l?n ??u tiên, bài vi?t d? phóng ??a cái nhìn t?ng quan v? l?ch s? hình thành và chuy?n di palei Cham ? Pangdurangga.  Qua kí ?c c?a Pô Adhya Hán B?ng, M?dôn gru Hán Ph?i [?ã m?t], anh D??ng T?n Ng?c (Chakleng), Pô Gru H??ng (Katuh), ông Th?p V?n Th? [?ã m?t], Gru Châu V?n Kên (Ram), Bá V?n Có [m?t], Ông Ò (Hamu Tanran), Thiên Sanh S? (Palao), Giáo B??i (Cwah Patih), và qua s?u t?m riêng, tôi ghi chép ???c c? kh?i t? li?u quý giá. Nay t?m k?t n?i l?i thành m?t b?n l??c ?? (c?c ng?n) ?? nh?ng ??a con c?a ??t có c? s? nhìn l?i Bhum bh?k pad?k kiak c?a mình. Ch?c ch?n bài vi?t không th? tránh kh?i các chi ti?t sai, l?ch; tôi r?t c?n s? góp ý và b? sung c?a ng??i ??c. Karun – Sara. * T?m l?y th?i ?i?m kh?i ??ng cho l?ch s? ?y t? Patau Tablah (ti?ng Vi?t là “?á n?”) ???c d?ng lên. Bia kí thu?c ??a ph?n làng Bal C?ng Chung M?, th? tr?n Ph??c Dân, huy?n Ninh Ph??c, Ninh Thu?n. ? ?ây minh v?n mang n?i dung l?ch s? ??m nét ? th?i ?o?n khá dài: 1147-1266, k? l?i cu?c chi?n Champa Khmer.  Bia kí có nh?c ??n tr?n chi?n di?n ra ? “cánh ??ng Cakling”, là tên làng M? Nghi?p ngày nay. Chakleng còn liên quan ??n truy?n thuy?t Ông Paxa M?k Cakling, ông bà nuôi c?a vua Po Klaung Girai.  S? th? cho bi?t tên làng Cakling có m?t ít nh?t t? tr??c th? k? X. Ta b?t ??u t? ?ây, và Sông Lu là ?i?m nh?n ?? nh?n di?n. SÔNG LU Sông Lu – Kr?ng M?nôl kh?i t? ??p Tân Giang ch?y xu?ng g?p ??p Katêw. T? ??p này phân thành hai nhánh. Nhánh ch?y qua Ph??c Hà t??i vùng ru?ng làng Thôn - H?u Sanh và Hamu Tanran; nhánh ch?y qua Chakleng ???c g?i là Sông Lu2. Sông Lu2 b?t ngu?n t? Ban?k (??p) Katêw qua Ban?k Katôr, xu?ng Ban?k Katin r?i Ban?k M?rên. Sau ?ó nó g?p Ban?k Ia Kiak r?i Ban?k Patau.  Ban?k này cách làng Ram Ga kho?ng 1km v? h??ng Tây Nam. Bin?k Patau - ??p ?á, ng?n n??c t??i ??ng ru?ng xã Ph??c Nam. Sông Lu2 xuôi xu?ng g?p Bin?k Lim?ng r?i Ban?k Tanông ? làng Hamu Ram. Sông ch?y qua c?u Phú Quý r?i c?u M? Nghi?p, xuôi xu?ng. PALEI BAL C?NG Ch?c ch?n ?ây là khu v?c trung tâm kinh thành Virapura mà t? ??u th? k? IX các v? vua Champa tr? vì su?t hai th? k?. Hi?n Bal C?ng là làng Chung M? thu?c th? tr?n Ph??c Dân, ch? tr??c ?ó nó án ng? ngay Phú Quý. Vào ??u th? k? XX, khi ng??i Vi?t ??n ?ông, Cham m?i d?i lên palei hi?n t?i. ??n ??u th?p niên 1960, v?n còn vài gia ?ình Cham tr? l?i, ?? r?i cu?i cùng không còn ng??i Cham nào. Hi?n nay chúng tôi còn quen g?i Chung M? là palei Birau [làng M?i] là v?y. HAMU RAM & PALEI HAMU TANRAN Bên kia ???ng rày xe l?a kho?ng 300m là palei Humu R?m, hi?n là làng Vi?t, còn tr??c ?ó chính là n?i Cham c? trú. Tr??c 1954. ??n th? Pô In? N?gar ???c th?nh t? Nha Trang v? v?n còn l?p ? ?ây. Ch? sau ?ó, khi ng??i Vi?t tràn t?i, Cham m?i t?n ?i.  Palei Hamu Tanran làng H?u ??c hi?n t?i hình thành t? m?t trong nh?ng cu?c di t?n ?ó, và cu?c di d?i ch? k?t thúc vào cu?i th? k? XIX. ? khu v?c nhà anh Thi?n còn l?u d?u ??n th? n?i bà con Cham cúng t? Yang Takuh (Th?n Chu?t). T? ??n th? [?ã ?iêu] này ng??c lên phía b?c kho?ng 2km là C?k Y?ng Patao (Núi ?á Tr?ng). BÌNH QUÝ T? C?k Y?ng Patao xuôi v? ?ông, là Bình Quý, m?t làng Vi?t. ? ?ây d?c Sông Quao còn t?n t?i r?t nhi?u d?u tích ki?n trúc và ?iêu kh?c Champa giá tr?. Vào th?p niên 1960, vài dòng h? nh? ? Chakleng v?n còn qua khu v?c Bình Quý th? cúng Kut c?a dòng t?c mình.  PALEI CHAKLENG Chakleng x?a có tên là Nha Tranh do ng??i Vi?t ??c tr?i t? âm ti?ng Cham là Chakleng hay Chakling, nay có tên M? Nghi?p thu?c th? tr?n Ph??c Dân.  B?i là m?t làng c? nên khu v?c xung quanh làng t?p trung nhi?u di tích l?ch s?, trong ?ó có h?n 20 Kut bhaw (Ngh?a trang hoang). ?ây là d?u v?t quan tr?ng nh?t ?? nh?n di?n s? c? trú lâu dài c?a c?ng ??ng Cham Ahiêr. Tr??c ?ây, dân Chakleng ch? y?u c? trú t?i Takai Tan?h Wak cách làng hi?n t?i non cây s? v? h??ng ?ông b?c, b? ph?n khác ? Bbl?ng Mil r?y nhà Ch? Ki?u cách làng hi?n t?i 400m v? h??ng ?ông nam. Sau ?ó do m?a ??t nhão, dân làng d?n v? n?i bây gi?.  Gi?a th?p niên 1940-50 n?n d?ch r?i làng b? cháy, l?n n?a h?n n?a dân làng d?i lên r?y Ông Hào Pi?ng cách làng non cây s? v? h??ng nam, t?m c? h?n hai n?m m?i tr? v? ??t c?.  Chuy?n k? Ông Paxa Muk Chakling th??ng ?i mò cua ? bãi bi?n không ph?i là không liên quan ??n th?c t?. Tr??c 1975, ngay phía ?ông làng còn có Láng tr?ng Bbl?ng Kad?ng ??t cà giang r?ng ??n 30 m?u. T? ?ó xuôi xu?ng làng Thành Tín là vùng n??c l? có nhi?u loài cá cua n??c l? sinh s?ng (xem ph?n palei Cwah Patih). PALEI RAM Th? k? XVIII tr? v? tr??c, V?n Lâm c? trú t?i vùng ??t S?n H?i, n?i có Ghur Dil [??m], m?t b? ph?n ? khu v?c Cà Ná (hi?n còn Ghur Kan?k). ??n th?i Nhà Nguy?n, h? bu?c Cham d?i lên phía núi, l?p thành 3 làng: Canah Klau, Canah Dwa, và Canah T?ng (t?c Chà Vin). Hi?n nay d?u v?t Th?ng M?g?k v?n còn. Cu?c kh?i ngh?a c?a Thak Wa 1833-1834 di?n ra ? ?ây. Kh?i ngh?a th?t b?i, c? ba làng này b? san ph?ng, Minh M?ng cho d?i ng??i V?n Lâm v? Ram Ga ngày nay (n?m 1834).  Pháp ??n, h? th?ng ???ng rày xe l?a nam mi?n Trung ti?n hành th?p niên 1920, r?i khi Ram Ga hay b? l? l?t, ng??i V?n Lâm d?i làng lên Tabbôk Kr?h (Gò Gi?a), Tabbôk Gah (Gò Bên). S? ki?n nói lên làng V?n Lâm hi?n t?i hình thành không th? tr??c th?p niên 1920. Th?ng M?g?k ??u tiên c?a V?n Lâm là ? Ram Ga. Ng??i Ram có Ghur Dil, Ghur Kan?k, m?t s? ? Ghur Dar?k Neh; r?i Ghur Ia Kal?ng [tr??c là ? Ia M?l?n, sau ?ó chuy?n v? g?n làng h?n]. PALEI KATUH C? dân Cham ch?y lo?n t? mi?n Trung di d?i vào Nam, ??nh c? ? nhi?u vùng khác nhau. M?t b? ph?n l?n d?ng l?i ? Phú Th? bên này c?u An ?ông – Phan Rang.  Sau ?ó m?t ph?n ?i ti?p ??n palei Cwah Patih.  B? ph?n còn l?i ??nh c? t?i Dh?ng Kia, giáp ranh phía tây palei Katuh hi?n t?i.  Ng??i palei Hamu Cr?k có Kut t?i ?ây, ch?ng t? khu v?c này có c? làng Cham Ahiêr. Tr??c 1975, m?t dòng h? palei Hamu Cr?k còn ??n cúng ki?ng, sau ?ó Kut này b? b? hoang h?n. M?t nhóm khác di d?i lên ??nh c? t?i palei Katuh [khu v?c sân bóng ?á hi?n nay]. Ng??i Cham Awal ??n ?âu l?p Th?ng M?g?k t?i ?ó. Th?ng M?g?k kiên c? ??u tiên dân làng còn nh? ???c d?ng vào n?m 1926, ? palei Katuh c?. PALEI CWAH PATIH ? Pabah Cr?k g?n ??ng Jam Thir, gi?a palei Katuh và Cwah Patih, dân làng ?ào gi?ng hay sau 1975 ?ào Sông Lu b?t g?p v? sò, h?n, dây th?ng, m? neo… ch?ng t? b? bi?n khi x?a n?m sát làng Cwah Patih. Dù hi?n nay kho?ng cách t? Jam Thir ??n b? bi?n cách kho?ng 5 km. Cwah Patih thành l?p vào th?p niên 1850. Tr??c tiên, có b?n ch? em t? vùng Phú Th? – Phan Rang kéo xu?ng mi?t Nam l?p ?p. Th?y vùng ??t Ia njak ia njar n??c ch?y quanh n?m r?t thu?n cho vi?c cày c?y, h? ??t c? ng?i t?i ?ó.  Khi ?y, làng v?n còn r?t hoang s?, k? r?ng có c? g? kuh, g? njei l?n ??n m?t ng??i ôm, c?p beo còn ??y, ?êm nghe ti?ng chúng ?ùa gi?n nghe ?n l?nh. Không l?, nên sau ?ó không lâu m?t trong b?n ch? em b? làm m?i cho loài thú d?. B?n ch? em ?ào Gi?ng Tre [hai gi?ng, m?t ??c m?t cái – hi?n gi?ng Vuông v?n còn ???c dùng t??i ru?ng] ?? t??i cho cánh ??ng ??n 30 m?u ru?ng. Có th? nói t?t c? ??t ?ai palei Cwah Patih ??u do dòng h? này qu?n. Cham ??n ?âu không th? b? chuy?n cúng t? th?n. Nhìn tr??c nhìn sau không có ai nh? c?y, ch? c? ph?i t? phong làm Pajau ph? trách t? l?. ?ây là dòng h? l?n nh?t ? palei Cwah Patih t? tr??c ??n nay. PALEI PALAO & PALEI HAMU CR?K Tên th??ng g?i là làng Cù Lao, t?c Hi?u Thi?n. Tr??c ?ó c? dân s?ng ? ngoài ??o (??o = palao), Nhà Nguy?n cho d?i vào ??t li?n l?p làng ? khu v?c Cà Ná, ??n th?i Pháp làm ???ng rày xe l?a t?t c? m?i d?i vào palei Palao Klak (làng c?) cách Ram Ga kho?ng 2km v? h??ng nam, hi?n v?n còn Kut t?i ?ó. Tr??ng ca Xe L?a Ariya Ridêh Apui có nh?c ??n s? ki?n này. Vi?t Minh n?i lên, dân làng t? ??t c? d?i v? palei hi?n t?i. Xét v? gi?ng nói, tuy?n Chakleng-Bal C?ng-Hamu Tanran [và palei ph? c?n] g?n nh? phát âm cùng ch?t gi?ng, không l? - b?i h? là c? dân Panrang vùng ??ng b?ng.  Trong khi ?ó, bà con Ram h?i khác. Khác do - nh? ??i b? ph?n Cham Bini – làng Ram c? trú ? mi?n duyên h?i [S?n H?i, Cà Ná] sau ?ó b? d?n lên trung du [Canah T?ng...]. Ch? t? n?m 1834 bà con m?i chuy?n v? mi?n ??ng b?ng khu v?c trung tâm là Ram Ga. S? “khác” này còn do ng??i Ram là Cham Bà-ni. Câu h?i ??t ra: T?i sao Hamu Cr?k ngay sát ?ó, và c?ng là Cham Ahiêr, mà gi?ng quá khác? Nguyên do: ng??i Hamu Cr?k m?i t?i. H? v? Panrang cùng “??t” v?i Katuh, sau ?ó chuy?n lên palei c?, ?? cu?i r?t ??n th?i ông D??ng T?n S? làm qu?n tr??ng An Ph??c vào th?p niên 1960, dân làng m?i d?i lên làng m?i bây gi?. [Chú ý thêm: C?nh sông Nh?t L? Qu?ng Bình c?ng có làng tên Bàu Tró (ng??i Vi?t ? Phan Rang g?i Hamu Cr?k là làng Bàu Trúc, hay Ma Tró), và c?ng làm g?m. Có l? ng??i Hamu Cr?k t? ?ó d?i v? th?ng Panrang ch?ng? Hay h? thiên di vào nam, t?m d?ng ?âu ?ó th?i gian r?i m?i v? ?ây? Chi ti?t này nêu ra ch? ?? tham kh?o]. T?M K?T Nh? v?y, sau bi?n c? Thak Wa 1834, tam giác Ram Ga – Hamu Ram [ti?n thân Hamu Tanran] – Chakleng chính là “Phun Dar?ng” [Phun: g?c; Dar?ng: vi?t t?t Pangdurangga, hay Pr?ng Dar?ng là ch? dùng trong Ariya Glang Anak), là “trung tâm” c?a Panrang, ng? ? 3 ??nh tam giác cách tâm ?i?m là Bal C?ng (Phú Quý) trên d??i cây s?. Chính khu v?c này Minh M?ng ?ã d?n Cham l?i, t? ?ó tr?n áp và bao vây. Ariya Glang Anak vi?t: Ra cek Ulik d?k pakhik Phun Dar?ng/ Di graup tapiên ra paw?ng:  H? c?t quân tr?n gi? trung tâm Pangdurangga/ [trong khi] Kh?p b?n b? h? bao vây… Còn các làng khác khi ?y ch? g?m vài ch?c gia ?ình, th?m chí ch? là vài nhóm ng??i thân c?n ch?y lo?n h?p l?i. Nh? là, khi Thi?u Tr? lên ngôi n?m 1840, và kêu Cham t? kh?p vùng r?ng núi tr? v?, dân s? Cham Ninh Thu?n ch? v?n v?n 5.000 ng??i! ______________ (*) Bài vi?t ch? khoanh vùng Phun Dar?ng, và vì là b?n tóm l??c nên tác gi? xin mi?n d?n ch?ng ngu?n t? li?u. Inra Sara Ngu?n: Facebook        Inra Sara   Ngu?n: Facebook

?ôi nét v? ng??i Champa ? Ninh Thu?n Tr? các tôn giáo m?i du nh?p sau này v?i s? l??ng không l?n, ng??i Champa ? Ninh Thu?n hi?n nay theo hai tôn giáo chính là Bàlamôn (?n ?? giáo) và Bàni (H?i giáo b?n ??a hóa). Ngoài ra còn có m?t b? ph?n ng??i Champa theo ??o Islam nh?ng không nhi?u. Tên g?i thì nh? v?y, nh?ng, ?ã t? lâu, hai tôn giáo Bàlamôn và Bàni t?n t?i ??c l?p, không có m?i quan h? v?i n??c ngoài , qua quá trình l?ch s?, c? hai tôn giáo này ?ã b? b?n ??a hóa, t?o cho mình m?t ki?u tôn giáo ??a ph??ng. Ng??i Champa theo ??o Bàlamôn có kho?ng 38.000 ng??i, c? trú ? 16 làng, trong ?ó có m?t làng s?ng xen c? Bàlamôn l?n Bàni (làng Phú Nhu?n). Ng??i Champa theo ??o Bàni có kho?ng 21.000 ng??i, c? trú ? 7 làng, trong ?ó có m?t s? làng s?ng xen c?  ng??i champa theo Bàni và ng??i Champa theo Islam. Ng??i Champa theo H?i giáo m?i (Islam) có kho?ng 2.000 ng??i, theo Công giáo và Tin lành kho?ng 700 ng??i. Qua quá trình ?i?n dã, nghiên c?u, chúng tôi th?y b?n thân ng??i Champa ? Ninh Thu?n không t? g?i là ng??i Champa theo ??o Bàlamôn hay ??o Bàni mà t? g?i ng??i Ch?m Bàlamôn là Ahier, ng??i Ch?m Bà ni là awal. Trong dân gian th??ng g?i ng??i theo Bàlamôn là “Ch?m”, ng??i Ch?m theo H?i giáo c? là Bìnì (Bàni), trong v?n h?c dân gian Champa có tr??ng ca “Cam – Bini” và tr??ng ca “Bini – Cam”. V? v?n ?? tên g?i th? nào cho ?úng ??i v?i ng??i Champa Bàlamôn là m?t v?n ?? khoa h?c c?n ???c ti?p t?c nghiên c?u k?. Theo chúng tôi, n?u ?ã g?i ng??i Champa theo H?i giáo b? b?n ??a hóa là Bàni, có ngh?a là H?i giáo du nh?p vào trong c?ng ??ng ng??i Champa t? sau th? k? X, ?ã bi?n thành m?t th? tôn giáo ??a ph??ng thì ph?i g?i ng??i Champa theo ??o Bàlamôn là “Ch?m Ahier” m?i ?úng. Qua nghiên c?u, chúng tôi th?y r?ng, ??o Bàlamôn có ngu?n g?c ?n ?? ?ã th?c s? tr? thành m?t th? tôn giáo ??a ph??ng. Tuy nhiên, các tài li?u khoa h?c t? x?a ??n nay ??u g?i là ng??i Ch?m Ahier là ng??i Ch?m Bàlamôn.   2-Ng??i Champa Bàlàmôn ? Ninh Thu?n  G?n 38.000 ng??i Champa Bàlamôn s?ng t?p trung ? 16 làng, ch? y?u là ? huy?n Ninh Ph??c và chia theo 3 khu v?c ??n tháp th? t?, ???c phân chia theo khu v?c c?ng ??ng tôn giáo. M?i khu v?c c?ng ??ng tôn giáo l?i có h? th?ng ch?c s?c ch?u trách nhi?m v? c?ng ??ng tín ?? c?a khu v?c mình cai qu?n. Hi?n nay ? Ninh Thu?n có 3 v? c? s? pô xà (Pô dhia – ch? Pô: ngài, th?n, v?, ??ng) ph? trách 3 khu v?c c?ng ??ng tín ?? và ch?u trách nhi?m cúng l? ? 3 khu v?c ??n tháp nh? sau: + Khu v?c tháp Pôrômê (Pô Rame – làng H?u Sanh) có 6 làng thu?c huy?n Ninh Ph??c g?m: H?u Sanh, Hi?u Thi?n, V? B?n, M? Nghi?p, Chung M?, Ph??c L?p,khu v?c này do c? s? pô xà Hán B?ng ph? trách. + Khu v?c ??n th? “m? x? s?”Pô In? N?gar(Pô In? N?gar – In? là m?,m?u,N?gar là x? s? – ? làng H?u ??c) g?m 3 làng H?u ??c, Nh? Bình và B?u Trúc,do c? s?  pô xà H?i Quý ph? trách. + Khu v?c tháp Pô Klongirai (Pô Klongirai – Phan Rang) có 7 làng g?m: Hi?u L?, Ch?t Th??ng, Phú Nhu?n, Hoài Trung, Ph??c ??ng và Thành ý do c? s? (Pô xà) V?n T? ph? trách. Ngoài ra, còn m?t khu v?c ??n Pô Bin Thuôn (Pô Bin Thu?r – thôn B?nh Ngh?a, xã Ph??ng H?i, huy?n Ninh H?i) ch? có m?t làng ng??i Champa theo Bàlàmôn nh?ng không có ch?c s?c Bàlamôn. M?i ho?t ??ng tôn giáo ??u do Ban phong t?c c?a làng ??m nhi?m. M?i khi có nh?ng nghi l? c?n ??n ch?c s?c Bà la môn làm ch? l? ??u ph?i m?i các ch?c s?c t? khu v?c tháp Pôklongirai. Vì v?y, có th? quy B?nh Ngh?a v? khu v?c tôn giáo c?a Tháp Pôklongirai . Ng??i Champa ? Ninh Thu?n còn g?i nh?ng ng??i theo ??o Bàlamôn là “CamJat”(??c là Ch?m r?t). Trong ti?ng Ch?m, ch? Jat có ngh?a là g?c, s? th?t. Ng??i Champa còn g?i ng??i Ch?m theo Bàlamôn là “Ch?m” (Cam, ?? phân bi?t v?i Bà Ni), và coi Ch?m Jat là Champa g?c. Bà la  môn giáo du nh?p vào Champa r?t s?m, tr?­?c khi l?p v?­?ng qu?c Lâm ?p, mu?n nh?t là ??u công nguyên và có th? còn tr??c ?ó n?a. B?n bia ký b?ng ch? Ph?n có niên ??i th? k? VII ?­??c tìm th?y ? Qu?ng Nam và Phú Yên ? tri?u ??i Bhadresvaravamin, ba trong b?n bia ký ?ó ghi nh?n lãnh ??a dành cho v? th?n này. Còn bia ký M? S?n thì nói ??n s? thành kính dành cho Mahesvara, Uma, Brahma, Vishnu. ??n th? k? th? VII, ?n ?? giáo mà ch? y?u là Shiva giáo ?ã tr? thành tôn giáo chính th?ng. T? ?ây hình thành khu di tích M? S?n. T? th?i Lâm ?p ??n Hoàn V­??ng (t? th? k? II ??n th? k? IX), ??o Bàlamôn ?ã hi?n di?n và luôn luôn ?­??c coi tr?ng. Các bia ký giai ?o?n này ??u ch?ng minh t?m quan tr?ng c?a Shiva: “?áng kính tr?ng h?n c? Brahma, Vishnu, Indra, Surya, Asura, h?n nh?ng v? Bà la môn và h?n nh?ng Rsi, các vua chúa”. Theo nhi?u nhà nghiên c?u Champa thì Bàlamôn giáo ?ã ??n Champa tr??c c? Ph?t giáo. S? gia D.Hall có nh?n xét nh?­ sau v? tôn giáo vào Champa: Bàlamôn giáo là tôn giáo c?a giai c?p quý t?c, nên không thu ???c l?p bình dân ??i chúng. T?p quán b?n x? v?n ti?p t?c phát tri?n song song v?i t?p quán ?n ??. Mãi ??n m?y th? k? sau, khi Ph?t giáo ti?u th?a Theravada và H?i giáo nh?p ??a và ???c truy?n bá nh?­ m?t tôn giáo bình dân, nh?ng ?nh h??ng ngo?i lai này m?i th?t s? va ch?m v?i n?p s?ng ng??i dân quê. ??n khi ?y, c? hai tôn giáo m?i hoà mình vào n?n v?n hóa b?n x? r?i bi?n th? sâu ??m… . Khi H?i giáo du nh?p vào Champa (kho?ng tr?­?c sau th? k? X), x?y ra quá trình c?nh tranh và xung ??t tôn giáo, gây m?t ?n ??nh trong m?t th?i gian dài gi?a n?i b? c?ng ??ng t?c ng??i Ch?m. Ng??i Ch?m theo H?i giáo Bàni b? coi là ng??i ngoài, th?m chí ng??i Ch?m cho r?ng, thà k?t hôn v?i ng??i khác dân t?c còn h?n là k?t hôn v?i ng?­?i Bàni. Có l? vì th? mà ng?­?i Ch?m Bàlamôn t? g?i là “Ch?m”. S? xung ??t tôn giáo kéo dài này ?ã kìm hãm s? phát tri?n, ?nh h??ng không nh? ??n th? l?c c?a Champa.  ?? dung hoà và ?oàn k?t hai tôn giáo, không rõ t? bao gi? và do ai kh?i x??ng, ng??i Ch?m ?ã v?n d?ng quan ni?m “nh?t th? l??ng h?p”, coi c?ng ??ng ng­??i Ch?m theo Bàlamôn là d?­?ng tính (Ahier), theo Bàni là âm tính (Awal). V?i quan ni?m nh?t th? l??ng h?p thì ng?­?i theo hai tôn giáo này tuy hai nh­?ng là m?t, g?n bó v?i nhau, trong âm có d?