Chào ông Mung Tran, Do không thu xếp được thời gian, nên tôi chỉ viết vội ra một số suy nghĩ của mình về nền văn hóa Phù Nam. Hy vọng trong tương lai, tôi sẽ biên soạn thành một bài viết hoàn chỉnh hơn. Review Hậu duệ Phù Nam đi về đâu ? 1. Với câu hỏi người Phù Nam là người Nam Đảo, người Khmer, hay Mon-Khmer? Hiện không có bất kỳ một bằng chứng chữ viết nào bằng ngôn ngữ địa phương, do đó việc xác định ngôn ngữ Phù Nam vẫn còn là điều không khẳng định; sự phổ quát của ngôn ngữ Mon-Khmer tại Phù Nam chỉ là một trong các giả định. Theo Graham Thurgood, Phù Nam là một khu vực Nam Đảo. Thurgood cho rằng các khu định cư của người Austronesia tồn tại ở các vùng ven biển do có các bến cảng, với bến cảng chính đầu tiên là ở Óc Eo. (1) (Hình 1 & 2) Hình 1: Vị trí của Óc Eo trên con đường Tơ lụa vào khoảng thế kỷ I SCN https://en.wikipedia.org/wiki/Silk_Road#/media/File:Silk_Road_in_the_I_century_AD_-_en.svg Vào thời điểm cuối thế kỷ thứ 6 hoặc đầu thế kỷ thứ 7, Phù Nam bị nước chư hầu của mình là Chân Lạp ở phía bắc đánh bại, giới cầm quyền Phù Nam phải bỏ chạy sang Cambodia. (2) Có nhiều ý kiến cho rằng kết quả khảo cổ học tại Óc Eo cho thấy không có sự đứt đoạn thực sự giữa các lớp Phù Nam và Tiền-Angkor. Có một sự tiếp nối trị vì từ vị vua Phù Nam cuối cùng đến Chân Lạp vào giữa thế kỷ VII; từ góc nhìn lịch sử Cambodia, giai đoạn Phù Nam được xếp trước giai đoạn Angkor. 2. Dựa trên các bằng chứng khảo cổ, có ý kiến cho rằng quả là khó thừa nhận lãnh thổ Phù Nam chỉ gói gọn trong khu vực châu thổ sông Mê Kông – nơi xuất hiện nền văn hóa Óc Eo (khoảng 3 thành thị). Bằng chứng ghi nhận sự có mặt của vương quốc Phù Nam có nhiều nơi thuộc lưu vực sông Mê Nam; liên quan đến Thailand, Cambodia và bán đảo Malaixia (với khoảng 15 thành thị). (Vickery, 2003). Tuy nhiên, tôi nghĩ rằng những khu vực như Dvaravati (3) và Phù Nam chịu ảnh hưởng lẫn nhau trong lãnh vực kinh tế - hơn là những khu vực thuộc một vương quốc. Bằng chứng là đồng tiền của họ gần-giống-nhau chứ không phải hoàn toàn giống nhau (Hình 2 & 3): Hình 2: Hình trên: tiền Phù Nam. Nguồn: Viện Bảo tàng lịch sử Việt Nam Hình dưới: tiền Dvaravati. Nguồn: southeastasiankingdoms.wordpress.com Đồng tiền ở Phù Nam và Dvaravati tương đồng với nhau về biểu tượng đền thờ (hoặc ngôi nhà) liên quan đến niềm tin nhưng đồng tiền họ thì khác nhau chỗ: biểu tượng vỏ ốc xà cừ của Dvaravati được gắn với thần Vishnu và biểu tượng mặt trời lên của Phù Nam thì không thuộc về đạo Hindu. (4) Hình 3: Bản đồ Dvaravati và Chân Lạp trong thế kỷ 7 – 8. Nguồn: Nicolas Revire. 2016. Dvaravati and Zhenla in the seventh to eighth centuries: A transregional ritual complex. 