Select
Tag Cloud

Anything in here will be replaced on browsers that support the canvas element

  • Facebook
  • Yahoo
  • Google
  • Live
  • Twitter
  • Live
By: On July 8, 2012
CHẾ BỒNG NGA, L THʁNH TNGVԀ HONG ĐẾ NH MINH CỦA TRUNG HOA Andrew Hardy Tại kinh đ4 ở Nam Kinh, ngy 25 thng 7 năm Hồng Vũ thứ tư (1371), hoࡠng đế nh Minh của Trung Hoa tiếp nhận một tấu văn cỡ lớn lm bằng vࠠng l, trn khắc chữ ngoại quốc. Sau khi dịch, ho᪠ng đế biết rằng những hng đầu tin của tấu văn nઠy được đọc như sau: “Hong đế Đại Minh đ l࣪n ngi vỗ yn bốn bể. Bệ hạ như bầu trời v䪠 mặt đất bao phủ v chứa đựng mun loഠi, như mặt trời v mặt trăng chiếu sng vạn vật. Sࡡnh với bệ hạ, A-da-a-zhe chỉ như một cọng cỏ. Bệ hạ thương kẻ hạ thần đ sai sứ ban cho thần ấn vng v㠠 sắc phong cho thần lm vua xứ ny. Thần rất biết ơn vࠠ tự ho, v sẽ như vậy mࠣi mi”(1). Tc giả của tấu văn n㡠y, A-da-a-zhe, được biết đến trong lịch sử l vua Chămpa Chế Bồng Nga. Trong sắc phong 1 năm trước đ, hoೠng đế đ giải thch những nguy㭪n tắc trong mối quan hệ của họ ở tương lai: “R rng l堠 đứng giữa thin hạ, vỗ về bn ngoꪠi, ta coi tất cả l như nhau. Ngươi phải ch tຢm vo nhiệm vụ bảo vệ bin cương vઠ chăm sc dn ch㢺ng một cch cẩn trọng v nhất quᠡn, mi duy tr l㬠 một chư hầu”. Với tấu văn trn, Chế Bồng Nga bắt đầu việc trao đổi thư từ với hong đế, k꠩o di trn một phần tư thế kỷ. Đọc ch઺ng trong bin nin sử nhꪠ Minh, chng ta c thể thấy Chế Bồng Nga ng고y cng tăng cường thử độ nhẫn nại của hong đế như thế nࠠo qua việc ph vỡ luật lệ đ được giải thᣭch từ những năm đầu của triều đại. Một thế kỷ sau, cũng bin nin sử đꪳ m tả việc trao đổi thư từ khc thử độ nhẫn nại của ho䡠ng đế, thậm ch cn căng thẳng hơn. Trong trường hợp n�y, khng phải vua Chămpa đ ph䣡 vỡ luật lệ m l hࠠng xm của ng ở ph㴭a bắc, vua Việt Nam L Thnh T꡴ng. Nguyn nhn khiến cho cả hai vị hoꢠng đế bực tức l những cu chuyện lịch sử nổi tiếng vࢠ c một điểm chung: cả hai đều c kết quả l㳠 qun đội của nướckia⠠ph hủy kinh đ của một nước. Chế Bồng Nga chiếm Thăng Long trong những năm 1370; Lᴪ Thnh Tng chiếm Vijaya (nay lᴠ Đồ Bn, tỉnh Bnh Định) năm 1471. Từ nhଣn quan của triều đnh Trung Hoa, bi viết n젠y xem xt su hơn bối cảnh lịch sử của hai c颢u chuyện với mục đch đề ra một cuộc tranh luận về sự trường tồn khc thường của Thăng Long trong vai tr� l thủ đ chഭnh trị của Việt Nam, điều m ti coi lഠ vấn đề quan trọng nhất đối với cc nh sử học nghiᠪn cứu di tch khảo cổ tại 18 Hong Diệu. Chế Bồng Nga Trong tấu văn năm 1371, sau phần thăm hỏi được tr�ch dẫn ở trn, Chế Bồng Nga đi thẳng vo vấn đề. ꠔng ku rằng Việt Nam “đang sử dụng qun đội tấn cꢴng bin cương” v đề nghị gi꠺p đỡ dưới dạng “vũ kh, nhạc cụ v nhạc c�ng”. Hong đế đ từ chối can thiệp; với đề nghị về ࣢m nhạc, ng khuyn Chế Bồng Nga chọn người của m䪬nh “v gửi họ tới kinh đ để học hỏi”(2). Hai năm sau, hoഠng đế thiết triều cng cc quan cận thần quyết định c顡ch xử l lin quan đến chiến tranh giữa Việt Nam v� Chămpa: “Năm trước, An Nam dng biểu tu rằng Chămpa đ⢣ xm phạm bin cương. Năm nay, Chămpa hiện quả quyết rằng An Nam đ⪣ quấy rối cương vực của mnh. Cả hai nước ny đều phụng sự triều đ젬nh, nhưng ta chưa xc minh được bn n᪠o đng v b꠪n no sai. Hy cử sứ thần tới hai nước n࣠y lệnh cho họ chấm dứt chiến tranh v để cho dn chࢺng nghỉ ngơi”(3). Năm 1377, bin nin sử ghi lại thất bại vꪠ ci chết của vua Việt Nam trong cuộc tấn cng vᴠo kinh đ Chămpa(4). Hai năm sau đ, ho䳠ng đế vẫn tiếp tục duy tr cch tiếp cận kh존ng thin vị đối với chiến tranh, răn đe Chế Bồng Nga bằng những lời lẽ sau: “Cc ngươi phải bảo vệ biꡪn cương v chăm sc dೢn chng. Khng được đề cập đến chuyện tranh c괣i. Ngươi phải được răn rằng Hong thin cળ thể hi lng lẫn kh಴ng hi lng”(5). Năm 1380, thಡi độ căng thẳng của hong đế bộc lộ trong chiếu chỉ gửi vua Việt Nam: “Ai đng ai sai ta khິng biết. Nếu on giận khng được xoa dịu vᴠ th địch khng được h鴳a giải, điều g sẽ xảy ra trong tương lai? Nếu ngươi nghe theo lệnh ta, chấm dứt chiến tranh v nu젴i dưỡng dn chng, điều đ⺳ sẽ được phản ảnh ln Thin kꪭnh v ngươi r rൠng sẽ chứng kiến sự thịnh vượng lu di. Nếu ngươi kh⠴ng theo lệnh ta v khăng khăng tiếp tục theo cch của m࡬nh, ta e rằng n sẽ giống như đ xảy ra trong thời Xu㣢n Thu v ngươi sẽ mang tai họa đến cho mnh”(6). Vଠi thng sau, chiếu chỉ của hong đế gửi cho Chế Bồng Nga cũng chứa đựng sự răn dạy: “Một số nước rᠵ rng c khả năng hೠnh động một cch nhn đức vᢠ do đ họ ph hợp với Thi㹪n đạo. Những nước ny sao m kh࠴ng tồn tại lu di, con ch⠡u kẻ cai trị sao m khng thịnh vượng? […] Nếu ngươi khഴng lm như vậy v vẫn muốn tiến hࠠnh tấn cng, năm ny qua năm kh䠡c sẽ trở thnh cuộc chiến tranh cay đắng. Khng cള cch no để xᠡc định ai thắng ai bại. Trai c tranh nhau, ngư ng đắc lợi”(7). Khoảng năm 1388, sự nhẫn nại của hoⴠng đế bị cạn kiệt. Chế Bồng Nga phi con trai của mnh tới Nam Kinh với một thᬡi độ knh trọng, đồng thời ra lệnh cho người đng giả cướp biển để trộm đồ cống nạp cho thi�n triều trn đường đến từ Campuchia. Hong đế hỏi: “Sao ngươi đứng đầu một nước vẫn c꠳ thể xc phạm tn bạo đối với Thi꠪n tử?”(8). Sứ thần Chămpa sau đ “đ d㣢ng cống sản phẩm địa phương để th tội”(9). Tiếp theo, chng ta thấy Chămpa trong bi꺪n nin sử ở mục ngy 2 thꠡng 12 năm 1391: Quốc sư Tao-bao Jia-zhi được phi đến từ nước Chămpa đ trᣬnh biểu chương bằng vng v dࠢng cống sừng t, n lệ v괠 vải vc. Hong đế n㠳i với Thượng thư Bộ Lễ rằng: “Tất cả những vật ny l đồ cướp b࠳c. Chng sẽ khng được thu nhận!”. Trước đ괳, Thi sư Chămpa l Ge-sheng đᠣ giết vua v tự lập mnh lଠm vua. V vậy m ho젠ng đế ra lệnh từ chối đồ cống nạp(10). Đ l quan điểm về triều đại Chế Bồng Nga từ ho㠠ng cung đế chế Trung Hoa ở Nam Kinh. L Qu Đ꽴n đưa ra một nhn quan thẳng thắn v Việt Nam hơn về những sự kiện trong chiến dịch qu㠢n sự đầu tin của Chế Bồng Nga: Năm Thiệu Khnh thứ 10, vua Trần Nghệ T꡴ng (năm Tn Hợi) [tức 1371 sau CN.], thng 3 nhuận, người nước Chi⡪m Thnh vo cướp phࠡ nước ta. Thuyền họ vo cửa biển Đại An [thuộc địa phận tỉnh Nam Định], rồi thẳng đến xm phạm Kinh kỳ, đốt phࢡ, cướp bc rồi trở về(11). Cc sự kiện v㡠o cuối những năm 1370 v đầu những năm 1380 được tm tắt lại như sau: Trần Phế Đế (1377 – 1388) l೪n ngi thay Duệ Tng. Chỉ 6 th䴡ng sau khi Duệ Tng tử trận, qun Chi䢪m “vo cửa Thần Ph (Y๪n M, Ninh Bnh) rồi l䬪n cướp ph kinh thnh Thăng Long”. Khᠴng ai chống giữ được. Năm 1378, qun Chim lại sang đ⪡nh Nghệ An rồi ngược sng Hồng ln đ䪡nh ph Thăng Long. Từ năm ấy đến 1383, nhiều trận giằng co Chim – Việt tr᪪n đất Nghệ An – H Tĩnh. Giữa năm 1383, Chế Bồng Nga lại đem qun đࢡnh ph Thăng Long, vua ra vo Việt Nam như đi vᠠo chỗ khng người, chỉ trong mấy năm đến ph kinh đ䡴 3 lần, lm cho vua ti phải kinh hoഠng”(12). L Qu Đ꽴n cung cấp một phin bản sc t꺭ch về kết thc ngoạn mục của triều đại Chế Bồng Nga. Năm 1390, khi cua Chămpa bị giết trn chiến trường trong lần cuối của hꪠng loạt cc cuộc tấn cng vᴠo kinh đ Việt Nam: “Chế Bồng Nga bị tướng Trần Khắc Chn đ䢡nh ph v bị đại bại, chết ở sᠴng Hải Triều. Cn bao nhiu qu⪢n lnh đều trở về nước họ”(13). Đọc điều ny, ch�ng ta khng ngạc nhin về lời lẽ bực dọc của ho䪠ng đế Trung Hoa trong những chiếu thư khc nhau gửi Chế Bồng Nga v cᠡc vua nh Trần của Việt Nam. Trong cc cuộc chiến tranh chiếm phần lớn thời gian của hai thập kỷ, kinh đࡴ Việt Nam đ bị ph hủy nhiều lần, một vua Việt Nam bị giết tại cổng kinh đ㡴 Chămpa, v cuối cng l๠ vua Chămpa bị giết tại cổng của kinh đ Việt Nam. Vi năm sau đ䠳, từ hậu quả khng trực tiếp của những sự kiện ny, Việt Nam học được sự thật cay đắng trong th䠠nh ngữ của hong đế về “trai v c࠲”. Nh Trần nhanh chng kết th೺c v t lୢu sau, “ngư ng” triều Minh thiết lập sự cai trị trn to䪠n ci Việt Nam. L Th媡nh Tng Bin ni䪪n sử ghi lại rằng ngy 15 thng 6 năm 1471 – đࡺng một trăm năm sau khi việc trao đổi thư từ với Chế Bồng Nga bắt đầu – hong đế Trung Hoa tiếp nhận sứ thần từ vua Việt Nam l Lࠪ Thnh Tng, được biết dưới cᴡi tn L Hạo. Thꪴng điệp của vua rất thẳng thắn: “Nước của thần rất gần với Chămpa v trong một thời gian di, ch࠺ng thần bị nước ny tấn cng vഠ hăm dọa. (…) Thần muốn tập hợp binh lnh để chiến đấu, nhưng sợ rằng điều ny sẽ vi phạm chỉ dụ của Thi�n triều. Thần cũng muốn nhẫn nại chịu đựng sự đau khổ (…). Trong tnh thế tiến thoi lưỡng nan, thần quyết định nhẫn nại v졠 gửi sứ km theo tới triều đnh để kiến nghị điều n謠y”. Tại kinh đ Trung Hoa, Thượng thư Bộ Binh khng tin một c䴢u no trong thng điệp đള, tu với hong đế rằng L⠪ Hạo “tham lam v độ v trong khi ngấm ngầm l䠪n kế hoạch xm chiếm lnh thổ, hắn c⣴ng khai kiến nghị yu cầu ny”. Hoꠠng đế viết răn đe vua Việt Nam: “Sao ngươi c thể kch động sự th㭹 hằn, tăng cường qun đội v tham gia tấn c⠴ng chống lại nhau v dnh toࠠn bộ thời gian để khiển trch người đng kᡭnh. […] Người phải rất, rất cẩn trọng”(14). Một năm sau, bin nin sử ghi lại thꪴng điệp được sứ thần chămpa mang tới triều đnh Trung Hoa: “Trong thng hai năm Th졠nh Ha thứ bảy (thng 2-3 năm 1471), qu㡢n đội An Nam đ tới v tấn c㠴ng kinh đ của chng thần, bắt nh亠 vua Bn La Tr Toࠠn v gia quyến đem đi, tổng cộng hơn 50 người. Họ cn thu giữ ấn, đốt nhಠ cửa, giết hoặc đem đi v số binh lnh v䭠 dn thường, cả đn ⠴ng lẫn đn b. Hiện nay, em trai của nhࠠ vua Bn La Tr Toại tạm thời nắm giữ việc quản l࠽ cc cng việc của đất nước vᴠ khim nhường đn đợi sắc phong”. Biểu chương n고y được gửi tới Bộ Binh. Thượng thư Bộ Binh Bai Gui v những người khc tࡢu rằng: “Vo năm Thnh H࠳a thứ bảy (1471-72), An Nam tu rằng Chămpa đ vượt bi⣪n giới tấn cng họ, v y䠪u cầu triều đnh rủ lng thương bằng c첡ch kiểm sot sự p bức. Khi đᡳ chng thần cảm thấy rằng L Hạo đꪣ ngấm ngầm ln kế hoạch xm chiếm lꢣnh thổ nhưng lại cng khai tu rằng hắn bị tấn c䢴ng. Nay hắn đ tn ph㠡 đất nước đ v đem vua của họ đi. Nếu hắn kh㠴ng bị trừng phạt, khng chỉ Chămpa sẽ đnh mất l䡲ng trung thnh với Trung Hoa m n࠳ cn c thể khiến An Nam trở thⳠnh ngoan cố. Chng ta cần phi người mang lệnh dụ của triều đꡬnh đến cho Hạo, đi hắn trả vua, gia quyến v ấn t⠭n m họ đ cướp cho Chămpa, để h࣠nh động của hắn khng gy n䢪n thảm họa qun sự”. Lệnh của triều đnh ban rằng: “Kh⬴ng cần phải phi người tới An Nam. Hy đợi khi sứ thần từ An Nam đến vᣠ ban lệnh của triều đnh cho hắn”(15). Vi th젡ng sau đ, khi sứ thần của L Th㪡nh Tng đến, hong đế khẳng định m䠴 tả của Việt Nam v Chămpa về cc sự kiện lࡠ rất “mu thuẫn”, dụ rằng nh vua phải ứng xử một c⠡ch chnh trực v “ng�y cng tn trọng cഡc chuẩn mực đạo đức”(16). Tuy nhin vo năm 1475, sứ thần Trung Hoa tới triều đ꠬nh Chămpa, khi đến cảng đ bị từ chối khng cho v㴠o v pht hiện ra rằng “toࡠn bộ gia đnh cua Chămpa đ bị An Nam đem đi v죠 lnh thổ Chămpa đ được đổi t㣪n l thừa tuyn Quảng Nam”(17). Trường nhiều năm, Lપ Thnh Tng tiếp tục gửi cᴡc tấu biểu khng chnh x䭡c tới hong đế; hong đế tiếp tục khuyࠪn ng “tự sửa mnh”䬠(18), cho tới ngy hong đế nhận được văn bản sau đࠢy trong năm 1478. “Thủ lĩnh Chămpa Bo-long-a-ma trước đy giao hảo với đất nước của chng thần. V⺠o năm thứ 11 thời Thnh Ha (1475-1476), hắn thu nhận lực lượng hải thuyền của nước Lưu Cầu bị giೳ đnh dạt tới đ, sai họ x᳢m chiếm v cướp bc. Họ đೣ bị lnh sơn phng của ch�ng thần đnh bại. Sứ thần họ L nay vừa từ ThiὪn triều trở về v thần knh cẩn nhận chỉ dụ của triều đ୬nh, trch mắng thần đ chiếm đất Chămpa vᣠ biến n thnh như quận huyện. Thần phải tr㠬nh by nghim t઺c thực tế một cch chi tiết để chứng tỏ rằng tại sao chng thần rẵ rng khng thể đണ lm điều đ. V೹ng