­?ng và trong d??ng có âm. Quan ni?m này ???c nh?t quán trong n?i dung c?ng nh? hình th?c nghi l?, trong c? trang ph?c các v? ch?c s?c c?a hai tôn giáo. Ng??i Ch?m Bàlamôn theo tín ng­??ng ?a th?n c?a ?n ?? giáo, còn ng??i Champa Bàni th? nh?t th?n là thánh Ala, ng??i Ch?m g?i là Pô Âu Loá và thiên s? Môhamét. Tuy nhiên, ng?­?i Champa Bàni ngày nay ?ã th? nh?ng v? th?n chung c?a c? c?ng ??ng ng??i Ch?m ? Ninh Thu?n nh?­ m? x? s? Pô In­? N?gar, Pô Yang – Am?  và các v? nhân th?n Ch?m. Ng??i Champa Bàlamôn ngày nay sinh s?ng ? hai t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n. Ngoài 38.000 ng??i Champa ? Ninh Thu?n, hi?n còn có m?t b? ph?n kho?ng 15.000 ng??i s?ng ? huy?n B?c Bình, t?nh Bình Thu?n. V? c? b?n, v?n hóa c?a h? t??ng ??ng v?i v?n hóa c?a ng??i Champa Bàlamôn ? Ninh Thu?n. 3- H? th?ng ch? l? trong các nghi l? c?a ng??i Ch?m Bàlàmôn V?n hóa truy?n th?ng c?a ng??i Champa ch?a ??ng nhi?u t?ng l?p, trong ?ó có nh?ng l?p v?n hóa mang truy?n th?ng b?n ??a c?a c? dân nông nghi?p lúa n??c ?ông Nam á và v? sau, ng??i Champa ti?p nh?n các tôn giáo. Tr?i qua quá trình b?n ??a hóa, nh?ng l?p v?n hóa này ?ã hòa tr?n vào nhau và tr? thành v?n hóa truy?n th?ng chung c?a ng??i Champa. ??i v?i ng??i Champa Bàlàmôn, theo chúng tôi, m?c dù ?ã có m?t quá trình b?n ??a hóa lâu ??i, không còn ??m giáo lý, giáo lu?t, h? th?ng th?n linh c?ng ?ã “thay tên ??i h?” nh?ng d?u ?n Bàlamôn giáo v?n còn khá ??m trong l? nghi tín ng??ng c?a ng??i Champa Bàlàmôn, trong ?ó có h? th?ng ch? l?, bao g?m các th?y ch? l? dân gian và h? th?ng ch?c s?c, t?ng l? Pà x?. Theo th?ng kê c?a Trung tâm nghiên c?u v?n hóa Champa t?nh Ninh Thu?n, hi?n nay ng?­?i Champa có h?n m?t tr?m nghi l? ???c t? ch?c quanh n?m. H? th?ng nghi l? ?y di?n ra v?a phong phú v?a ph?c t?p. Trong ?ó, các th?y ch? l? dân gian và h? th?ng ch?c s?c tôn giáo ?óng m?t vài trò quan tr?ng. H? th?ng l? h?i dân gian c?a ng??i Champa Bàlàmôn r?t phong phú, ?a d?ng. Trong các nghi l? Champa ??u có s? pha tr?n gi?a l? th?c dân gian và nghi l? tôn giáo. Vì v?y, h? th?ng ch? l? c?ng có s? pha tr?n, nhi?u khi r?t khó phân bi?t: trong m?t s? nghi th?c mang tính tôn giáo l?i có s? tham gia c?a các ch?c s?c dân gian, trong m?t s? l? th?c dân gian l?i có s? tham gia c?a ch?c s?c tôn giáo.   4- Các “th?y” ch? l? dân gian Khác v?i ch?c s?c tôn giáo, các th?y ch? l? dân gian là nh?ng  ng?­?i không ch?u s? chi ph?i c?a tôn giáo. ?? tr? thành nh?ng ch? l? dân gian ??u ph?i tr?i qua l? tôn ch?c. Trong nh?ng nghi l? thu?c tín ng?­?ng nông nghi?p, ngoài s? tham gia ?i?u hành c?a các ch?c s?c tôn giáo ph?i có các ông th?y dân gian nh?­ ông cai ??p (Hamu la). Trong h? th?ng l? h?i Rija ph?i có s? tham gia c?a các ông “th?y v?” chuyên ?ánh tr?ng paran?­ng (M?duôn), th?y bóng múa lên ??ng, bà bóng dòng t?c ??ng th?i là ng?­?i gi? “chi?t a tâu” c?a dòng h?, bà bóng khu v?c tôn giáo. M?i dòng h? ??u ph?i có bà bóng cho riêng mình. Bà bóng dòng h? ???c tuy?n ch?n k? l­??ng, ph?i là ng??i có ??a v?, có hi?u bi?t, ??­?c v? n? trong dòng h?. L? tôn ch?c bà bóng th??ng ???c k?t h?p trong l? múa l?n (Rija praung), ???c th? hi?n rõ nh?t trong ?êm khai l? “Rija xoa”, bà bóng ph?i ch?u l? t?y u?, n?m ?? hóa thân, ??u thai và nh?p linh su?t ?êm. Trong l? này, bà bóng ph?i “h?c” múa (h?c t??ng tr?­ng, th?c ch?t là ?ã ph?i h?c các ?i?u múa bóng t? tr?­?c) do m?t ông th?y và bà bóng c? ch? b?o. Trong các nghi l? cúng c?u phúc, tr? tà ma, ch?a b?nh và trong nghi l? tang ma v.v… ph?i có ông th?y pháp (Gru tiap bhut) ho?c ông th?y cúng (Gru urang). Các ông th?y này ph?i h?c thu?c h? th?ng ma thu?t bùa chú và v?n t? t? r?t ph?c t?p và có m?t cu?c s?ng kiêng c? r?t nghiêm ng?t, có th?y còn tu kh? h?nh h?n c? các ch?c s?c tôn giáo. H? ???c bà con Ch?m kính tr?ng, v? n?, nhi?u ông th?y r?t “cao tay ?n”. Trong các th?y ch? l? dân gian, có m?t ??i ng? ngh? nhân tài gi?i và ??u có m?t trong các nghi l? Ch?m. Ông “th?y v?” (M?­duôn – ??c là m?­ tùn) v?a ?ánh tr?ng Paran?­ng v?a hát l?, ông kéo ?àn Kanhi (Kadhar – ??c là ka thành) và nh?ng ng?­?i hát l?, ngh? nhân ?ánh tr?ng ghi n?ng (On Toong- grù gin?n), ngh? nhân th?i kèn Saranai (On Yu). Trong l? tang ph?i có ông “h?ng” (On H?ng), là ng??i trang trí các nhà l?, nhà ho? táng và các hoa v?n, bi?u t??ng, bùa chú cho tín ng??ng dân gian. Theo s? li?u th?ng kê c?a Trung tâm nghiên c?u v?n hóa Ch?m Ninh Thu?n, hi?n nay ? Ninh Thu?n có 22 th?y cúng ?u?i tà ma (Gru tiap bhut, gru urang), 13 th?y kéo ?àn kanhi, 9 th?y bóng, 3 bà bóng khu v?c tôn giáo (Muk pajau), 36 “th?y v?” tr?ng Paran?ng. Ngoài ra, m?i dòng t?c l?i có m?t bà bóng (Muk Rija) cho riêng dòng h? mình. Trong l? nh?p kút, ông kéo ?àn kanhi và bà bóng (Muk pajau) luôn ?i c?p v?i nhau, nh?­ là m?t bi?u hi?n âm – d?­?ng. Ông kéo ?àn và bà bóng có hai c?p tr?­?ng và th?. M?t s? th?y ch? l? dân gian ph?i tr?i qua các l? th? ch?c nh?­ ông kéo ?àn chính (Kadhar gru – là ng?­?i ?ã ph?i tr?i qua l? “l?ng ?ao” trong nghi l? “t? trâu ?en” c?a dòng t?c). Bà bóng c?p tr??ng c?ng ph?i qua l? chém trâu và ph?i qua các nghi th?c t?y u?, nh?p linh trong l? Rija. T?t c? các ch?c s?c dân gian, m?i n?m ph?i hi?n t? cho th?n Pô âu Loá (Ppo aw loa) m?t con gà tr?ng. Ch? l? hi?n t? ph?i là m?t ch?c s?c Bàni. 5- H? th?ng ch?c s?c Bàlamôn  Nhi?u nhà nghiên c?u cho r?ng tôn giáo Bàlamôn hi?n nay ? ng??i Ch?m không còn h?i ?? nh?ng y?u t? c?a m?t tôn giáo chính th?ng, h? th?ng giáo lý, giáo lu?t, h? th?ng giáo ch? và tín ?? không rõ ràng và ng­??i Ch?m theo ??o Bàlàmôn không t? g?i mình là ng­??i Ch?m Bàlamôn mà g?i là Ch?m Ahiêr. Nh?ng, m?c dù ?ã b? b?n ??a hóa khá m?nh, ch?c s?c, t?ng l? Bàlamôn và nhi?m v? c?a h? v?n ???c duy trì m?t cách có h? th?ng. Trong Bàlamôn giáo: “??ng c?p Bàlamôn là ??ng c?p cao nh?t, ???c sinh ra t? mi?ng Sanura (Manu) “Bàlamôn ???c coi là th?n trên m?t ??t”, ch? trì ch?m lo vi?c cúng bái, thao túng ??i s?ng tinh th?n th?i c? ??i và trung th? k?”. Hi?n nay, các t?ng l? pà x? (passeh) v?n n?m gi? ph?n h?n c?a c?ng ??ng ng??i Ch?m Bàlamôn. Xã h?i Bàlamôn v?n là xã h?i phân bi?t ??ng c?p, ???c hình thành nên ?? b?o v? cho quy?n l?i c?a ??ng c?p tu s? Bàlamôn. Trong xã h?i c?a ng??i Champa Bàlamôn hi?n nay, tuy s? phân bi?t ??ng c?p ?ã b? phai m? nh?­ng qua nghiên c?u nghi l? tang ma c?a ng??i Champa Bàlàmôn, chúng tôi th?y s? phân bi?t ?y v?n t?n t?i. ?ó là s? phân bi?t ??ng c?p theo dòng t?c. M?t dòng t?c tr?­?c ?ây thu?c ??ng c?p nào thì nay v?n b? quy ??nh nghi l? tang ma theo hình th?c c?a ??ng c?p ?ó. ??ng c?p cao nh?t v?n là ??ng c?p c?a t?ng l? Bàlamôn. C? c?u và thi?t ch? xã h?i Champa tr?­?c ?ây ?ã t?ng chi ph?i b?n t?ng l?p xã h?i theo giáo lý Bàlamôn. Theo l?i v?n bia M? S?n thì d?­?i ??i vua Jaya Indravarman (1088) xã h?i Ch?m có b?n ??ng c?p theo h? th?ng ??ng c?p Bàlamôn ?n ?? nh? sau:.   -Brahman:T?ng l?p tu s?, t?ng l? Bàlamôn -Ksyattriya:T?ng l?p quý t?c, v??ng phái, võ s?. -Vaicya:T?ng l?p bình dân.Sudra: Cùng ?inh, nô l?.Ngày nay, trong xã h?i Champa v?n còn phân bi?t các ??ng c?p nh? trên nh?ng tên g?i có khác. -??ng c?p tu s? Bàlamôn:Hal?w j?n­?ng -??ng c?p quý t?c:Takai gai. - ??ng c?p bình dân:Bal liwa p?nliua, kuliT -??ng c?p nô l?, tôi t?:Halun hal?k, halun klor. Trong h? th?ng ch?c s?c Bàlamôn có hai t?ng l?p, h? th?ng các ch?c s?c tu s? pà x? (passeh) và các ch?c s?c dân gian. Tu s? pà x? là nh?ng ch?c s?c tôn giáo Bàlamôn. T?ng l?p này có ??a v? cao nh?t trong xã h?i, ???c coi là nh?ng ng??i trí th?c, h? bi?t ch? Ch?m, l?u gi? các sách c? Ch?m qui ??nh v? các nghi th?c hành l?, hi?u bi?t t?p t?c, truy?n bá và th?c hi?n các nghi th?c tôn giáo. V? m?t xã h?i, h? thu?c t?ng l?p quí t?c c?. Tu s? pà x? ?­??c duy trì trong xã h?i Ch?m theo t?c “cha truy?n con n?i”. Nh?ng ng??i không thu?c dòng dõi ch?c s?c thì dù có gi?i m?y c?ng không ??­?c vào hàng ng? này. ?ây là m?t d?u ?n ??m nét c?a giáo lý Bàlamôn c? ??i ?n ?? còn ??ng l?i trong c?ng ??ng ng?­?i Ch?m Bàlamôn ? Ninh Thu?n. H? th?ng tu s? pà x? ???c s?p x?p theo 5 c?p t? th?p ??n cao nh?­ sau: C?p th?p nh?t là th?y passeh ?ung akau. ?ây là ch?c s?c m?i nh?p môn, ph?i h?c ch? Ch?m, h?c các giáo lý, giáo lu?t và b?t ??u ?? tóc dài, búi tó.C?p th? hai là th?y passeh Liah. Là th?y pà x? khi h?i ?? ?i?u ki?n ???c làm l? phong ch?c t?  passeh ?ung a kau lên.C?p th? ba là passeh Pahu?h (Pahóa – th?y cho ?n), ???c làm l? phong ch?c t? passeh Liah lên, ph?i là ng??i có thâm niên, và là ng??i duy nh?t ??­?c làm “l? cho ?n” trong tang ma.C?p th? t?­ là th?y passeh Tapah. ?ây là nh?ng tu s? ?ã ??t ??n ?? thoát t?c, ph?i qua nh?ng ?i?u ki?n r?t kh?t khe m?i ???c phong ch?c và ph?i tr?i qua ba giai ?o?n: Tapahkatat, Tapahka?a và Tapahka?ôi. (?ây là ch?c danh phó c? s?­. Khi ch?n ng?­?i ?? phong ch?c c? s?, tr?­?c h?t ph?i ch?n Tapahka?ôi).Cao nh?t là ch?c c? s?­ Podhia (Pôxà). ?ây là ng??i có quy?n t?i cao trong tôn giáo Bàlamôn. ? t?nh Ninh Thu?n chia làm ba khu v?c tôn giáo Bàlamôn nên bao gi? c?ng ch? có ba th?y Pôxà. Các v? c? s?­ cho bi?t, tr??c ?ây, tuy chia ba khu v?c tôn giáo nh?ng v? c? s?­ c?a khu v?c tháp Pô Klongirai là l?n nh?t, g?i là c? s? Grù Hunh (thu?c d??ng), là ng?­?i quy?t ??nh các l? phong ch?c pà x?, ông th?y Grù Hunh không ???c tr?c ti?p ?i làm các ch? l? mà ch? ? nhà tu h?nh và ch? ??o, là ng?­?i quy?t ??nh ngày tháng, gi? gi?c và quy trình làm l?. Ông c? s?­ khu v?c ??n Pô In­ N?­gar g?i là Grù B?ng xài(thu?c âm) là ng?­?i do ông Grù hunh phân công th?c hi?n các nghi l?, tr? l? nh?p kút. Ông c? s? khu v?c tháp Pô Rômê g?i là Grù At?m, là ng?­?i ??­?c làm ch? các l? nh?p kút. Nh?­ng ngày nay, nh?ng quy ??nh trên ?ây không còn hi?u l?c n?a.?? nh?p vào hàng ng? pà x? và lên ??n ch?c c? s?­, ph?i th?c hi?n ?? các l? tôn ch?c nh? sau:-L? nh?p ??o (dung akau), g?i là l? xông mi?ng h?c ch? Champa-L? lên c?p pà x? liah, giai ?o?n h?c kinh k? và h?c các nghi th?c hành l?.-L? tôn ch?c tu s? chính th?c (puah)-L? tôn ch?c c? s? ho?c phó c? s?­ (popaik ho?c podhia).Hi?n nay, ??n các làng Champa Bàlamôn có th? nh?n bi?t ???c ??i ng? ch?c s?c pà x?. B?i vì h? luôn ph?i mang trang ph?c ch?c s?c c?a mình và t? th?y passeh Pahu?h tr? lên ?i ?âu c?ng mang theo cây g?y th?n. Trang ph?c và ?? trang s?c c?a các th?y khác nhau theo t?ng c?p pà x?, nh­?ng có nh?ng ?i?m chung là tóc dài búi tó, vì trong quan ni?m âm – d??ng Ch?m, tôn giáo Bàlamôn là Ahier thu?c d­??ng, nh?ng theo thuy?t trong d??ng có âm, các th?y pà x? v?a là ?àn bà (?? tóc), l?i ?eo bi?u t?­?ng c?a ?àn ông (d??ng). Tôn giáo Bàni là Awal thu?c âm nh?ng ông th?y Char l?i c?o tr?c ??u và ?eo bi?u t?­?ng yoni (âm). Trên ??u các ch?c s?c Bàni luôn ??i nón b?c v?i màu tr?ng, có vành r?ng t??ng tr?­ng cho b?u tr?i, không bao gi? ?i gi?y, ch? ?i dép nh?a ho?c ?i chân ??t. Ngày x­a các th?y th??ng ?i lo?i dép c? làm b?ng da trâu. Tu s? pà x? Bàlamôn ???c quy?n l?y v?, sinh con nh?­ng ph?i tuân th? theo nh?ng quy t?c r?t kh?t khe. ?? tu hành, các th?y ph?i kiêng c? r?t nhi?u th?: -Không ???c ?n th?t nh?ng con v?t ?? ra con. -Không ?n th?t nh?ng con v?t g?n v?i truy?n thuy?t,truy?n c? Champa và tín ng?­?ng th? súc v?t nh?­ l?­?n,?ch,giông,cá trê,th?,ho?ng,không ?n nh?ng con v?t ch?t y?u,ch?t do b? th??ng,không ???c ?n nh?ng lo?i hoa qu? nh? chu?i h?t,?u ??,??u h?t,qu? sung,bí ?ao,rau sam,rau d?n. - Không u?ng các lo?i n??c có ch?t lên men,khi ?ang hành l? ch? ???c u?ng r??u t?­?ng tr?ng. -Không ??­?c ??n d? các nghi l? thu?c“cõi s?ng”nh?­ l? sinh ??,l? c??i,l? múa(Rija).Khi ?i ti?u ti?n ph?i vén váy ng?i x?m nh? ?àn bà(b?i các th?y thu?c âm),khi ?i ??i ti?n ph?i c?i áo trùm ??u. – ?i t?m ph?i xem ngày.Ngày r?m,m?ng m?t theo âm l?ch,ngày th? hai,th? sáu trong tu?n không ???c ng? v?i v?.Tr?­?c khi ?n,tr?­?c khi ng? ??u ph?i ??c kinh. – Khi ng? không ???c quay ??u h?­?ng nam vì ng?­?i Ch?m Bàlamôn coi h??ng nam là “h??ng ch?t” nên khi có ng?­?i ch?t ph?i ??t thi hài ng??i ch?t quay ??u h??ng nam. Ng??c l?i, các ch?c s?c H?i giáo Bàni kiêng không quay ??u h??ng b?c. Ngoài ra, các th?y pà x? còn ph?i kiêng c? r?t nhi?u ? nh?ng l?nh v?c khác. Trong phòng ? c?a các th?y luôn có chi?t (gi?) ??ng r?t nhi?u các sách vi?t b?ng ch? Ch?m c? h­??ng d?n các qui trình hành l?, các bài v?n kh?n, hình v? các bùa, các câu th?n chú và bàn t? cúng th?n. M?i l?n hành l?, ph?i làm l? cúng h? chi?t sách. Tu s? pà x? m?c s?c ph?c riêng màu tr?ng, búi tóc ? ??nh ??u. S? phân bi?t các c?p pà x? d?a vào hoa v?n th? c?m ?ính trên váy và kh?n. Hi?n nay tu s? pà x? ? c?ng ??ng Ch?m Bàlamôn có 37 v?. Trong ?ó có ba v? c? s? pô xà cai qu?n ba khu v?c tín ?? và ??m trách các nghi l? c?a ba khu v?c ??n tháp. N?u m?t c? s?­ ? khu v?c nào qua ??i thì ? ?ó ch?n m?t phó c? s? lên thay th?, nh?ng ph?i ???c s? ??ng tình c?a c?ng ??ng ng?­?i Ch?m ? khu v?c ?ó.Trong các nghi l? vòng ??i c?ng nh?­ trong các nghi l? cúng bái, luôn có s? hi?n di?n c?a các ch?c s?c t?ng l? Bàlamôn và các th?y cúng, th?y pháp, các ngh? nhân kéo ?àn, ?ánh tr?ng, hát l?, ông bóng, bà bóng. Nh?ng ng??i này ??u ?­??c g?i là các th?y ch? l?, ???c phân công, phân nhi?m m?t cách rõ ràng, bài b?n. Tr??c khi hành l? ??u ph?i làm l? th?c t?y u? cúng th?n linh.H? th?ng ch?c s?c và các th?y ch? l? dân gian ???c chia làm n?m thành ph?n nh?­ sau: 1.Các t?ng l? pà x?, g?m 5 c?p b?c (nh? ?ã nêu ? trên). 2.Th?y kéo ?àn kanhi (kadhar) và bà bóng khu v?c tôn giáo (muk pajau) 3.Ông “th?y v?” tr?ng paran­?ng (m­duôn); ông th?y múa bóng (on kaing) 4.Th?y cúng (gru urang); th?y pháp (grù tiao pbuh) 5.Nh?ng th?y hát kh?n, ??c th? dân gian (on dauh). Trong s? các th?y trên, ch? có các t?ng l? pà x? b?t bu?c ph?i m?c trang ph?c riêng theo c?p b?c ch?c s?c c?a mình và luôn ph?i mang g?y th?n. Các th?y ch? l? dân gian khi hành l? ??u ph?i m?c trang ph?c truy?n th?ng, kh?n qu?n ??u luôn th?t nút v? phía bên ph?i ??u.V?i nh?ng gì trình bày ? trên, chúng tôi th?y, m?c dù ng?­?i Ch?m Bàlamôn ?ã t? r?t lâu không ti?p xúc v?i ??o Bàlamôn trên th? gi?i, t?ng l?p tu s? Bàlamôn ?ã có nhi?u bi?n ??i nh?ng v? c?t lõi ??ng c?p, v? s? n?i truy?n dòng dõi, s? tu luy?n, s? kính tr?ng c?a tín ??, v? nhi?m v? t? t? c?a h? v?n có nhi?u ?i?m t?n t?i nh­ th?i k? Bàlamôn c? ??i: ? th?i k? Ph?n th?­, ?ã xu?t hi?n gia t?c Bàlamôn t? t? truy?n ??i. “Phu?c Vê?a g?i h? là “th?n c?a nhân gian”. H? không ??n thu?n là ng­??i ch? ??o tôn giáo, c?ng là giai t?ng trí th?c ???ng th?i. H? ­h??ng th? các lo?i ??c quy?n: nh?n c?a b? thí, ?­??c mi?n s?u thu?, khi ph?m t?i n?ng có th? ???c mi?n t?i ch?t, b?n thân h? và v? con và bò c?a h? ??u ???c công chúng kính l? Th?c tr?ng v? ch? l? trong các nghi l? c?a ng??i Ch?m Bà là môn Trong giai ?o?n phát tri?n, giao l?u, hòa nh?p hi?n nay, tôn giáo Bàlàmôn ?ang g?p nhi?u khó kh?n trong vi?c duy trì l? nghi tín ng??ng. M?t trong nh?ng nguyên nhân c? b?n là th?c tr?ng v? vi?c duy trì h? th?ng ch? l? dân gian và các ch?c s?c Bàlàmôn. Th?c tr?ng v? các th?y ch? l? dân gian Theo nhu c?u c?a h? th?ng nghi l? dày ??c quanh n?m c?a ng??i Ch?m Bàlàmôn, n?u không có s? k? th?a, ??i ng? các ông th?y ngày càng thi?u v?ng.M?t s? trí th?c ng??i Ch?m cho r?ng hi?n nay v?i s? l??ng 22 th?y cúng ?u?i tà ma (Gru tiap bhut, gru urang), 13 th?y kéo ?àn kanhi, 9 th?y bóng, 3 bà bóng khu v?c tôn giáo (Muk pajau), 36 “th?y v?” tr?ng Paran?ng trong c?ng ??ng 38.000 ng??i Ch?m theo Bàlàmôn là không ??. ??n th?i ?i?m di?n ra ??ng lo?t các l? nghi nông nghi?p và các nghi l? c?ng ??ng, nghi l? dòng t?c, các th?y ph?i “ch?y xô” r?t v?t v?. Vì v?y, vi?c truy?n d?y ngh? là vi?c làm th??ng xuyên. M?c dù các th?y ch? l? dân gian không b?t bu?c ph?i cha truy?n con n?i nh? các t?ng l?, nh?ng th??ng vi?c này v?n di?n ra trong các gia ?ình Ch?m, vi?c cha truy?n ngh? làm ch? l? cho con v?n là ph? bi?n. Tuy nhiên, ?? tr? thành m?t ông th?y, Ngoài nh?ng tiêu chu?n v? ??o ??c, có gia ?