3. Phù Nam là một chính thể phát triển trước khi có các mối quan hệ với Trung Quốc hoặc Ấn Độ. Tôi cũng đồng ý rằng danh hiệu những nhà hàng hải vĩ đại Á châu thời tiền sử nên dành cho các cư dân vùng Đông Nam Á; trong đó có người Chăm cổ, người Phù Nam và người Việt cổ. (Hình 4) Hình 4: Bản đồ thương mại Á châu, khoảng năm 600 (James C.M. Khoo. Art & Archaeology of Fu Nan, 2006) Người Chăm thuộc ngữ hệ Malayo- Polynesian là cộng đồng sắc tộc lớn nhất trong vương quốc Champa, nhưng tại thời điểm tương ứng, sự có mặt của người Chăm ở địa bàn Phù Nam như những cư dân trong vương quốc Phù Nam là một hiện tượng bình thường trong một xã hội đa sắc tộc. Tôi hiểu trong thời kỳ lập quốc, Champa và Phù Nam chỉ là những mandala (một hình thức nhà nước do Oliver W. Wolters xác định), biên giới lãnh thổ là những khái niệm khá mơ hồ. Bất đồng ngôn ngữ và chủng tộc không là một vấn đề nghiêm trọng đối với những nhà hàng hải vĩ đại. Một kịch bản kết thúc của Phù Nam là vương quốc này đã suy tàn dần khi tuyến thương mại biển bị thay thế bằng con đường hàng hải trực tiếp nối liền Indonesia với Trung Quốc. Các hậu duệ Phù Nam xuất hiện rõ nhất tại Cambodia. Về các tài liệu Cá nhân tôi rất thận trọng khi đọc các tài liệu của George Coedès và Paul Pelliot về Phù Nam, một mặt tôi phải (bị) đón nhận như những giáo trình đầu tiên (ở phương Tây bởi sự hiểu biết uyên bác của họ) khi tìm hiểu về Đông Nam Á; mặt khác, tôi lại thấy rằng các vị đôi khi đã tỏ ra quá phóng khoáng trong việc trình bày các sử liệu. Cũng nên thấy rằng việc viện dẫn dã sử vào điều tra lịch sử dễ làm người ta lạc đường khi đối diện một nghiên cứu nghiêm túc. Tôi hiểu một trong những khó khăn lớn nhất của giới nghiên cứu tự do là việc tiếp cận nguồn tài liệu hàn lâm nước ngoài. Để tìm hiểu về đề tài Phù Nam, ông có thể xem qua website của The Angkor Database: https://angkordatabase.asia/publications; ở đây có nhiều tài liệu quan trọng về Phù Nam, họ cho tải miễn phí. Tất nhiên, ta cũng không nên bỏ qua các tài liệu trong nước như tác phẩm “Vương quốc Phù Nam” của giáo sư Lương Ninh và “Văn hóa Óc Eo” của các ông Lê Xuân Diệm, Đào Linh Côn, Võ Sĩ Khải là rất cần thiết, những ý kiến của Tiến sỹ Hà Hữu Nga (thông qua các bản dịch) là quan trọng. Cuối cùng, điều đáng trân trọng trong bài viết của ông là cách nhìn sự việc bằng chính con mắt của mình; bởi chủ quan tôi nhận thấy trong vấn đề Phù Nam, người Đông Nam Á hay nhìn về xứ sở của mình bằng con mắt của phương Tây hay con mắt từ Trung Quốc – thay vì của chính họ - khiến kết quả thu nhận bị khúc xạ một cách không cần thiết. Tất nhiên, chúng ta có thể viện dẫn đến những lý do khách quan, nhưng không nên phủ nhận những lối mòn chủ quan khá kỳ cục. Hy vọng sự thật lịch sử Phù Nam sẽ rõ dần qua kế hoạch mở rộng phạm vi khai quật khảo cổ khu Di tích quốc gia đặc biệt Óc Eo - Ba Thê (An Giang) sẽ được tiến hành trong thời gian tới. Các ghi chú: (1) Graham Thurgood, 1999. Nhân tiện nói thêm rằng, quý vị nào muốn tìm hiểu vè ngôn ngữ Chăm cổ thì không nên bỏ qua các tài liệu của Graham Thurgood. (2) Michael Vickery. 2003. Funan Reviewed: Deconstructing the Ancients. (3) Vương quốc Dvaravati được cho rằng tồn tại từ thế kỷ thứ 6 - thế kỷ 11, là một tập hợp các thị quốc của người Môn ở dọc sông Chao Phraya, Thái Lan). (4) Tôi đang tìm hiểu giữa mặt trời trên đồng tiền Phù Nam có liên quan như thế nào với mặt trời trên trống đồng kiểu Đông Sơn. Năm X, người dân đã từng vớt được một chiếc trên sông Cổ Chiên. Phong Lâu. Nguồn: Facebook