đất m Chămpa được phong khng cള đất đai mu mỡ. Nh cửa ở đ࠳ c vi gia s㠺c v t lương thực dự trữ, lୠng qu thiếu du vꢠ đay, ni non khng c괳 vng v đࠡ qu, trong khi biển thiếu c v� muối. Họ chỉ c ng voi, sừng t㠪, gỗ mun. Tuy nhin, đất nước của chng thần sản xuất ra những thứ đ꺳 nhiều hơn nhiều so với nhu cầu. Lm sao m ch࠺ng thần c thể coi đ l㳠 những vật c gi trị? Nếu ch㡺ng thần lấy đất của họ, chng thần khng thể sống ở đ괳; nếu chng thần lấy người của họ, chng thần kh꺴ng thể dng họ; nếu chng thần lấy h麠ng ha của họ, chng thần sẽ kh㺴ng thể giu hơn bởi những thứ đ; nếu ch೺ng thần lấy quyền lực của họ, chng thần sẽ khng thể mạnh hơn. Cũng sẽ rất kh괳 khăn cho chng thần để canh giữ vng đất n깠y v chng thần sẽ nhận được rất ອt ch lợi từ đ. Sự mất m�t sẽ rất lớn v lợi lộc th ଭt, tai họa l r rൠng v danh tiếng ginh được lࠠ khng c. Đ䳳 l những l do khiến chེng thần khng chiếm Chămpa v biến n䠳 thnh như quận huyện. Nay triều đnh lại dụ thần trả đất cho họ, để dଲng di cai trị khng bị tuyệt diệt. Thần k崭nh cẩn cho rằng sứ thần của triều đnh do vội vng kh젳 c thể tiến hnh những y㠪u cầu chi tiết, v người Chămpa, trốn trnh loạn lạc vࡠ căm ght đất nước của chng thần, đ麣 ni với sứ thần tin tức ny. Lời của họ kh㠴ng thể tin được. Thần khim nhường mong rằng sứ thần của triều đnh sẽ được đặc biệt gửi tới để sắp đặt lꬣnh thổ v phục hồi dng họ bị đứt đoạn, để Chămpa được yಪn bnh cả trn lẫn dưới, bi쪪n cương đất nước thần được hưởng sự nghỉ ngơi. Chămpa từ đ sẽ l b㠬nh phong của Trung Hoa v sự sắp đặt sẽ ch lợi cho cୡc dn tộc xa xi. Đⴳ l mong ước lớn của thần v thần k࠭nh cẩn gửi sứ thần Nguyễn Đức Trinh tới tu ln điều n⪠y”(19). Tiếp theo vi thng sau lࡠ tin tức từ Zhai-ya-ma-wa-an đề nghị sắc phong l vua của Chămpa. Sứ thần của ng tഢu ln hong đế rằng “Người An Nam đꠣ trả cho thần vng đất ở bin giới ph骭a nam của nước họ để thần cai quản. Thần đ ti lập đất nước, nhưng e sợ quyền lực của Ho㡠ng thin, khng muốn nhận vương hiệu cho ch괭nh mnh, đặc biệt phi sứ thần d졢ng biểu xin sắc phong”. Hong đế nh Minh đồng ࠽ với đề nghị ny, chấp nhận thực tế tnh trạng mới của Chămpa. Tuy nhiପn vo năm 1481, một lần nữa, chng ta lại thấy ິng phản đối L Thnh T꡴ng về sự chiếm đoạt của Việt Nam: “Việc ny như thể ngươi khng biết hay khഴng thấy điều g đ xảy ra sau khi cha 죴ng ngươi tham gia vo cc cuộc tấn cࡴng trả th chống Chămpa” (20). Quan thanh tra của cc tỉnh miền Nam Trung Hoa gợi 顽 phi qun đội triều đ᢬nh đến chống L Thnh T꡴ng để “trừng phạt tội lỗi”: tuy nhin, quan thanh tra ny bị nghi lꠠ hnh động v tham vọng cଡ nhn v sau đ⠳ đ bị trừng phạt (21). Vo năm 1481, sự quở tr㠡ch nặng hơn từ kinh đ Trung Hoa đến Thăng Long: “Trong những năm trước, ngươi kiến nghị rằng tất cả đất đai của Chămpa bị cc thủ lĩnh địa phương của nước n䡠y tranh ginh chia ra v chiếm cứ. Nay xem xࠩt co buộc của Gu-lai, r rᵠng l nước của ngươi đ chiếm đất v࣠ đẩy họ đi chỗ khc. [...] Sao ngươi c thể muốn che đậy sự xấu xa v᳠ tỏ vẻ c đạo đức, che giấu tội lỗi của chnh m㭬nh, ở trn thất bại trong việc duy tr lꬲng trung thnh của một người phụng sự bề trn, ở dưới thất bại trong việc duy trબ mối quan hệ tốt với cc nước lng giềng. [...] Nếu ngươi tiếp tục giả dối vᡠ bất lương, răn rằng Thin đạo mang lại thịnh vượng cho người tốt v tai họa cho kẻ xấu” (22). Răn đe cuối c꠹ng được ban bằng miệng cho sứ thần năm 1490: nếu cương giới khng được tn trọng, “Triều đ䴬nh sẽ lập tức nổi giận v binh lnh Thi୪n triều sẽ ph hủy lnh thổ của người giống như những sự kiện trong thời Vĩnh Lạc (1403 – 1424). Liệu ngươi cᣳ thể khng hối lỗi” (23). Trong khi bin ni䪪n sử ghi lại khởi hnh của một sứ thần “v cഹng sợ hi”, khng chắc rằng cảm x㴺c như vậy đ được cảm thấy tại hong th㠠nh ở Thăng Long khi sứ thần trở về. Hai thập kỷ đ tri qua kể từ khi kinh đ㴴 Chămpa sụp đổ v gần 3 thập kỷ sẽ qua trước khi ci chết của lࡪ Thnh Tng được ghi trong biᴪn nin sử Trung Hoa năm 1498” (24). Tại một thời điểm trong giai đoạn ny, bi꠪n nin sử ghi lại tuyn bố quan trọng sau đꪢy của hong đế: Xem xt An Nam, ta coi nੳ cũng giống như ngoại quốc. Mỗi khi n phạm luật hay khng lệnh, ta khoan dung tha thứ n㡳. Cng khai, chứng tỏ vẻ trung thnh v䠠 knh trọng, nhưng ngấm ngầm chng xảo quyệt v� khn lỏi. Tuy nhin, h䪠nh động của chng khng thể che giấu được. Binh ph괡p c ni: “Kh㳴ng được giả định rằng kẻ địch sẽ khng tới. Dựa vo ph䠲ng thủ của mnh để bảo vệ chống lại chng” (25). Sự ph캲ng thủ của Trung Hoa được tăng cường thch đng dọc bi�n giới pha nam. Nhưng khng c� đội qun Trung Hoa no từng c⠳ định vượt bin giới v�o Việt Nam. Thảo luận Vo cuối thế kỷ XIII, kinh đ Việt Nam bị quഢn đội từ pha nam cướp ph. Cuối thế kỷ XIV, kinh đ� ny khng bị quഢn đội từ pha bắc cướp ph. Từ cuối thế kỷ XIII đến đầu thế kỷ XIV, kinh đ� Việt Nam đ nhiều lần rơi vo tay qu㠢n xm lược nước ngoi. Mặc d⠹ vậy, n vẫn l kinh đ㠴 của đất nước trong nhiều thế kỷ sau. Tri lại, vo cuối thế kỷ XIV, sự sụp đổ của kinh đᠴ Chămpa đ dẫn đến sự chấm dứt của vương quốc Chămpa. C thể thấy kh㳡 r về những sự kiện lịch sử kh nổi tiếng. Nhưng ch塺ng ta học được điều g của Chế Bồng Nga v L젪 Thnh Tng, về lịch sử của Thăng Long? Theo quan điểm của tᴴi, chng ta c thể vạch hai đường t곬m hiểu từ cc cu chuyện trᢪn để định hướng suy nghĩ của chng ta về Thăng Long. Cả hai đều được dẫn dắt bởi một cu hỏi lịch sử quan trọng nꢪu ra từ di tch khảo cổ tại 18 Hong Diệu, Ba Đ�nh, H Nội. Cu hỏi nࢠy c thể được nu ra theo hai c㪡ch. Thứ nhất, tại sao kinh đ của Việt Nam lại duy tr ở đ䬺ng một chỗ trong một giai đoạn di như vậy? Thứ hai, tại sao kinh đ của Việt Nam lại chuyển vഠo miền Trung ở cuối giai đoạn ny (đến Huế vo đầu thế kỷ XIX)? Gi࠺p chng ta nghĩ về cu hỏi nꢠy, cc nhn tố tổ chức hᢠnh chnh, bối cảnh khu vực v sự ph�t triển kinh tế – x hội l rất quan trọng. Thăng Long kh㠴ng thể được hiểu chỉ đơn giản bằng việc nghin cứu ring Thăng Long. Bối cảnh mꪠ ti muốn nu ra để ch䪺ng ta xem xt ở đu l颠 bối cảnh nổi ln từ mối quan hệ lu dꢠi giữa Chămpa v Việt Nam. Khc biệt chủ yếu giữa Chế Bồng Nga vࡠ L Thnh T꡴ng l mục đch tấn c୴ng của người ny vo kinh đ࠴ của người kia. Một mặt, chng ta khng c괳 cứ liệu cho thấy rằng Chế Bồng Nga c định chiếm cứ Thăng Long: mục ti㽪u của ng trước tin l䪠 qun sự, thứ đến l cướp b⠳c, l giả thuyết c khả năng nhất. Nếu ೴ng thực sự c tham vọng chiếm cứ, ng thiếu m㴴 hnh chnh trị v쭠 cấu trc hnh ch꠭nh cần thiết để đảm bảo sự lu bền của lnh thổ chiếm được. Mặt kh⣡c, mục tiu của L Thꪡnh Tng l r䠵 rng trong thư từ của ng với hoഠng đế Trung Hoa. Chng ta hy xem x꣩t đoạn văn sau trong biểu chương của ng năm 1475, nhớ đọc n với nhận thức về phong c䳡ch hon ton kh࠴ng trung thực trong trao đổi thư từ của ng với Thin triều tr䪪n danh nghĩa: “Nếu chng thần lấy đất của họ, chng thần kh꺴ng thể sống ở đ; nếu chng thần lấy người của họ, ch㺺ng thần khng thể dng họ; nếu ch乺ng thần lấy hng ha của họ, ch೺ng thần sẽ khng thể giu hơn bởi những thứ đ䠳; nếu chng thần lấy quyền lực của họ, chng thần sẽ kh꺴ng thể mạnh hơn”. Những tuyn bố ny kh꠴ng chnh xc – lịch sử đ� chứng minh điều đ – vừa dường như vua Việt Nam biết rằng chng kh㺴ng trung thực. Văn bản ny quả thật ẩn chứa giải thch rằng vua Việt Nam bị th୺c đẩy bởi ham muốn chiếm đoạt những thứ đắt gi m ᠴng tỏ ra coi thường: ng voi, sừng t, gỗ mun trong hệ thống bu઴n bn m nền kinh tế liᠪn quốc thời đ dựa vo. V㠠 ng biết r răng trong tay n䵴ng dn Việt Nam, ngay cả đất đai bạc mu của Chămpa cũng c⠳ thể sản xuất ra la gạo. Xt như vậy, ta khꩴng thể bỏ qua cấu trc kinh tế – x hội tương ứng của Chămpa vận h꣠nh một hệ thống kinh tế – x hội theo hướng đng – t㴢y mang tnh dịch chuyển cao qua cc địa h�nh khc nhau, dựa rn bu᪴n bn được thực hiện trn một phạm vi trải d᪠i: điều ny cũng cung cấp nền tảng kinh tế cho hệ thống chnh trị mang t୭nh lin kết của n. Hệ thống kinh tế – x곣 hội Việt Nam km dịch chuyển hơn, dựa trn n骴ng nghiệp trồng la, ủng hộ hệ thống chnh trị cꭳ cấu trc trung tm vꢠ phn cấp: định hướng địa l bắc – nam l⽠ một chức năng của khả năng ti tạo m hᴬnh kinh tế v hnh ch࠭nh, thực hiện bởi những cuộc di dn vừa l binh l⠭nh vừa l nng dഢn trn một địa hnh duy nhất: vꬹng đất thấp ph hợp với canh tc ruộng nước. Những cấu tr顺c đối lập ny c cೡc hệ quả sau: sự dịch chuyển v đa dạng của m hബnh Chămpa đ tạo nn sự gi㪠u c, được đầu tư vo việc ph㠡t triển một loạt cc trung tm cố định mang t᢭nh biểu tượng về chnh trị (cc đ� thị lớn, tất nhin v cả Mỹ Sơn, khu thꠡnh địa của triều đnh). Tuy nhin, m쪴 hnh ny kh젴ng đi hỏi sự mở rộng lnh thổ thống nhất. Sự kh⣴ng dịch chuyển v thống nhất của m hബnh Việt Nam tạo ra t của cải hơn: khng c� cc đ thị mᴠ l x hội của c࣡c lng được nối với nhau bằng hệ thống hnh ch࠭nh lỏng lẻo nhưng mang tnh trung tm v� đẳng cấp. Quan trọng nhất l những lng nࠠy c khả năng tự ti tạo, vừa theo mạng lưới di d㡢n tự pht, vừa đp ứng yᡪu cầu chủ động của chnh quyền. Chămpa l một nền văn minh dựa tr�n m hnh đa cực trong ph䬡t triển đ thị v ch䠭nh trị. Tri lại, trong m hᴬnh đơn cực của Việt Nam, nếu Thăng Long coi n l trung t㠢m của đế chế, đế chế m n cai quản lೠ một đế chế của cc lng. Tuy nhiᠪn chnh mối quan hệ giữa cc l�ng với kinh đ đơn cực – dn xếp th䠴ng qua cc cấp hnh chᠭnh trung gian – duy tr sự ổn định của kinh đ v촠 tnh năng động bảo thủ của x hội l�ng. Thuật ngữ “năng động bảo thủ” l rất quan trọng, bởi sự năng động của sự ti tạo lࡠng một qu trnh trᬪn hết l ti tạo: tại những nơi khࡡc, lng tm cଡch ti tạo chnh n᭳, cc cấu trc cơ bản của lẠng, m hnh quan hệ với ch䬭nh quyền trung ương, trong phản ứng với thch thức từ việc thch nghi với địa kinh tế của một m᭴i trường mới. Ti khng phải l䴠 người xem xt cc kh顭a cạnh chnh trị v văn h�a của ci c thể được gọi l᳠ “chủ nghĩa bảo thủ triệt để”: khuynh hướng ti tạo cấu trc của quyền lực trung ương tại cẹng một chỗ. Trong khi cấu trc kinh tế – x hội v꣠ văn ha chnh trị đ㭳ng một vai tr quan trọng trong cch c⡡c sự kiện diễn ra, chng ta cũng cần tm những cꬡch giải thch lịch sử đối với cc sự kiện của lịch sử. T�i muốn nu rằng một trong những cch giải trꡭ lịch sử đối với sự lu bền của đời sống Thăng Long như l một kinh đ⠴ c thể được tm tắt lại trong c㳢u hỏi sau đy: tại sao sau đng gⳳp ngoạn mục mở rộng bin cương đất nước, L Thꪡnh Tng cai trị ton bộ l䠣nh thổ quốc gia? Chỉ vi năm sau ci chết của ࡴng, v trong khoảng hai thế ỷ, Việt Nam bị chia ra thnh hai triều Nam – Bắc: đất nước được sự cai quản từ hai kinh đ࠴. Sau khi thống nhất, Thăng Long đ mất vị tr kinh đ㭴 của n cho Huế. Cu trả lời của t㢴i l ở giai đoạn Đng Trong – Đࠠng Ngoi, vị tr kinh đ୴ của Thăng Long phụ thuộc vo sự thnh c࠴ng của cấu trc phng thủ được c겡c cha Nguyễn xy dựng trong thế kỷ XVII tại tỉnh Quảng Bꢬnh. Thm vo đ꠳, sự thnh cng của Lũy Thầy vഠ thnh tũy lin quan tạo nપn một trong những điều kiện cần thiết cho qu trnh Nam tiến của Việt Nam. Hai quᬡ trnh ny li젪n quan đến nhau: vấn đề kinh đ v vấn đề mở rộng bi䠪n cương. Với sự chiếm đng lnh thổ Chămpa, liệu một triều đ㣬nh đng tại H Nội xa x㠴i c khả năng tạo ra những điều kiện cần thiết cho qu tr㡬nh mở rộng bin cương về pha nam? Cꭳ thể c. Liệu qu tr㡬nh ny c khuyến kh೭ch kinh đ chuyển vo ph䠭a nam? C thể khng. Cả hai c㴢u hỏi chỉ l giả thuyết v phi lịch sử. Nhưng ch࠺ng đng được hỏi, bởi cu trả lời lịch sử cᢳ thể được đưa ra. Thứ nhất, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn quan trọng của qu trnh nam tiến, sự mở rộng nᬠy được tạo thuận lợi bởi