ình tr?n v?n (m?t v? m?t ch?ng và có con), ng??i h?c ph?i th?t s? yêu ngh?, có tâm ??c và ngoài ra ph?i có n?ng khi?u. Mu?n tr? thành m?t ông Ka thành (Kadhar) kéo ?àn ka nhi hay ông v? tr?ng Paran?ng (M?duon), ng??i h?c ph?i có n?ng khi?u âm nh?c và ph?i có gi?ng hát t?t, mu?n tr? thành m?t ông th?y cúng ph?i h?c thu?c hàng tr?m hình v? bùa phép và hàng tr?m bài hát cúng l?, mu?n tr? thành  m?t ông H?ng (h?ng) chuyên trang trí l? tang ph?i có n?ng khiêú v? h?i h?a và c?ng ph?i h?c các bài cúng kh?n xin v? hoa v?n, bùa phép, mu?n tr? thành ông bóng, bà bóng, ngoài nh?ng tiêu chu?n kh?t khe v? ??o ??c, còn ph?i có n?ng khiêú múa và n?ng l?c ti?p xúc v?i th?n linh v.v…Tâm lý chung hi?n nay c?a thanh niên Ch?m, nh?t là s? có h?c v?n là không mu?n tr? thành nh?ng ông th?y cúng, th?y pháp. Bên c?nh ?ó, v?n ?? thù lao, ?ãi ng? cho s? ng??i tham gia làm ch? l? không rõ ràng, ?a s? là trông ??i vào s? h?o tâm c?a các gia ?ình làm l?, d?n ??n m?t tâm lý không tho?i mái. ?ây là m?t trong nh?ng khó kh?n mà c?ng ??ng ng??i Ch?m Bàlàmôn ?ang ph?i ??i phó. N?u c?ng ??ng ng??i Ch?m không có bi?n pháp kh?c ph?c, s? thi?u v?ng ??i ng? làm ch? l? s? d?n ??n s? th?t truy?n c?a m?t lo?i hình ngh? ch?a ??ng phong t?c t?p quán, l? nghi tín ng??ng Ch?m, d?n ??n s? ??n gi?n hoá các nghi l? truy?n th?ng, t? ?ó d?n ??n s? th?t truy?n, mai m?t các y?u t? v?n hóa truy?n th?ng c?a ng??i Ch?m Bàlàmôn.  Th?c tr?ng v? h? th?ng ch?c s?c tôn giáo Bà là môn Dân t?c Champa v?n có m?t n?n v?n hóa c? truy?n phong phú, ?a d?ng ???c hình thành t? lâu ??i. N?n v?n hóa ?y là s? ch?n l?c, k? th?a, hoà tr?n gi?a nh?ng y?u t? n?i sinh và nh?ng y?u t? ngo?i sinh. Ng??i Champa Bàlàmôn ???c coi là “Ch?m g?c” và trên th?c t? ?ang là nh?ng ch? nhân l?u gi? v?n v?n hóa truy?n th?ng ?y. Chính các tôn giáo phong phú, ?a d?ng ?ã góp ph?n t?o nên s?c thái v?n hóa Champa. Nh?ng l? nghi, tín ng??ng cùng v?i ni?m tin có tính ch?t tôn giáo Bàlàmôn ?ang là c? s? quan tr?ng ?? b?o t?n nh?ng giá tr? v?n hóa truy?n th?ng. N?u nh?ng l? nghi, tín ng??ng và ni?m tin ?y m?t ?i, ch?c ch?n kéo theo s? m?t mát s?c thái v?n hóa truy?n th?ng. Trong giai ?o?n phát tri?n, giao l?u, hòa nh?p hi?n nay, v?n hóa c? truy?n th?ng các dân t?c ?ang nhanh chóng b? mai m?t. V?n hóa c? truy?n c?a ng??i Champa Bàlàmôn c?ng không n?m ngoài qu? ??o ?y. Nh?ng tôn giáo trong c?ng ??ng ng­??i champa hôm nay, trong ?ó có ??o Bàlàmôn, ?ang có nh?ng th?c tr?ng c?n ph?i gi?i quy?t. ?ó là:Do s? thi?u m?t h?i ??ng ch?c s?c th?ng nh?t và s? chia khu v?c tôn giáo nên trong n?i b? m?i tôn giáo, gi?a các tôn giáo và c?ng ??ng ng?­?i Champa có nhi?u ?i?m không th?ng nh?t, d?n ??n nh?ng mâu thu?n mà cho ??n nay ch?­a gi?i quy?t ???c. ?? ti?n hành các l? h?i c?n có l?ch pháp th?ng nh?t nh?ng mâu thu?n v? l?ch pháp gi?a các vùng Ch?m ?ang là v?n ?? nan gi?i. Th?m chí, có vùng l?ch chênh nhau ??n 2 tháng trong n?m. S? thi?u th?ng nh?t v? l?ch pháp gây ra r?t nhi?u ?i?u phi?n toái, tr??c h?t là nghi l? c?ng ??ng, sau ?ó là các nghi l? t?c h? và gia ?ình. Trong khi n?i này ?ang là ngày kiêng c? thì n?i khác l?i là ngày t?t và t? ch?c l? c­??i, dù quan h? m?t thi?t ??n ?âu, là bà con h? hàng c?ng không dám ??n d?. Hàng n?m, vào d?p l? h?i Katê, các v? ch?c s?c Bàlamôn các vùng l?i ph?i ng?i l?i h?p ?? th?ng nh?t l?ch, nhi?u khi tr? thành nh?ng cu?c tranh lu?n, cãi vã gay g?t.Trong n?i b? tôn giáo Bà la môn th?­?ng x?y ra s? tranh ch?p ch?c c? s? (Po dhia). ?ã t? xa x?­a, ng??i Ch?m Bàlamôn chia ra ba khu v?c tôn giáo theo ba khu v?c ??n tháp, m?i khu v?c tôn giáo ch? có duy nh?t m?t v? c? s­? tr? trì, riêng phó c? s? thì có t? 2 v? tr? lên. Thông th??ng, khi c? s?­ m?t ?i thì phó c? th? nh?t – ng??i tu hành lâu n?m, có trình ??, hi?u bi?t kinh k?, giáo lý, bi?t các nghi th?c hành l?, có ??o ??c, ??y ?? v? ch?ng, gia ?ình yên ?n và có dòng dõi t?ng l? thì ???c k? v? c? s?. Nh?­ng nhi?u tr?­?ng h?p c?nh tranh ?ã x?y ra trong nh?ng n?m 1972, 1993 mà nguyên nhân là ch?a có s? th?ng nh?t v? vi?c l?a ch?n C? s? gi?a các làng Ch?m. S? tranh ch?p c? s? ? ?ây không ph?i là v?n ?? tranh giành quy?n l?i cá nhân c? s? mà do các khu v?c tôn giáo tranh giành cho khu v?c mình. Các cu?c tranh ch?p ?ã lôi kéo nhi?u ng??i tham gia gây m?t ?n ??nh xã h?i, ?nh h??ng ??n ??i s?ng tín ng??ng, an ninh chính tr? c?a c?ng ??ng Ch?m và chính quy?n ph?i can thi?p theo lu?t pháp, trên c? s? v?n ??ng bà con bàn b?c ?? ch?n ra cho mình v? c? s?­ ?? duy trì sinh ho?t tín ng??ng. Phía tôn giáo Bàni c?ng th?­?ng x?y ra nh?ng v? tranh ch?p s? c? nh? nh?ng n?m 1960, n?m 1998. Nh?ng th?c tr?ng v? tôn giáo tín ng??ng champa ?ang là nh?ng kìm hãm s? phát tri?n.M?t th?c tr?ng khác l?i mâu thu?n v?i th?c tr?ng tranh ch?p nói trên là v?i xu h??ng phát tri?n hi?n nay, càng ngày càng ít ng??i mu?n ??m nh?n nhi?m v? n?m gi? ph?n h?n này. ??c bi?t là nh?ng ch?c th?p h?n c? s? l?i càng ít ng??i mu?n làm. L?p tr? hi?n nay, trong ?ó có các th? h? con cháu các ch?c s?c pà x? ?ã không còn m?n mòi v?i truy?n th?ng cha truy?n con n?i nh? tr??c ?ây n?a. Nhi?u ng??i ?ã h?c hành ?? ??t và ?i làm các ngành ngh? trong xã h?i, có nh?ng ng??i ?ã tr? thành cán b? khoa h?c, cán b? qu?n lý c?a Nhà n??c. Vì v?y, nguy c? thi?u v?ng các ch? l? dân gian và các ch?c s?c tôn giáo c?a c?ng ??ng ng??i Ch?m Bàlàmôn trong m?t t??ng lai g?n là m?t th?c tr?ng c?n gi?i quy?t. Chúng tôi cho r?ng, ?ây là m?t v?n ?? c?t lõi trong vi?c b?o l?u v?n hóa truy?n th?ng c?a ng??i Ch?m nói chung, c?a ng??i Ch?m Bà là môn nói riêng.Hi?n nay ? vùng ??ng bào Champa ?ang di?n ra s? tranh giành ?nh h?­?ng tôn giáo và lôi kéo tín ?? gi?a ng??i Ch?m Bàni và Ch?m Islam là m?t v?n n?n th?­?ng xuyên x?y ra (ch? y?u ? nh?ng làng Ch?m có tín ?? hai tôn giáo cùng sinh s?ng nh? ? làng Ph?­?c Nh?n và V?n Lâm) mà cho ??n nay v?n ch?­a gi?i quy?t ???c. Vì v?y, c?n có nh?ng gi?i pháp c?p bách ?? duy trì, phát tri?n các ho?t ??ng c?a tôn giáo Champa, trong ?ó có v?n ?? duy trì h? th?ng các th?y ch? l? dân gian và các ch?c s?c tôn giáo. Ng??i dân Champa có ngu?n g?c là ti?n thân Malayo-Polynesian  tr??c Công nguyên. Qua quan sát ?? ??t nung, ?? th? công và ?? tùy táng ?ã phát hi?n th?y có m?t s? chuy?n ??i liên t?c t? nh?ng ??a ?i?m kh?o c? nh? ??o h?i nam,sa hu?nh,óc eo,hang ??ng Niah ? Sarawak, ?ông Malaysia. Các ??a ?i?m v?n hóa Sa Hu?nh r?t phong phú ?? s?t trong khi n?n v?n hóa ?ông S?n cùng th?i k? ? mi?n B?c Vi?t Nam và các n?i khác trong khu v?c ?ông Nam Á l?i ch? y?u là ?? ??ng. Ngôn ng? Ch?m thu?c ng? h? Na ??o Austronesian  V?n hóa Sa Hu?nh là xã h?i ti?n s? thu?c th?i ??i kim khí t?i khu v?c ven bi?n mi?n Trung Vi?t Nam. N?m 1909, ?ã phát hi?n kho?ng 200 l? ???c chôn ? Sa Hu?nh, m?t làng ven bi?n ? nam Qu?ng ngãi. T? ?ó ??n nay ?ã phát hi?n ???c r?t nhi?u hi?n v?t ? kho?ng 50 ??a ?i?m kh?o c?. Sa Hu?nh có ??c ?i?m v?n hóa th?i ??i ??ng Thau r?t ??c tr?ng v?i phong cách riêng th? hi?n qua các hi?n v?t nh? rìu, dao và ?? trang s?c. Vi?c ??nh tu?i theo ph??ng pháp phóng x? carbon ?ã x?p v?n hóa Sa Hu?nh ??ng th?i v?i v?n hóa ?ông S?n, t?c kho?ng thiên niên k? th? nh?t tr??c Công nguyên. Ng??i Ch?m b?t ??u c? trú t?i ??ng b?ng ven bi?n mi?n Trung Vi?t nam t? kho?ng n?m 200 công nguyên. Lúc này ng??i Ch?m ?ã ti?p thu các y?u t? c?a v?n hóa tôn giáo và chính tr? c?a ?n ??. Các nghiên c?u kh?o c? h?c c?a các tác gi? Vi?t Nam ?ã cho th?y ng??i Ch?m chính là h?u du? v? m?t ngôn ng? và v?n hóa c?a ng??i Sa Hu?nh c?. Các hi?n v?t kh?o c? c?a ng??i Sa Hu?nh ?ã cho th?y h? ?ã là nh?ng ng??i th? th? công r?t khéo tay và ?ã s?n xu?t ra nhi?u ?? trang s?c và v?t d?ng trang trí b?ng ?á và th?y tinh. Phong cách trang s?c Sa Hu?nh còn phát hi?n th?y ? Thái Lan, ?ài Loan và Philippine cho th?y h? ?ã buôn bán v?i các n??c láng gi?ng ? ?ông Nam Á c? b?ng ???ng bi?n và ???ng b?. Các nhà kh?o c? c?ng quan sát th?y các hi?n v?t b?ng s?t ?ã ???c ng??i Sa Hu?nh s? d?ng trong khi ng??i ?ông S?n láng gi?ng v?n còn ch? y?u s? d?ng ?? ??ng.  Tr??c khi l?p qu?c :Lâm ?p Theo s? li?u Trung Qu?c, v??ng qu?c Ch?m Pa ?ã ???c bi?t ??n ??u tiên là v??ng qu?c Lâm ?p b?t ??u t? n?m 192 ? khu v?c Hu? ngày nay, sau cu?c kh?i ngh?a c?a ng??i dân ??a ph??ng ch?ng l?i nhà Hán. Trong nhi?u th? k? sau ?ó, quân ??i Trung Qu?c ?ã nhi?u l?n c? g?ng chi?m l?i khu v?c này nh?ng không thành công. T? n??c láng gi?ng Phù Nam ? phía tây và nam, Lâm ?p nhanh chóng h?p thu n?n v?n minh ?n ??. Các h?c gi? ?ã xác ??nh th?i ?i?m b?t ??u c?a Ch?m Pa là th? k? th? 4 Công nguyên, khi quá trình ?n hóa ?ang di?n ra. ?ây chính là giai ?o?n mà ng??i Champa ?ã b?t ??u có các v?n b?n mô t? trên ?á b?ng ch? Ph?n và b?ng ch? Champa, và h? ?ã có b? ch? cái hoàn ch?nh ?? ghi l?i ti?ng nói c?a ng??i Ch?m. V? vua ??u tiên ???c mô t? trong v?n bia là Bhadravarman ,  cai tr? t? n?m 349 ??n 361. ? thánh ??a m? S?n, vua Bhadravarman ?ã xây d?ng nên ngôi ??n th? th?n có tên là Bhadresvara, cái tên là s? k?t h?p gi?a tên c?a nhà vua và tên c?a th?n Shiva, v? th?n c?a các th?n trong ?n ?? giáo. Vi?c th? vua nh? th? th?n, ch?ng h?n nh? th? v?i tên th?n Bhadresvara hay các tên khác v?n ti?p di?n trong các th? k? sau ?óVào th?i Bhadravarman, kinh ?ô c?a Lâm ?p là kinh thành Simhapura ("thành ph? S? t?"), n?m ? d?c hai con sông và bao quanh b?i t??ng thành có chu vi dài ??n tám d?m. Theo ghi chép l?i c?a m?t ng??i Trung Qu?c thì ng??i Lâm ?p v?a ?a thích ca nh?c nh?ng c?ng l?i hi?u chi?n, và có "m?t sâu, m?i th?ng và cao, và tóc ?en và xo?n.C?ng theo tài li?u Trung Qu?c, Sambhuvarman lên ngôi vua Lâm ?p n?m 529. Các tài li?u c?ng mô t? v? vua này ?ã cho khôi ph?c l?i ngôi ??n th? Bhadresvara sau m?t v? cháy. Sambhuvarman c?ng ?ã c? s? th?n sang c?ng tu? Trung Qu?c, và ?ã xâm l??c không thành ph?n ??t mà ngày nay là mi?n B?c Vi?t Nam. N?m 605, t??ng L?u Ph??ng nhà Tùy xâm l??c Lâm ?p, và ?ã chi?n th?ng sau khi d? t??ng binh c?a Lâm ?p ??n và tiêu di?t t?i tr?n ??a mà tr??c ?ó ông ?ã cho ?ào nhi?u h? nh? và ph? c? lên. Vào kho?ng nh?ng n?m 620, các vua Lâm ?p ?ã c? nhi?u s? th?n sang nhà ???ng và xin ???c làm n??c phiên thu?c c?a Trung Qu?c.Các tài li?u Trung Qu?c ghi nh?n cái ch?t c?a v? vua cu?i cùng c?a Lâm ?p là vào kho?ng n?m 756 Công nguyên. Sau ?ó trong m?t th?i gian dài, các sách s? Trung qu?c g?i Champa là "Hoàn V??ng. Tài li?u Trung Qu?c s?m nh?t s? d?ng tên có d?ng "Champa" là vào n?m 877, tuy nhiên, nh?ng cái tên nh? v?y ?ã ???c ng??i Champa s? d?ng mu?n nh?t là t? n?m 629, và ng??i Khmer ?ã dùng mu?n nh?t là t? n?m 657.                                                                                                                              saigon city 07/07/2007                                                                                                                                Thanh Trà Ngu?n: Champatra.blogspot.com

M?t gi?ng baritone m?i c?a mi?n Trung Sinh ho?t âm nh?c c?a các n??c phát tri?n nh? M?, Anh luôn luôn sôi ??ng và h?p d?n vì bao gi? c?ng có s? xu?t hi?n c?a nh?ng nhân t? m?i mà tr??c h?t là nh?ng gi?ng ca m?i ???c kh?ng ??nh qua các s?n ph?m c?a n?n công nghi?p ghi âm và ???c tôn vinh qua các gi?i th??ng danh giá nh? Grammy hay Brit Awards. ? Vi?t Nam trong g?n 20 n?m tr? l?i ?ây, các nhân t? m?i nh? th? l?i không nhi?u: lúc nào công chúng yêu nh?c c?ng ch? th?y ng?n ?y gi?ng ca, h?t Lam Tr??ng l?i ??n ?àm V?nh H?ng ho?c ??c Tu?n (ho?c h?t Thu Minh l?i ??n H? Ng?c Hà, H?ng Nhung, Thanh Lam) và các gi?ng ca m?i t?o ra ???c b??c ??t phá cho sinh ho?t âm nh?c th?t s? hi?m hoi. M?c dù v?y, bên c?nh các gi?ng ca c?a dòng nh?c th? tr??ng, v?n có các gi?ng ca ???c khán gi? ái m? nh? ??c Minh, Thu? Long, Qu?nh Lan... v?i màu s?c âm nh?c r?t riêng. Anh Tr??ng Tu?n, m?t ng??i thu?c dân t?c Ch?m sinh tr??ng t?i Phan Rang, hi?n s?ng t?i ?à N?ng, là m?t gi?ng nam trung m?i c?a mi?n Trung có th? ??ng vào hàng ng? nh?ng ca s? ?ã kh?ng ??nh tên tu?i c?a mình nh? ??c Minh, Qu?nh Lan hay Th?y Long… Nghe anh hát nh?ng ca khúc tr? tình, ng??i yêu nh?c th?y có m?t chút gì c?a gi?ng ca nh? nh? gió tho?ng c?a Duy Trác th?i tr? và m?t chút gì c?a gi?ng ca Ph??ng ??i c?a ban tam ca Sao B?ng ngày nào... M?t ca khúc tr? tình m?i c?a nh?c s? Trà Vigia v?i gi?ng hát c?a anh Tr??ng Tu?n:  https://youtu.be/gB7ltYh_3GA M?t tình khúc c?a nh?c s? Nguy?n T? v?i gi?ng hát c?a anh Tr??ng Tu?n: https://youtu.be/c2uXjknMM6Y ?nh: Ca s? Tr??ng Tu?n (ng?i gi?a) v?i nh?ng ng??i b?n

NHÂN TÀI NG??I CH?M TRONG ÂM NH?C Ngu?n: FBer Hu?nh Duy L?c Nh?ng ng??i yêu nh?c ? Vi?t Nam ??u bi?t nam ca s? Ch? Linh n?i ti?ng v?i nh?ng ca khúc thu?c dòng nh?c bolero tr??c n?m 1975 ? mi?n Nam là ng??i dân t?c Ch?m, nh?ng có l? r?t ít ng??i bi?t r?ng nh?c s? T? Công Ph?ng, tác gi? c?a nhi?u ca khúc tr? tình r?t quen thu?c v?i công chúng, c?ng là m?t ng??i thu?c dân t?c Ch?m sinh n?m 1943 t?i Ninh Thu?n. Trong g?n n?a th? k?, Ch? Linh ?ã kh?ng ??nh v? trí c?a mình nh? là Ông hoàng c?a dòng nh?c bolero (v? th? c?a anh ?ã g?n nh? là v? th? ??c tôn vì nh?ng ca s? tài n?ng khác c?a dòng nh?c này nh? Duy Khánh và Nh?t Tr??ng ??u ?ã qua ??i) trong khi nh?c s? T? Công Ph?ng v?n ???c coi là m?t trong nh?ng nh?c s? tài hoa ?ã góp ph?n làm nên di?n m?o c?a n?n tân nh?c Vi?t Nam tr??c và sau n?m 1975. Nhà th? Du T? Lê ?ã gi?i thi?u s? l??c v? b??c ??u ??n v?i âm nh?c c?a T? Công Ph?ng: “Tôi không bi?t T? Công Ph?ng tìm ??n v?i âm nh?c hay âm nh?c ??a tay gõ nh?ng ti?ng gõ r?t rè ??u tiên, n?i cánh c?a tâm h?n, khi ông m?i 13 tu?i, lúc còn theo h?c b?c ti?u h?c ? quê h??ng Phan Rang, Ninh Thu?n. Ông k?, th?i ?i?m ?ó, m?t l?n, khi tình c? nghe ng??i anh c? ?àn và hát bài “Con thuy?n không b?n” c?a ??ng Th? Phong và “Tr??ng Chi” c?a V?n Cao, ông b?i h?i, xúc ??ng. Ch?m m?t ??u tiên v?i âm nh?c khi?n ông ngây ng?t nh? s? ch?m m?t v?i tình yêu th? nh?t. Ông b?t ??u h?c nh?c v?i ng??i anh, qua nh?ng câu h?i ??n gi?n v? các n?t nh?c, cách ?ánh ?àn. Ông nói: “Nh?ng mãi t?i n?m 16 tu?i, tôi m?i th?c s? hi?u bi?t v? âm nh?c m?t cách sâu s?c qua cu?n sách nh?c nhan ?? ‘Harmonie et Orchestration’ c?a Robert de Kers, xu?t b?n t?i Paris n?m 1944 mà tôi v?n còn gi? nh? m?t k? ni?m quý báu”. L?n ??u tiên ông b??c lên sân kh?u là khi ?ang h?c n?m l?p nh?t (l?p 5) tr??ng Nam Phan Rang, Sau ?ó, ông ???c ?? c? ?i hát ? các bu?i l? l?n, thi ?ua cùng các tr??ng ti?u h?c khác. Ông luôn ???c ch?n lên sân kh?u ??n ca trong các bu?i sinh ho?t v?n ngh? toàn tr??ng. Hai n?m cu?i cùng c?a b?c trung h?c ? các tr??ng Duy Tân (Phan Rang) và Tr?n H?ng ??o (?à L?t), ông ???c ch?n làm tr??ng ban v?n ngh? toàn tr??ng. N?m 1961, ông sáng tác ca khúc “Bây gi? tháng m?y”. Ông cho bi?t: “Nh?ng tôi không dám trình bày tr??c công chúng. Ph?n vì nhát, ph?n ch?a tin t??ng l?m vào tài sáng tác c?a mình”.Th?i gian ? ?à L?t, T? Công Ph?ng cùng m?t s? b?n h?c thành l?p ban nh?c Ngàn Thông, ch?i hàng tu?n cho ?ài phát thanh ?à L?t. Ca khúc “Bây gi? tháng m?y” c?a ông ???c trình bày l?n ??u tiên qua làn sóng ?i?n này. Ngay sau ?ó, ông nh?n ???c r?t nhi?u th? khen ng?i. Nh?ng b?c th? khen ng?i ?ã khuy?n khích T? Công Ph?ng m?nh d?n h?n trong lãnh v?c sáng tác. Và l?n l??t, nh?ng ca khúc nh? “Mùa thu mây ngàn,” “Bài cho em”… ra ??i". Anh Tr??ng Tu?n, m?t ca s? tr? c?ng thu?c dân t?c Ch?m nh? T? Công Ph?ng, ?ã ch?n ca khúc "Mùa thu mây ngàn" c?a T? Công Ph?ng ?? th? hi?n vì mu?n ?em gi?ng hát c?a mình ?? di?n t? nh?ng c?m xúc nh? nhàng nh?ng sâu l?ng trong m?t sáng tác âm nh?c c?a ng??i ??ng h??ng n?i ti?ng trong n?n tân nh?c Vi?t Nam. Ca khúc “Mùa thu mây ngàn” v?i gi?ng hát ca s? Tr??ng Tu?n:http://www.nhaccuatui.com/…/mua-thu-may-ngan-truong-tuan.kV… Video clip “Mùa thu mây ngàn” v?i gi?ng hát ca s? Tr??ng Tu?n: https://youtu.be/W4QNOZZi6Ig ?nh: Nh?c s? T? Công Ph?ng, ca s? Tr??ng Tu?n (ng?i gi?a hai ng??i b?n) và nh?c ph?m “Mùa thu mây ngàn”, danh ca Ch? Linh (Linh Ch?). Tu?n Tr??ng. Tuan Inu. Jalan Truong Tuy?n ?àng. The Dung Tran.Hu?nh Duy L?c. T? Nguy?n T?

Vua Po Romé ch?t ?úng vào lúc v??ng qu?c Champa s?p ??. Theo t?c l? Champa x?a, nh?ng ng??i v? c?a vua ph?i lên giàn h?a thiêu cùng ch?ng. Trong nh?ng ng??i v? vua, ch? có th? phi Bia Than Can d?ng c?m nh?y vào l?a. S? li?u c?a v??ng qu?c Champa c?, có nhi?u giai tho?i v? cu?c ??i v? hoàng ?? cu?i cùng là vua Po romé và 3 ng??i ph? n?, m?t là công chúa Ch?m, m?t là công chúa Ê ?ê, và m?t là công chúa Ng?c Khoa, con c?a chúa Nguy?n nh? trong bài ca Chiêm Thành Ni Danak Po Romé có câu: “Vua Po Romé có 3 v?: 2 ng??i gi?ng da s?m và 1 ng??i Vi?t Nam…”. Tuy nhiên trong 3 ng??i v? ?ó, ch? có công chúa Ê ?ê H Drah Jan Kp? – con gái c?ng c?a m?t tù tr??ng Ê ?ê, là ng??i ?ã sinh ra con cái cho vua Po Romé. [links()] Tháp Po Romé, ti?ng Ch?m là “Bimong Po Romé” ???c xây d?ng t? th? k? XVII, th? v? vua Po Romé, v? vua cu?i cùng c?a v??ng qu?c Champa, là di tích ???c x?p h?ng qu?c gia hi?n nay, là m?t trong nh?ng di tích v?n hóa quan tr?ng c?a dân t?c Ch?m. Theo ngu?n s? li?u thì vua Po Romé thu?c t?c ng??i Churu, thu? nh? tên là Jakathaot. Po Romé sinh ra trong m?t gia ?ình khá gi? ? Panduranga b?i ng??i m? ??ng trinh. Vì ch?a có ch?ng mà có con, nên m? con Po Romé b? ông bà ngo?i ?u?i kh?i nhà, lang thang t? làng này sang làng khác. Po Romé l?n lên trong hoàn c?nh ?ó, cùng m? ki?m s?ng b?ng cách ?i ch?n trâu thuê. C?u bé c?ng th??ng xuyên b? ch? nh?o t?i các n?i bi?t lai l?ch c?a mình. V??t qua nh?ng l?i d? ngh?, Po Romé l?n v?t lên thành m?t chàng trai khôi ngô, tu?n tú, vóc dáng khác ng??i. ??nh m?nh ?ã ??a ??y chàng làm m?c ??ng cho vua Po M?h Taha. Po Romé có tài b?n cung, m?i chi?u ?i v?, chàng mang v? nh?ng th?, s?n d??ng…Truy?n thuy?t k? là, tr?a n?, ham mê theo d?u chân nai, chàng ?i mãi vào r?ng ??n m?t l? r?i n?m ngh? d??i g?c cây cao. ?ang thiu thiu ng?, m? m?t ra chàng nhìn th?y hai c?c than l?a ?? l?ng gi?a tán lá: m?t con r?ng kh?ng l? ?ang nhìn ??m ??m mình, chàng ho?ng h?t b? ch?y và l?c ???ng, mãi t?i mò m?i tìm ??n nhà. Sáng sau khi th?c d?y, th?n s?c Po Romé hoàn toàn ??i khác: ph??ng khi, oai v? l? th??ng. Lúc này, vua Po M?h Taha ?ã già nh?ng ch?a tìm ???c ng??i n?i ngôi, vì ông ch? có 1 ng??i con gái. M?t hôm, nghe th?y ti?ng Po Romé ?u?i chó su nhà, v? chiêm tinh c?a vua Po M?h Taha b?o ??y chính là gi?ng vua t??ng lai c?a Champa. Tháp Po Romé Khi xem k? t??ng m?o Po Romé, v? chiêm tinh ti?n c? chàng lên nhà vua và ???c ch?p thu?n. Công chúa Bia Than Cih ???c g? cho Po Romé. Vài tháng sau, Po Romé lên ngôi vua tr? vì ??t n??c, sau khi lên ngôi vua l?y tên hi?u là Po Romé, tr? vì v??ng qu?c Champa (1627 – 1651). Po Romé là v? vua có nhi?u công tr?ng ??i v?i s? nghi?p phát tri?n c?a dân t?c Ch?m nh?: dung hòa s? mâu thu?n gi?a c?ng ??ng ng??i Ch?m Ahíer (Ch?m ?nh h??ng tôn giáo Bà-la-môn) và c?ng ??ng ng??i Ch?m Awal (Ch?m ?nh h??ng H?i giáo c?). Po Romé cho l?p th? ?ô Kraung Ala ? Bal Caung, phát tri?n công trình th?y l?i nh? ??p Cà Tiêu (Banâk Katéw), ??p Chavin (Banâk Caping), ??p Marên (Banâk Marén)… t??i cho ??ng Kraung Biuh hàng v?n m?u, c?ng c? tri?u ?ình, trao ch?c T? t??ng quân, H?u t??ng quân cho Xah Bin, Palak Bin. R?i thân hành qua Kalentan 7 n?m dùi mài kinh Coran l?n phép thu?t, g?ng mình ?? hóa gi?i mâu thu?n tôn giáo ?ang ngày càng tr?m tr?ng trong v??ng qu?c. V?i công lao nh? v?y nên khi m?t, vua ???c c?ng ??ng ng??i Ch?m tôn th? nh? m?t v? th?n. Po Romé là m?t v? vua có nhi?u công l?n v?i dân t?c Ch?m và c?ng là m?t ng??i ?àn ông r?t say mê nhan s?c. Sau khi k?t hôn v?i ng??i v? ??u Bia Than Cih (ng??i Ch?m Bàni), Bia Than Cih không có con, ?i?u ?ó làm vua Po Romé h?t s?c ?au bu?n, cu?c hôn nhân gi?a vua Po Romé và hoàng h?u Bia Than Cih vì th? c?ng không tr?n v?n. Po Romé ?ã l?n l?i ?i kh?p các x? s? ?? tìm thu?c v? ch?a b?nh cho hoàng h?u nh?ng tìm ki?m mãi c?ng vô v?ng. M?t hôm, vua Po Romé ??n x? s? c?a ng??i Ê ?ê, ông tình c? g?p cô gái Ê ?ê xinh ??p H Drah Jan Kp? và ?ã say ??m H Drah Jan Kp? ngay cái nhìn ??u tiên. Công chúa Ê ?ê H Drah Jan Kp? là con gái c?ng c?a m?t v? tù tr??ng ng??i Ê ?ê. H Drah Jan Kp? là con gái r??u c?a v? tù tr??ng Ê ?ê này. Trong ti?ng Ê ?ê, H Drah Jan Kp? có ngh?a là công chúa H?t m?a, vì th? v? công chúa Ê ?ê này còn ???c ng??i Ê ?ê x?a ??n nay g?i cung kính và yêu quý v?i tên Công chúa H?t m?a. Tù tr??ng r?t yêu quý Công chúa H?t m?a, coi Công chúa H?t m?a là v?t báu trong nhà, luôn nói s? tìm cho H Drah Jan Kp? m?t ng??i ch?ng x?ng ?áng. Nhan s?c c?a H Drah Jan Kp? ???c ng??i Ê ?ê ví ??p nh? h?t m?a, có th? t??i mát c? mùa màng khô h?n, ?em ??n s?c s?ng m?i cho muôn cây, muông thú. Khi vua Po Romé g?p H Drah Jan Kp?, vua ?ã ??a H Drah Jan Kp? v? kinh thành, c??i nàng làm v? hai. Nàng tr? thành th? h?u Bia Than Can c?a Po Romé. Sau này, vua Po Romé còn có thêm m?t ng??i v? là công chúa Ng?c Khoa – con chúa Nguy?n, g?i là nàng Bia Ut, nh?ng ch? có nàng Bia Than Can là ng??i duy nh?t sinh cho vua Po Romé nh?ng ??a con kháu kh?nh. Theo s? li?u c?a ng??i Ch?m, khi công chúa H?t m?a v? kinh thành, nhan s?c c?a nàng nh? nhan s?c c?a n? th?n m?t tr?i, ?ã chinh ph?c các th?n dân c?a vua Po Romé. T?t c? ??u tin r?ng, nàng Bia Than Can không ch? là ng??i v? ??p c?a vua Po Romé, mà còn là ng??i s? sinh ra ??a con n?i dõi cho hoàng t?c Ch?m, ?úng nh? cái tên công chúa H?t m?a – cái tên c?a s? ?âm ch?i, n?y l?c c?a nàng. Qu? nhiên sau này ?i?u ?ó ?ã thành s? th?t, ngày th? h?u Bia Than Can h? sinh các công chúa, hoàng t?, là nh?ng ngày kinh thành Champa say men l? h?i, chào ?ón ng??i k? nghi?p c?a vua Po Romé. Vua Po Romé ?ã có 2 ng??i v? xinh ??p, ?ã có nh?ng ??a con xinh x?n và m?t v??ng qu?c v?i nh?ng th?n dân yêu quý v? vua c?a mình. Th? h?u Bia Than Can là ng??i hi?n lành, tuy sinh con cho vua Po Romé nh?ng bi?t ph?n th? thi?p, nên gi? ???c m?i giao h?o v?i hoàng h?u Bia Than Cih. Hai ng??i v? c?a vua Po Romé s?ng hòa bình v?i nhau trong hoàng cung. Nh?ng sau này vua Po Romé v?n c??i thêm m?t ng??i v?, là công chúa Ng?c Khoa, con gái c?a chúa Sãi Nguy?n Phúc Nguyên. Công chúa Ng?c Khoa là nàng công chúa có nhan s?c nghiêng n??c nghiêng thành c?a Chúa Sãi Nguy?n Phúc Nguyên. M?t l?n vì mu?n sang v??ng qu?c Champa ch?i, công chúa Ng?c Khoa ?ã ?óng gi? dân buôn qua biên ?i. Sang ??n v??ng qu?c Champa, nhan s?c c?a nàng công chúa ?ã nhanh chóng theo tin ??n ??n tai nhà vua. Vua cho m?i nàng vào cung và ông vua tu?i ng? tu?n nh?ng v?n còn phong ?? d?t dào ?ã b? choáng váng b?i nhan s?c nàng công chúa tu?i v?a ?ôi tám. Vua Po Romé l?p t?c cho ng??i sang g?p Chúa Sãi Nguy?n Phúc Nguyên, xin h?i công chúa Ng?c Khoa v? làm v?. Lúc ?ó, chúa Sãi Nguy?n Phúc Nguyên ?ang ph?i lo chi?n s? b?n b?, ?âu ?âu lãnh th? c?ng b? xâm ph?m, vì mu?n gi? ???c giao h?o gi?a hai v??ng qu?c nên ?ã ??ng ý g? công chúa Ng?c Khoa cho vua Po Romé. V? ??n hoàng cung, công chúa Ng?c Khoa là ái phi ???c vua Po Romé c?ng chi?u nh?t. Khi công chúa Ng?c Khoa ?m n?ng, có v? chiêm tinh vào cung Po Romé, phán r?ng công chúa không b? b?nh, v? chiêm tinh ?ã b? vua Po Romé ?u?i v? quê. Có v? chiêm tinh khác nói r?ng, mu?n nàng Bia Út kh?i b?nh, nhà vua ph?i tri?t ?i cây Krek, cây lim th?n bi?u t??ng s?c m?nh c?a v??ng qu?c. Sau m?t thoáng ng?p ng?ng, vua ?ã làm theo. ?ích thân vua là ng??i vác cây rìu ?i ch?t. Sau ba nhát, thân cây Krek to l?n ?? nhào, máu Krek tuôn ch?y su?t b?y ?êm. Nàng Bia Út kh?i b?nh. Hai ng??i l?i m?n n?ng h??ng tình. Ch? ti?c là vì say mê nhan s?c c?a nàng công chúa n??c Vi?t, vua Po Romé d?n b? quên chuy?n chính s?. Ông tr? thành v? vua cu?i cùng c?a v??ng qu?c Champa. Vua Po Romé ch?t ?úng vào lúc v??ng qu?c Champa s?p ??. Theo t?c l? Champa x?a, nh?ng ng??i v? c?a vua ph?i lên giàn h?a thiêu cùng ch?ng, ?? theo h?u h? vua. Nh?ng trong nh?ng ng??i v? vua, ch? có công chúa H?t m?a – th? phi Bia Than Can là d?ng c?m nh?y vào l?a ch?t theo ch?ng. ?? t??ng nh? v? th? h?u chung th?y và d?ng c?m, nhân dân Champa ?ã l?p m?t ngôi tháp ph?, bên c?nh tháp Po Romé. Sau này khi ngôi tháp s?p ??, t??ng bà ???c ??a vào tháp chính, bên c?nh t??ng vua Po Romé. Theo Phunutoday Source: Baomoi.com

(Thethaovanhoa.vn) - Trong chuy?n ?i Bangkok vào cu?i tháng t? này, tôi ???c m?t nhà s?u t?p ng??i Thái cho xem ba chi?c bình ??ng Champa. Có nhi?u chuy?n thú v? t? nh?ng chi?c bình c? này. Bình ??ng Champa, kho?ng th? k? 7, v?i hai vòi hình hoa, s?u t?p ? Bang Kok V? ngu?n g?c, nhà s?u t?p không nói có ???c ba chi?c bình này t? ?âu, nh?ng ông cho tôi xem  m?t cu?n sách c?a ng??i Pháp v? ngh? thu?t Champa có in m?t s? ?? ??ng t??ng t?, ??c bi?t là chi?c bình rót n??c có hai vòi. Hai vòi n??c làm g?n nhau, mi?ng xòe ra ???c trang trí thành hình hoa v?n, xung quanh hai vòi c?ng có di?m hoa v?n lá ??.  Chi?c bình ??ng này làm tôi liên t??ng t?i hình t??ng con chim hai ??u, ho?c hai ??u ng??i th?y trong ngh? thu?t Ph?t giáo Bút Tháp. ? chùa Bút Tháp, con chim hai ??u (và chim hai ??u ng??i g?n trên ??nh lá ?? t??ng Ph?t Tam th? và t??ng Quan th? âm b? tát Ngàn m?t ngàn tay) chính là con chim Ca l?ng t?n già, ti?ng kêu c?a nó ???c coi gi?ng ti?ng nói c?a ??c Ph?t, nên con chim là t??ng cho âm thanh c?a Ph?t.  Tuy nhiên c? ba chi?c bình này ???c ch? nhân s?u t?p kh?ng ??nh là có ít nh?t t? th? k? 7, t?c là tr??c th?i k? Ph?t giáo ??i th?a ??ng D??ng (th? k? 9), th?i k? Ph?t giáo duy nh?t trong l?ch s? Champa, nên không th? coi chi?c bình chim hai vòi là m?t bi?u t??ng liên quan ??n Ph?t giáo. B?t lu?n th? nào, ?ây c?ng là nh?ng di v?t quý c?a v?n hóa c? Champa, vô cùng hi?m th?y và nay l?u l?c sang x? ng??i. Chi ti?t chi?c bình hai vòi. Ch?t l??ng ??ng ? c? ba chi?c bình ??ng ?ó r?t khác v?i nh?ng ?? ??ng ?ông S?n và ?? ??ng Vi?t Nam th?i phong ki?n. Chúng r?t nh? và sáng, có màu xanh l?c m?n màng nh? là l?p men tráng lên ?? ??ng v?y và ???c làm b?ng k? thu?t ?úc (?? khuôn) ch? không ph?i gò. K? thu?t ?úc c?ng r?t hoàn h?o, cho th?y chúng thu?c lo?i ?? c?a cung ?ình Champa, ch? không ph?i ?? gia d?ng thông th??ng. Khác v?i ng??i Vi?t, ng??i Champa không phát tri?n ?? gia d?ng b?ng g?m.  ?? g?m Champa ch? y?u là vài ?? bình vò, bình vôi ??ng thông th??ng, ch?t l??ng và t?o dáng không có gì ?? so sánh v?i ?? g?m Sa Hu?nh tr??c ?ó và ??i Vi?t sau này. ?i?u này c?ng d? hi?u, v?n minh Champa v?n theo ?n ?? giáo, cách th?c ?n b?c truy?n th?ng c?a ng??i ?n ?? ch?c ch?n c?ng ???c ti?p thu và do ?ó không nh?t thi?t ph?i có quá nhi?u lo?i hình ?? g?m.  Tuy nhiên gi?i quý t?c và hoàng gia c?ng dùng nh?ng ?? ??ng ?m th?c nh?t ??nh, b?ng ??ng, b?c và vàng, ??c bi?t là các chi?c bát ??ng thông th??ng và bát t??c cúng b?ng vàng, k? ngh? làm ?? dùng vàng b?c c?a ng??i Champa c?ng ??t t?i ?? tuy?t ??nh không thua kém m?t n?n th? công m? ngh? vàng b?c Trung Á nào. Ba chi?c bình ??ng Champa mà tôi ???c th?y c?ng cho th?y m?t m?c ?? th? công kim lo?i hoàn h?o, mà ít th?y m?t ?? ??ng ??i Vi?t nào so sánh ???c. Chúng không ch? cho bi?t m?c ?? công ngh?, mà c?t y?u cho th?y chúng ch? có th? ra ??i trong m?t xã h?i ??t ??n trình ?? phát tri?n v?n minh r?t cao và toàn di?n t? ki?n trúc, ?iêu kh?c, trang trí ??n ?? th? công m? ngh?. Bình ??ng mi?ng ba góc hình hoa, kho?ng th? k? 7, s?u t?p ? Bang Kok V? ba chi?c bình c? th? nh? sau: Chi?c bình th? nh?t cao ch?ng 32cm, c? cao mi?ng xòe r?ng và b?ng, ?áy thu h?p và n? v? chân ??, có hai vòi rót n??c, ho?c r??u, cách ?i?u thành hình hoa, xung quanh vòi ? than bình có vòng hoa v?n ch?y quanh hình lá ??. Chi?c bình th? hai nh? h?n, cao ch?ng 25cm thân n? nh? m?t trái cây, thu v? c? bình r?i loe ra mi?ng thành ba góc nh? m?t hoa v?n cách ?i?u, ? ph?n quai có g?n hình ??u ng?a. Chi?c bình th? ba l?n nh?t có l? cao ??n 40cm thân n? thu v? chân ?? nh? m?t cái c?t, c? bình c? n?p ??y nh? chóp tháp, m?t vòi nh? g?n vào thân. C? ba chi?c bình ??u ???c ?úc r?t cân ??i, t?o hình g?i ý t? nh?ng qu? d?a l?n và qu? d?a, ki?u th?c r?t g?n v?i ?? g?m Nam Á và Trung Á. Chi ti?t miêng ba góc hình hoa và ??u ng?a ? quai Chúng tôi ch?a có ?i?u ki?n ?? nghiên c?u sâu h?n v? ?? ??ng c?a ng??i Champa, thông qua ba chi?c bình này. ?i?u d? nh?n th?y chúng là s?n ph?m c?a m?t n?n công ngh? th? công r?t phát tri?n và ??t ??n trình ?? t?o dáng, ?úc kim lo?i hoàn h?o, ch? th?y ???c ? nh?ng qu?c gia, dân t?c ?ã ??t ??n trình ?? v?n minh cao - ?i?u v?n có ? ng??i Champa xa x?a, dù hi?n nay h? co l?i nh? m?t s?c t?c ít ng??i. Ba chi?c bình này có l? không thu?c v? ??i s?ng bình dân mà là ?? dùng c?a gi?i quý t?c, n?u dùng trong tôn giáo có th? ???c ??ng n??c cúng r??u th?. Chúng cho th?y m?i liên quan nào ?ó gi?a v?n minh Champa và v?n minh Trung Á có quan h? th??ng m?i qua l?i ??n m?c ?nh h??ng l?n nhau v? dáng v? và th?m m?. Nh?ng câu h?i mà còn ??i quá kh? l?n khu?t tr? l?i. Bình ??ng cao, chân tr?, m?t vòi, kho?ng th? k? 7, s?u t?p ? Bang Kok Tôi có h?i ngay m?t nhà khoa h?c tr? v? h?p kim ??ng nh? t? ba chi?c bình này và ???c tr? l?i nguyên v?n nh? sau: G?i bác Th??ng  H?p kim c?a ??ng g?m có r?t nhi?u lo?i. ??ng - chì, ??ng thi?c, ??ng - niken, ??ng m?ngan... còn r?t nhi?u lo?i bác ?. Nh?ng ph?n l?n nh?ng k? thu?t ?úc ??ng c? ??i ng??i ta s? d?ng h?p kim ??ng thi?c, lý do là nó d? ?? k?t h?p v?i ??ng thành h?p kim ??ng thi?c (hai kim lo?i này r?t h?p v?i nhau), th? 2 là nhi?t ?? nóng ch?y c?a thi?c khá th?p nên d? ?i?u ch?nh. T? l? gi?a 2 kim lo?i này là 75 - 90% ??ng: 10 - 25% thi?c. Tác d?ng là ?? khi m?i ?úc xong thì cho hi?u ?ng gi?ng nh? vàng và r?t bóng. Cái mà cháu ???c xem trên ?nh ?? bóng có th? do thi?c t?o nên ho?c ng??i ta phun s?n trong bóng ?? b?o qu?n. Nh?ng thi?c c?ng là nguyên t? không h? nh? cho nên có th? tr?ng l??ng nh? mà bác c?m nh?n ???c có th? là do h? ?úc m?ng. Bác nên ki?m tra l?i ?? dày c?a nó. H?p kim ??ng tr?ng l??ng nh?. H?p kim ??ng tr?ng l??ng nh? là ??ng - silic và ??ng - berili, nh? nh?t là ??ng - berili nh?ng mà ??ng berili và ??ng - silic là h?p kim ??ng hi?n ??i ra ??i vào kho?ng ??u th? k? 20. Cho nên khó có th? là berili ???c. Theo phán ?oán c?a cháu thì có th? là ??ng silic l?n trong t? nhiên c?a quá trình ?úc. Ch? không ph?i do th? ?úng ?úc ??ng h? ch? ??ng ??a silic vào. Nh?ng hàm l??ng t? nhiên cháu ngh? c?ng không nhi?u nên. Nói là nh? do silic c?ng không h?n. Nh?ng có l? nó là nghi can s? 1. Bài Phan C?m Th??ng. ?nh: Nguy?n Anh Tu?n  Th? thao & V?n hóa Cu?i tu?n Theo thethaovanhoa.vn