những cch tn của triều đ᢬nh cc cha Nguyễn đẳng tại kinh đ ở Ph Xu亢n. Thứ hai, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn mở rộng, kinh đ triều L kh䪴ng thể di chuyển vo Nam. Hai chứng cứ m t࠴i dng để kết thc thảo luận n麠y ủng hộ cch giải thch tr᭪n về cc sự kiện. Chứng cứ thứ nhất l việc chuyển kinh đᠴ vo Huế do ng vua sഡng lập triều Nguyễn: đy gần như l phản ứng kh⠴ng trnh khỏi với chiến thắng tối hậu trong cuộc chiến với Ty Sơn, dựa trᢪn sức mạnh của họ Nguyễn ở pha nam của đất nước. Chứng cứ thứ hai đưa ta lại xem xt về lịch sử của hai kinh đ� trong thế kỷ XIII v XIV lin quan ở trપn. Trong những năm 1370, chng ta thấy kinh đ Việt Nam bị qu괢n Chămpa tn ph. Trong những năm 1470, chࡺng ta thấy qun Việt Nam tn ph⠡ kinh đ Chămpa. Như bin ni䪪n sử triều Minh thuật lại, tất cả những sự kiện ny đều được triều đnh phương Bắc giଡm st chặt chẽ. Nhưng hong đế nhᠠ Minh quan st từ đu? Khi chᢺng ta xem xt số phận hai kinh đ của Chămpa v鴠 Việt Nam, chng ta cũng phải nắm trong đầu lịch sử của kinh đ Trung Hoa trong giai đoạn n괠y. Vo năm 1421, kinh đ Trung Hoa chuyển từ Nam Kinh lപn Bắc Kinh. Nguyn bản:The History của Thăng Long in Regional Context: Chế Bồng Nga, L꠪ Thnh Tng and Chinas Ming Dynasty Emperor, 2008. Nguyễn Thị Hồng Hạnh dịch ᴠ CH THڍCH: (1) Geoff Wade, dịch,Southeast Asia in the Minh shi-lu: an open access resource (Đng Nam trong Minh Thực lục: một nguồn tư liệu mở), Singapore, Asia Research Institute and the Singapore E-Press, National University of Singapore, xem䁠http://www.epress.nus.edu.sg/msl,mục 5 th!ng 9 năm 1371, xem ngy 10 – 10 – 2008. (2) Sđd. (3) Mục 26 thng 11 năm 1373. (4) Đࡳ l Trần Duệ Tng. (5) Mục 10 thഡng 11 năm 1379. (6) Mục thng 1-2 năm 1380. (7) Mục thng 9-10 năm 1380. (8) Mục 14 thᡡng 5 năm 1388. (9) Mục 5 thng 2 năm 1389. (10) Mục 2 thng 12 năm 1391. (11) Lᡪ Qu Đn,�Phủ bin tạp lục,(L꠪ Xun Gio dịch), S⡠i Gn: Phủ quốc vụ khanh đặc trch văn h⡳a, 1972, Tập 1, Quyển 1, tr.33. (12) Nguyễn Đnh Đầu,The Vietnamese Southward Expansion as Viewed through the Histories젠(Nam tiến của Việt Nam xem xt qua lịch sử) trong Andrew Hardy, Mauro Cucarzi v Patrizia Zolese (chủ bi頪n),Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Chămpa v khảo cổ học Mỹ Sơn), Singapore: NUS Press, 2008, tr.67, trch dẫn Trần Trọng Kim,ୠViệt Nam sử lược,S i Gn, Tn Việt, 1958, tr.173. (13) L⢪ Qu Đn,�Phủ bin t
0 Rating 425 views 0 likes 0 Comments
Read more
By: On July 8, 2012
CHẾ BỒNG NGA, L THʁNH TNGVԀ HONG ĐẾ NH MINH CỦA TRUNG HOA Andrew Hardy Tại kinh đ4 ở Nam Kinh, ngy 25 thng 7 năm Hồng Vũ thứ tư (1371), hoࡠng đế nh Minh của Trung Hoa tiếp nhận một tấu văn cỡ lớn lm bằng vࠠng l, trn khắc chữ ngoại quốc. Sau khi dịch, ho᪠ng đế biết rằng những hng đầu tin của tấu văn nઠy được đọc như sau: “Hong đế Đại Minh đ l࣪n ngi vỗ yn bốn bể. Bệ hạ như bầu trời v䪠 mặt đất bao phủ v chứa đựng mun loഠi, như mặt trời v mặt trăng chiếu sng vạn vật. Sࡡnh với bệ hạ, A-da-a-zhe chỉ như một cọng cỏ. Bệ hạ thương kẻ hạ thần đ sai sứ ban cho thần ấn vng v㠠 sắc phong cho thần lm vua xứ ny. Thần rất biết ơn vࠠ tự ho, v sẽ như vậy mࠣi mi”(1). Tc giả của tấu văn n㡠y, A-da-a-zhe, được biết đến trong lịch sử l vua Chămpa Chế Bồng Nga. Trong sắc phong 1 năm trước đ, hoೠng đế đ giải thch những nguy㭪n tắc trong mối quan hệ của họ ở tương lai: “R rng l堠 đứng giữa thin hạ, vỗ về bn ngoꪠi, ta coi tất cả l như nhau. Ngươi phải ch tຢm vo nhiệm vụ bảo vệ bin cương vઠ chăm sc dn ch㢺ng một cch cẩn trọng v nhất quᠡn, mi duy tr l㬠 một chư hầu”. Với tấu văn trn, Chế Bồng Nga bắt đầu việc trao đổi thư từ với hong đế, k꠩o di trn một phần tư thế kỷ. Đọc ch઺ng trong bin nin sử nhꪠ Minh, chng ta c thể thấy Chế Bồng Nga ng고y cng tăng cường thử độ nhẫn nại của hong đế như thế nࠠo qua việc ph vỡ luật lệ đ được giải thᣭch từ những năm đầu của triều đại. Một thế kỷ sau, cũng bin nin sử đꪳ m tả việc trao đổi thư từ khc thử độ nhẫn nại của ho䡠ng đế, thậm ch cn căng thẳng hơn. Trong trường hợp n�y, khng phải vua Chămpa đ ph䣡 vỡ luật lệ m l hࠠng xm của ng ở ph㴭a bắc, vua Việt Nam L Thnh T꡴ng. Nguyn nhn khiến cho cả hai vị hoꢠng đế bực tức l những cu chuyện lịch sử nổi tiếng vࢠ c một điểm chung: cả hai đều c kết quả l㳠 qun đội của nướckia⠠ph hủy kinh đ của một nước. Chế Bồng Nga chiếm Thăng Long trong những năm 1370; Lᴪ Thnh Tng chiếm Vijaya (nay lᴠ Đồ Bn, tỉnh Bnh Định) năm 1471. Từ nhଣn quan của triều đnh Trung Hoa, bi viết n젠y xem xt su hơn bối cảnh lịch sử của hai c颢u chuyện với mục đch đề ra một cuộc tranh luận về sự trường tồn khc thường của Thăng Long trong vai tr� l thủ đ chഭnh trị của Việt Nam, điều m ti coi lഠ vấn đề quan trọng nhất đối với cc nh sử học nghiᠪn cứu di tch khảo cổ tại 18 Hong Diệu. Chế Bồng Nga Trong tấu văn năm 1371, sau phần thăm hỏi được tr�ch dẫn ở trn, Chế Bồng Nga đi thẳng vo vấn đề. ꠔng ku rằng Việt Nam “đang sử dụng qun đội tấn cꢴng bin cương” v đề nghị gi꠺p đỡ dưới dạng “vũ kh, nhạc cụ v nhạc c�ng”. Hong đế đ từ chối can thiệp; với đề nghị về ࣢m nhạc, ng khuyn Chế Bồng Nga chọn người của m䪬nh “v gửi họ tới kinh đ để học hỏi”(2). Hai năm sau, hoഠng đế thiết triều cng cc quan cận thần quyết định c顡ch xử l lin quan đến chiến tranh giữa Việt Nam v� Chămpa: “Năm trước, An Nam dng biểu tu rằng Chămpa đ⢣ xm phạm bin cương. Năm nay, Chămpa hiện quả quyết rằng An Nam đ⪣ quấy rối cương vực của mnh. Cả hai nước ny đều phụng sự triều đ젬nh, nhưng ta chưa xc minh được bn n᪠o đng v b꠪n no sai. Hy cử sứ thần tới hai nước n࣠y lệnh cho họ chấm dứt chiến tranh v để cho dn chࢺng nghỉ ngơi”(3). Năm 1377, bin nin sử ghi lại thất bại vꪠ ci chết của vua Việt Nam trong cuộc tấn cng vᴠo kinh đ Chămpa(4). Hai năm sau đ, ho䳠ng đế vẫn tiếp tục duy tr cch tiếp cận kh존ng thin vị đối với chiến tranh, răn đe Chế Bồng Nga bằng những lời lẽ sau: “Cc ngươi phải bảo vệ biꡪn cương v chăm sc dೢn chng. Khng được đề cập đến chuyện tranh c괣i. Ngươi phải được răn rằng Hong thin cળ thể hi lng lẫn kh಴ng hi lng”(5). Năm 1380, thಡi độ căng thẳng của hong đế bộc lộ trong chiếu chỉ gửi vua Việt Nam: “Ai đng ai sai ta khິng biết. Nếu on giận khng được xoa dịu vᴠ th địch khng được h鴳a giải, điều g sẽ xảy ra trong tương lai? Nếu ngươi nghe theo lệnh ta, chấm dứt chiến tranh v nu젴i dưỡng dn chng, điều đ⺳ sẽ được phản ảnh ln Thin kꪭnh v ngươi r rൠng sẽ chứng kiến sự thịnh vượng lu di. Nếu ngươi kh⠴ng theo lệnh ta v khăng khăng tiếp tục theo cch của m࡬nh, ta e rằng n sẽ giống như đ xảy ra trong thời Xu㣢n Thu v ngươi sẽ mang tai họa đến cho mnh”(6). Vଠi thng sau, chiếu chỉ của hong đế gửi cho Chế Bồng Nga cũng chứa đựng sự răn dạy: “Một số nước rᠵ rng c khả năng hೠnh động một cch nhn đức vᢠ do đ họ ph hợp với Thi㹪n đạo. Những nước ny sao m kh࠴ng tồn tại lu di, con ch⠡u kẻ cai trị sao m khng thịnh vượng? […] Nếu ngươi khഴng lm như vậy v vẫn muốn tiến hࠠnh tấn cng, năm ny qua năm kh䠡c sẽ trở thnh cuộc chiến tranh cay đắng. Khng cള cch no để xᠡc định ai thắng ai bại. Trai c tranh nhau, ngư ng đắc lợi”(7). Khoảng năm 1388, sự nhẫn nại của hoⴠng đế bị cạn kiệt. Chế Bồng Nga phi con trai của mnh tới Nam Kinh với một thᬡi độ knh trọng, đồng thời ra lệnh cho người đng giả cướp biển để trộm đồ cống nạp cho thi�n triều trn đường đến từ Campuchia. Hong đế hỏi: “Sao ngươi đứng đầu một nước vẫn c꠳ thể xc phạm tn bạo đối với Thi꠪n tử?”(8). Sứ thần Chămpa sau đ “đ d㣢ng cống sản phẩm địa phương để th tội”(9). Tiếp theo, chng ta thấy Chămpa trong bi꺪n nin sử ở mục ngy 2 thꠡng 12 năm 1391: Quốc sư Tao-bao Jia-zhi được phi đến từ nước Chămpa đ trᣬnh biểu chương bằng vng v dࠢng cống sừng t, n lệ v괠 vải vc. Hong đế n㠳i với Thượng thư Bộ Lễ rằng: “Tất cả những vật ny l đồ cướp b࠳c. Chng sẽ khng được thu nhận!”. Trước đ괳, Thi sư Chămpa l Ge-sheng đᠣ giết vua v tự lập mnh lଠm vua. V vậy m ho젠ng đế ra lệnh từ chối đồ cống nạp(10). Đ l quan điểm về triều đại Chế Bồng Nga từ ho㠠ng cung đế chế Trung Hoa ở Nam Kinh. L Qu Đ꽴n đưa ra một nhn quan thẳng thắn v Việt Nam hơn về những sự kiện trong chiến dịch qu㠢n sự đầu tin của Chế Bồng Nga: Năm Thiệu Khnh thứ 10, vua Trần Nghệ T꡴ng (năm Tn Hợi) [tức 1371 sau CN.], thng 3 nhuận, người nước Chi⡪m Thnh vo cướp phࠡ nước ta. Thuyền họ vo cửa biển Đại An [thuộc địa phận tỉnh Nam Định], rồi thẳng đến xm phạm Kinh kỳ, đốt phࢡ, cướp bc rồi trở về(11). Cc sự kiện v㡠o cuối những năm 1370 v đầu những năm 1380 được tm tắt lại như sau: Trần Phế Đế (1377 – 1388) l೪n ngi thay Duệ Tng. Chỉ 6 th䴡ng sau khi Duệ Tng tử trận, qun Chi䢪m “vo cửa Thần Ph (Y๪n M, Ninh Bnh) rồi l䬪n cướp ph kinh thnh Thăng Long”. Khᠴng ai chống giữ được. Năm 1378, qun Chim lại sang đ⪡nh Nghệ An rồi ngược sng Hồng ln đ䪡nh ph Thăng Long. Từ năm ấy đến 1383, nhiều trận giằng co Chim – Việt tr᪪n đất Nghệ An – H Tĩnh. Giữa năm 1383, Chế Bồng Nga lại đem qun đࢡnh ph Thăng Long, vua ra vo Việt Nam như đi vᠠo chỗ khng người, chỉ trong mấy năm đến ph kinh đ䡴 3 lần, lm cho vua ti phải kinh hoഠng”(12). L Qu Đ꽴n cung cấp một phin bản sc t꺭ch về kết thc ngoạn mục của triều đại Chế Bồng Nga. Năm 1390, khi cua Chămpa bị giết trn chiến trường trong lần cuối của hꪠng loạt cc cuộc tấn cng vᴠo kinh đ Việt Nam: “Chế Bồng Nga bị tướng Trần Khắc Chn đ䢡nh ph v bị đại bại, chết ở sᠴng Hải Triều. Cn bao nhiu qu⪢n lnh đều trở về nước họ”(13). Đọc điều ny, ch�ng ta khng ngạc nhin về lời lẽ bực dọc của ho䪠ng đế Trung Hoa trong những chiếu thư khc nhau gửi Chế Bồng Nga v cᠡc vua nh Trần của Việt Nam. Trong cc cuộc chiến tranh chiếm phần lớn thời gian của hai thập kỷ, kinh đࡴ Việt Nam đ bị ph hủy nhiều lần, một vua Việt Nam bị giết tại cổng kinh đ㡴 Chămpa, v cuối cng l๠ vua Chămpa bị giết tại cổng của kinh đ Việt Nam. Vi năm sau đ䠳, từ hậu quả khng trực tiếp của những sự kiện ny, Việt Nam học được sự thật cay đắng trong th䠠nh ngữ của hong đế về “trai v c࠲”. Nh Trần nhanh chng kết th೺c v t lୢu sau, “ngư ng” triều Minh thiết lập sự cai trị trn to䪠n ci Việt Nam. L Th媡nh Tng Bin ni䪪n sử ghi lại rằng ngy 15 thng 6 năm 1471 – đࡺng một trăm năm sau khi việc trao đổi thư từ với Chế Bồng Nga bắt đầu – hong đế Trung Hoa tiếp nhận sứ thần từ vua Việt Nam l Lࠪ Thnh Tng, được biết dưới cᴡi tn L Hạo. Thꪴng điệp của vua rất thẳng thắn: “Nước của thần rất gần với Chămpa v trong một thời gian di, ch࠺ng thần bị nước ny tấn cng vഠ hăm dọa. (…) Thần muốn tập hợp binh lnh để chiến đấu, nhưng sợ rằng điều ny sẽ vi phạm chỉ dụ của Thi�n triều. Thần cũng muốn nhẫn nại chịu đựng sự đau khổ (…). Trong tnh thế tiến thoi lưỡng nan, thần quyết định nhẫn nại v졠 gửi sứ km theo tới triều đnh để kiến nghị điều n謠y”. Tại kinh đ Trung Hoa, Thượng thư Bộ Binh khng tin một c䴢u no trong thng điệp đള, tu với hong đế rằng L⠪ Hạo “tham lam v độ v trong khi ngấm ngầm l䠪n kế hoạch xm chiếm lnh thổ, hắn c⣴ng khai kiến nghị yu cầu ny”. Hoꠠng đế viết răn đe vua Việt Nam: “Sao ngươi c thể kch động sự th㭹 hằn, tăng cường qun đội v tham gia tấn c⠴ng chống lại nhau v dnh toࠠn bộ thời gian để khiển trch người đng kᡭnh. […] Người phải rất, rất cẩn trọng”(14). Một năm sau, bin nin sử ghi lại thꪴng điệp được sứ thần chămpa mang tới triều đnh Trung Hoa: “Trong thng hai năm Th졠nh Ha thứ bảy (thng 2-3 năm 1471), qu㡢n đội An Nam đ tới v tấn c㠴ng kinh đ của chng thần, bắt nh亠 vua Bn La Tr Toࠠn v gia quyến đem đi, tổng cộng hơn 50 người. Họ cn thu giữ ấn, đốt nhಠ cửa, giết hoặc đem đi v