Tác gi?: H? B?ch Th?o Không rõ n?m sinh c?a Ch? B?ng Nga [1] , nh?ng vào n?m H?ng V? th? 2 (1369) khi vua Thái T? nhà Minh sai s? báo tin cho các n??c v? vi?c nhà Minh giành ngôi t? nhà Nguyên, thì Ch? B?ng Nga (tên ghi trong Minh Th?c l?c là Ha ?áp Ha Gi?) ?ã làm vua và sai s? sang tri?u c?ng Trung Qu?c. Ch? B?ng Nga b? quân nhà Tr?n b?n ch?t t?i sông Hoàng Giang vào n?m H?ng V? th? 23 (1390), nh? v?y th?i gian tr? vì c?a vua h? Ch? c?ng x?p x? v?i vua Minh Thái T?. Riêng các vua nhà Tr?n n??c ta thì m?t ph?n y?u m?nh, m?t ph?n g?p bi?n c? nên trong th?i gian này tính có ??n 6 ??i vua: D? Tông, D??ng Nh?t L?, Ngh? Tông, Du? Tông, Ph? ??, Thu?n Tông. Nay, thu?n theo dòng l?ch s?, s? vi?c ???c ?? c?p k? t? khi vua nhà Minh g?i chi?u th? ??u tiên liên l?c ngo?i giao v?i Chiêm Thành [Champa] [2] và m?t s? n??c khác vào tháng Giêng n?m H?ng V? th? 2: Ngày 20 tháng Giêng n?m H?ng V? th? 2 [26/2/1369] Sai S? gi? mang t? chi?u lên ngôi d? các n??c Nh?t B?n, Chiêm Thành, Tr?o Oa [Ja Va], và Tây D??ng. [3] (Minh Th?c l?c v. 2 , t. 0775; Thái T? q. 38, t. 11a) Riêng ??i v?i n??c Champa thì lúc S? gi? chu?n b? ra ?i, Ch? B?ng Nga ?ã nhanh tay cho ng??i ??n tr??c; tri?u c?ng: Ngày 4 tháng 2 n?m H?ng V? th? 2 [12/3/1369] Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? sai quan là H? ?ô Man c?ng c?p, voi, và s?n v?t ??a ph??ng. (Minh Th?c l?c v.2 q. 39 t. 0785; Thái T? q. 39, t. 2a) S? gi? Trung Qu?c mang t? th? [4] c?a Minh Thái T? g?i cho các n??c. N?i dung t? th? nhà Minh t? ra ân c?n v?i Champa, Java; riêng ??i v?i Nh?t B?n thì có thái ?? r?t nghiêm kh?c v?i l?i ?e d?a n?ng n?, do b?i lúc b?y gi? ?ám c??p bi?n ng??i Nh?t th??ng ra vào c??p phá b? bi?n Trung Hoa: Ngày 6 tháng 2 n?m H?ng V? th? 2 [14/3/1369] Sai b?n Ngô D?ng, Nhan Tông L? và D??ng T?i ?i s? các n??c Chiêm Thành, Tr?o Oa, Nh?t B?n. Ban cho Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? t? th? nh? sau: “Ngày m?ng 4 tháng 2 n?m nay, H? ?ô Man ??n dâng c?p, voi; lòng thành c?a V??ng, Tr?m ?ã hi?u rõ. Tuy nhiên lúc H? ?ô Man ch?a t?i, S? gi? c?a Tr?m c?ng s?n sàng trên ???ng ?i ??n n??c Qu?c v??ng. S? gi? c?a Tr?m ??n ?? báo cho Qu?c v??ng bi?t r?ng tr??c ?ây n??c Trung Qu?c b? r? H? [Nguyên Mông] tr?m chi?m hàng tr?m n?m, khi?n t?p t?c man di ??y r?y, ph? b? Trung qu?c phong hóa. Tr?m kh?i binh trong vòng 20 n?m, d?p s?ch b?n chúng, làm ch? Trung Qu?c, thiên h? bình an. S? các Di [5] trong b?n ph??ng ch?a bi?t, nên sai S? gi? báo tin cho các n??c. Không ng? S? gi? n??c c?a V??ng t?i tr??c, lòng thành th? hi?n v?ng vàng, khi?n Tr?m r?t vui. Nay ban m?t b?n l?ch ??i Th?ng, 40 b? y ph?c l?a là, l?a ? [6] d?t kim tuy?n; sai ng??i ??a S? gi? v? n??c. L?i d? v??ng v? ??o [th? n??c l?n], V??ng nên ph?ng th? coi nh? ??o tr?i, khi?n dân Chiêm Thành yên v?i ngh? nghi?p, V??ng gi? ???c l?c v? truy?n ??n con cháu; tr?i ??t soi xét s? c? g?ng, V??ng ch? xem th??ng. H? Lao Man và ?ám tùy tùng c?ng ???c ban l?a là, l?a ? hoa v?n, có phân bi?t.” Ban t? th? cho Qu?c v??ng n??c Tr?o Oa nh? sau: “R? H? tr?m chi?m n??c Trung Hoa chính th?ng h?n m?t tr?m n?m, c??ng th??ng ??a l?c, m? nón ?iên ??o. Tr?m kh?i binh d?p chúng su?t 20 n?m, ??t n??c bình ??nh, bèn ph?ng m?nh tr?i làm ch? Trung Qu?c. S? n?i xa xôi ch?a bi?t tin này, nên sai ??c s? báo cho V??ng bi?t. Khi S? gi? s?n sàng ra ?i, l?i ???c tin ng??i c?a V??ng là Ni?t Ch? M? ?inh ??n c?ng nhà Nguyên, lúc v? ??n Phúc Ki?n thì ???c tin nhà Nguyên m?t, bèn tr? l?i kinh s?. Tr?m ngh? y xa Tr?o Oa ?ã lâu ngày, t?t n?ng lòng t??ng nh?, nên sai ng??i ??a tr? v?. L?i cho m?t b?n l?ch ??i Th?ng ?? V??ng nh? ngày Chính Sóc [7] ban t?i ?ây, t?t ph?i chuyên tâm ph?ng th? nh? ??o tr?i, ?? giúp dân Tr?o Oa yên ?n trong cu?c s?ng, V??ng ???c gi? l?c ??i ??i, truy?n ??n con cháu. Hãy g?ng ch?m lo, ch? coi th??ng.” Ban cho Qu?c v??ng Nh?t B?n t? th? nh? sau: “Th??ng ?? hi?u sinh, ghét k? b?t nhân. Nhà Tri?u T?ng x?a [8] ch? ng? sai l?m, ?? r? H? ph??ng B?c tràn vào, truy?n bá thói t?c hôi tanh, ??n n?i phong hóa trung th? suy s?p, lòng d? muôn ng??i ai mà không h?ng ph?n? T? n?m Tân Mão [1351] ??n nay, Trung Qu?c lo?n l?c, b?n gi?c N?y [9] các ng??i ??n c??p t?i S?n ?ông, b?t quá th?a d?p khi b?n H? suy ??n. Tr?m v?n thu?c gia ?ình Trung Qu?c x?a, h? th?n vì vua tr??c ch?u nh?c, h?ng binh quét s?ch r? H?; ngày ?êm quên ?n, lo tính ?ã hai m??i n?m nay. T? n?m ngoái ??n nay, b?n gi?c ph??ng b?c di?t h?t, lên làm ch? Trung Qu?c. S? vi?c ch?a báo rõ cho các Di b?n ph??ng, th?nh tho?ng S?n ?ông l?i tâu v? r?ng b?n N?y m?y l?n c??p phá vùng duyên h?i, k? ch?t lìa v? lìa con, làm t?n th??ng v?t ch?t và m?ng s?ng. Nay so?n ??c th? báo quy?n chính th?ng và d? v? vi?c quân N?y v??t bi?n qu?y phá. Khi chi?u th? ??n n?i, n?u nh? mu?n làm b? tôi thì hãy dâng bi?u ??n tri?u ?ình; n?u không ch?u thì hãy luy?n binh ?? t? gi?, lo ??i ??i cho lãnh th? ???c bình an ?? ??i phó v?i uy tr?i. N?u còn c??p phá, Tr?m s? m?nh các ??o th?y quân d??ng bu?m truy b?t s?ch t?i các ??o, r?i ti?n th?ng vào trói V??ng n??c này, há ch?ng ph?i là thay tr?i ph?t b?t nhân ?ó ?! V??ng hãy lo tính l?y!” (Minh Th?c l?c v. 2 q. 39 t.0785-0787; Thái T? q. 39,t. 2a-3a) Lúc này chi?n tranh ?ang x?y ra gi?a ??i Vi?t [10] và Champa. Ch? B?ng Nga bèn sai s? sang t? cáo v?i Trung Qu?c, do ?ó vua nhà Minh sai s? gi? mang th? ??n hai n??c ?? dàn hòa: Ngày m?ng 1 tháng Ch?p n?m H?ng V? th? 2 [30/12/1369] Sai Hàn lâm Vi?n Biên tu La Ph?c Nhân, Ch? s? B? binh Tr??ng Phúc mang chi?u th? d? An Nam [11] và Chiêm Thành r?ng: “Tr?m v?n xu?t thân t? bình dân, nhân thiên h? lo?n bèn kh?i binh ?? b?o v? làng xóm, không ng? hào ki?t theo r?t ?ông. Tr?m c?m binh vài n?m, ??t ?ai m? r?ng, quân lính c??ng th?nh, ???c th?n dân tôn lên làm vua tr? thiên h?, n?i dòng chính th?ng, ??n nay ?ã ???c 3 n?m. Các n??c ngoài ??n tri?u c?ng thì An Nam là n??c ??u tiên, th? ??n Cao Ly, r?i Chiêm Thành; t?t c? ??u dâng bi?u x?ng th?n, h?p v?i ch? ?? x?a, khi?n Tr?m r?t vui lòng. M?i ?ây Chiêm Thành sai Bình ch??ng B? ?án Ma ?ô ??n c?ng, tâu r?ng An Nam mang binh ??n xâm nhi?u, Tr?m xem t? trình tâm không ???c yên. Ngh? r?ng hai n??c các ng??i t? x?a ??n nay, c??ng v?c ?ã ??nh s?n, ?ó là ý tr?i không th? c?y m?nh mà làm càn. Hu?ng ??t ?ai các ng??i, cách Trung Qu?c h?t núi ??n bi?n, l?i nói v? s? xâm nhi?u nh?t th?i khó mà bi?t ???c ?? trình bày rõ ràng cho Tr?m hay. Các ng??i ???c truy?n ??i n?i ??i ?ã lâu, vi?c gi? ??t an dân, trên ph?ng theo ??o tr?i, tôn kính Trung Qu?c; nh?ng vi?c này V??ng tr??c c?a các ng??i ch?c ?ã ?? l?i l?i d?y b?o, không ??i Tr?m d? m?i bi?t. Tr?m làm ch? thiên h?, vi?c ?áng làm là tr? lo?n d?p nguy; nay sai s? ?i quan sát s? vi?c, hi?u d? các ng??i ph?i s? tr?i, th? ph?n. N?u nh? c? hai dùng binh, n?m này qua n?m khác không ng?ng, làm ??c h?i sinh linh, th??ng ?? hi?u sinh s? không b?ng lòng; e r?ng trên thì tr?i ghét, d??i thì lòng dân oán h?n, m?i h?a s? không tránh ???c. V??ng hai n??c hãy nghe l?i Tr?m, tuân theo ??o lý, yên ph?n mình, ?? con cháu các ng??i ???c h??ng phúc lâu b?n, há l?i không t?t ??p h?n ?! Khi chi?u th? t?i, hai n??c hãy tuân m?nh bãi binh.” (Minh Th?c l?c v. 3, q. 47, t. 0934-0935) Tuy vua Minh ?ã cho S? gi? ??n hòa gi?i, nh?ng s? vi?c không d?ng t?i ?ó. Vào tháng 3 n?m H?ng V? th? 4 (1371) Champa ??n c??p phá thành Th?ng Long, vua Ngh? Tông ph?i ?i thuy?n sang lánh n?n t?i ?ông Ngàn, B?c Ninh. B?y gi? thái bình ?ã lâu, thành quách biên c??ng không có phòng b?, gi?c ??n không có quân nào ng?n ???c. Chúng ??t tr?i cung ?i?n; nhà c?a, th? t?ch, s? sách do v?y s?ch không. [12] V?a ?n c??p v?a la làng, 3 tháng sau bi?n c? này, vua Champa Ch? B?ng Nga l?i sai s? sang Trung Qu?c dâng bi?u, v?n b?n ???c trân tr?ng kh?c trên vàng lá, t? cáo ta xâm l?n; xin ???c vi?n tr? v? khí, nh?c khí cùng d?y cho âm nh?c ?? không còn b? coi th??ng: Ngày 25 tháng 7 n?m H?ng v? th? 4 [5/9/1371] Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? sai b?y tôi ?áp Ban Qua B?c Nông ??n tri?u ?ình dâng bi?u v? vi?c An Nam xâm l?n ??t. Bi?u vi?t trên vàng lá, dài h?n 1 xích, b? ngang 5 th?n [13] , b?ng ch? n??c này, d?ch ý nh? sau: “Hoàng ?? ??i Minh lên ngôi cao quí, ch?c v? coi sóc b?n bi?n, nh? tr?i ??t che ch?; m?t tr?i, m?t tr?ng soi sáng. Ha ?áp Ha Gi? ch? ?áng là m?t cây c? mà thôi, ???c ?n Hoàng ?? ban cho ?n vàng, phong làm Qu?c v??ng; lòng trung thành hân hoan ??i ?n v?n b?i. Duy vi?c An Nam dùng binh xâm nhi?u b? cõi, gi?t b?t quan l?i nhân dân; nguy?n ???c B? h? ngh? ??n ban cho binh khí, nh?c khí, chuyên viên v? âm nh?c; khi?n An Nam bi?t Chiêm Thành ???c trang b? thanh giáo, là n??c tri?u c?ng Trung Qu?c, thì An Nam không dám khinh th??ng.” Thiên t? c?m ??ng b?i lòng mong mu?n, nên khi ?áp Ban Qua B?c Nông t? giã b? r?ng, bèn ra l?nh cho Trung Th? t?nh [14] chuy?n v?n th? cho viên Qu?c v??ng nh? sau: “Lân qu?c giao thi?p, ??o lý là ph??ng sách hay ?? gi? ??t, th? n??c l?n t?n lòng thành ?? làm tr?n l? c?a b? tôi. V? l?i Chiêm Thành và An Nam ?ã là b? tôi th? tri?u ?ình, cùng ph?ng th?a l?ch Chính Sóc, l?i gây vi?c binh khi?n ??c h?i sinh linh, ?ã trái l? ph?ng s? b? trên, l?i sai ???ng giao h?o gi?a lân bang. ?ã báo cho Qu?c v??ng An Nam bãi binh ngay, b?n qu?c c?ng nên ?? hai bên tôn tr?ng gi? gìn c??ng th?. Vi?c xin Thiên t? binh khí thì nào có ti?c gì, nh?ng Chiêm Thành và An Nam ?ang tranh ch?p, mà tri?u ?ình l?i cho riêng Chiêm Thành, là giúp ng??i ?ánh nhau, r?t trái v?i ??o chiêu an. Vi?c xin nh?c khí và chuyên viên âm nh?c, thì v? thanh lu?t Trung Qu?c và n??c ngoài không khác, nh?ng v? ng? âm thì có s? sai bi?t gi?a Hoa và Di, nh? v?y khó có th? ?i?u khi?n. N?u n??c ng??i có k? t?p nói ???c ti?ng Hoa, có th? d?y cho âm lu?t; hãy tuy?n ch?n m?t s? ng??i ??n kinh ?ô h?c t?p.” L?i d? Hành T?nh [15] Phúc Ki?n n?u thuy?n bè Chiêm Thành ghé b? thì cho mi?n thu?, ?? t? ý m?m d?o quy?n luy?n. (Minh Th?c l?c v. 3, q. 67, trang 1260-1261) Quân ??i Champa k? t? th?i Ch? B?ng Nga, ???c c?i cách rèn luy?n nên khá hùng h?u. ??i Vi?t S? ký Toàn th? nh?n xét nh? sau: “Chiêm Thành t? th?i [Ti?n] Lê, Lý t?i ?ây, quân lính hèn nhát, h? quân ta ??n là ?em c? nhà ch?y tr?n ho?c h?p nhau khóc lóc xin hàng. ??n ??i B?ng Nga, La Ngai m?i t?p h?p dân h? l?i b?o ban d?y d?, thay ??i d?n thói c?, tr? nên can ??m, h?ng hái, ch?u ???c gian kh?, nên th??ng hay sang c??p, tr? thành tai h?a c?a n??c ta.” [16] Không ch? c??p phá ??i Vi?t mà thôi, h?i quân c?a Champa còn v??n ra ho?t ??ng t?n bi?n ?ông, b?t dùm b?n c??p bi?n cho Trung Qu?c [17] : Ngày 12 tháng M?t n?m H?ng V? th? 6 [26/11/1373] Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? sai b?n b?y tôi D??ng B?o Ma Ha, Bát ?ích Duy?t V?n ?án dâng bi?u, c?ng ph??ng v?t. L?i tâu r?ng b?n gi?c b? Tr??ng Nh? H?u, Lâm Phúc t? x?ng là Nguyên soái c??p phá trên bi?n, b? Qu?c v??ng ?ánh b?i. B?n Nh? H?u b? ch?t trôi. B?t ???c 20 chi?c thuy?n bi?n, 7 v?n cân tô m?c, cùng tên gi?c Ngô ?? T? ?em ??n hi?n. Thiên t? vui lòng, m?nh ban cho V??ng n??c này 40 t?m l?a là, v?n ?; cho S? gi? 2 t?m l?a là, 4 t?m v?n ?, 1 b? y ph?c, 1 v?n 2 ngàn ??ng ti?n; nh?ng ng??i ?i theo ???c ban th??ng có phân bi?t. (Minh Th?c l?c v. 4, q. 84, t. 1505) V?t th??ng nh?c nh?i cho các tri?u ??i nhà Minh là n?n c??p bi?n hoành hành, c?m ??u b?i ng??i Nh?t mà s? Trung Qu?c g?i là gi?c N?y (N?y kh?u). Liên h? ??n v?n h?c n??c ta, ngay cu?c ??i th?c c?a anh hùng T? H?i trong Truy?n Ki?u c?ng ?ã t?ng tham gia “gi?c N?y”. Gi?c N?y hoành hành t?i bi?n ?ông và vùng duyên h?i t? cu?i ??i Nguyên cho ??n tri?u Minh; b?i v?y, vi?c n??c Champa tr?c ti?p tham gia vào vi?c ?ánh c??p bi?n, ph?i ???c vua Minh Thái T? ??c bi?t o b?: Ngày 4 tháng 8 n?m H?ng V? th? 7 [11/9/1374] Thiên t? phán b?o quan Trung th? T?nh r?ng: “Mùa thu n?m ngoái Qu?c v??ng Chiêm Thành sai s? là D??ng B?o Ma Ha, Bát ?ích Duy?t V?n ?án ??n c?ng; ?áp l?i, ch? ban cho l?a v?n ?, l?a là; còn công b?t gi?c thì ch?a th??ng. Nay g?n ngày s? tr? v? n??c, có th? sai ng??i mang ?? v?t ?em cho. Li?n sai Tuyên s? Kim C? mang r??u Th??ng Tôn, cùng 24 t?m l?a v?n ? d?t kim tuy?n, l?a là, ??n Qu?ng ?ông giao cho s? n??c này là D??ng B?o Ma Ha, Bát ?ích Duy?t V?n ?án mang v? ?? t?ng Qu?c v??ng. (Minh Th?c l?c v. 4, t.1607-1608; Thái T? q. 92,t. 4a-4b) Lúc này Qu?c v??ng Ch? B?ng Nga mu?n Trung Qu?c bi?t rõ h?n v? s?c m?nh c?a Champa, nên ?ã sai s? sang tâu v? vi?c ?ánh th?ng ??i Vi?t: Ngày 12 tháng M?t n?m H?ng V? th? 6 [26/11/1373] N??c Chiêm Thành sai s? tâu: An Nam dùng binh xâm l?ng, n??c th?n nh? uy linh c?a thiên tri?u, ?ánh b?i chúng t?i biên gi?i. Nay kính c?n sai s? báo tin chi?n th?ng. Thiên t? nói v?i các quan t?i Trung th? T?nh r?ng: “Các n??c h?i ngo?i cách tr? núi bi?n, m?i n??c lo t? phòng th? biên gi?i, lâu lâu m?i ??n tri?u ?ình. N?m ngoái An Nam dâng bi?u tâu r?ng Chiêm Thành xâm ph?m biên gi?i, n?m nay Chiêm Thành l?i tâu ti?p là An Nam qu?y nhi?u biên c??ng. Hai n??c ??u th? tri?u ?ình, không xét ???c hai bên ai ?úng ai sai. Nay sai ng??i ??n d? hai bên nên bãi binh ?? yên dân, không ???c xâm l?n l?n nhau.” V?n ban cho Qu?c v??ng Chiêm Thành cùng S? gi? l?a v?n ?, r?i sai tr? v? n??c. (Minh Th?c l?c v. 4, q. 86, t. 1524-1525) Tình tr?ng quân Champa qu?y phá t?i ??i Vi?t khá tr?m tr?ng và lâu dài, ??n n?i b?n S? th?n nhà Minh m??n ???ng n??c ta ?i s? Mi?n ?i?n [Myanma], ph?i k?t l?i ??n 2 n?m tr?i: Ngày 18 tháng M?t nhu?n n?m H?ng V? th? 6 [1/1/1374] B?n ?i?n Nghi?m ?i s? n??c Mi?n nh?ng không ??n n?i, bèn tr? v?. N??c Mi?n t?i vùng tây nam Vân Nam; giáp gi?i v?i n??c Bát Bách [18] và n??c Chiêm Thành, còn ???c g?i là Mi?n ?i?n. ??i Nguyên r?t th?nh, sau khi bình Th?nh L?c Xuyên [19] , n??c Mi?n bèn ph? thu?c. Thiên t? nghe r?ng n??c này t?ng n?p c?ng cho nhà Nguyên, nên sai ?i?n Nghi?m, cùng Trình ??u Nam, Tr??ng V?, Ti?n C?u Cung mang chi?u th? ?i s?. B?n Nghi?m ??n An Nam, g?p lúc Chiêm Thành mang binh ??n t?n công, ???ng tr? ng?i không l?u thông, ph?i l?u l?i 2 n?m t?i ?