số binh lnh v䭠 dn thường, cả đn ⠴ng lẫn đn b. Hiện nay, em trai của nhࠠ vua Bn La Tr Toại tạm thời nắm giữ việc quản l࠽ cc cng việc của đất nước vᴠ khim nhường đn đợi sắc phong”. Biểu chương n고y được gửi tới Bộ Binh. Thượng thư Bộ Binh Bai Gui v những người khc tࡢu rằng: “Vo năm Thnh H࠳a thứ bảy (1471-72), An Nam tu rằng Chămpa đ vượt bi⣪n giới tấn cng họ, v y䠪u cầu triều đnh rủ lng thương bằng c첡ch kiểm sot sự p bức. Khi đᡳ chng thần cảm thấy rằng L Hạo đꪣ ngấm ngầm ln kế hoạch xm chiếm lꢣnh thổ nhưng lại cng khai tu rằng hắn bị tấn c䢴ng. Nay hắn đ tn ph㠡 đất nước đ v đem vua của họ đi. Nếu hắn kh㠴ng bị trừng phạt, khng chỉ Chămpa sẽ đnh mất l䡲ng trung thnh với Trung Hoa m n࠳ cn c thể khiến An Nam trở thⳠnh ngoan cố. Chng ta cần phi người mang lệnh dụ của triều đꡬnh đến cho Hạo, đi hắn trả vua, gia quyến v ấn t⠭n m họ đ cướp cho Chămpa, để h࣠nh động của hắn khng gy n䢪n thảm họa qun sự”. Lệnh của triều đnh ban rằng: “Kh⬴ng cần phải phi người tới An Nam. Hy đợi khi sứ thần từ An Nam đến vᣠ ban lệnh của triều đnh cho hắn”(15). Vi th젡ng sau đ, khi sứ thần của L Th㪡nh Tng đến, hong đế khẳng định m䠴 tả của Việt Nam v Chămpa về cc sự kiện lࡠ rất “mu thuẫn”, dụ rằng nh vua phải ứng xử một c⠡ch chnh trực v “ng�y cng tn trọng cഡc chuẩn mực đạo đức”(16). Tuy nhin vo năm 1475, sứ thần Trung Hoa tới triều đ꠬nh Chămpa, khi đến cảng đ bị từ chối khng cho v㴠o v pht hiện ra rằng “toࡠn bộ gia đnh cua Chămpa đ bị An Nam đem đi v죠 lnh thổ Chămpa đ được đổi t㣪n l thừa tuyn Quảng Nam”(17). Trường nhiều năm, Lપ Thnh Tng tiếp tục gửi cᴡc tấu biểu khng chnh x䭡c tới hong đế; hong đế tiếp tục khuyࠪn ng “tự sửa mnh”䬠(18), cho tới ngy hong đế nhận được văn bản sau đࠢy trong năm 1478. “Thủ lĩnh Chămpa Bo-long-a-ma trước đy giao hảo với đất nước của chng thần. V⺠o năm thứ 11 thời Thnh Ha (1475-1476), hắn thu nhận lực lượng hải thuyền của nước Lưu Cầu bị giೳ đnh dạt tới đ, sai họ x᳢m chiếm v cướp bc. Họ đೣ bị lnh sơn phng của ch�ng thần đnh bại. Sứ thần họ L nay vừa từ ThiὪn triều trở về v thần knh cẩn nhận chỉ dụ của triều đ୬nh, trch mắng thần đ chiếm đất Chămpa vᣠ biến n thnh như quận huyện. Thần phải tr㠬nh by nghim t઺c thực tế một cch chi tiết để chứng tỏ rằng tại sao chng thần rẵ rng khng thể đണ lm điều đ. V೹ng đất m Chămpa được phong khng cള đất đai mu mỡ. Nh cửa ở đ࠳ c vi gia s㠺c v t lương thực dự trữ, lୠng qu thiếu du vꢠ đay, ni non khng c괳 vng v đࠡ qu, trong khi biển thiếu c v� muối. Họ chỉ c ng voi, sừng t㠪, gỗ mun. Tuy nhin, đất nước của chng thần sản xuất ra những thứ đ꺳 nhiều hơn nhiều so với nhu cầu. Lm sao m ch࠺ng thần c thể coi đ l㳠 những vật c gi trị? Nếu ch㡺ng thần lấy đất của họ, chng thần khng thể sống ở đ괳; nếu chng thần lấy người của họ, chng thần kh꺴ng thể dng họ; nếu chng thần lấy h麠ng ha của họ, chng thần sẽ kh㺴ng thể giu hơn bởi những thứ đ; nếu ch೺ng thần lấy quyền lực của họ, chng thần sẽ khng thể mạnh hơn. Cũng sẽ rất kh괳 khăn cho chng thần để canh giữ vng đất n깠y v chng thần sẽ nhận được rất ອt ch lợi từ đ. Sự mất m�t sẽ rất lớn v lợi lộc th ଭt, tai họa l r rൠng v danh tiếng ginh được lࠠ khng c. Đ䳳 l những l do khiến chེng thần khng chiếm Chămpa v biến n䠳 thnh như quận huyện. Nay triều đnh lại dụ thần trả đất cho họ, để dଲng di cai trị khng bị tuyệt diệt. Thần k崭nh cẩn cho rằng sứ thần của triều đnh do vội vng kh젳 c thể tiến hnh những y㠪u cầu chi tiết, v người Chămpa, trốn trnh loạn lạc vࡠ căm ght đất nước của chng thần, đ麣 ni với sứ thần tin tức ny. Lời của họ kh㠴ng thể tin được. Thần khim nhường mong rằng sứ thần của triều đnh sẽ được đặc biệt gửi tới để sắp đặt lꬣnh thổ v phục hồi dng họ bị đứt đoạn, để Chămpa được yಪn bnh cả trn lẫn dưới, bi쪪n cương đất nước thần được hưởng sự nghỉ ngơi. Chămpa từ đ sẽ l b㠬nh phong của Trung Hoa v sự sắp đặt sẽ ch lợi cho cୡc dn tộc xa xi. Đⴳ l mong ước lớn của thần v thần k࠭nh cẩn gửi sứ thần Nguyễn Đức Trinh tới tu ln điều n⪠y”(19). Tiếp theo vi thng sau lࡠ tin tức từ Zhai-ya-ma-wa-an đề nghị sắc phong l vua của Chămpa. Sứ thần của ng tഢu ln hong đế rằng “Người An Nam đꠣ trả cho thần vng đất ở bin giới ph骭a nam của nước họ để thần cai quản. Thần đ ti lập đất nước, nhưng e sợ quyền lực của Ho㡠ng thin, khng muốn nhận vương hiệu cho ch괭nh mnh, đặc biệt phi sứ thần d졢ng biểu xin sắc phong”. Hong đế nh Minh đồng ࠽ với đề nghị ny, chấp nhận thực tế tnh trạng mới của Chămpa. Tuy nhiପn vo năm 1481, một lần nữa, chng ta lại thấy ິng phản đối L Thnh T꡴ng về sự chiếm đoạt của Việt Nam: “Việc ny như thể ngươi khng biết hay khഴng thấy điều g đ xảy ra sau khi cha 죴ng ngươi tham gia vo cc cuộc tấn cࡴng trả th chống Chămpa” (20). Quan thanh tra của cc tỉnh miền Nam Trung Hoa gợi 顽 phi qun đội triều đ᢬nh đến chống L Thnh T꡴ng để “trừng phạt tội lỗi”: tuy nhin, quan thanh tra ny bị nghi lꠠ hnh động v tham vọng cଡ nhn v sau đ⠳ đ bị trừng phạt (21). Vo năm 1481, sự quở tr㠡ch nặng hơn từ kinh đ Trung Hoa đến Thăng Long: “Trong những năm trước, ngươi kiến nghị rằng tất cả đất đai của Chămpa bị cc thủ lĩnh địa phương của nước n䡠y tranh ginh chia ra v chiếm cứ. Nay xem xࠩt co buộc của Gu-lai, r rᵠng l nước của ngươi đ chiếm đất v࣠ đẩy họ đi chỗ khc. [...] Sao ngươi c thể muốn che đậy sự xấu xa v᳠ tỏ vẻ c đạo đức, che giấu tội lỗi của chnh m㭬nh, ở trn thất bại trong việc duy tr lꬲng trung thnh của một người phụng sự bề trn, ở dưới thất bại trong việc duy trબ mối quan hệ tốt với cc nước lng giềng. [...] Nếu ngươi tiếp tục giả dối vᡠ bất lương, răn rằng Thin đạo mang lại thịnh vượng cho người tốt v tai họa cho kẻ xấu” (22). Răn đe cuối c꠹ng được ban bằng miệng cho sứ thần năm 1490: nếu cương giới khng được tn trọng, “Triều đ䴬nh sẽ lập tức nổi giận v binh lnh Thi୪n triều sẽ ph hủy lnh thổ của người giống như những sự kiện trong thời Vĩnh Lạc (1403 – 1424). Liệu ngươi cᣳ thể khng hối lỗi” (23). Trong khi bin ni䪪n sử ghi lại khởi hnh của một sứ thần “v cഹng sợ hi”, khng chắc rằng cảm x㴺c như vậy đ được cảm thấy tại hong th㠠nh ở Thăng Long khi sứ thần trở về. Hai thập kỷ đ tri qua kể từ khi kinh đ㴴 Chămpa sụp đổ v gần 3 thập kỷ sẽ qua trước khi ci chết của lࡪ Thnh Tng được ghi trong biᴪn nin sử Trung Hoa năm 1498” (24). Tại một thời điểm trong giai đoạn ny, bi꠪n nin sử ghi lại tuyn bố quan trọng sau đꪢy của hong đế: Xem xt An Nam, ta coi nੳ cũng giống như ngoại quốc. Mỗi khi n phạm luật hay khng lệnh, ta khoan dung tha thứ n㡳. Cng khai, chứng tỏ vẻ trung thnh v䠠 knh trọng, nhưng ngấm ngầm chng xảo quyệt v� khn lỏi. Tuy nhin, h䪠nh động của chng khng thể che giấu được. Binh ph괡p c ni: “Kh㳴ng được giả định rằng kẻ địch sẽ khng tới. Dựa vo ph䠲ng thủ của mnh để bảo vệ chống lại chng” (25). Sự ph캲ng thủ của Trung Hoa được tăng cường thch đng dọc bi�n giới pha nam. Nhưng khng c� đội qun Trung Hoa no từng c⠳ định vượt bin giới v�o Việt Nam. Thảo luận Vo cuối thế kỷ XIII, kinh đ Việt Nam bị quഢn đội từ pha nam cướp ph. Cuối thế kỷ XIV, kinh đ� ny khng bị quഢn đội từ pha bắc cướp ph. Từ cuối thế kỷ XIII đến đầu thế kỷ XIV, kinh đ� Việt Nam đ nhiều lần rơi vo tay qu㠢n xm lược nước ngoi. Mặc d⠹ vậy, n vẫn l kinh đ㠴 của đất nước trong nhiều thế kỷ sau. Tri lại, vo cuối thế kỷ XIV, sự sụp đổ của kinh đᠴ Chămpa đ dẫn đến sự chấm dứt của vương quốc Chămpa. C thể thấy kh㳡 r về những sự kiện lịch sử kh nổi tiếng. Nhưng ch塺ng ta học được điều g của Chế Bồng Nga v L젪 Thnh Tng, về lịch sử của Thăng Long? Theo quan điểm của tᴴi, chng ta c thể vạch hai đường t곬m hiểu từ cc cu chuyện trᢪn để định hướng suy nghĩ của chng ta về Thăng Long. Cả hai đều được dẫn dắt bởi một cu hỏi lịch sử quan trọng nꢪu ra từ di tch khảo cổ tại 18 Hong Diệu, Ba Đ�nh, H Nội. Cu hỏi nࢠy c thể được nu ra theo hai c㪡ch. Thứ nhất, tại sao kinh đ của Việt Nam lại duy tr ở đ䬺ng một chỗ trong một giai đoạn di như vậy? Thứ hai, tại sao kinh đ của Việt Nam lại chuyển vഠo miền Trung ở cuối giai đoạn ny (đến Huế vo đầu thế kỷ XIX)? Gi࠺p chng ta nghĩ về cu hỏi nꢠy, cc nhn tố tổ chức hᢠnh chnh, bối cảnh khu vực v sự ph�t triển kinh tế – x hội l rất quan trọng. Thăng Long kh㠴ng thể được hiểu chỉ đơn giản bằng việc nghin cứu ring Thăng Long. Bối cảnh mꪠ ti muốn nu ra để ch䪺ng ta xem xt ở đu l颠 bối cảnh nổi ln từ mối quan hệ lu dꢠi giữa Chămpa v Việt Nam. Khc biệt chủ yếu giữa Chế Bồng Nga vࡠ L Thnh T꡴ng l mục đch tấn c୴ng của người ny vo kinh đ࠴ của người kia. Một mặt, chng ta khng c괳 cứ liệu cho thấy rằng Chế Bồng Nga c định chiếm cứ Thăng Long: mục ti㽪u của ng trước tin l䪠 qun sự, thứ đến l cướp b⠳c, l giả thuyết c khả năng nhất. Nếu ೴ng thực sự c tham vọng chiếm cứ, ng thiếu m㴴 hnh chnh trị v쭠 cấu trc hnh ch꠭nh cần thiết để đảm bảo sự lu bền của lnh thổ chiếm được. Mặt kh⣡c, mục tiu của L Thꪡnh Tng l r䠵 rng trong thư từ của ng với hoഠng đế Trung Hoa. Chng ta hy xem x꣩t đoạn văn sau trong biểu chương của ng năm 1475, nhớ đọc n với nhận thức về phong c䳡ch hon ton kh࠴ng trung thực trong trao đổi thư từ của ng với Thin triều tr䪪n danh nghĩa: “Nếu chng thần lấy đất của họ, chng thần kh꺴ng thể sống ở đ; nếu chng thần lấy người của họ, ch㺺ng thần khng thể dng họ; nếu ch乺ng thần lấy hng ha của họ, ch೺ng thần sẽ khng thể giu hơn bởi những thứ đ䠳; nếu chng thần lấy quyền lực của họ, chng thần sẽ kh꺴ng thể mạnh hơn”. Những tuyn bố ny kh꠴ng chnh xc – lịch sử đ� chứng minh điều đ – vừa dường như vua Việt Nam biết rằng chng kh㺴ng trung thực. Văn bản ny quả thật ẩn chứa giải thch rằng vua Việt Nam bị th୺c đẩy bởi ham muốn chiếm đoạt những thứ đắt gi m ᠴng tỏ ra coi thường: ng voi, sừng t, gỗ mun trong hệ thống bu઴n bn m nền kinh tế liᠪn quốc thời đ dựa vo. V㠠 ng biết r răng trong tay n䵴ng dn Việt Nam, ngay cả đất đai bạc mu của Chămpa cũng c⠳ thể sản xuất ra la gạo. Xt như vậy, ta khꩴng thể bỏ qua cấu trc kinh tế – x hội tương ứng của Chămpa vận h꣠nh một hệ thống kinh tế – x hội theo hướng đng – t㴢y mang tnh dịch chuyển cao qua cc địa h�nh khc nhau, dựa rn bu᪴n bn được thực hiện trn một phạm vi trải d᪠i: điều ny cũng cung cấp nền tảng kinh tế cho hệ thống chnh trị mang t୭nh lin kết của n. Hệ thống kinh tế – x곣 hội Việt Nam km dịch chuyển hơn, dựa trn n骴ng nghiệp trồng la, ủng hộ hệ thống chnh trị cꭳ cấu trc trung tm vꢠ phn cấp: định hướng địa l bắc – nam l⽠ một chức năng của khả năng ti tạo m hᴬnh kinh tế v hnh ch࠭nh, thực hiện bởi những cuộc di dn vừa l binh l⠭nh vừa l nng dഢn trn một địa hnh duy nhất: vꬹng đất thấp ph hợp với canh tc ruộng nước. Những cấu tr顺c đối lập ny c cೡc hệ quả sau: sự dịch chuyển v đa dạng của m hബnh Chămpa đ tạo nn sự gi㪠u c, được đầu tư vo việc ph㠡t triển một loạt cc trung tm cố định mang t᢭nh biểu tượng về chnh trị (cc đ� thị lớn, tất nhin v cả Mỹ Sơn, khu thꠡnh địa của triều đnh). Tuy nhin, m쪴 hnh ny kh젴ng đi hỏi sự mở rộng lnh thổ thống nhất. Sự kh⣴ng dịch chuyển v thống nhất của m hബnh Việt Nam tạo ra t của cải hơn: khng c� cc đ thị mᴠ l x hội của c࣡c lng được nối với nhau bằng hệ thống hnh ch࠭nh lỏng lẻo nhưng mang tnh trung tm v� đẳng cấp. Quan trọng nhất l những lng nࠠy c khả năng tự ti tạo, vừa theo mạng lưới di d㡢n tự pht, vừa đp ứng yᡪu cầu chủ động của chnh quyền. Chămpa l một nền văn minh dựa tr�n m hnh đa cực trong ph䬡t triển đ thị v ch䠭nh trị. Tri lại, trong m hᴬnh đơn cực của Việt Nam, nếu Thăng Long coi n l trung t㠢m của đế chế, đế chế m n cai quản lೠ một đế chế của cc lng. Tuy nhiᠪn chnh mối quan hệ giữa cc l�ng với kinh đ đơn cực – dn xếp th䠴ng qua cc cấp hnh chᠭnh trung gian – duy tr sự ổn định của kinh đ v촠 tnh năng động bảo thủ của x hội l�ng. Thuật ngữ “năng động bảo thủ” l rất quan trọng, bởi sự năng động của sự ti tạo lࡠng một qu trnh trᬪn hết l ti tạo: tại những nơi khࡡc, lng tm cଡch ti tạo chnh n᭳, cc cấu trc cơ bản của lẠng, m hnh quan hệ với ch䬭nh quyền trung ương, trong phản ứng với thch thức từ việc thch nghi với địa kinh tế của một m᭴i trường mới. Ti khng phải l䴠 người xem xt cc kh顭a cạnh chnh trị v văn h�a của ci c thể được gọi l᳠ “chủ nghĩa bảo thủ triệt để”: khuynh hướng ti tạo cấu trc của quyền lực trung ương tại cẹng một chỗ. Trong khi cấu trc kinh tế – x hội v꣠ văn ha chnh trị đ㭳ng một vai tr quan trọng trong cch c⡡c sự kiện diễn ra, chng ta cũng cần tm những cꬡch giải thch lịch sử đối với cc sự kiện của lịch sử. T�i muốn nu rằng một trong những cch giải trꡭ lịch sử đối với sự lu bền của đời sống Thăng Long như l một kinh đ⠴ c thể được tm tắt lại trong c㳢u hỏi sau đy: tại sao sau đng gⳳp ngoạn mục mở rộng bin cương đất nước, L Thꪡnh Tng cai trị ton bộ l䠣nh thổ quốc gia? Chỉ vi năm sau ci chết của ࡴng, v trong khoảng hai thế ỷ, Việt Nam bị chia ra thnh hai triều Nam – Bắc: đất nước được sự cai quản từ hai kinh đ࠴. Sau khi thống nhất, Thăng Long đ mất vị tr kinh đ㭴 của n cho Huế. Cu trả lời của t㢴i l ở giai đoạn Đng Trong – Đࠠng Ngoi, vị tr kinh đ୴ của Thăng Long phụ thuộc vo sự thnh c࠴ng của cấu trc phng thủ được c겡c cha Nguyễn xy dựng trong thế kỷ XVII tại tỉnh Quảng Bꢬnh. Thm vo đ꠳, sự thnh cng của Lũy Thầy vഠ thnh tũy lin quan tạo nપn một trong những điều kiện cần thiết cho qu trnh Nam tiến của Việt Nam. Hai quᬡ trnh ny li젪n quan đến nhau: vấn đề kinh đ v vấn đề mở rộng bi䠪n cương. Với sự chiếm đng lnh thổ Chămpa, liệu một triều đ㣬nh đng tại H Nội xa x㠴i c khả năng tạo ra những điều kiện cần thiết cho qu tr㡬nh mở rộng bin cương về pha nam? Cꭳ thể c. Liệu qu tr㡬nh ny c khuyến kh೭ch kinh đ chuyển vo ph䠭a nam? C thể khng. Cả hai c㴢u hỏi chỉ l giả thuyết v phi lịch sử. Nhưng ch࠺ng đng được hỏi, bởi cu trả lời lịch sử cᢳ thể được đưa ra. Thứ nhất, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn quan trọng của qu trnh nam tiến, sự mở rộng nᬠy được tạo thuận lợi bởi những cch tn của triều đ᢬nh cc cha Nguyễn đẳng tại kinh đ ở Ph Xu亢n. Thứ hai, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn mở rộng, kinh đ triều L kh䪴ng thể di chuyển vo Nam. Hai chứng cứ m t࠴i dng để kết thc thảo luận n麠y ủng hộ cch giải thch tr᭪n về cc sự kiện. Chứng cứ thứ nhất l việc chuyển kinh đᠴ vo Huế do ng vua sഡng lập triều Nguyễn: đy gần như l phản ứng kh⠴ng trnh khỏi với chiến thắng tối hậu trong cuộc chiến với Ty Sơn, dựa trᢪn sức mạnh của họ Nguyễn ở pha nam của đất nước. Chứng cứ thứ hai đưa ta lại xem xt về lịch sử của hai kinh đ� trong thế kỷ XIII v XIV lin quan ở trપn. Trong những năm 1370, chng ta thấy kinh đ Việt Nam bị qu괢n Chămpa tn ph. Trong những năm 1470, chࡺng ta thấy qun Việt Nam tn ph⠡ kinh đ Chămpa. Như bin ni䪪n sử triều Minh thuật lại, tất cả những sự kiện ny đều được triều đnh phương Bắc giଡm st chặt chẽ. Nhưng hong đế nhᠠ Minh quan st từ đu? Khi chᢺng ta xem xt số phận hai kinh đ của Chămpa v鴠 Việt Nam, chng ta cũng phải nắm trong đầu lịch sử của kinh đ Trung Hoa trong giai đoạn n괠y. Vo năm 1421, kinh đ Trung Hoa chuyển từ Nam Kinh lപn Bắc Kinh. Nguyn bản:The History của Thăng Long in Regional Context: Chế Bồng Nga, L꠪ Thnh Tng and Chinas Ming Dynasty Emperor, 2008. Nguyễn Thị Hồng Hạnh dịch ᴠ CH THڍCH: (1) Geoff Wade, dịch,Southeast Asia in the Minh shi-lu: an open access resource (Đng Nam trong Minh Thực lục: một nguồn tư liệu mở), Singapore, Asia Research Institute and the Singapore E-Press, National University of Singapore, xem䁠http://www.epress.nus.edu.sg/msl,mục 5 th!ng 9 năm 1371, xem ngy 10 – 10 – 2008. (2) Sđd. (3) Mục 26 thng 11 năm 1373. (4) Đࡳ l Trần Duệ Tng. (5) Mục 10 thഡng 11 năm 1379. (6) Mục thng 1-2 năm 1380. (7) Mục thng 9-10 năm 1380. (8) Mục 14 thᡡng 5 năm 1388. (9) Mục 5 thng 2 năm 1389. (10) Mục 2 thng 12 năm 1391. (11) Lᡪ Qu Đn,�Phủ bin tạp lục,(L꠪ Xun Gio dịch), S⡠i Gn: Phủ quốc vụ khanh đặc trch văn h⡳a, 1972, Tập 1, Quyển 1, tr.33. (12) Nguyễn Đnh Đầu,The Vietnamese Southward Expansion as Viewed through the Histories젠(Nam tiến của Việt Nam xem xt qua lịch sử) trong Andrew Hardy, Mauro Cucarzi v Patrizia Zolese (chủ bi頪n),Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Chămpa v khảo cổ học Mỹ Sơn), Singapore: NUS Press, 2008, tr.67, trch dẫn Trần Trọng Kim,ୠViệt Nam sử lược,S i Gn, Tn Việt, 1958, tr.173. (13) L⢪ Qu Đn,�Phủ bin t
0 Rating 425 views 0 likes 0 Comments
Read more
By: On July 8, 2012
CHẾ BỒNG NGA, L THʁNH TNGVԀ HONG ĐẾ NH MINH CỦA TRUNG HOA Andrew Hardy Tại kinh đ4 ở Nam Kinh, ngy 25 thng 7 năm Hồng Vũ thứ tư (1371), hoࡠng đế nh Minh của Trung Hoa tiếp nhận một tấu văn cỡ lớn lm bằng vࠠng l, trn khắc chữ ngoại quốc. Sau khi dịch, ho᪠ng đế biết rằng những hng đầu tin của tấu văn nઠy được đọc như sau: “Hong đế Đại Minh đ l࣪n ngi vỗ yn bốn bể. Bệ hạ như bầu trời v䪠 mặt đất bao phủ v chứa đựng mun loഠi, như mặt trời v mặt trăng chiếu sng vạn vật. Sࡡnh với bệ hạ, A-da-a-zhe chỉ như một cọng cỏ. Bệ hạ thương kẻ hạ thần đ sai sứ ban cho thần ấn vng v㠠 sắc phong cho thần lm vua xứ ny. Thần rất biết ơn vࠠ tự ho, v sẽ như vậy mࠣi mi”(1). Tc giả của tấu văn n㡠y, A-da-a-zhe, được biết đến trong lịch sử l vua Chămpa Chế Bồng Nga. Trong sắc phong 1 năm trước đ, hoೠng đế đ giải thch những nguy㭪n tắc trong mối quan hệ của họ ở tương lai: “R rng l堠 đứng giữa thin hạ, vỗ về bn ngoꪠi, ta coi tất cả l như nhau. Ngươi phải ch tຢm vo nhiệm vụ bảo vệ bin cương vઠ chăm sc dn ch㢺ng một cch cẩn trọng v nhất quᠡn, mi duy tr l㬠 một chư hầu”. Với tấu văn trn, Chế Bồng Nga bắt đầu việc trao đổi thư từ với hong đế, k꠩o di trn một phần tư thế kỷ. Đọc ch઺ng trong bin nin sử nhꪠ Minh, chng ta c thể thấy Chế Bồng Nga ng고y cng tăng cường thử độ nhẫn nại của hong đế như thế nࠠo qua việc ph vỡ luật lệ đ được giải thᣭch từ những năm đầu của triều đại. Một thế kỷ sau, cũng bin nin sử đꪳ m tả việc trao đổi thư từ khc thử độ nhẫn nại của ho䡠ng đế, thậm ch cn căng thẳng hơn. Trong trường hợp n�y, khng phải vua Chămpa đ ph䣡 vỡ luật lệ m l hࠠng xm của ng ở ph㴭a bắc, vua Việt Nam L Thnh T꡴ng. Nguyn nhn khiến cho cả hai vị hoꢠng đế bực tức l những cu chuyện lịch sử nổi tiếng vࢠ c một điểm chung: cả hai đều c kết quả l㳠 qun đội của nướckia⠠ph hủy kinh đ của một nước. Chế Bồng Nga chiếm Thăng Long trong những năm 1370; Lᴪ Thnh Tng chiếm Vijaya (nay lᴠ Đồ Bn, tỉnh Bnh Định) năm 1471. Từ nhଣn quan của triều đnh Trung Hoa, bi viết n젠y xem xt su hơn bối cảnh lịch sử của hai c颢u chuyện với mục đch đề ra một cuộc tranh luận về sự trường tồn khc thường của Thăng Long trong vai tr� l thủ đ chഭnh trị của Việt Nam, điều m ti coi lഠ vấn đề quan trọng nhất đối với cc nh sử học nghiᠪn cứu di tch khảo cổ tại 18 Hong Diệu. Chế Bồng Nga Trong tấu văn năm 1371, sau phần thăm hỏi được tr�ch dẫn ở trn, Chế Bồng Nga đi thẳng vo vấn đề. ꠔng ku rằng Việt Nam “đang sử dụng qun đội tấn cꢴng bin cương” v đề nghị gi꠺p đỡ dưới dạng “vũ kh, nhạc cụ v nhạc c�ng”. Hong đế đ từ chối can thiệp; với đề nghị về ࣢m nhạc, ng khuyn Chế Bồng Nga chọn người của m䪬nh “v gửi họ tới kinh đ để học hỏi”(2). Hai năm sau, hoഠng đế thiết triều cng cc quan cận thần quyết định c顡ch xử l lin quan đến chiến tranh giữa Việt Nam v� Chămpa: “Năm trước, An Nam dng biểu tu rằng Chămpa đ⢣ xm phạm bin cương. Năm nay, Chămpa hiện quả quyết rằng An Nam đ⪣ quấy rối cương vực của mnh. Cả hai nước ny đều phụng sự triều đ젬nh, nhưng ta chưa xc minh được bn n᪠o đng v b꠪n no sai. Hy cử sứ thần tới hai nước n࣠y lệnh cho họ chấm dứt chiến tranh v để cho dn chࢺng nghỉ ngơi”(3). Năm 1377, bin nin sử ghi lại thất bại vꪠ ci chết của vua Việt Nam trong cuộc tấn cng vᴠo kinh đ Chămpa(4). Hai năm sau đ, ho䳠ng đế vẫn tiếp tục duy tr cch tiếp cận kh존ng thin vị đối với chiến tranh, răn đe Chế Bồng Nga bằng những lời lẽ sau: “Cc ngươi phải bảo vệ biꡪn cương v chăm sc dೢn chng. Khng được đề cập đến chuyện tranh c괣i. Ngươi phải được răn rằng Hong thin cળ thể hi lng lẫn kh಴ng hi lng”(5). Năm 1380, thಡi độ căng thẳng của hong đế bộc lộ trong chiếu chỉ gửi vua Việt Nam: “Ai đng ai sai ta khິng biết. Nếu on giận khng được xoa dịu vᴠ th địch khng được h鴳a giải, điều g sẽ xảy ra trong tương lai? Nếu ngươi nghe theo lệnh ta, chấm dứt chiến tranh v nu젴i dưỡng dn chng, điều đ⺳ sẽ được phản ảnh ln Thin kꪭnh v ngươi r rൠng sẽ chứng kiến sự thịnh vượng lu di. Nếu ngươi kh⠴ng theo lệnh ta v khăng khăng tiếp tục theo cch của m࡬nh, ta e rằng n sẽ giống như đ xảy ra trong thời Xu㣢n Thu v ngươi sẽ mang tai họa đến cho mnh”(6). Vଠi thng sau, chiếu chỉ của hong đế gửi cho Chế Bồng Nga cũng chứa đựng sự răn dạy: “Một số nước rᠵ rng c khả năng hೠnh động một cch nhn đức vᢠ do đ họ ph hợp với Thi㹪n đạo. Những nước ny sao m kh࠴ng tồn tại lu di, con ch⠡u kẻ cai trị sao m khng thịnh vượng? […] Nếu ngươi khഴng lm như vậy v vẫn muốn tiến hࠠnh tấn cng, năm ny qua năm kh䠡c sẽ trở thnh cuộc chiến tranh cay đắng. Khng cള cch no để xᠡc định ai thắng ai bại. Trai c tranh nhau, ngư ng đắc lợi”(7). Khoảng năm 1388, sự nhẫn nại của hoⴠng đế bị cạn kiệt. Chế Bồng Nga phi con trai của mnh tới Nam Kinh với một thᬡi độ knh trọng, đồng thời ra lệnh cho người đng giả cướp biển để trộm đồ cống nạp cho thi�n triều trn đường đến từ Campuchia. Hong đế hỏi: “Sao ngươi đứng đầu một nước vẫn c꠳ thể xc phạm tn bạo đối với Thi꠪n tử?”(8). Sứ thần Chămpa sau đ “đ d㣢ng cống sản phẩm địa phương để th tội”(9). Tiếp theo, chng ta thấy Chămpa trong bi꺪n nin sử ở mục ngy 2 thꠡng 12 năm 1391: Quốc sư Tao-bao Jia-zhi được phi đến từ nước Chămpa đ trᣬnh biểu chương bằng vng v dࠢng cống sừng t, n lệ v괠 vải vc. Hong đế n㠳i với Thượng thư Bộ Lễ rằng: “Tất cả những vật ny l đồ cướp b࠳c. Chng sẽ khng được thu nhận!”