ây, không ti?n ???c. Ban chi?u g?i tr? v?, ch? con Nghi?m v? ???c còn nh?ng ng??i khác ch?t trên ???ng. (Minh Th?c l?c v. 4, q. 1534) Th?i gian t??ng t? nh? ???c ghi trong “??i Vi?t S? ký Toàn th?”, “Minh Th?c l?c” chép v? vi?c vua Tr?n Du? Tông n??c ta t? tr?n t?i Champa: Ngày 28 tháng Giêng n?m H?ng V? th? 10 [8/3/1377] Tr?n ?oan [vua Tr?n Du? Tông] n??c An Nam mang binh giao tranh v?i Chiêm thành, b? ??i b?i t?i ??t Chiêm Thành. ?oan t? tr?n. (Minh Th?c l?c v. 5, t. 1842) Champa chi?n th?ng càng l?ng l?y bao nhiêu, càng ???c vua nhà Minh o b? b?y nhiêu. Tuy Thiên t? Trung Qu?c v?n còn ban nh?ng l?i hòa gi?i l?y l?, nh?ng ??c bi?t t?ng riêng cho vua Ch? B?ng Nga y ph?c dát vàng, ch?ng t? s? s?ng ái ??c bi?t: Ngày 1 tháng 10 n?m H?ng V? th? 12 [10/11/1379] Sai s? ban cho Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? l?ch ??i Th?ng, y ph?c v?n ? dát vàng, l?a là; l?i ban t? th? d? r?ng: “??o c?a ?? V??ng ??i x? cùng chung m?t lòng nhân, nên c?ng mu?n n?i h?i ngo?i ???c yên ?n vô s?. Chiêm Thành v? trí t?i phía tây nam, cách bi?n, cách núi; nh?ng bi?t l?y l? b?y tôi ph?ng s? Trung Qu?c, m?y l?n c?ng ph??ng v?t. M?i ?ây sai s? c?ng voi, lòng thành ?áng khen. Trong t? bi?u tâu r?ng v?n còn giao tranh v?i An Nam, ??n nay v?n ch?a ch?m d?t. Tuy nhiên Chiêm Thành và An Nam c??ng gi?i ?ã ??nh t? x?a, m?i n??c nên gi? ??t an dân, ch? nên tranh dành, ??o tr?i v?n ghét, không th? không l?y làm r?n, Nay ban cho khanh y ph?c thêu r?ng vàng, ng?a t?t. Khi v?t ??a ??n, hãy nh?n l?y. (Minh Th?c l?c v. 5, t.2017) S? h?p tác gi?a Trung Qu?c và Champa có ph?n ch?t ch? h?n, qua s? ki?n vua Minh Thái T? ra l?nh cho Qu?ng ?ông, Phúc Ki?n chu?n b? m?y tr?m chi?c thuy?n ?? ??n Champa b?t b?n “gi?c N?y”. Vi?c này ch?ng t? lúc b?y gi? Ch? B?ng Nga ngoài vi?c xâm l?ng n??c ta, còn s? d?ng th?y quân v??n ra ngoài bi?n ?ông gây h?n v?i c? ng??i Nh?t B?n: Ngày 12 tháng 6 nhu?n n?m H?ng V? th? 20 [27/7/1387] S?c cho ?ô Ch? huy S? ty [20] Phúc Ki?n t?o 100 chi?c thuy?n ?i bi?n; Qu?ng ?ông ch? t?o g?p b?i s? này, trang b? ??y ?? khí gi?i và l??ng th?c t?p trung t?i Chi?t Giang ?? chu?n b? ??n Chiêm Thành b?t b?n gi?c N?y. (Minh Th?c l?c V. 6, t. 2752; Thái T? q. 182, t. 7b) S? d?ng quân th?y, quân b?, g?t hái ???c nhi?u chi?n th?ng; Ch? B?ng Nga t? ra kiêu m?n “d?c ngang nào bi?t trên ??u có ai”, coi th??ng ngay c? Trung Qu?c. Qua m?t s?c d? nh?m u?n n?n ??a con kiêu [21] c?a Thiên t?, Minh Thái T? v?ch cho Ch? B?ng Nga bi?t r?ng y nói m?t ???ng làm m?t n?o, gi? làm ??ng c??p ?n ch?n s? voi n??c Chân L?p [Campuchia] c?ng Trung Qu?c và c? tình l? là trong vi?c tri?u c?ng: Ngày 8 tháng 4 n?m H?ng V? th? 21 [14/5/1388] Sai Hành nhân ??ng Thi?u ??n d? Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? r?ng: “Ng??i s?ng t?i n?i h?i ??o, hi?u l?nh cho dân Di d??i quy?n, n?u không dùng ân và tín ?? cai tr? nuôi d?y dân chúng, thì làm sao có th? làm ch? m?t ph??ng, truy?n cho con cháu, gi? ???c không có m?i lo. M?i ?ây ng??i sai con ??n tri?u ?ình, ta sai Trung s? ??a v? n??c; r?i viên s? này tr? v? trình r?ng hành ??ng c?a ng??i trái v?i ?i?n l?. Lúc ??u Tr?m ch?a tin, ??n lúc Ma Lâm C? trình bày vi?c trong n??c ng??i, ?em so sánh th?y l?i trên th?t ?áng tin, không ph?i là vu cáo.” Tháng 4 n?m nay l?i ???c An Nam tâu nh? sau: “Hành Nhân L?u M?n trên ???ng ra kh?i Chiêm Thành ??a 52 con voi do Chân L?p c?ng; Chiêm Thành sai ng??i gi? làm k? c??p ?o?t m?t ¼ s? voi cùng b?t 15 tên qu?n t??ng. Ta bi?t r?ng ng??i là Di ph??ng nam; nh?ng không ngh? r?ng ng??i v?a tôn kính Trung Qu?c, l?i l?y vi?c c??p c??p bóc làm ngh? nghi?p. Dù r?ng hàng ngày ng??i c??p bóc làm ?i?u b?t ngh?a, thì c?ng ph?i bi?t k? l?n ng??i nh?, k? trên ng??i d??i! Há l?i ??ng ??u m?t n??c l?i dám buông tu?ng khinh l?n Thiên t?. Nh? n?m ngoái ng??i dâng voi và 2 ng??i qu?n t??ng; t? khi cho con ng??i tr? v?, thì tr?n tránh không dâng ti?p! Vi?c làm c?a ng??i c? ti?p t?c nh? v?y thì m?t ?àng không có lòng th? n??c l?n, m?t ?àng thì m?t s? tín ngh?a ?? giao thi?p v?i lân qu?c; ng??i ph?i suy ngh? s?a ??i, ch? ?? h?i v? sau.” (Minh Th?c l?c V. 7, t. 2864-2865; Thái T? q. 190, t. 1b-2a) Cu?i ??i, tuy Ch? B?ng Nga ch?t tr??c h?ng súng c?a quân nhà Tr?n, nh?ng ng??i ch? ?i?m là m?t viên quan nh? Champa ch?y sang tr?i quân ta, cho bi?t chi?c thuy?n s?n xanh là thuy?n c?a Qu?c v??ng h?n [22] . R?i Th? t??ng La Ngai [23] cho h?a táng xác Ch? B?ng Nga bên b? sông, mang quân Champa tr? v? chi?m n??c, t? lên làm vua. Con và em Ch? B?ng Nga s? b? gi?t, ph?i ch?y sang n??c ta lánh n?n. [24] T?n bi k?ch này ???c dàn d?ng b?i k? n?i thù; th? ph?m chính là La Ngai [25] , s? Tàu g?i là Các Th?ng (Ko Cheng). M?t v?n b?n trong Minh Th?c l?c chép r?ng, sau khi lên làm vua, Các Th?ng sai s? sang Trung Qu?c dâng bi?u b?ng vàng ti?n c?ng, nh?ng b? vua Thái T? nhà Minh c? tuy?t b?i t?i m?u gi?t v??ng n??c này ?? lên làm vua: Ngày 7 tháng M?t n?m H?ng V? th? 24 [2/12/1391] N??c Chiêm Thành sai viên Thái s? ?ào B?o Gia Tr?c dâng bi?u b?ng vàng, ti?n c?ng tê giác, nô t?, v?i vóc. Thiên t? b?o các quan b? L? r?ng: “?ây do viên quan soán ngh?ch! ?? ti?n c?ng ??ng nh?n. Tr??c ?ây viên quan Chiêm Thành là Các Th?ng gi?t V??ng n??c này t? l?p, nên c? tuy?t.” (Minh Th?c l?c v. 7, t. 3157; Thái T? q.214, t. 1a) Ngu?n: © 2007 talawas Hình: Tháp Pô Klong Garai, m?t ki?n trúc Champa c?. Ngu?n: Kimphong.vn. —————— L?i tác gi?: M?t ng??i b?n t?i Hà N?i, anh N. B. D., bi?t tôi hi?n ?ang d?ch Minh Th?c l?c, nên có nhã ý g?i qua m?ng b?n d?ch b?ng Anh ng? v? Minh Th?c l?c liên quan ??n vùng ?ông Nam Á (Southeast Asia in the Ming Shi-lu) do Singapore th?c hi?n. Xem xong, tôi tr? l?i anh D. r?ng: “Tài li?u r?t có ích trong vi?c tham kh?o ?? d?ch các v?n b?n liên quan Vi?t Nam; riêng v? các n??c khác nh? Chiêm Thành, Chân L?p, Java, Tiêm La v.v… thì hi?n nay tôi ch?a có ý ??nh làm.” Anh D. có ý ki?n: “Chiêm Thành hi?n n?m trong lãnh th? n??c ta, v?y s? Chiêm Thành là s? Vi?t Nam; anh không nên b? qua.” Nh?n th?y ?ây là nói ph?i c?a m?t ng??i b?n tr?, tuy xa cách quan san nh?ng g?n g?i trong gang t?c, b?i cùng chung m?t t?m lòng yêu s? Vi?t; nên tôi b?t tay vào vi?c s?u t?m b?n g?c ?? d?ch ti?p. Nhân ti?n rút ra m?t vài s? li?u liên quan ??n ??ng anh hùng c?a Chiêm Thành ?? gi?i thi?u, qua nhan ?? “L?n theo d?u v?t m?t th?i ngang d?c c?a Ch? B?ng Nga” ————– Chú thích: [1]N?m 1318, nhà Tr?n phong m?t t??ng Champa tên Th? (Patalthor) lên ngôi, hi?u Ch? A N?ng (hay Thành A v??ng, t??ng ???ng v?i t??c phó v??ng c?a ??i Vi?t). Vì không thu?c dòng dõi b? t?c Cau và D?a, Ch? A N?ng liên t?c b? tri?u th?n ch?ng ??i t? 1323 ??n 1326. ?? có s? chính th?ng, n?m 1323 Ch? A N?ng c? em trai là Pao Yeou Patseutcho ?i s? sang Trung Hoa xin nhà Nguyên công nh?n. Hay tin này, n?m 1326 nhà Tr?n mang quân sang ?ánh nh?ng b? ??y lùi. Chiêm Thành s?ng trong thái bình cho t?i 1342. N?m 1336 Ch? A N?ng t? tr?n, con ru?t là Ch? M? và con r? là Trà Hoa B? ?? tranh ngôi vua trong 6 n?m, Chiêm Thành s?ng trong lo?n l?c. N?m 1342 Ch? M? b? ?u?i sang ??i Vi?t, Trà Hoa B? ?? chính th?c lên ngôi. N?m 1353, Tr?n D? Tôn ??a Ch? M? v? n??c nh?ng ??n C? L?y (Qu?ng Ngãi) thì b? quân Chiêm ch?n ?ánh, quân Tr?n rút v?, Ch? M? bu?n r?u r?i qua ??i. T? sau ngày ?ó, quân Chiêm Thành liên t?c tràn sang ?ánh phá Hóa châu và Thu?n châu. N?m 1360, Trà Hoa B? ?? qua ??i, em Ch? A N?ng là Po Binasor (Po Bhinethuor) ???c tri?u th?n tôn lên làm vua, hi?u Ch? B?ng Nga (Che Bonguar). (Theo Nguy?n V?n Huy, “Tìm hi?u c?ng ??ng ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam”) BT [2]Hi?n nay, ta chính th?c dùng tên g?i Champa. V?y, ngo?i tr? ph?n trích d?n t? Minh Th?c l?cs? d?ng tên g?i Chiêm Thành theo ng??i Trung Qu?c, còn l?i, xin g?i là Champa. BT [3]N??c th?i Minh g?i là Tây D??ng, nay thu?c qu?n ??o Nam D??ng (T? H?i). [4]Th? c?a vua, có ?óng [d?u] ?n t?. [5]Trung Qu?c g?i các n??c lân bang b?n ph??ng là “T? Di”; nói chung các dân t?c không ph?i là Trung qu?c thì ???c g?i là Di. [6]?: M?t lo?i l?a d?t s?i xiên, có hoa v?n. [7]Chính Sóc t?c ngày ??u n?m, m?ng 1 tháng Giêng. Ngày x?a hàng n?m Trung-Qu?c ban l?ch Chính Sóc cho các n??c lân bang, t??ng tr?ng uy quy?n Thiên t?. [8]Vua nhà T?ng h? Tri?u. Vua m? ??u tri?u ??i là T?ng Thái T? t?c Tri?u Khuông D?n. [9]Gi?c N?y: Trung Qu?c x?a th??ng g?i ng??i Nh?t là N?y. Vào th?i nhà Nguyên, t?i Nh?t B?n có cu?c n?i chi?n. Phe mi?n Nam thua, chi?m c? các ??o nh?, r?i mang quân c??p phá t?i b? bi?n Tri?u Tiên Trung Qu?c; mãi ??n ??i Gia T?nh tri?u Minh, H? Tôn Hi?n, Du ??i Du d?p ???c; s? Trung Qu?c goi là “N?y kh?u”. [10]Qu?c hi?u n??c ta th?i ?ó. BT [11]Tên n??c ta do nhà Minh g?i. BT [12]??i Vi?t S? ký Toàn th?, t?p 2, trang 154. ( NXB Khoa h?c Xã h?i, Hà N?i, 1998). [13]Xích = 0,32 mét. Th?n = 1/10 xích. [14]??ng lý v?n phòng c?a nhà vua. [15]??n v? hành chánh c?p t?nh th?i Minh, có 15 hành t?nh. [16]??i Vi?t S? ký Toàn th?, t?p 2, trang 169. [17]Có th? s? c?nh tranh gi?a các “qu?c gia h?i t?c” ng?u nhiên trùng h?p v?i quy?n l?i Trung Hoa. BT [18]Bát Bách T?c Ph?: tên n??c x?a, n?m trong lãnh th? phía b?c Thái-Lan hi?n nay, T??ng truy?n Tù tr??ng có 800 v? nên ???c ??t tên nh? v?y. [19]Ch?a rõ ? ?âu. [20]Nhà Minh ??t Tam ty t?i khu v?c hành chánh l?n nh? Giao Ch?, Qu?ng Tây v.v… g?m: ?ô Ch? huy s? ty coi v? quân s?, B? chính ty coi v? hành chính, Án sát ty coi v? x? án. [21]Ch? kiêu này m??n t? b?n ch? Hán trong Chinh Ph? Ngâm “tr?m thiên kiêu”. [22]– ??i Vi?t S? ký B?n k? Toàn th?, Quy?n VIII, K? Nhà Tr?n, Thu?n Tông hoàng ?? chép: Canh Ng?, [Quang Thái] n?m th? 3 [1390], (Minh H?ng V? n?m th? 23). Mùa xuân, tháng giêng, ngày 23, ?ô t??ng Tr?n Khát Chân ??i th?ng quân Chiêm Thành ? H?i Tri?u, gi?t ???c chúa nó là Ch? B?ng Nga. Khi ?y, B?ng Nga cùng v?i [17b] Nguyên Di?u d?n h?n m?t tr?m thuy?n chi?n ??n quan sát tình th? c?a quan quân. Các thuy?n gi?c ch?a t?p h?p l?i, thì có tên ti?u th?n c?a B?ng Nga là Ba L?u Kê nhân b? B?ng Nga trách ph?t, s? b? gi?t, ch?y sang doanh tr?i quân ta, tr? vào chi?n thuy?n s?n xanh b?o r?ng ?ó là thuy?n c?a qu?c v??ng h?n. Khát Chân li?n ra l?nh các cây súng nh?t t? nh? ??n, b?n trúng thuy?n B?ng Nga, xuyên su?t ván thuy?n, B?ng Nga ch?t, ng??i trong thuy?n ?n ào kêu khóc. Nguyên Di?u c?t l?y ??u B?ng Nga ch?y v? v?i quan quân. ??i ??i phó Th??ng ?ô quân Long Ti?p là Ph?m Nh? L?c và ??u ng? là D??ng Ngang li?n gi?t luôn Nguyên Di?u, l?y c? ??u B?ng Nga. Quân gi?c tan v?. (http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt13.html) – Sách “Khâm ??nh Vi?t s? thông giám C??ng m?c” chép: “N?m 1389 tháng 10, Chiêm Thành vào c??p Thanh Hóa. Sai Quý Ly ?em quân ?i ch?ng c?. B? thua, Quý Ly tr?n v?. Tháng 11. Quân Chiêm Thành xâm ph?m ??n Hoàng Giang. Tr?n Khát Chân ?em quân ch?ng c?. N?m 1390 tháng giêng, Tr?n Khát Chân ?ánh cho quân Chiêm Thành thua to ? H?i Tri?u, gi?t ???c chúa n??c ?y là Ch? B?ng Nga.” – Giai tho?i k? r?ng: N?m K? T? (1389), quân Champa l?i sang ?ánh. Th??ng hoàng Tr?n Ngh? Tông sai Tr?n Khát Chân làm ?ô t??ng th?ng l?nh quân Long Ti?p ?i ?ánh gi?c. Lúc xu?t quân, Khát Chân và Th??ng hoàng ??u khóc ti?n bi?t. Quân ta xu?t phát t? sông Lô (t?c sông H?ng), g?p gi?c ? Hoàng Giang. Th?y ??a th? không thu?n l?i ?? ch?ng gi?c, Khát Chân bèn lui quân v? gi? t?i sông H?i Tri?u. Th?y quân Champa ?óng ? b? phía Nam, th?y và l?c quân Vi?t ?óng ? b? sông phía B?c. Chi?u 24 tháng Giêng, tên ??u b?p c?a Ch? B?ng Nga tên là Ba L?u Kê dâng lên vua món giò heo h?m ch?a ???c m?m. Vua ?n không ngon mi?ng, sai quân ?ánh Ba L?u Kê 30 hèo. S? b? gi?t, ?êm ?y ??u b?p Ba L?u Kê th?a lúc t?i tr?i ?i thuy?n nh? tr?n sang tr?i quân Vi?t ??u hàng, khai báo binh tình c?a Ch? B?ng Nga, ch? vào chi?n thuy?n s?n xanh, cho bi?t ?ó là thuy?n vua. Sáng 25, hai bên khai chi?n. Khát Chân h? l?nh cho quân s? nh?t t? nã tên ??n vào thuy?n Ch? B?ng Nga, thuy?n b? th?ng ván và B?ng Nga trúng ??n ch?t. Ch? B?ng Nga b? t? tr?n, ch?m d?t m?t trang hùng s?. Có th? nói trong vòng 30 n?m, Ch? B?ng Nga ?ã khôi ph?c l?i nh?ng vùng ?ã m?t t? h?n 300 n?m tr??c ?ó (B? Chánh, ??a Lý và Ma Linh b? m?t n?m 1069; châu Ô, châu Rí n?m 1306). BT [23]Có tài li?u g?i là La Kh?i. BT [24]B? ?ánh b?i n?m 1390, t??ng La Kh?i chi?m ???c xác Ch? B?ng Nga mang ?i h?a táng, r?i thu quân v? n??c. V? ?? Bàn, La Kh?i li?n x?ng v??ng và ch?u tri?u c?ng nhà Tr?n tr? l?i. N?m 1391, La Kh?i xin nhà Minh th?a nh?n nh?ng ??n n?m 1413 con c?a ông là Ba ?ích L?i m?i ???c nhà Minh t?n phong. Chính sách cai tr? kh?t khe c?a La Kh?i gây b?t mãn trong n??c. Vây cánh c?a Ch? B?ng Nga ??u b? La Kh?i thay b?ng nh?ng t??ng s? thân tín, con trai c?a Ch? B?ng Nga tên Ch? Ma Nô Dã Na cùng em là Ch? San Nô s? b? ám h?i ?ã ch?y qua ??i Vi?t xin t? n?n. C? hai ???c nhà Tr?n phong t??c Hi?u chính h?u. N?m 1397, m?t hoàng thân tên Ch? ?à Bi?t, em là M? Hoa, con là Gia Di?p cùng toàn th? gia quy?n sang ??i Vi?t t? n?n. Ch? ?à Bi?t ???c Lê Quí Ly giao tr?ng trách b?o v? biên gi?i phía nam c?a ??i Vi?t ?? phòng nh?ng cu?c t?n công m?i c?a quân Chiêm Thành. N?m 1400, La Kh?i m?t, con là Ba ?ích L?i (Jaya Sinhavarman V) lên ngôi. (Theo Nguy?n V?n Huy, „Tìm hi?u c?ng ??ng ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam“) BT [25]La Ngai ?ã c??p ngôi sau khi Ch? B?ng Nga ch?t, còn k? ph?n b?i tr?c ti?p gây ra cái ch?t c?a Ch? B?ng Nga thì nh? chú thích 22. BT theo Nghiencuuquocte.org  

Android App     Iphone App      Ipad App N?u ng??i Vi?t có Zalo, ng??i Tàu có Weibo, ng??i M? có Facebook thì ng??i Ch?m c?ng có app NGUOICHAM, là m?ng xã h?i ??u tiên c?a c?ng ??ng Ch?m mình!  NGUOICHAM là m?ng xã h?i ??y ?? nh?t, k?p th?i nh?t v? t?t c? nh?ng gì liên quan ??n c?ng ??ng Ch?m.  V?i app NGUOICHAM b?n có th?:  T?i v? d? dàng ch? 3 mb. ??ng nh?p b?ng các tài kho?n có s?n c?a b?n nh? Facebook, Twitter. D? dàng s? d?ng nh? Facebook. Ti?p c?n nh?ng thông tin m?i nh?t t? c?ng ??ng Ch?m: âm nh?c, truy?n, tình hình c?ng ??ng, ngôn ng?, l?ch s? và v?n hóa. Truy c?p kho t? li?u phong phú nh?t v? Ch?m d??i các d?ng file: pdf, mp3, mp4. K?t b?n và trò chuy?n v?i các b?n Ch?m t? m?i n?i trên th? gi?i. Chia s? hình ?nh và tr?ng thái c?a b?n. Và còn nhi?u ?i?u thú v? khác! Hãy nhanh tay t?i app NGUOICHAM v? máy, th? hi?n lòng t? hào dân t?c! Ranam saong thuk siam!  L?u Hoàng ?i?p  Cách t?i NC App v?:  1. click vào Android App | Iphone App and Ipad App ?? t?i v?. 2. n?u dùng Android thì các b?n vào Play Store trong phone c?a mình r?i ?ánh "nguoicham" vào search -->NC App NC s? hi?n ra. 3. n?u dùng iOS (Iphone or Ipad) thì các b?n vào App Store trong phone c?a mình r?i ?ánh "nguoicham" vào search --> NC App s? hi?n ra. R?t mong nh?n ???c s? góp ý ki?n c?a các b?n ?? NC App c?i thi?n ngày ???c hoàn thi?n h?n. Vì ?ây là phiên b?n m?i nên không th? tránh kh?i l?i.  C?m ?n các b?n r?t nhi?u.