. Trước đ괳, Thi sư Chămpa l Ge-sheng đᠣ giết vua v tự lập mnh lଠm vua. V vậy m ho젠ng đế ra lệnh từ chối đồ cống nạp(10). Đ l quan điểm về triều đại Chế Bồng Nga từ ho㠠ng cung đế chế Trung Hoa ở Nam Kinh. L Qu Đ꽴n đưa ra một nhn quan thẳng thắn v Việt Nam hơn về những sự kiện trong chiến dịch qu㠢n sự đầu tin của Chế Bồng Nga: Năm Thiệu Khnh thứ 10, vua Trần Nghệ T꡴ng (năm Tn Hợi) [tức 1371 sau CN.], thng 3 nhuận, người nước Chi⡪m Thnh vo cướp phࠡ nước ta. Thuyền họ vo cửa biển Đại An [thuộc địa phận tỉnh Nam Định], rồi thẳng đến xm phạm Kinh kỳ, đốt phࢡ, cướp bc rồi trở về(11). Cc sự kiện v㡠o cuối những năm 1370 v đầu những năm 1380 được tm tắt lại như sau: Trần Phế Đế (1377 – 1388) l೪n ngi thay Duệ Tng. Chỉ 6 th䴡ng sau khi Duệ Tng tử trận, qun Chi䢪m “vo cửa Thần Ph (Y๪n M, Ninh Bnh) rồi l䬪n cướp ph kinh thnh Thăng Long”. Khᠴng ai chống giữ được. Năm 1378, qun Chim lại sang đ⪡nh Nghệ An rồi ngược sng Hồng ln đ䪡nh ph Thăng Long. Từ năm ấy đến 1383, nhiều trận giằng co Chim – Việt tr᪪n đất Nghệ An – H Tĩnh. Giữa năm 1383, Chế Bồng Nga lại đem qun đࢡnh ph Thăng Long, vua ra vo Việt Nam như đi vᠠo chỗ khng người, chỉ trong mấy năm đến ph kinh đ䡴 3 lần, lm cho vua ti phải kinh hoഠng”(12). L Qu Đ꽴n cung cấp một phin bản sc t꺭ch về kết thc ngoạn mục của triều đại Chế Bồng Nga. Năm 1390, khi cua Chămpa bị giết trn chiến trường trong lần cuối của hꪠng loạt cc cuộc tấn cng vᴠo kinh đ Việt Nam: “Chế Bồng Nga bị tướng Trần Khắc Chn đ䢡nh ph v bị đại bại, chết ở sᠴng Hải Triều. Cn bao nhiu qu⪢n lnh đều trở về nước họ”(13). Đọc điều ny, ch�ng ta khng ngạc nhin về lời lẽ bực dọc của ho䪠ng đế Trung Hoa trong những chiếu thư khc nhau gửi Chế Bồng Nga v cᠡc vua nh Trần của Việt Nam. Trong cc cuộc chiến tranh chiếm phần lớn thời gian của hai thập kỷ, kinh đࡴ Việt Nam đ bị ph hủy nhiều lần, một vua Việt Nam bị giết tại cổng kinh đ㡴 Chămpa, v cuối cng l๠ vua Chămpa bị giết tại cổng của kinh đ Việt Nam. Vi năm sau đ䠳, từ hậu quả khng trực tiếp của những sự kiện ny, Việt Nam học được sự thật cay đắng trong th䠠nh ngữ của hong đế về “trai v c࠲”. Nh Trần nhanh chng kết th೺c v t lୢu sau, “ngư ng” triều Minh thiết lập sự cai trị trn to䪠n ci Việt Nam. L Th媡nh Tng Bin ni䪪n sử ghi lại rằng ngy 15 thng 6 năm 1471 – đࡺng một trăm năm sau khi việc trao đổi thư từ với Chế Bồng Nga bắt đầu – hong đế Trung Hoa tiếp nhận sứ thần từ vua Việt Nam l Lࠪ Thnh Tng, được biết dưới cᴡi tn L Hạo. Thꪴng điệp của vua rất thẳng thắn: “Nước của thần rất gần với Chămpa v trong một thời gian di, ch࠺ng thần bị nước ny tấn cng vഠ hăm dọa. (…) Thần muốn tập hợp binh lnh để chiến đấu, nhưng sợ rằng điều ny sẽ vi phạm chỉ dụ của Thi�n triều. Thần cũng muốn nhẫn nại chịu đựng sự đau khổ (…). Trong tnh thế tiến thoi lưỡng nan, thần quyết định nhẫn nại v졠 gửi sứ km theo tới triều đnh để kiến nghị điều n謠y”. Tại kinh đ Trung Hoa, Thượng thư Bộ Binh khng tin một c䴢u no trong thng điệp đള, tu với hong đế rằng L⠪ Hạo “tham lam v độ v trong khi ngấm ngầm l䠪n kế hoạch xm chiếm lnh thổ, hắn c⣴ng khai kiến nghị yu cầu ny”. Hoꠠng đế viết răn đe vua Việt Nam: “Sao ngươi c thể kch động sự th㭹 hằn, tăng cường qun đội v tham gia tấn c⠴ng chống lại nhau v dnh toࠠn bộ thời gian để khiển trch người đng kᡭnh. […] Người phải rất, rất cẩn trọng”(14). Một năm sau, bin nin sử ghi lại thꪴng điệp được sứ thần chămpa mang tới triều đnh Trung Hoa: “Trong thng hai năm Th졠nh Ha thứ bảy (thng 2-3 năm 1471), qu㡢n đội An Nam đ tới v tấn c㠴ng kinh đ của chng thần, bắt nh亠 vua Bn La Tr Toࠠn v gia quyến đem đi, tổng cộng hơn 50 người. Họ cn thu giữ ấn, đốt nhಠ cửa, giết hoặc đem đi v số binh lnh v䭠 dn thường, cả đn ⠴ng lẫn đn b. Hiện nay, em trai của nhࠠ vua Bn La Tr Toại tạm thời nắm giữ việc quản l࠽ cc cng việc của đất nước vᴠ khim nhường đn đợi sắc phong”. Biểu chương n고y được gửi tới Bộ Binh. Thượng thư Bộ Binh Bai Gui v những người khc tࡢu rằng: “Vo năm Thnh H࠳a thứ bảy (1471-72), An Nam tu rằng Chămpa đ vượt bi⣪n giới tấn cng họ, v y䠪u cầu triều đnh rủ lng thương bằng c첡ch kiểm sot sự p bức. Khi đᡳ chng thần cảm thấy rằng L Hạo đꪣ ngấm ngầm ln kế hoạch xm chiếm lꢣnh thổ nhưng lại cng khai tu rằng hắn bị tấn c䢴ng. Nay hắn đ tn ph㠡 đất nước đ v đem vua của họ đi. Nếu hắn kh㠴ng bị trừng phạt, khng chỉ Chămpa sẽ đnh mất l䡲ng trung thnh với Trung Hoa m n࠳ cn c thể khiến An Nam trở thⳠnh ngoan cố. Chng ta cần phi người mang lệnh dụ của triều đꡬnh đến cho Hạo, đi hắn trả vua, gia quyến v ấn t⠭n m họ đ cướp cho Chămpa, để h࣠nh động của hắn khng gy n䢪n thảm họa qun sự”. Lệnh của triều đnh ban rằng: “Kh⬴ng cần phải phi người tới An Nam. Hy đợi khi sứ thần từ An Nam đến vᣠ ban lệnh của triều đnh cho hắn”(15). Vi th젡ng sau đ, khi sứ thần của L Th㪡nh Tng đến, hong đế khẳng định m䠴 tả của Việt Nam v Chămpa về cc sự kiện lࡠ rất “mu thuẫn”, dụ rằng nh vua phải ứng xử một c⠡ch chnh trực v “ng�y cng tn trọng cഡc chuẩn mực đạo đức”(16). Tuy nhin vo năm 1475, sứ thần Trung Hoa tới triều đ꠬nh Chămpa, khi đến cảng đ bị từ chối khng cho v㴠o v pht hiện ra rằng “toࡠn bộ gia đnh cua Chămpa đ bị An Nam đem đi v죠 lnh thổ Chămpa đ được đổi t㣪n l thừa tuyn Quảng Nam”(17). Trường nhiều năm, Lપ Thnh Tng tiếp tục gửi cᴡc tấu biểu khng chnh x䭡c tới hong đế; hong đế tiếp tục khuyࠪn ng “tự sửa mnh”䬠(18), cho tới ngy hong đế nhận được văn bản sau đࠢy trong năm 1478. “Thủ lĩnh Chămpa Bo-long-a-ma trước đy giao hảo với đất nước của chng thần. V⺠o năm thứ 11 thời Thnh Ha (1475-1476), hắn thu nhận lực lượng hải thuyền của nước Lưu Cầu bị giೳ đnh dạt tới đ, sai họ x᳢m chiếm v cướp bc. Họ đೣ bị lnh sơn phng của ch�ng thần đnh bại. Sứ thần họ L nay vừa từ ThiὪn triều trở về v thần knh cẩn nhận chỉ dụ của triều đ୬nh, trch mắng thần đ chiếm đất Chămpa vᣠ biến n thnh như quận huyện. Thần phải tr㠬nh by nghim t઺c thực tế một cch chi tiết để chứng tỏ rằng tại sao chng thần rẵ rng khng thể đണ lm điều đ. V೹ng đất m Chămpa được phong khng cള đất đai mu mỡ. Nh cửa ở đ࠳ c vi gia s㠺c v t lương thực dự trữ, lୠng qu thiếu du vꢠ đay, ni non khng c괳 vng v đࠡ qu, trong khi biển thiếu c v� muối. Họ chỉ c ng voi, sừng t㠪, gỗ mun. Tuy nhin, đất nước của chng thần sản xuất ra những thứ đ꺳 nhiều hơn nhiều so với nhu cầu. Lm sao m ch࠺ng thần c thể coi đ l㳠 những vật c gi trị? Nếu ch㡺ng thần lấy đất của họ, chng thần khng thể sống ở đ괳; nếu chng thần lấy người của họ, chng thần kh꺴ng thể dng họ; nếu chng thần lấy h麠ng ha của họ, chng thần sẽ kh㺴ng thể giu hơn bởi những thứ đ; nếu ch೺ng thần lấy quyền lực của họ, chng thần sẽ khng thể mạnh hơn. Cũng sẽ rất kh괳 khăn cho chng thần để canh giữ vng đất n깠y v chng thần sẽ nhận được rất ອt ch lợi từ đ. Sự mất m�t sẽ rất lớn v lợi lộc th ଭt, tai họa l r rൠng v danh tiếng ginh được lࠠ khng c. Đ䳳 l những l do khiến chེng thần khng chiếm Chămpa v biến n䠳 thnh như quận huyện. Nay triều đnh lại dụ thần trả đất cho họ, để dଲng di cai trị khng bị tuyệt diệt. Thần k崭nh cẩn cho rằng sứ thần của triều đnh do vội vng kh젳 c thể tiến hnh những y㠪u cầu chi tiết, v người Chămpa, trốn trnh loạn lạc vࡠ căm ght đất nước của chng thần, đ麣 ni với sứ thần tin tức ny. Lời của họ kh㠴ng thể tin được. Thần khim nhường mong rằng sứ thần của triều đnh sẽ được đặc biệt gửi tới để sắp đặt lꬣnh thổ v phục hồi dng họ bị đứt đoạn, để Chămpa được yಪn bnh cả trn lẫn dưới, bi쪪n cương đất nước thần được hưởng sự nghỉ ngơi. Chămpa từ đ sẽ l b㠬nh phong của Trung Hoa v sự sắp đặt sẽ ch lợi cho cୡc dn tộc xa xi. Đⴳ l mong ước lớn của thần v thần k࠭nh cẩn gửi sứ thần Nguyễn Đức Trinh tới tu ln điều n⪠y”(19). Tiếp theo vi thng sau lࡠ tin tức từ Zhai-ya-ma-wa-an đề nghị sắc phong l vua của Chămpa. Sứ thần của ng tഢu ln hong đế rằng “Người An Nam đꠣ trả cho thần vng đất ở bin giới ph骭a nam của nước họ để thần cai quản. Thần đ ti lập đất nước, nhưng e sợ quyền lực của Ho㡠ng thin, khng muốn nhận vương hiệu cho ch괭nh mnh, đặc biệt phi sứ thần d졢ng biểu xin sắc phong”. Hong đế nh Minh đồng ࠽ với đề nghị ny, chấp nhận thực tế tnh trạng mới của Chămpa. Tuy nhiପn vo năm 1481, một lần nữa, chng ta lại thấy ິng phản đối L Thnh T꡴ng về sự chiếm đoạt của Việt Nam: “Việc ny như thể ngươi khng biết hay khഴng thấy điều g đ xảy ra sau khi cha 죴ng ngươi tham gia vo cc cuộc tấn cࡴng trả th chống Chămpa” (20). Quan thanh tra của cc tỉnh miền Nam Trung Hoa gợi 顽 phi qun đội triều đ᢬nh đến chống L Thnh T꡴ng để “trừng phạt tội lỗi”: tuy nhin, quan thanh tra ny bị nghi lꠠ hnh động v tham vọng cଡ nhn v sau đ⠳ đ bị trừng phạt (21). Vo năm 1481, sự quở tr㠡ch nặng hơn từ kinh đ Trung Hoa đến Thăng Long: “Trong những năm trước, ngươi kiến nghị rằng tất cả đất đai của Chămpa bị cc thủ lĩnh địa phương của nước n䡠y tranh ginh chia ra v chiếm cứ. Nay xem xࠩt co buộc của Gu-lai, r rᵠng l nước của ngươi đ chiếm đất v࣠ đẩy họ đi chỗ khc. [...] Sao ngươi c thể muốn che đậy sự xấu xa v᳠ tỏ vẻ c đạo đức, che giấu tội lỗi của chnh m㭬nh, ở trn thất bại trong việc duy tr lꬲng trung thnh của một người phụng sự bề trn, ở dưới thất bại trong việc duy trબ mối quan hệ tốt với cc nước lng giềng. [...] Nếu ngươi tiếp tục giả dối vᡠ bất lương, răn rằng Thin đạo mang lại thịnh vượng cho người tốt v tai họa cho kẻ xấu” (22). Răn đe cuối c꠹ng được ban bằng miệng cho sứ thần năm 1490: nếu cương giới khng được tn trọng, “Triều đ䴬nh sẽ lập tức nổi giận v binh lnh Thi୪n triều sẽ ph hủy lnh thổ của người giống như những sự kiện trong thời Vĩnh Lạc (1403 – 1424). Liệu ngươi cᣳ thể khng hối lỗi” (23). Trong khi bin ni䪪n sử ghi lại khởi hnh của một sứ thần “v cഹng sợ hi”, khng chắc rằng cảm x㴺c như vậy đ được cảm thấy tại hong th㠠nh ở Thăng Long khi sứ thần trở về. Hai thập kỷ đ tri qua kể từ khi kinh đ㴴 Chămpa sụp đổ v gần 3 thập kỷ sẽ qua trước khi ci chết của lࡪ Thnh Tng được ghi trong biᴪn nin sử Trung Hoa năm 1498” (24). Tại một thời điểm trong giai đoạn ny, bi꠪n nin sử ghi lại tuyn bố quan trọng sau đꪢy của hong đế: Xem xt An Nam, ta coi nੳ cũng giống như ngoại quốc. Mỗi khi n phạm luật hay khng lệnh, ta khoan dung tha thứ n㡳. Cng khai, chứng tỏ vẻ trung thnh v䠠 knh trọng, nhưng ngấm ngầm chng xảo quyệt v� khn lỏi. Tuy nhin, h䪠nh động của chng khng thể che giấu được. Binh ph괡p c ni: “Kh㳴ng được giả định rằng kẻ địch sẽ khng tới. Dựa vo ph䠲ng thủ của mnh để bảo vệ chống lại chng” (25). Sự ph캲ng thủ của Trung Hoa được tăng cường thch đng dọc bi�n giới pha nam. Nhưng khng c� đội qun Trung Hoa no từng c⠳ định vượt bin giới v�o Việt Nam. Thảo luận Vo cuối thế kỷ XIII, kinh đ Việt Nam bị quഢn đội từ pha nam cướp ph. Cuối thế kỷ XIV, kinh đ� ny khng bị quഢn đội từ pha bắc cướp ph. Từ cuối thế kỷ XIII đến đầu thế kỷ XIV, kinh đ� Việt Nam đ nhiều lần rơi vo tay qu㠢n xm lược nước ngoi. Mặc d⠹ vậy, n vẫn l kinh đ㠴 của đất nước trong nhiều thế kỷ sau. Tri lại, vo cuối thế kỷ XIV, sự sụp đổ của kinh đᠴ Chămpa đ dẫn đến sự chấm dứt của vương quốc Chămpa. C thể thấy kh㳡 r về những sự kiện lịch sử kh nổi tiếng. Nhưng ch塺ng ta học được điều g của Chế Bồng Nga v L젪 Thnh Tng, về lịch sử của Thăng Long? Theo quan điểm của tᴴi, chng ta c thể vạch hai đường t곬m hiểu từ cc cu chuyện trᢪn để định hướng suy nghĩ của chng ta về Thăng Long. Cả hai đều được dẫn dắt bởi một cu hỏi lịch sử quan trọng nꢪu ra từ di tch khảo cổ tại 18 Hong Diệu, Ba Đ�nh, H Nội. Cu hỏi nࢠy c thể được nu ra theo hai c㪡ch. Thứ nhất, tại sao kinh đ của Việt Nam lại duy tr ở đ䬺ng một chỗ trong một giai đoạn di như vậy? Thứ hai, tại sao kinh đ của Việt Nam lại chuyển vഠo miền Trung ở cuối giai đoạn ny (đến Huế vo đầu thế kỷ XIX)? Gi࠺p chng ta nghĩ về cu hỏi nꢠy, cc nhn tố tổ chức hᢠnh chnh, bối cảnh khu vực v sự ph�t triển kinh tế – x hội l rất quan trọng. Thăng Long kh㠴ng thể được hiểu chỉ đơn giản bằng việc nghin cứu ring Thăng Long. Bối cảnh mꪠ ti muốn nu ra để ch䪺ng ta xem xt ở đu l颠 bối cảnh nổi ln từ mối quan hệ lu dꢠi giữa Chămpa v Việt Nam. Khc biệt chủ yếu giữa Chế Bồng Nga vࡠ L Thnh T꡴ng l mục đch tấn c୴ng của người ny vo kinh đ࠴ của người kia. Một mặt, chng ta khng c괳 cứ liệu cho thấy rằng Chế Bồng Nga c định chiếm cứ Thăng Long: mục ti㽪u của ng trước tin l䪠 qun sự, thứ đến l cướp b⠳c, l giả thuyết c khả năng nhất. Nếu ೴ng thực sự c tham vọng chiếm cứ, ng thiếu m㴴 hnh chnh trị v쭠 cấu trc hnh ch꠭nh cần thiết để đảm bảo sự lu bền của lnh thổ chiếm được. Mặt kh⣡c, mục tiu của L Thꪡnh Tng l r䠵 rng trong thư từ của ng với hoഠng đế Trung Hoa. Chng ta hy xem x꣩t đoạn văn sau trong biểu chương của ng năm 1475, nhớ đọc n với nhận thức về phong c䳡ch hon ton kh࠴ng trung thực trong trao đổi thư từ của ng với Thin triều tr䪪n danh nghĩa: “Nếu chng thần lấy đất của họ, chng thần kh꺴ng thể sống ở đ; nếu chng thần lấy người của họ, ch㺺ng thần khng thể dng họ; nếu ch乺ng thần lấy hng ha của họ, ch೺ng thần sẽ khng thể giu hơn bởi những thứ đ䠳; nếu chng thần lấy quyền lực của họ, chng thần sẽ kh꺴ng thể mạnh hơn”. Những tuyn bố ny kh꠴ng chnh xc – lịch sử đ� chứng minh điều đ – vừa dường như vua Việt Nam biết rằng chng kh㺴ng trung thực. Văn bản ny quả thật ẩn chứa giải thch rằng vua Việt Nam bị th୺c đẩy bởi ham muốn chiếm đoạt những thứ đắt gi m ᠴng tỏ ra coi thường: ng voi, sừng t, gỗ mun trong hệ thống bu઴n bn m nền kinh tế liᠪn quốc thời đ dựa vo. V㠠 ng biết r răng trong tay n䵴ng dn Việt Nam, ngay cả đất đai bạc mu của Chămpa cũng c⠳ thể sản xuất ra la gạo. Xt như vậy, ta khꩴng thể bỏ qua cấu trc kinh tế – x hội tương ứng của Chămpa vận h꣠nh một hệ thống kinh tế – x hội theo hướng đng – t㴢y mang tnh dịch chuyển cao qua cc địa h�nh khc nhau, dựa rn bu᪴n bn được thực hiện trn một phạm vi trải d᪠i: điều ny cũng cung cấp nền tảng kinh tế cho hệ thống chnh trị mang t୭nh lin kết của n. Hệ thống kinh tế – x곣 hội Việt Nam km dịch chuyển hơn, dựa trn n骴ng nghiệp trồng la, ủng hộ hệ thống chnh trị cꭳ cấu trc trung tm vꢠ phn cấp: định hướng địa l bắc – nam l⽠ một chức năng của khả năng ti tạo m hᴬnh kinh tế v hnh ch࠭nh, thực hiện bởi những cuộc di dn vừa l binh l⠭nh vừa l nng dഢn trn một địa hnh duy nhất: vꬹng đất thấp ph hợp với canh tc ruộng nước. Những cấu tr顺c đối lập ny c cೡc hệ quả sau: sự dịch chuyển v đa dạng của m hബnh Chămpa đ tạo nn sự gi㪠u c, được đầu tư vo việc ph㠡t triển một loạt cc trung tm cố định mang t᢭nh biểu tượng về chnh trị (cc đ� thị lớn, tất nhin v cả Mỹ Sơn, khu thꠡnh địa của triều đnh). Tuy nhin, m쪴 hnh ny kh젴ng đi hỏi sự mở rộng lnh thổ thống nhất. Sự kh⣴ng dịch chuyển v thống nhất của m hബnh Việt Nam tạo ra t của cải hơn: khng c� cc đ thị mᴠ l x hội của c࣡c lng được nối với nhau bằng hệ thống hnh ch࠭nh lỏng lẻo nhưng mang tnh trung tm v� đẳng cấp. Quan trọng nhất l những lng nࠠy c khả năng tự ti tạo, vừa theo mạng lưới di d㡢n tự pht, vừa đp ứng yᡪu cầu chủ động của chnh quyền. Chămpa l một nền văn minh dựa tr�n m hnh đa cực trong ph䬡t triển đ thị v ch䠭nh trị. Tri lại, trong m hᴬnh đơn cực của Việt Nam, nếu Thăng Long coi n l trung t㠢m của đế chế, đế chế m n cai quản lೠ một đế chế của cc lng. Tuy nhiᠪn chnh mối quan hệ giữa cc l�ng với kinh đ đơn cực – dn xếp th䠴ng qua cc cấp hnh chᠭnh trung gian – duy tr sự ổn định của kinh đ v촠 tnh năng động bảo thủ của x hội l�ng. Thuật ngữ “năng động bảo thủ” l rất quan trọng, bởi sự năng động của sự ti tạo lࡠng một qu trnh trᬪn hết l ti tạo: tại những nơi khࡡc, lng tm cଡch ti tạo chnh n᭳, cc cấu trc cơ bản của lẠng, m hnh quan hệ với ch䬭nh quyền trung ương, trong phản ứng với thch thức từ việc thch nghi với địa kinh tế của một m᭴i trường mới. Ti khng phải l䴠 người xem xt cc kh顭a cạnh chnh trị v văn h�a của ci c thể được gọi l᳠ “chủ nghĩa bảo thủ triệt để”: khuynh hướng ti tạo cấu trc của quyền lực trung ương tại cẹng một chỗ. Trong khi cấu trc kinh tế – x hội v꣠ văn ha chnh trị đ㭳ng một vai tr quan trọng trong cch c⡡c sự kiện diễn ra, chng ta cũng cần tm những cꬡch giải thch lịch sử đối với cc sự kiện của lịch sử. T�i muốn nu rằng một trong những cch giải trꡭ lịch sử đối với sự lu bền của đời sống Thăng Long như l một kinh đ⠴ c thể được tm tắt lại trong c㳢u hỏi sau đy: tại sao sau đng gⳳp ngoạn mục mở rộng bin cương đất nước, L Thꪡnh Tng cai trị ton bộ l䠣nh thổ quốc gia? Chỉ vi năm sau ci chết của ࡴng, v trong khoảng hai thế ỷ, Việt Nam bị chia ra thnh hai triều Nam – Bắc: đất nước được sự cai quản từ hai kinh đ࠴. Sau khi thống nhất, Thăng Long đ mất vị tr kinh đ㭴 của n cho Huế. Cu trả lời của t㢴i l ở giai đoạn Đng Trong – Đࠠng Ngoi, vị tr kinh đ୴ của Thăng Long phụ thuộc vo sự thnh c࠴ng của cấu trc phng thủ được c겡c cha Nguyễn xy dựng trong thế kỷ XVII tại tỉnh Quảng Bꢬnh. Thm vo đ꠳, sự thnh cng của Lũy Thầy vഠ thnh tũy lin quan tạo nપn một trong những điều kiện cần thiết cho qu trnh Nam tiến của Việt Nam. Hai quᬡ trnh ny li젪n quan đến nhau: vấn đề kinh đ v vấn đề mở rộng bi䠪n cương. Với sự chiếm đng lnh thổ Chămpa, liệu một triều đ㣬nh đng tại H Nội xa x㠴i c khả năng tạo ra những điều kiện cần thiết cho qu tr㡬nh mở rộng bin cương về pha nam? Cꭳ thể c. Liệu qu tr㡬nh ny c khuyến kh೭ch kinh đ chuyển vo ph䠭a nam? C thể khng. Cả hai c㴢u hỏi chỉ l giả thuyết v phi lịch sử. Nhưng ch࠺ng đng được hỏi, bởi cu trả lời lịch sử cᢳ thể được đưa ra. Thứ nhất, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn quan trọng của qu trnh nam tiến, sự mở rộng nᬠy được tạo thuận lợi bởi những cch tn của triều đ᢬nh cc cha Nguyễn đẳng tại kinh đ ở Ph Xu亢n. Thứ hai, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn mở rộng, kinh đ triều L kh䪴ng thể di chuyển vo Nam. Hai chứng cứ m t࠴i dng để kết thc thảo luận n麠y ủng hộ cch giải thch tr᭪n về cc sự kiện. Chứng cứ thứ nhất l việc chuyển kinh đᠴ vo Huế do ng vua sഡng lập triều Nguyễn: đy gần như l phản ứng kh⠴ng trnh khỏi với chiến thắng tối hậu trong cuộc chiến với Ty Sơn, dựa trᢪn sức mạnh của họ Nguyễn ở pha nam của đất nước. Chứng cứ thứ hai đưa ta lại xem xt về lịch sử của hai kinh đ� trong thế kỷ XIII v XIV lin quan ở trપn. Trong những năm 1370, chng ta thấy kinh đ Việt Nam bị qu괢n Chămpa tn ph. Trong những năm 1470, chࡺng ta thấy qun Việt Nam tn ph⠡ kinh đ Chămpa. Như bin ni䪪n sử triều Minh thuật lại, tất cả những sự kiện ny đều được triều đnh phương Bắc giଡm st chặt chẽ. Nhưng hong đế nhᠠ Minh quan st từ đu? Khi chᢺng ta xem xt số phận hai kinh đ của Chămpa v鴠 Việt Nam, chng ta cũng phải nắm trong đầu lịch sử của kinh đ Trung Hoa trong giai đoạn n괠y. Vo năm 1421, kinh đ Trung Hoa chuyển từ Nam Kinh lപn Bắc Kinh. Nguyn bản:The History của Thăng Long in Regional Context: Chế Bồng Nga, L꠪ Thnh Tng and Chinas Ming Dynasty Emperor, 2008. Nguyễn Thị Hồng Hạnh dịch ᴠ CH THڍCH: (1) Geoff Wade, dịch,Southeast Asia in the Minh shi-lu: an open access resource (Đng Nam trong Minh Thực lục: một nguồn tư liệu mở), Singapore, Asia Research Institute and the Singapore E-Press, National University of Singapore, xem䁠http://www.epress.nus.edu.sg/msl,mục 5 th!ng 9 năm 1371, xem ngy 10 – 10 – 2008. (2) Sđd. (3) Mục 26 thng 11 năm 1373. (4) Đࡳ l Trần Duệ Tng. (5) Mục 10 thഡng 11 năm 1379. (6) Mục thng 1-2 năm 1380. (7) Mục thng 9-10 năm 1380. (8) Mục 14 thᡡng 5 năm 1388. (9) Mục 5 thng 2 năm 1389. (10) Mục 2 thng 12 năm 1391. (11) Lᡪ Qu Đn,�Phủ bin tạp lục,(L꠪ Xun Gio dịch), S⡠i Gn: Phủ quốc vụ khanh đặc trch văn h⡳a, 1972, Tập 1, Quyển 1, tr.33. (12) Nguyễn Đnh Đầu,The Vietnamese Southward Expansion as Viewed through the Histories젠(Nam tiến của Việt Nam xem xt qua lịch sử) trong Andrew Hardy, Mauro Cucarzi v Patrizia Zolese (chủ bi頪n),Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Chămpa v khảo cổ học Mỹ Sơn), Singapore: NUS Press, 2008, tr.67, trch dẫn Trần Trọng Kim,ୠViệt Nam sử lược,S i Gn, Tn Việt, 1958, tr.173. (13) L⢪ Qu Đn,�Phủ bin t
0 Rating 425 views 0 likes 0 Comments
Read more
By: On July 8, 2012
CHẾ BỒNG NGA, L THʁNH TNGVԀ HONG ĐẾ NH MINH CỦA TRUNG HOA Andrew Hardy Tại kinh đ4 ở Nam Kinh, ngy 25 thng 7 năm Hồng Vũ thứ tư (1371), hoࡠng đế nh Minh của Trung Hoa tiếp nhận một tấu văn cỡ lớn lm bằng vࠠng l, trn khắc chữ ngoại quốc. Sau khi dịch, ho᪠ng đế biết rằng những hng đầu tin của tấu văn nઠy được đọc như sau: “Hong đế Đại Minh đ l࣪n ngi vỗ yn bốn bể. Bệ hạ như bầu trời v䪠 mặt đất bao phủ v chứa đựng mun loഠi, như mặt trời v mặt trăng chiếu sng vạn vật. Sࡡnh với bệ hạ, A-da-a-zhe chỉ như một cọng cỏ. Bệ hạ thương kẻ hạ thần đ sai sứ ban cho thần ấn vng v㠠 sắc phong cho thần lm vua xứ ny. Thần rất biết ơn vࠠ tự ho, v sẽ như vậy mࠣi mi”(1). Tc giả của tấu văn n㡠y, A-da-a-zhe, được biết đến trong lịch sử l vua Chămpa Chế Bồng Nga. Trong sắc phong 1 năm trước đ, hoೠng đế đ giải thch những nguy㭪n tắc trong mối quan hệ của họ ở tương lai: “R rng l堠 đứng giữa thin hạ, vỗ về bn ngoꪠi, ta coi tất cả l như nhau. Ngươi phải ch tຢm vo nhiệm vụ bảo vệ bin cương vઠ chăm sc dn ch㢺ng một cch cẩn trọng v nhất quᠡn, mi duy tr l㬠 một chư hầu”. Với tấu văn trn, Chế Bồng Nga bắt đầu việc trao đổi thư từ với hong đế, k꠩o di trn một phần tư thế kỷ. Đọc ch઺ng trong bin nin sử nhꪠ Minh, chng ta c thể thấy Chế Bồng Nga ng고y cng tăng cường thử độ nhẫn nại của hong đế như thế nࠠo qua việc ph vỡ luật lệ đ được giải thᣭch từ những năm đầu của triều đại. Một thế kỷ sau, cũng bin nin sử đꪳ m tả việc trao đổi thư từ khc thử độ nhẫn nại của ho䡠ng đế, thậm ch cn căng thẳng hơn. Trong trường hợp n�y, khng phải vua Chămpa đ ph䣡 vỡ luật lệ m l hࠠng xm của ng ở ph㴭a bắc, vua Việt Nam L Thnh T꡴ng. Nguyn nhn khiến cho cả hai vị hoꢠng đế bực tức l những cu chuyện lịch sử nổi tiếng vࢠ c một điểm chung: cả hai đều c kết quả l㳠 qun đội của nướckia⠠ph hủy kinh đ của một nước. Chế Bồng Nga chiếm Thăng Long trong những năm 1370; Lᴪ Thnh Tng chiếm Vijaya (nay lᴠ Đồ Bn, tỉnh Bnh Định) năm 1471. Từ nhଣn quan của triều đnh Trung Hoa, bi viết n젠y xem xt su hơn bối cảnh lịch sử của hai c颢u chuyện với mục đch đề ra một cuộc tranh luận về sự trường tồn khc thường của Thăng Long trong vai tr� l thủ đ chഭnh trị của Việt Nam, điều m ti coi lഠ vấn đề quan trọng nhất đối với cc nh sử học nghiᠪn cứu di tch khảo cổ tại 18 Hong Diệu. Chế Bồng Nga Trong tấu văn năm 1371, sau phần thăm hỏi được tr�ch dẫn ở trn, Chế Bồng Nga đi thẳng vo vấn đề. ꠔng ku rằng Việt Nam “đang sử dụng qun đội tấn cꢴng bin cương” v đề nghị gi꠺p đỡ dưới dạng “vũ kh, nhạc cụ v nhạc c�ng”. Hong đế đ từ chối can thiệp; với đề nghị về ࣢m nhạc, ng khuyn Chế Bồng Nga chọn người của m䪬nh “v gửi họ tới kinh đ để học hỏi”(2). Hai năm sau, hoഠng đế thiết triều cng cc quan cận thần quyết định c顡ch xử l lin quan đến chiến tranh giữa Việt Nam v� Chămpa: “Năm trước, An Nam dng biểu tu rằng Chămpa đ⢣ xm phạm bin cương. Năm nay, Chămpa hiện quả quyết rằng An Nam đ⪣ quấy rối cương vực của mnh. Cả hai nước ny đều phụng sự triều đ젬nh, nhưng ta chưa xc minh được bn n᪠o đng v b꠪n no sai. Hy cử sứ thần tới hai nước n࣠y lệnh cho họ chấm dứt chiến tranh v để cho dn chࢺng nghỉ ngơi”(3). Năm 1377, bin nin sử ghi lại thất bại vꪠ ci chết của vua Việt Nam trong cuộc tấn cng vᴠo kinh đ Chămpa(4). Hai năm sau đ, ho䳠ng đế vẫn tiếp tục duy tr cch tiếp cận kh존ng thin vị đối với chiến tranh, răn đe Chế Bồng Nga bằng những lời lẽ sau: “Cc ngươi phải bảo vệ biꡪn cương v chăm sc dೢn chng. Khng được đề cập đến chuyện tranh c괣i. Ngươi phải được răn rằng Hong thin cળ thể hi lng lẫn kh಴ng hi lng”(5). Năm 1380, thಡi độ căng thẳng của hong đế bộc lộ trong chiếu chỉ gửi vua Việt Nam: “Ai đng ai sai ta khິng biết. Nếu on giận khng được xoa dịu vᴠ th địch khng được h鴳a giải, điều g sẽ xảy ra trong tương lai? Nếu ngươi nghe theo lệnh ta, chấm dứt chiến tranh v nu젴i dưỡng dn chng, điều đ⺳ sẽ được phản ảnh ln Thin kꪭnh v ngươi r rൠng sẽ chứng kiến sự thịnh vượng lu di. Nếu ngươi kh⠴ng theo lệnh ta v khăng khăng tiếp tục theo cch của m࡬nh, ta e rằng n sẽ giống như đ xảy ra trong thời Xu㣢n Thu v ngươi sẽ mang tai họa đến cho mnh”(6). Vଠi thng sau, chiếu chỉ của hong đế gửi cho Chế Bồng Nga cũng chứa đựng sự răn dạy: “Một số nước rᠵ rng c khả năng hೠnh động một cch nhn đức vᢠ do đ họ ph hợp với Thi㹪n đạo. Những nước ny sao m kh࠴ng tồn tại lu di, con ch⠡u kẻ cai trị sao m khng thịnh vượng? […] Nếu ngươi khഴng lm như vậy v vẫn muốn tiến hࠠnh tấn cng, năm ny qua năm kh䠡c sẽ trở thnh cuộc chiến tranh cay đắng. Khng cള cch no để xᠡc định ai thắng ai bại. Trai c tranh nhau, ngư ng đắc lợi”(7). Khoảng năm 1388, sự nhẫn nại của hoⴠng đế bị cạn kiệt. Chế Bồng Nga phi con trai của mnh tới Nam Kinh với một thᬡi độ knh trọng, đồng thời ra lệnh cho người đng giả cướp biển để trộm đồ cống nạp cho thi�n triều trn đường đến từ Campuchia. Hong đế hỏi: “Sao ngươi đứng đầu một nước vẫn c꠳ thể xc phạm tn bạo đối với Thi꠪n tử?”