??ng Thành Danh   ?ó là m?t th?i k? mà hai dân t?c Vi?t – Ch?m cùng c?ng c?, lao ??ng, ti?p bi?n và trao ??i các giá tr? v?n hóa t?o nên m?t b?n s?c v?n hóa phong phú và ?a d?ng c?a ??a ph??ng nói riêng và c?a c?ng ??ng các dân t?c Vi?t Nam nói chung. Po Klong Garai temple, Panduranga, Vietnam, ca. 14th century A.D.. Ngu?n: http://digitalcollections.lib.washington.edu/ M?i quan h? ?àng Trong và Champa th? k? XVII ??t v?n ?? L?ch s? quá trình m? cõi v? ph??ng Nam c?a ng??i Vi?t và m?i quan h? giao l?u gi?a ??i Vi?t và Champa trên m?i bình di?n ghi nh?n nh?ng s? ki?n quan tr?ng vào giai ?o?n th? k? th? XVII – XVIII. Nh?ng cho ??n nay, nh?ng s? ki?n ?ó v?n ???c ít ai bi?t ??n ho?c ch? ???c nh?c ??n m?t cách r?t s? l??c, ?ó là lý do t?o ra nh?ng nh?n th?c còn nhi?u h?n ch? và sai l?m v? m?t giai ?o?n ??y bi?n ??ng trong ti?n trình m? cõi c?a dân t?c Vi?t Nam, giai ?o?n m?t k? c?a v??ng qu?c Champa, c?ng nh? m?i bang giao hai n??c trong giai ?o?n ?y. Nh?ng h?n ch? trên có nguyên nhân c?a nó. Xu?t phát t? nh?ng ghi nh?n ít ?i c?a các c? s? Vi?t Nam vi?t v? Champa sau n?m 1471 (t?c là n?m Lê Thánh Tông chính ph?t Champa, ?ánh ??n t?n kinh ?ô Vijaya) các nhà khoa h?c khi khai thác các ngu?n tài li?u này th??ng ??a ra hai m?c niên ??i ?ánh d?u cho s? suy vong c?a v??ng qu?c Champa ?ó là 1471 (G. Coedes và G. Maspero)[1] và 1692 (Lê Thành Khôi)[2]. Nh?ng trên th?c t?, v??ng qu?c Champa v?n t?n t?i sau n?m 1471, vua Lê Thánh Tông ch? sát nh?p vùng ??t phía B?c ?èo Cù Mông vào lãnh th? ??i Vi?t (sau này vùng ??t m?i này ???c vua Thánh Tông ??t là th?a tuyên Qu?ng Nam hay là x? Qu?ng Nam th?i Nguy?n Hoàng), còn ph?n ??t phía Nam ?èo Cù Mông ???c chia ra làm ba n??c Hoa Anh, Nam Bàn và ??i Chiêm. Vùng ??t ??i Chiêm chính là v??ng qu?c Champa b? thu h?p l?i ? hai x? Kauthara (Khánh Hòa nay) và Panduranga (Ninh – Bình Thu?n nay) do B? Trì Trì (m?t hàng t??ng ng??i Ch?m) làm vua. Chính vì th?, Champa v?n còn là m?t qu?c gia ??c l?p, nh?ng l? thu?c vào ??i Vi?t d??i thân ph?n ch? h?u[3]. Xa h?n th? n?a, dù n?m 1692, biên niên s? tri?u Nguy?n là ??i Nam Th?c L?c ghi nh?n v? vi?c Chúa Nguy?n sát nh?p vùng lãnh th? cu?i cùng c?a Champa (Panduranga – Champa)[4]. Nh?ng, trên th?c t? n?u ??i chi?u v?i v?n b?n hoàng gia Panduranga – Champa, v??ng qu?c này v?n t?n t?i trong các vùng t? tr? riêng bi?t xen l?n v?i ph? Bình Thu?n c?a x? ?àng Trong, ???c các v?n b?n c?a chúa Nguy?n ghi nh?n d??i tên g?i tr?n Thu?n Thành. Chính vì nh?ng l? ?y, trong bài vi?t này, chúng tôi xin trình bày m?t cách khái quát v? v??ng qu?c Champa sau n?m 1471, ??c bi?t là nh?ng di?n bi?n quan tr?ng trong m?i bang giao ??i Vi?t và Champa th?i k? chúa Nguy?n ? ?àng Trong th? k? th? XVII. M?t giai ?o?n l?ch s? ???c ghi nh?n v?i s? hoàn thành vi?c sát nh?p lãnh th? Champa (ti?u qu?c Panduranga) vào x? ?àng Trong và s? hình thành tr?n Thu?n Thành, ph? Bình Thu?n. H?u t? ?ó, minh ??nh và làm sáng t? các v?n ?? l?ch s? v?n còn ít ???c quan tâm và hi?u bi?t ??y ??. 1.      V??ng qu?c Panduranga – Champa tr??c n?m 1692 B?n ?? Champa. Ngu?n Po Dharma 1996 Sau cu?c chi?n tranh ??i Vi?t – Champa n?m 1471, vua Lê Thánh Tông l?y ph?n ??t t? phía Nam sông Thu B?n ??n phía B?c ?èo Cù Mông (t?c là vùng Th?a tuyên Qu?ng Nam th?i Lê, x? Qu?ng Nam th?i Nguy?n Hoàng vào tr?n th? Thu?n – Qu?ng). Ph?n ??t còn l?i c?a Champa ? phía Nam ???c chia làm ba vùng : ??i Chiêm, Nam Bàn và Hoa Anh[5]. Trong ?ó, ??i Chiêm l? lãnh th? c?a c?a Champa bao g?m ti?u qu?c Kauthara, Panduranga và sau này còn có thêm ti?u qu?c Aiaru ? phía B?c Kauthara, t?c là lãnh th? c?a n??c Hoa Anh tr??c kia. N?m 1611, Nguy?n Hoàng sau khi vào tr?n th? Thu?n – Qu?ng sai V?n Phong ?ánh Champa và l?y ??t Aiaru l?p ra dinh Phú Yên[6]. Sau bi?n c? này lãnh th? Champa thu h?p vùng ??t phía Nam ??i Lãnh, biên niên s? c?a hoàng gia Panduranga – Champa còn ghi l?i niên bi?u các v? vua thu?c th?i k? này. Trong ?ó, có tri?u ??i Po M?h Taha v?i v? vua Po Rome n?i ti?ng (1627 –  1653). ?ây là v? vua có công giúp nhân dân Champa xây d?ng ??p th?y l?i Maren (Ninh Thu?n), xây d?ng m?i ?oàn k?t gi?a các tôn giáo Champa và các c?ng ??ng dân t?c mi?n núi vùng cao v?i mi?n ??ng b?ng Champa, xây d?ng m?t n?n v?n hóa Champa b?n ??a r?c r?. D??i th?i k? tr? vì c?a v? vua này, n?n th??ng m?i c?a Champa ti?p t?c phát tri?n, Champa ti?p t?c xu?t kh?u các m?t hàng quý hi?m nh? k? Nam, tr?m h??ng và nhi?u h??ng li?u khác, trong th?i k? này Champa  không ch? giao th??ng v?i các qu?c gia trong khu v?c mà còn b?t ??u giao th??ng v?i các thuy?n buôn ph??ng Tây nh? Hòa Lan, B? ??u Nha…[7]. Xây d?ng ???c m?t qu?c gia có n?n v?n hóa r?c r? và có n?n kinh t? phát tri?n, vua Po Rome và các v? vua k? v? li?n tính ngay ??n chuy?n l?y l?i vùng ??t c?. Trong giai ?o?n ??u Champa ?ã c? g?ng tìm ki?m cho mình m?t ý th?c h? tôn giáo, chính tr? m?i thay th? ý th?c h? Hindu giáo có ngu?n g?c ?n ?? b?ng ý th?c h? H?i giáo. Thông qua ???ng th??ng m?i, vua Po Rome ?ã ti?p xúc v?i ý th?c h? m?i này t? các n??c H?i ??o (Mã Lai) và du nh?p nó vào Champa. M?t khác, thông qua m?i quan h? này ông mu?n t?o m?t liên minh quân s? v?i các ti?u qu?c ? Mã Lai h?u xây d?ng th?c l?c quân s? – chính tr? nh?m làm ??i tr?ng v?i chúa Nguy?n ? phía B?c, không ph?i ng?u nhiên mà th?i k? này v? khí là m?t hàng giao th??ng ph? bi?n gi?a Champa v?i n??c ngoài…[8]. ?ây có th? là giai ?o?n huy hoàng cu?i cùng c?a n?n v?n mình này tr??c khi h? chính th?c tính toán ??n m?t k? ho?ch h?u chi?m l?i vùng ??t Aiaru x?a (nay ?ã thu?c x? ?àng Trong). N?m 1653,  Po Nraop (s? Vi?t g?i là Bà T?m hay Bà Th?m) có l? là v? vua tr? vì sau Po Rome, ?ã th?c hi?n thay ông tham v?ng c?a mình h?u chi?m l?i vùng ??t c?. Nh?ng cu?c ph?n công này ?ã th?t b?i, ho?c ch? là nh?ng d?u hi?u qu?y phá nh? l? ? vùng biên gi?i. Nh?ng ?ó c?ng là cái c? cho chúa Nguy?n c? binh chinh ph?t Champa. Cùng n?m ?ó, chúa Nguy?n sai quân chinh ph?t Champa, sát nh?p vùng Kauthara – Champa vào x? ?àng Trong, ??t thành dinh Thái Khang[9]. ??n ?ây, lãnh th? Champa ch? còn thu h?p l?i ? vùng Panduranga. T? lúc ?y, v??ng qu?c Panduranga c?ng chính là v??ng qu?c Champa b? thu h?p và ???c g?i là Panduranga – Champa. N?u nh? tr??c n?m 165 3, ho?t ??ng ngo?i th??ng c?a Champa còn phát tri?n thì sau niên ??i này h? hoàn toàn b? co c?m và cô l?p, chúa Nguy?n ?ã ki?m soát toàn b? b? bi?n và t? ?ây nh?ng l?u dân Vi?t c?ng b?t ??u ti?n d?n v? Nam thông qua ???ng bi?n ??n x? Gia ??nh- ??ng Nai ?? khai phá. Không ch?u khu?t ph?c tr??c chúa Nguy?n, dù v?n th??ng xuyên t? ra quy thu?n, các ông vua Champa v?n ch? c? h?i ph?n công. Các vua Champa sau này, ti?p t?c n? l?c tìm ki?m nh?ng liên minh quân s? v?i các n??c trong khu v?c h?u làm ??i tr?ng v?i x? ?àng Trong. N?m 1682, m?t giáo s? Pháp ? Ayudhya ?ã báo cáo cho tòa s? v? vi?c nhà vua Champa ?ã dâng m?t lá th? th?nh nguy?n v? s? liên k?t gi?a hai n??c cho nhà vua Xiêm, ?ây là m?t ch? d?n thú v? cho b?ng ch?ng v? vi?c ng??i Champa v?n c? g?ng trong n? l?c tìm ki?m ??ng mình trong nh?ng giai ?o?n cu?i cùng này[10].  M?t tài li?u khác cho th?y s? c? g?ng tìm ki?m m?t liên minh quân s? v?i vùng Malacca c?a vua chúa Champa trong giai ?o?n h?u k? này, thông qua m?t tài li?u ghi nh?n c?a William Dampier, nhà thám hi?m ng??i Anh này cho ta bi?t ngày 13 tháng 5 n?m 1687, m?t ?oàn thuy?n Champa ghé t?i Pulo Ubi (Xiêm) ?? d?ng chân t? ?ó ti?p t?c ??n Malacca[11]. 2.      T? tr?n Thu?n Thành ??n ph? Bình Thu?n hay quá trình sát nh?p và ?n ??nh vùng ??t m?i (1692 – 1697) Khi ?ã nh?n th?y mình ?? s?c ch?ng l?i chúa Nguy?n, vua Champa lúc b?y gi? là Po Soat (1660 -1692) mà s? Vi?t g?i là K? Bà Tranh hay Bà Tranh[12],  quy?t ??nh t?p h?p quân lính, d?ng ??n l?y và t?n công vào ph? Diên Ninh thu?c dinh Bình Khang (tr??c là dinh Thái Khang) v?i n? l?c l?y l?i vùng ??t này. Chúa Nguy?n Phúc Chu c? Nguy?n H?u C?nh, lúc b?y gi? ?ang là Cai c? tr?n th? ? dinh Bình Khang, t?p h?p quân ??i ??y lui cu?c n?i lo?n và l?y c? ?ó, chúa Nguy?n ti?p t?c c? binh vào lãnh th? cu?i cùng c?a Champa ? Panduranga. ??i Nam Th?c L?c chép chi ti?t v? s? ki?n này nh? sau: “…Mùa thu, tháng 8, vua n??c Chiêm Thành là Bà Tranh làm ph?n, h?p quân ??p l?y, c??p gi?t c? dân ? ph? Diên Ninh. Dinh Bình Khang ?em vi?c báo lên. Chúa sai Cai c? Nguy?n H?u Kính (con Nguy?n H?u D?t b?y gi? g?i là L? tài h?u; ch? Tài, có ch? vi?t là Thành, l?i là Hòa) làm Th?ng binh, l?y v?n ch?c Nguy?n ?ình Quang làm Tham m?u su?t lãnh quân Chính dinh…Quý d?u, n?m th? 2 [1693], mùa xuân, tháng giêng, b?n Th?ng binh Nguy?n H?u Kính ?ánh b?i Chiêm Thành, Bà Tranh b? thành ch?y. Tháng 3, Nguy?n H?u Kính b?t ???c Bà Tranh và b?y tôi. Chúa sai ??i n??c ?y làm tr?n Thu?n Thành…”[13]. Sau chi?n th?ng này, lãnh th? Panduranga – Champa hoàn toàn sát nh?p vào lãnh th? c?a x? ?àng Trong, chúa Nguy?n ??i khu v?c này thành danh x?ng tr?n Thu?n Thành, chia vùng ??t m?i này làm 3 khu v?c riêng bi?t, do các v? t??ng ?ã tham gia cu?c hành quân cai qu?n. Theo ?ó, khu v?c Ph? Hài (Pajai) do Cai ??i Nguy?n Trí Th?ng n?m gi?, Cai c? Nguy?n Tân L? gi? Phan Rí (Parik), Cai ??i Chu Kim Th?ng gi? Phan Rang (Parang)[14]. Tháng 8 n?m 1693, chúa Nguy?n ??i tr?n Thu?n Thành thành ph? Bình Thu?n, nh? v?y chúa Nguy?n, chính th?c sát nh?p ph?n lãnh th? m?i này vào x? ?àng Trong. Nh?ng do ?i?u ki?n c?a m?t vùng ??t m?i ti?p nh?n, còn có ?ông ng??i b?n ??a c? t? và t?o ?i?u ki?n thu?n l?i cho l?u dân Vi?t vào ??nh c? sau này. Chúa Nguy?n (v?i s? tham m?u c?a Nguy?n H?u C?nh) th?c hi?n ch? tr??ng s? d?ng quan l?i ng??i Ch?m ? ??a ph??ng, chúa Nguy?n l?y T? trà viên K? Bà T? (Po Saktiraydapatih) em c?a K? Bà Tranh làm Khám lý, ba ng??i con Bà Ân làm ?? ??c, ?? lãnh và Cai ph?, b?t m?c qu?n áo theo l?i ng??i kinh và sai v? ?? v? yên lòng dân[15]. M?c dù v?y, do bu?i ban ??u ti?p xúc và có nhi?u cách bi?t, nhân dân b?n ??a v?n ch?a ch?p nh?n s? cai tr? c?a chúa Nguy?n và các quan l?i ng??i Vi?t, ?i?u này khi?n h? nhanh ch?ng d?y lên m?t phong trào ??u tranh ph?n kháng vào tháng 12 n?m 1693[16]. Tr??c làn s?ng ??u tranh quy?t li?t và d?a vào kh?n c?u c?a K? Bà T?, tháng 8 n?m 1694, chúa Nguy?n Phúc Chu quy?t ??nh h?y b? ph? Bình Thu?n và tái l?p l?i tr?n Thu?n Thành, phong cho K? Bà T? làm Thu?n Thành v??ng, h?ng n?m dâng c?ng cho chúa Nguy?n nh? m?t phiên qu?c ph? thu?c[17]. Sau m?t th?i gian nh?n th?y tình hình ?ã ?n ??nh, ng??i b?n ??a không còn ch?ng ??i, nh?ng l?u dân ng??i Vi?t ?ã vào l?p làng, xóm ? vùng ??t m?i ngày m?t ?ông. N?m 1697, chúa Nguy?n l?i ??t ph? Bình Thu?n, chia ph? Bình Thuân ra làm hai huy?n là An Ph??c và Hòa ?a. Bên c?nh ?ó, nh?m tránh t?o xáo tr?n và tránh nh?ng xung ??t nh? n?m 1693, chúa Nguy?n v?n duy trì tr?n Thu?n Thành, m?t khu v?c hành chính t? tr? c?a ng??i Ch?m, tr?c thu?c ph? Bình Thu?n. Tr?n Thu?n Thành này, khác v?i tr?n Thu?n Thành n?m 1694. N?u tr?n Thu?n Thành c?a n?m 1694 là m?t ??n v? hành chính t??ng ???ng v?i ph? Bình Thu?n, còn tr?n Thu?n Thành c?a n?m 1697, ch? là m?t ??n vi hành chính t? tr? riêng bi?t c?a ng??i Ch?m, n?m rãi rác và xem l?n v?i các khu ??nh c? c?a ng??i Vi?t tr?c thu?c ph? Bình Thu?n. ?ây là m?t quy ch? t? ch?c hành chính h?t s?c ??c bi?t trong hoàn c?nh m?i ti?p qu?n vùng ??t m?i, trong ?i?u ki?n c?ng ??ng ng??i Vi?t ??n ??nh c? và khai phá, s?ng xen l?n v?i các khu v?c c?a ng??i Ch?m b?n ??a. ??i Nam Th?c L?c, tài li?u duy nh?t nói v? tr?n Thu?n Thành không cung c?p nhi?u chi ti?t v? khu v?c hành chính ??c bi?t này. Nh?ng biên niên s? Champa cho th?y tr?n Thu?n Thành, sau n?m 1697, ch? là cách tri?u ?ình chúa Nguy?n g?i v? v??ng qu?c Panduranga – Champa v?i m?t tri?u ?ình, lu?t pháp, quân ??i riêng…v?n ???c duy trì, l? thu?c vào ph? Bình Thu?n c?a x? ?àng Trong và t?n t?i cho ??n th?i c?i cách hành chính c?a Minh M?ng (1832 – 1833)[18]. M?c khác, nh?ng tài li?u trích d?n c?a ph??ng Tây c?ng cho th?y s? hi?n di?n c?a ??c khu hành chính t? tr? c?a ng??i Ch?m này trong giai ?o?n th? k? XVIII. Tài li?u c?a m?t chi?n thuy?n Pháp ?ã nh?c ??n m?t tri?u ?ình ng??i Ch?m ?óng ?ô ? Bal Chanar (Phan Rí) vào n?m 1745. H? còn miêu t? bên c?nh các ông vua ng??i Ch?m này là m?t viên quan c? v?n ng??i vi?c có vai trò quan tr?ng trong m?i quy?t ??nh c?a hoàng gia[19].  N?u nh? ??i chi?u và so sánh biên niên s? c?a chúa Nguy?n và c?a ng??i Ch?m Panduranga – Champa, c?ng nh? nh?ng tài li?u c?a các thuy?n bè ph??ng Tây, chúng ta có th? nh?n th?y rõ d?u hi?u hi?n di?n c?a mô hình ??c bi?t này trong giai ?o?n 1697 ??n 1832. ?ây là m?t ??c khu hành chính ???c hình thành trong giai ?o?n ng??i Vi?t v?a m?i ti?p qu?n vùng ??t m?i, di dân Vi?t m?i ??n ??nh c? ? vùng ??t m?i, c? dân ng??i Ch?m b?n ??a ch?a quen s? th?ng tr? c?a t?c ng??i khác, hai dân t?c b??c ??u c?ng c? ch?c ch?n s? có nhi?u hi?u nh?m và mâu thu?n. Do ?ó, vi?c hình thành tr?n Thu?n Thành có vai trò chuy?n ti?p tr??c khi chính th?c sát nh?p các ??a h?t c?a ng??i Ch?m vào lãnh th? Bình Thu?n m?t cách ?n ??nh không t?o nên nh?ng mâu thu?n và xung ??t gi?a hai c?ng ??ng. Chính vì nh?ng l? ?y, vai trò c?a tr?n Thu?n Thành trong l?ch s? m? cõi c?a ng??i Vi?t và m?i quan h? giao l?u, hòa h?o gi?a hai dân t?c có m?t vai trò và v? trí r?t quan tr?ng, nó c?n ???c l?ch s? ghi nh?n m?t cách chi ti?t và công minh. K?t Lu?n Bài vi?t này c?a chúng tôi v?a phác th?o v? m?t giai ?o?n ??y bi?n ??ng trong hành trình m? cõi c?a ng??i Vi?t v? ??t ph??ng Nam và m?i giao l?u gi?a hai c?ng ??ng t?c ng??i Vi?t – Ch?m th? k? XVII. Nó ghi nh?n l?i m?t giai ?o?n trong l?ch s? hai dân t?c v?i nh?ng xung ??t, giao tranh, nh?ng bên c?nh ?ó và h?n h?t n?a là m?i quan h? giao l?u, c?ng c? gi?a hai c?ng ??ng t?c ng??i, s? hình thành ph? Bình Thu?n và tr?n Thu?n Thành l? thu?c nó là m?t s? ki?n l?ch s? có th?t c?n ???c ghi nh?n. T? s? ki?n ?y, l?ch s? c?a vùng ??t Ninh – Bình Thu?n (ngày nay) s? ???c kh?c h?a m?t cách sinh ??ng, t? ?ó chúng ta có th? nh?n th?c rõ ràng và ??y ?? v? m?t giai ?o?n chuy?n ti?p t? x? Panduranga (Champa) sang ph? Bình Thu?n (?àng Trong). ?ó là m?t th?i k? mà hai dân t?c Vi?t – Ch?m cùng c?ng c?, lao ??ng, ti?p bi?n và trao ??i các giá tr? v?n hóa t?o nên m?t b?n s?c v?n hóa phong phú và ?a d?ng c?a ??a ph??ng nói riêng và c?a c?ng ??ng các dân t?c Vi?t Nam nói chung. Tham kh?o 1. Abdullah Zakaria bin Ghazali, “Historical And Cultural relations between The Malay World And Indochina In Malay” ??ng trong Pinisule Indochioise Et Monde Malais, EFEO, Kuala Lumpur, (2003). 2. Coedes (G), Les Etats hinduisés d’Indochine et d’Indonésie, De Boccard, Paris, 1964. 3. Dampier (William), A New Voyage Round the World, The Argonaut Press, London, 1927. 4. Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, Saigon, 1965. 5. ?ào Duy Anh, ??t n??c Vi?t Nam qua các ??i, Nxb. V?n hóa Thông tin, Hà N?i, 2005. 6. Danny Wong Tze Ken, The Nguyen and Champa during 17 and 18 century, IOC – Champa, San Jose, 2007. 7. Lê Thành Khôi, Le Vietnam: Histoire et Civilisation, Edit de Minuit, Paris, 1955. 8. Lafont (P-B), “On relations between Champa and Southeast Asia”, trongProceedings of the Seminar On Champa, Paris, (1988). 9. Maspero (G), Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928. 10.Nhi?u tác gi?, ??i Vi?t S? Ký Toàn Th?, Nxb. Hà N?i, Hà N?i, 2003. 11. Po Dharma, Le Panduranga(Campa) 1802-1835, EFEO, Paris, 1987. 12. Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n,  ??i Nam Th?c L?c – Ti?n Biên, t?p 1, Nxb Giáo d?c, Hà N?i, 2002. [1] Xem G. Maspero, Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928, p.240 ; G. Coedes, Les Etats hinduisés d’Indochine et d’Indonésie, De Boccard, Paris, 1964, p.430. [2] Lê Thành Khôi, Le Vietnam: Histoire et Civilisation, Edit de Minuit, Paris, 1955, p.265. [3] Nhi?u tác gi?, ??i Vi?t S? Ký Toàn Th?, Nxb. Hà N?i, Hà N?i, 2003, tr. 698-704. [4] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n,  ??i Nam Th?c L?c – Ti?n Biên, t?p 1, Nxb. Giáo d?c, Hà N?i, 2002, tr. 114-116. [5] Theo ?ào Duy Anh, ??t n??c Vi?t Nam qua các ??i, Nxb. V?n hóa Thông tin, Hà N?i, 2005, tr. 236-237,  Nam Bàn ? phía B?c Tây Nguyên và Hoa Anh là vùng ??t phía Nam ?èo Cù Mông ??n ?èo C? (Phú Yên ngày nay). [6] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 40. [7] P-B. Lafont, “On relations between Champa and Southeast Asia”, trongProceedings of the Seminar On Champa, Paris,(1988),pp. 65 – 75. [8] Abdullah Zakaria bin Ghazali, “Historical And Cultural relations between The Malay World And Indochina In Malay”, trong Pinisule Indochioise Et Monde Malais, BFEO, Kuala Lumpur, (2003), pp.168-169. [9] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 68-69. [10] Danny Wong Tze Ken, The Nguyen and Champa during 17 and 18 century, IOC – Champa, San Jose, 2007, p.125 [11] William Dampier, A New Voyage Round the World, The Argonaut Press, London, 1927, pp.272. [12] Po Dharma, Le Panduranga(Campa) 1802-1835, EFEO, Paris, 1987, pp. 67. [13] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 114–115. 14] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 115. [15] Nh? trên. [16] ??i Nam Th?c L?c – Ti?n Biên, ghi chép v? phong trào ch?ng ??i này nh? sau: “….Tháng 12, [1793],ng??i Thanh là A Ban cùng v?i H?u trà viên là óc Nha Thát ? Thu?n Thành n?i lo?n. T? lúc Bà Tranh b? b?t, hai ng??i ??u ch?y v? ??t ??i  ??ng,  A  Ban  ??i  tên  là  Ngô  Lãng  t?  x?ng  mình  có  phép  hô  phong hoán  v?,  g??m  ?ao  không  th?  làm  b?  th??ng.  Ng??i  Thu?n  Thành  là  Ch? Vinh  kêu  h?p  dân  man  ?i  theo.  ??n  b?y  gi?  ?em  ??  ??ng  c??p  Ph?  Hài. Cai  ??i  Nguy?n  Trí  Th?ng  ?em  quân  ch?ng  ?ánh.  A  Ban  gi?  ?ò  thua,  Trí Th?ng ?u?i theo b? ph?c binh gi?t ch?t. Cai ??i dinh Bà R?a tên là D?c và th?  ký  là  Mai  (không  rõ  h?)  ?em  quân  ??n  c?u  vi?n,  ??u  ch?t  c?.  A  Ban bèn  vào  Phan  Rí,  lo  r?ng  cai  c?  Nguy?n  Tân  L?  s?c  m?nh,  mình  không ch?ng  n?i,  bèn  sai  con  gái  ng??i  dân  Thu?n  Thành  b?  thu?c  ??c  vào  qu? chu?i  cho  Tân  L?  ?n.  Tân  L?  b?  câm.  A  Ban  l?i  tung  nhi?u  ti?n  b?c  ?? ng?m k?t v?i quân Tân L? làm n?i ?ng. ??n khi ?ánh, Tân L? b? b?n ph?n  binh ?âm ch?t, dinh tr?i c?a c?i b? ??t và c??p g?n h?t. A Ban l?i kéo quân ??n  Phan  Rang.  Cai  ??i  Chu  Kiêm  Th?ng  vì  quân  ít  không  ra,  ?óng  c?a thành t? th?. G?p Khám lý K? Bà T? v?a ??n, Kiêm Th?ng b?t trói ? ngoài c?a thành b?o s? ?em chém. óc Nha Thát s? [K? Bà T?] b? gi?t, nói v?i A Ban b? vây ?i. Kiêm Th?ng bèn th? K? Bà T? v?. A  Ban  l?i  vây  Phan  Rang.  Cai  ??i  Chu  Kiêm  Th?ng  báo  tin  g?p  v? dinh Bình Khang. Tr?n th?  Nguy?n  H?u  Oai  và  L?u th? Nhu?n (không rõ h?) ti?n binh theo th??ng ??o ?? c?u vi?n. A Ban bèn lui v? Bào L?c. Phan Rang ???c gi?i vây. R?i H?u Oai b? b?nh ch?t. Tháng  2,  A  Ban  ti?n  gi?  l?y  Ô  Liêm.  L?u  th?  Nhu?n  và  các  cai  c? T?ng  Tuân  và  Nguy?n  Thành  chia  quân  giáp  ?ánh.  A  Ban  ch?y  v?  Ph? Châm.  Quân  ta  ?u?i  theo  sát.  Gi?c  l?i  ch?y  v?  Th??ng  Dã  (ti?p  ??a  gi?i Chân  L?p). Nhu?n  bèn  v?,  ?em  vi?c  báo  lên.  Chúa  l?i  ra  l?nh  cho  Cai  c? Nguy?n  H?u  Kính,  và  v?n  ch?c  Trinh  T??ng  (không  rõ  h?)  ti?n  nghi  x? trí. Cai c? Nguy?n Th?ng H? ?em quân ti?n ?ánh, ??ng gi?c d?p yên…”. Tr. 115 – 116. [17] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 116. [18] Po Dharma, s?d, p. 68 – 69. [19] Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, Saigon, 1965, tr.106. Ngu?n: T? Panduranga ??n Ph? Bình Thu?n. (M?i quan h? ?àng Trong và Champa th? k? XVII). ??ng Thành Danh Bài ?ã ??ng trên t?p chí X?a và Nay, s? 450, tháng 8/ 2014, tr. 32 – 35)  

+V?n hoá Sa Hu?nh Khu v?c ven bi?n mi?n Trung Vi?t Nam t? Qu?ng Bình ??n Bình Thu?n và m?t ph?n Tây Nguyên t? lâu ?ã là ??a bàn sinh t? c?a các dân t?c thu?c ng? h? Malayo - Polynesien, trong ?ó ng??i Ch?m là ?ông nh?t.   Phát hi?n kh?o c? h?c v? các khu c? trú và m? táng c?a ng??i c? ? vùng này cho th?y có m?t trung tâm nông nghi?p tr?ng lúa thu?c th?i ??i kim khí phát tri?n t? ti?n Sa Hu?nh t?i Sa Hu?nh v?i các giai ?o?n v?n hóa Xóm C?n (Khánh Hòa), v?n hóa Long Th?nh, v?n hóa Bình Châu và v?n hóa Sa Hu?nh liên t?c cách ngày nay kho?ng 3.500 - 2.200 n?m. Th?i ti?n Sa Hùynh, c? dân c? t?i ?ây s? h?u nh?ng ?? ??t nung g?m chum, vò hình tr?ng có n?p ??y trang trí hoa v?n th?ng, kh?c v?ch… ???c tô màu, mi?t láng. Th?i V?n hóa Sa Hu?nh (Qu?ng Ngãi) c? dân ?ã có nhi?u ngh? c? b?n: ?úc ??ng, rèn s?t, làm g?m, d?t v?i, n?u th?y tinh, ch? t?o ?? trang s?c và buôn bán th??ng m?i mà di v?t còn l?i là các lo?i khuôn ?úc ??ng, x? ??ng, công c? và v? khí b?ng s?t, ?? trang s?c b?ng ?á quý, th?y tinh trong ?ó có v?t ?eo hai ??u thú, các lo?i khuyên tai ?a d?ng: lo?i kh?i tròn phía ngoài có 3 m?u hình tam giác, lo?i tròn phình qu?n nh? con ??a… làm b?ng ??t nung, ?á quý ho??c th?y tinh, kim loa?i ??ng… và ?? g?m v?i các hình d?ng, hoa v?n ??c tr?ng: bát chân cao có hai l? d??i chân trang trí v?n ch?m d?i, n?i mi?ng loe có hai l? trên c?… ??c bi?t là t?c chôn ng??i ch?t trong các lo?i vò g?m [51, tr.11] v?i ?? lo?i ?? tùy táng nh? ?? trang s?c, ?? g?m, v? khí… ???c ch? tác tinh x?o. V?n hóa Sa Hu?nh ???c xem là ti?n ?? c?a v?n hóa Champa. Bát chân cao:  Bát ???c t?o hình nh? m?t chi?c ??a b?ng chân cao h?i loe nh?ng ???ng kính chân chi? nh? b?ng n?a so v?i mi?ng bát. Vành mi?ng có thành h?i xiên. Bát ???c n?n b?ng tay, nung nh? l?a, v?n ch?m d?i. + V?n hoá Ch?mpa (TK II- TK XVII) N?m 179 tr. CN, m?nh ??t mi?n Trung - Sa Hu?nh cùng chung s? ph?n v?i Âu L?c - ?ông S?n khi Tri?u ?à xâm l??c. N?m 111 tr. CN, mi?n ??t này thu?c nhà Hán, ???c g?i là qu?n Nh?t Nam. Nh?ng cùng v?i nhân dân Giao Ch? và C?u Chân ? phía B?c, nhân dân Nh?t Nam nhi?u l?n kh?i ngh?a ?òi quy?n ??c l?p và ?ã tr? thành b? ph?n ??u tiên giành ???c ??c l?p: N?m 192, Khu Liên (Srimara?) lãnh ??o nhân dân huy?n T??ng Lâm thu?c Nh?t Nam ?u?i ???c quân Hán thành l?p n??c v?i tên g?i là Lâm ?p có ngh?a là x? r?ng. ??n TK VII, Sambhuvarman (Ph?m Chí) kh?ng ??nh tên n??c là Champa mà th? ?ô tr??c ?ó ? Sinhapura (Trà Ki?u). Tuy nhiên ng??i Trung Qu?c l?i g?i Champa là n??c Hoàn V??ng (758 - 859) và sau ?ó g?i là n??c Chiêm Thành. L?ch s? Champa hi?n nay còn nhi?u ?i?m ch?a rõ ràng nh?ng v? ??i th? có th? chia làm các giai ?o?n nh? sau:  - Giai ?o?n Sinhapura - Trà Ki?u (192 - 750): b??c ??u th?ng nh?t.  - Giai ?o?n Virapura (750 - 850): kh?ng ??nh v? th?.  - Giai ?o?n Indrapura - ??ng D??ng (850 - 982): b?t ??u phát tri?n  - Giai ?o?n Vijaya - Bình ??nh (982 - 1471): th?nh ??t và ?i vào kh?ng ho?ng.  - T? n?m 1471, khi b? vua Lê Thánh Tông chia làm 3 n??c nh?, v??ng qu?c Champa ch?m d?t s? t?n t?i. Sau ?ó, các chúa Nguy?n ?àng Trong d?n ki?m soát ??t ?ai còn l?i c?a Champa, n?m 1693, ki?m soát mi?n ??t cu?i cùng Phan Rang - Bình Thu?n. Tuy nhiên ng??i Ch?m v?n ???c chúa Nguy?n và nhà Nguy?n phong v??ng kéo dài ??n n?m 1822 khi vua Ch?m cu?i cùng là Po Ch?n Chan b? sang Campuchia thì v??ng tri?u Champa th?t s? ch?m d?t.  Dân t?c Ch?m c? b?n ???c hình thành t? hai th? t?c: Cau (Caramukar) ? ph??ng Nam và D?a (Narikelanamsa) ? ph??ng B?c. V? không gian sinh t?n, v??ng qu?c Champa có 5 vùng: Amaravati t??ng ?ng v?i Qu?ng Bình - Hu?, Indrapura (Qu?ng Nam – ?à N?ng), Vijaya (Quy Nh?n – Bình ??nh) v?i kinh ?ô là thành Chà Bàn (?? Bàn), Kauthara (Khánh Hòa), Pandurangar (Bình Thu?n – ??ng Nai).  Qua hàng ngàn n?m l?ch s?, nhân dân Champa ?ã xây d?ng nên m?t n?n v?n hóa ??c ?áo mang ??m tính b?n ??a và ch?u ?nh h??ng tôn giáo ?n ?? trong ?ó ch? y?u là Bà la môn giáo và Ph?t giáo. Trong ??o Bà la môn, ng??i Ch?m tôn th? Shiva trong tam v? nh?t th?, Vishnu và Brahma ít quan tr?ng h?n. T? kho?ng th? k? XI ??o H?i xu?t hi?n trong c?ng ??ng Champa.  Champa ?ã ?? l?i m?t kh?i l??ng di tích và di v?t r?t l?n v? ki?n trúc, ?iêu kh?c ?á, các lo?i ?? ??ng, ?? g?m, ?? th? cúng b?ng vàng, b?c, các lo?i ?? trang s?c… các lo?i hi?n v?t này ph?n ánh nh?ng nét sinh ho?t trong xã h?i Champa x?a, t? ??i th??ng ??n tôn giáo và cung ?ình, chúng có giá tr? v? nhi?u m?t, nh?t là v? ngh? thu?t. ??c bi?t có m?t qu?n th? ki?n trúc ??n tháp thu?c tôn giáo c?a Ch?mpa ? M? S?n (Qu?ng Nam) còn g?i là “thánh ??a M? S?n” ???c UNESCO công nh?n là di s?n v?n hoá th? gi?i vào tháng 12 n?m 1999. Ngoài ra, ng??i Ch?mpa còn ?? l?i các di s?n ca múa nh?c th? hi?n m?t ph?n trên ?iêu kh?c ?á: các t??ng v? công ho?c ng??i ch?i nh?c c?.  - Ki?n trúc Champa ch? y?u là các lo?i ??n tháp (kalan) b?ng g?ch ???c xây d?ng theo m?t k? thu?t ??c bi?t v?i ngh? thu?t ch?m kh?c tinh x?o trên g?ch. Trong quá trình t?n t?i, ng??i Champa ?ã xây d?ng hàng tr?m ??n tháp nh?m th? cúng th?n và các v? vua, tuy nhiên khi ng??i Champa suy y?u các tháp ?ã b? b? hoang và b? phá ho?i nghiêm tr?ng, hi?n nay còn l?i kho?ng 70 tháp, r?i rác ? Bình Thu?n, Ninh Thu?n, Khánh Hòa, Phú Yên, Bình ??nh, ?aklak... t?p trung nhi?u ? Qu?ng Nam, nh?t là M? S?n n?i ???c coi là vùng ??t thánh dùng xây ??n tháp th? các v? vua ?ã qua ??i mà m?i v? vua ???c xây d?ng m?t c?m ki?n trúc g?m 4 tháp (tháp c?ng, tháp n??c, tháp l?a và tháp th?). Tháp Ch?m th??ng có m?t b?ng vuông, dùng g?ch làm v?t li?u xây d?ng chính, ch? có m?t ít b? ph?n b?ng ?á nh? mi c?a, tr? c?a, b?c c?a. M?i tháp có ba t?ng, nh? d?n khi lên cao theo d?ng núi Meru - n?i trú ng? cùa các th?n Bà la môn, tháp ch? m? m?t c?a chính h??ng v? phía ?ông, 3 c?a còn l?i ?óng kín. Theo quan ni?m c?a ng??i Ch?m thì h??ng ?ông là h??ng c?a th?n linh, B?c là h??ng c?a ma qu?, Tây Nam là h??ng c?a dân chúng nên nhà c?a c?a ng??i Ch?m th??ng m? c?a v? h??ng Tây Nam.  - ?iêu kh?c ?á Champa là m?t b? môn n?i ti?ng ???c nghiên c?u t? cu?i th? k? XIX. Các nhà nghiên c?u ?ã ??nh ra ???c các phong cách t?o hình c?a Champa t? giai ?o?n tr??c TK VII (ch?u ?nh h??ng ngh? thu?t Amaravati c?a ?n ??) cho t?i giai ?o?n n?a sau TK VII tr? ?i, ?ã t?o ra ???c nh?ng nét riêng c?a ?iêu kh?c ?á Champa qua 8 lo?i phong cách: M? S?n E1, Hòa Lai, ??ng D??ng, Kh??ng M?, Chánh L?, Tháp M?m, Yang Mun, Pô Rô Mê. Hi?n nay s?u t?p ?iêu kh?c Champa t?p trung ? các B?o tàng L?ch s? Hà N?i, B?o tàng Ch?m ?à N?ng, B?o tàng T?ng h?p Hu?, B?o tàng Bình ??nh và B?o tàng L?ch s? Vi?t Nam –Tp. HCM. Ngh? thu?t ?iêu kh?c Champa r?t phong phú v?i nhi?u tác ph?m phù ?iêu, t??ng tròn g?n v?i sinh ho?t tôn giáo Bà la môn, trên nh?ng tác ph?m này th??ng b?t g?p nét ch?ng t?c, y ph?c, trang s?c Ch?m hòa tr?n v?i hình ?nh các v? th?n Bà la môn, ho?c nh?ng nét t? th?c c?ng nh? cách ?i?u th? hi?n trong hình ?nh con ng??i, loài v?t… h?t s?c sinh ??ng. - N? th?n Devi: ???c t?o tác bán thân, tóc búi ki?u hình tháp, lông mày li?n nhau, m?t m? to, s?ng m?i th?ng, cân ??i, mi?ng h?i n? n? cu?i t?o nên khuôn m?t xinh ??p, hài hòa, t??ng ?? h? b? ng?c tròn c?ng s?c s?ng nh?ng l?i t?o nên m?t c?m giác thánh thi?n. Theo truy?n thuy?t, n? th?n Devi có tên Champa là Rija kula hara Devi, là v? c?a vua Indravarman II, ng??i sáng l?p tri?u ??i ??ng D??ng, tri?u ??i Ph?t giáo vào th? k? th? IX. Vì Devi có công v?i ??t n??c, ??c bi?t là th??ng giúp ?? nh?ng ng??i nghèo, cô nhi qu? ph?, nên sau khi m?t bà ???c phong th?n và ???c vua Jaya Shinhavarman I d?ng tháp th?.    - Th?n Shiva: Shiva là th?n Bà la môn giáo ???c ng??i Ch?m th? cúng và tôn vinh là v? th?n t?i cao. Kho?ng TK IV, s? tôn th? Shiva m?t cách tuy?t ??i c?a các vua Champa kh?i ??u b?i vua Bhabravarman ?ã hình thành m?t tôn giáo chuyên th? th?n Shiva g?i là Shiva giáo mà t? ?ó ra ??i khu “thánh ??a M? S?n”. Shiva v?a mang tính h?y di?t v?a mang tính sáng t?o, v?a ???c coi là hung th?n phá ho?i, h?y di?t muôn loài v?a là phúc th?n b?o v? ??i s?ng c?a c? dân Champa. Shiva th??ng th? hi?n d??i d?ng m?t nam nhân có ba con m?t v?i m?t th? ba ? gi?a trán, ba m?t t??ng tr?ng cho m?t tr?i, m?t tr?ng, ng?n l?a th? gian, và có th? nhìn th?y h?t quá kh?, hi?n t?i, t??ng lai. Tay Shiva có khi c?m ?inh ba bi?u t??ng cho sáng t?o, b?o t?n và h?y di?t, có khi c?m rìu bi?u hi?n cho s? tuy?t ??i ho?c c?m cây ki?m xua ?u?i nh?ng s? hãi và m?t tay ban phúc lành. Shiva c?ng là v? th?n t?ng h?p, v?n s? ??u qui t? vào ?ó, khác nào nh? bi?n là n?i qui t? t?t c? m?i dòng n??c trong, n??c ??c.  Bi?u t??ng c?a Shiva là Linga. Linga c?ng là bi?u hi?n c?a tam v? nh?t th? v?i ch?m ??u hình c?u tròn là Shiva, ph?n gi?a là Vishnu có tám c?nh và ph?n cu?i là Brahma có b?n c?nh. Chi?c Linga ??u tiên xu?t hi?n d??i tri?u vua Bhadravarman th? k? IV. Nhà vua cho xây t?i thánh ??a M? S?n m?t ??n th? th?n Shiva Bradravarman, mà bi?u t??ng là m?t Linga. - Th?n Ganesha: Là con c?a Shiva và Parvati, ???c th? hi?n d?ng ??u voi mình ng??i v?i cái b?ng to ?n quá no b? v? ph?i qu?n con r?n Naduki bó l?i. Theo th?n tho?i ?n ??, th?n Ganesha có ??u voi là vì do trong m?t c?n nóng gi?n, Shiva l? ch?t m?t ??u Ganesha. Ngay sau ?ó Shiva s?a ch?a sai l?m b?ng cách l?p l?i nguy?n s? l?y ??u k? nào g?p tr??c tiên ?? g?n vào thân hình Ganesha cho Ganesha s?ng l?i, nh?ng sinh v?t mà Shiva g?p ??u tiên sau khi chém con mình l?i là m?t chú voi nên Ganesha ?ành mang ??u voi mình ng??i. Ganesha ???c coi là th?n tài, th?n h?nh phúc. ? nh?ng qu?c gia theo ?n giáo, Ganesha r?t ???c sùng kính. Ganesha Ch?m ???c th? hi?n nh? trong th?n tho?i v?i t? th? ng?i, ??u ??i v??ng mi?n, có con m?t th? ba gi?a trán,b?ng cu?n con r?n Naduki. T??ng b? m?t c? 2 cánh tay.   - S? t? (Trà Ki?u – Qu?ng Nam, TK X - XI) S? t?, ng??i Ch?m g?i là “Rimon”, là hình t??ng ph? bi?n trong ?iêu kh?c Champa, ??c bi?t là ? kinh ?ô Sinhapura (thành ph? s? t?) - Trà Ki?u. S? t? là con v?t không có ? Champa nh?ng vua chúa Champa l?i dùng s? t? bi?u hi?n cho v??ng quy?n. Theo quan ni?m c?a ng??i Ch?m s? t? bi?u t??ng cho quý t?c, cho s?c m?nh vì theo truy?n thuy?t, s? t? là m?t trong m??i ki?p hóa thân c?a th?n Vishnu và ?ã gi?t ???c qu? Hiraya Kapipu. S? t? Champa th??ng ???c t?o thân hình v?m v? v?i các t? th? ??ng, ng?i, qu?, ph? bi?n là t? th? ??ng. Ngh? nhân th? hi?n s? t? không hoàn toàn ?úng theo ??i th??ng nh?ng l?i ???c mang r?t nhi?u ?? trang s?c.  - ?? g?m: Ngh? g?m ? Champa ít ???c bi?t ??n. Kho?ng n?a cu?i TK XX m?i có m?t s? công trình ?? c?p v? g?m Champa nh?ng t? ?ó ??n nay nh?ng hi?u bi?t v? dòng g?m này v?n còn ít ?i so v?i lãnh v?c ki?n trúc và ?iêu kh?c c?a v??ng qu?c Ch?mpa. Tuy nhiên ?i?u ch?c ch?n là ?ã t?ng t?n t?i nh?ng lò g?m c? trong ??a bàn c? trú c?a ng??i Ch?m ? Bình ??nh nh? các lò Gò Sành, Gò H?i, Gò Tr??ng C?u, Gò Cây Me, Gò Ké… mà niên ??i thu?c th?i Vijaya. ?i?m quan tr?ng khác là s?n ph?m lo?i g?m này ch? y?u ???c phát hi?n trong nh?ng công trình kh?o c? không nh?ng ? Hoa L?, Th?ng Long thu?c ??i Vi?t, ??i Làng, ??i Lào (Lâm ??ng) mà còn tìm th?y trên con tàu ??m ? Padanan (Philippine), ? c?ng Altur thu?c bán ??o Sinai (Trung C?n ?ông) [31, tr.236-242] … ?i?u ?ó cho th?y g?m Champa th?c s? là m?t lo?i s?n ph?m có ch?t l??ng ???c tin t??ng s? d?ng ? ngoài Champa. ?ây có l? c?ng là m?t d?ng g?m xu?t kh?u mà không s? d?ng trong n?i ??a t??ng t? nh? g?m Chu ??u Vi?t Nam th?i Lê.   S?n ph?m g?m Champa r?t ?a d?ng t? các lo?i g?ch, ngói, v?t trang trí ph?c v? vi?c xây ??n tháp, thành trì ho?c ki?n trúc nhà ? cho ??n các lo?i ?? ??ng nh? bát ??a h? chóe, âu, bình, vò... G?m ?? ??ng Champa có nét riêng v? dáng ki?u và ??c bi?t là màu men v?i các lo?i men nâu ng? ?en, da l??n, men ng?c, men s?t… mà bao gi? ph?n chân hi?n v?t c?ng ???c ?? m?c. G?m ?? ??ng Champa ???c trang trí ki?u khuôn in, ??p n?i ho?c kh?c v?ch v?i nh?ng h?a ti?t hoa sen, dây lá, hình k? hà, sóng n??c, m?t Kala… cho th?y ?ây là nh?ng th? pháp trang trí ??c thù c?a các lo?i men ??c s?c TK XIII - XIV tr??c khi xu?t hi?n g?m men xanh tr?ng. - Lokesvara (Th? t? t?i B? tát) Ng??i Champa xem Lokesvara là hình th?c th? hi?n s? k?t h?p gi?a Shiva (Bà la môn giáo) và Avalokitesvara (Ph?t giáo) v?i hình t??ng nam nhân, ???c th? ph? bi?n nh?t t?i vùng Indrapura (??ng D??ng - Qu?ng Nam), n?i ?ây tìm th?y nhi?u t??ng Lokesvara b?ng kim lo?i (??ng, vàng, m? vàng ho?c b?c) ?a s? ???c l?u gi? t?i B?o tàng L?ch s? Vi?t Nam – TP. HCM và B?o tàng Chàm ?à N?ng. Lokesvara ???c th? hi?n trong t? th? ??ng ho?c ng?i, ng?c n? eo thon, mang nhi?u trang s?c ? tai, c?, b?p tay, c? tay, c? chân… khuôn m?t ??y ??n. ?ôi m?t m?, tóc búi cao có mi?n ch?m Avalokitesvara. T??ng th??ng có hai tay, c?m hoa sen, chu?i h?t ho?c bình n??c cam l?. Ngh? nhân Champa ?ã th? hi?n Lokesvara v?i ý ngh?a thu?n túy b?ng tr?c giác, nh?ng bi?u tr?ng c?a Ph?t giáo phù h?p v?i ??c v?ng và ni?m tin c?a xã h?i Champa x?a.   - T??ng Ph?t ??ng D??ng - TK IV Ng??i Ch?m g?i ??c Ph?t là “ph?h”. T??ng ??ng D??ng m?c áo choàng h? vai trong t? th? ??ng trên tòa sen, tóc hình b?t ?c, tai dài g?n ??n vai, ?ôi m?t m?, khuôn m?t thon và ??y ??n.  T??ng Ph?t ???c th? hi?n khá v?m v?, mang ??m phong cách ?n ?? ??n n?i có nhà nghiên c?u cho r?ng t??ng ???c mang t? ?n ?? sang. Trong các công trình nghiên c?u v? Champa, ngh? ?úc ??ng ít ???c quan tâm nh?ng có m?t ?i?u ?áng l?u ý là trong các di v?t Champa h?u nh? không có t??ng Ph?t b?ng ?á và ng??c l?i không th?y các lo?i t??ng Bà la môn ???c ?úc b?ng ??ng. ?nh h??ng c?a Ph?t giáo v?i Champa th? hi?n m?nh nh?t vào th?i k? Indrapura.