(8). Sứ thần Chămpa sau đ “đ d㣢ng cống sản phẩm địa phương để th tội”(9). Tiếp theo, chng ta thấy Chămpa trong bi꺪n nin sử ở mục ngy 2 thꠡng 12 năm 1391: Quốc sư Tao-bao Jia-zhi được phi đến từ nước Chămpa đ trᣬnh biểu chương bằng vng v dࠢng cống sừng t, n lệ v괠 vải vc. Hong đế n㠳i với Thượng thư Bộ Lễ rằng: “Tất cả những vật ny l đồ cướp b࠳c. Chng sẽ khng được thu nhận!”. Trước đ괳, Thi sư Chămpa l Ge-sheng đᠣ giết vua v tự lập mnh lଠm vua. V vậy m ho젠ng đế ra lệnh từ chối đồ cống nạp(10). Đ l quan điểm về triều đại Chế Bồng Nga từ ho㠠ng cung đế chế Trung Hoa ở Nam Kinh. L Qu Đ꽴n đưa ra một nhn quan thẳng thắn v Việt Nam hơn về những sự kiện trong chiến dịch qu㠢n sự đầu tin của Chế Bồng Nga: Năm Thiệu Khnh thứ 10, vua Trần Nghệ T꡴ng (năm Tn Hợi) [tức 1371 sau CN.], thng 3 nhuận, người nước Chi⡪m Thnh vo cướp phࠡ nước ta. Thuyền họ vo cửa biển Đại An [thuộc địa phận tỉnh Nam Định], rồi thẳng đến xm phạm Kinh kỳ, đốt phࢡ, cướp bc rồi trở về(11). Cc sự kiện v㡠o cuối những năm 1370 v đầu những năm 1380 được tm tắt lại như sau: Trần Phế Đế (1377 – 1388) l೪n ngi thay Duệ Tng. Chỉ 6 th䴡ng sau khi Duệ Tng tử trận, qun Chi䢪m “vo cửa Thần Ph (Y๪n M, Ninh Bnh) rồi l䬪n cướp ph kinh thnh Thăng Long”. Khᠴng ai chống giữ được. Năm 1378, qun Chim lại sang đ⪡nh Nghệ An rồi ngược sng Hồng ln đ䪡nh ph Thăng Long. Từ năm ấy đến 1383, nhiều trận giằng co Chim – Việt tr᪪n đất Nghệ An – H Tĩnh. Giữa năm 1383, Chế Bồng Nga lại đem qun đࢡnh ph Thăng Long, vua ra vo Việt Nam như đi vᠠo chỗ khng người, chỉ trong mấy năm đến ph kinh đ䡴 3 lần, lm cho vua ti phải kinh hoഠng”(12). L Qu Đ꽴n cung cấp một phin bản sc t꺭ch về kết thc ngoạn mục của triều đại Chế Bồng Nga. Năm 1390, khi cua Chămpa bị giết trn chiến trường trong lần cuối của hꪠng loạt cc cuộc tấn cng vᴠo kinh đ Việt Nam: “Chế Bồng Nga bị tướng Trần Khắc Chn đ䢡nh ph v bị đại bại, chết ở sᠴng Hải Triều. Cn bao nhiu qu⪢n lnh đều trở về nước họ”(13). Đọc điều ny, ch�ng ta khng ngạc nhin về lời lẽ bực dọc của ho䪠ng đế Trung Hoa trong những chiếu thư khc nhau gửi Chế Bồng Nga v cᠡc vua nh Trần của Việt Nam. Trong cc cuộc chiến tranh chiếm phần lớn thời gian của hai thập kỷ, kinh đࡴ Việt Nam đ bị ph hủy nhiều lần, một vua Việt Nam bị giết tại cổng kinh đ㡴 Chămpa, v cuối cng l๠ vua Chămpa bị giết tại cổng của kinh đ Việt Nam. Vi năm sau đ䠳, từ hậu quả khng trực tiếp của những sự kiện ny, Việt Nam học được sự thật cay đắng trong th䠠nh ngữ của hong đế về “trai v c࠲”. Nh Trần nhanh chng kết th೺c v t lୢu sau, “ngư ng” triều Minh thiết lập sự cai trị trn to䪠n ci Việt Nam. L Th媡nh Tng Bin ni䪪n sử ghi lại rằng ngy 15 thng 6 năm 1471 – đࡺng một trăm năm sau khi việc trao đổi thư từ với Chế Bồng Nga bắt đầu – hong đế Trung Hoa tiếp nhận sứ thần từ vua Việt Nam l Lࠪ Thnh Tng, được biết dưới cᴡi tn L Hạo. Thꪴng điệp của vua rất thẳng thắn: “Nước của thần rất gần với Chămpa v trong một thời gian di, ch࠺ng thần bị nước ny tấn cng vഠ hăm dọa. (…) Thần muốn tập hợp binh lnh để chiến đấu, nhưng sợ rằng điều ny sẽ vi phạm chỉ dụ của Thi�n triều. Thần cũng muốn nhẫn nại chịu đựng sự đau khổ (…). Trong tnh thế tiến thoi lưỡng nan, thần quyết định nhẫn nại v졠 gửi sứ km theo tới triều đnh để kiến nghị điều n謠y”. Tại kinh đ Trung Hoa, Thượng thư Bộ Binh khng tin một c䴢u no trong thng điệp đള, tu với hong đế rằng L⠪ Hạo “tham lam v độ v trong khi ngấm ngầm l䠪n kế hoạch xm chiếm lnh thổ, hắn c⣴ng khai kiến nghị yu cầu ny”. Hoꠠng đế viết răn đe vua Việt Nam: “Sao ngươi c thể kch động sự th㭹 hằn, tăng cường qun đội v tham gia tấn c⠴ng chống lại nhau v dnh toࠠn bộ thời gian để khiển trch người đng kᡭnh. […] Người phải rất, rất cẩn trọng”(14). Một năm sau, bin nin sử ghi lại thꪴng điệp được sứ thần chămpa mang tới triều đnh Trung Hoa: “Trong thng hai năm Th졠nh Ha thứ bảy (thng 2-3 năm 1471), qu㡢n đội An Nam đ tới v tấn c㠴ng kinh đ của chng thần, bắt nh亠 vua Bn La Tr Toࠠn v gia quyến đem đi, tổng cộng hơn 50 người. Họ cn thu giữ ấn, đốt nhಠ cửa, giết hoặc đem đi v số binh lnh v䭠 dn thường, cả đn ⠴ng lẫn đn b. Hiện nay, em trai của nhࠠ vua Bn La Tr Toại tạm thời nắm giữ việc quản l࠽ cc cng việc của đất nước vᴠ khim nhường đn đợi sắc phong”. Biểu chương n고y được gửi tới Bộ Binh. Thượng thư Bộ Binh Bai Gui v những người khc tࡢu rằng: “Vo năm Thnh H࠳a thứ bảy (1471-72), An Nam tu rằng Chămpa đ vượt bi⣪n giới tấn cng họ, v y䠪u cầu triều đnh rủ lng thương bằng c첡ch kiểm sot sự p bức. Khi đᡳ chng thần cảm thấy rằng L Hạo đꪣ ngấm ngầm ln kế hoạch xm chiếm lꢣnh thổ nhưng lại cng khai tu rằng hắn bị tấn c䢴ng. Nay hắn đ tn ph㠡 đất nước đ v đem vua của họ đi. Nếu hắn kh㠴ng bị trừng phạt, khng chỉ Chămpa sẽ đnh mất l䡲ng trung thnh với Trung Hoa m n࠳ cn c thể khiến An Nam trở thⳠnh ngoan cố. Chng ta cần phi người mang lệnh dụ của triều đꡬnh đến cho Hạo, đi hắn trả vua, gia quyến v ấn t⠭n m họ đ cướp cho Chămpa, để h࣠nh động của hắn khng gy n䢪n thảm họa qun sự”. Lệnh của triều đnh ban rằng: “Kh⬴ng cần phải phi người tới An Nam. Hy đợi khi sứ thần từ An Nam đến vᣠ ban lệnh của triều đnh cho hắn”(15). Vi th젡ng sau đ, khi sứ thần của L Th㪡nh Tng đến, hong đế khẳng định m䠴 tả của Việt Nam v Chămpa về cc sự kiện lࡠ rất “mu thuẫn”, dụ rằng nh vua phải ứng xử một c⠡ch chnh trực v “ng�y cng tn trọng cഡc chuẩn mực đạo đức”(16). Tuy nhin vo năm 1475, sứ thần Trung Hoa tới triều đ꠬nh Chămpa, khi đến cảng đ bị từ chối khng cho v㴠o v pht hiện ra rằng “toࡠn bộ gia đnh cua Chămpa đ bị An Nam đem đi v죠 lnh thổ Chămpa đ được đổi t㣪n l thừa tuyn Quảng Nam”(17). Trường nhiều năm, Lપ Thnh Tng tiếp tục gửi cᴡc tấu biểu khng chnh x䭡c tới hong đế; hong đế tiếp tục khuyࠪn ng “tự sửa mnh”䬠(18), cho tới ngy hong đế nhận được văn bản sau đࠢy trong năm 1478. “Thủ lĩnh Chămpa Bo-long-a-ma trước đy giao hảo với đất nước của chng thần. V⺠o năm thứ 11 thời Thnh Ha (1475-1476), hắn thu nhận lực lượng hải thuyền của nước Lưu Cầu bị giೳ đnh dạt tới đ, sai họ x᳢m chiếm v cướp bc. Họ đೣ bị lnh sơn phng của ch�ng thần đnh bại. Sứ thần họ L nay vừa từ ThiὪn triều trở về v thần knh cẩn nhận chỉ dụ của triều đ୬nh, trch mắng thần đ chiếm đất Chămpa vᣠ biến n thnh như quận huyện. Thần phải tr㠬nh by nghim t઺c thực tế một cch chi tiết để chứng tỏ rằng tại sao chng thần rẵ rng khng thể đണ lm điều đ. V೹ng đất m Chămpa được phong khng cള đất đai mu mỡ. Nh cửa ở đ࠳ c vi gia s㠺c v t lương thực dự trữ, lୠng qu thiếu du vꢠ đay, ni non khng c괳 vng v đࠡ qu, trong khi biển thiếu c v� muối. Họ chỉ c ng voi, sừng t㠪, gỗ mun. Tuy nhin, đất nước của chng thần sản xuất ra những thứ đ꺳 nhiều hơn nhiều so với nhu cầu. Lm sao m ch࠺ng thần c thể coi đ l㳠 những vật c gi trị? Nếu ch㡺ng thần lấy đất của họ, chng thần khng thể sống ở đ괳; nếu chng thần lấy người của họ, chng thần kh꺴ng thể dng họ; nếu chng thần lấy h麠ng ha của họ, chng thần sẽ kh㺴ng thể giu hơn bởi những thứ đ; nếu ch೺ng thần lấy quyền lực của họ, chng thần sẽ khng thể mạnh hơn. Cũng sẽ rất kh괳 khăn cho chng thần để canh giữ vng đất n깠y v chng thần sẽ nhận được rất ອt ch lợi từ đ. Sự mất m�t sẽ rất lớn v lợi lộc th ଭt, tai họa l r rൠng v danh tiếng ginh được lࠠ khng c. Đ䳳 l những l do khiến chེng thần khng chiếm Chămpa v biến n䠳 thnh như quận huyện. Nay triều đnh lại dụ thần trả đất cho họ, để dଲng di cai trị khng bị tuyệt diệt. Thần k崭nh cẩn cho rằng sứ thần của triều đnh do vội vng kh젳 c thể tiến hnh những y㠪u cầu chi tiết, v người Chămpa, trốn trnh loạn lạc vࡠ căm ght đất nước của chng thần, đ麣 ni với sứ thần tin tức ny. Lời của họ kh㠴ng thể tin được. Thần khim nhường mong rằng sứ thần của triều đnh sẽ được đặc biệt gửi tới để sắp đặt lꬣnh thổ v phục hồi dng họ bị đứt đoạn, để Chămpa được yಪn bnh cả trn lẫn dưới, bi쪪n cương đất nước thần được hưởng sự nghỉ ngơi. Chămpa từ đ sẽ l b㠬nh phong của Trung Hoa v sự sắp đặt sẽ ch lợi cho cୡc dn tộc xa xi. Đⴳ l mong ước lớn của thần v thần k࠭nh cẩn gửi sứ thần Nguyễn Đức Trinh tới tu ln điều n⪠y”(19). Tiếp theo vi thng sau lࡠ tin tức từ Zhai-ya-ma-wa-an đề nghị sắc phong l vua của Chămpa. Sứ thần của ng tഢu ln hong đế rằng “Người An Nam đꠣ trả cho thần vng đất ở bin giới ph骭a nam của nước họ để thần cai quản. Thần đ ti lập đất nước, nhưng e sợ quyền lực của Ho㡠ng thin, khng muốn nhận vương hiệu cho ch괭nh mnh, đặc biệt phi sứ thần d졢ng biểu xin sắc phong”. Hong đế nh Minh đồng ࠽ với đề nghị ny, chấp nhận thực tế tnh trạng mới của Chămpa. Tuy nhiପn vo năm 1481, một lần nữa, chng ta lại thấy ິng phản đối L Thnh T꡴ng về sự chiếm đoạt của Việt Nam: “Việc ny như thể ngươi khng biết hay khഴng thấy điều g đ xảy ra sau khi cha 죴ng ngươi tham gia vo cc cuộc tấn cࡴng trả th chống Chămpa” (20). Quan thanh tra của cc tỉnh miền Nam Trung Hoa gợi 顽 phi qun đội triều đ᢬nh đến chống L Thnh T꡴ng để “trừng phạt tội lỗi”: tuy nhin, quan thanh tra ny bị nghi lꠠ hnh động v tham vọng cଡ nhn v sau đ⠳ đ bị trừng phạt (21). Vo năm 1481, sự quở tr㠡ch nặng hơn từ kinh đ Trung Hoa đến Thăng Long: “Trong những năm trước, ngươi kiến nghị rằng tất cả đất đai của Chămpa bị cc thủ lĩnh địa phương của nước n䡠y tranh ginh chia ra v chiếm cứ. Nay xem xࠩt co buộc của Gu-lai, r rᵠng l nước của ngươi đ chiếm đất v࣠ đẩy họ đi chỗ khc. [...] Sao ngươi c thể muốn che đậy sự xấu xa v᳠ tỏ vẻ c đạo đức, che giấu tội lỗi của chnh m㭬nh, ở trn thất bại trong việc duy tr lꬲng trung thnh của một người phụng sự bề trn, ở dưới thất bại trong việc duy trબ mối quan hệ tốt với cc nước lng giềng. [...] Nếu ngươi tiếp tục giả dối vᡠ bất lương, răn rằng Thin đạo mang lại thịnh vượng cho người tốt v tai họa cho kẻ xấu” (22). Răn đe cuối c꠹ng được ban bằng miệng cho sứ thần năm 1490: nếu cương giới khng được tn trọng, “Triều đ䴬nh sẽ lập tức nổi giận v binh lnh Thi୪n triều sẽ ph hủy lnh thổ của người giống như những sự kiện trong thời Vĩnh Lạc (1403 – 1424). Liệu ngươi cᣳ thể khng hối lỗi” (23). Trong khi bin ni䪪n sử ghi lại khởi hnh của một sứ thần “v cഹng sợ hi”, khng chắc rằng cảm x㴺c như vậy đ được cảm thấy tại hong th㠠nh ở Thăng Long khi sứ thần trở về. Hai thập kỷ đ tri qua kể từ khi kinh đ㴴 Chămpa sụp đổ v gần 3 thập kỷ sẽ qua trước khi ci chết của lࡪ Thnh Tng được ghi trong biᴪn nin sử Trung Hoa năm 1498” (24). Tại một thời điểm trong giai đoạn ny, bi꠪n nin sử ghi lại tuyn bố quan trọng sau đꪢy của hong đế: Xem xt An Nam, ta coi nੳ cũng giống như ngoại quốc. Mỗi khi n phạm luật hay khng lệnh, ta khoan dung tha thứ n㡳. Cng khai, chứng tỏ vẻ trung thnh v䠠 knh trọng, nhưng ngấm ngầm chng xảo quyệt v� khn lỏi. Tuy nhin, h䪠nh động của chng khng thể che giấu được. Binh ph괡p c ni: “Kh㳴ng được giả định rằng kẻ địch sẽ khng tới. Dựa vo ph䠲ng thủ của mnh để bảo vệ chống lại chng” (25). Sự ph캲ng thủ của Trung Hoa được tăng cường thch đng dọc bi�n giới pha nam. Nhưng khng c� đội qun Trung Hoa no từng c⠳ định vượt bin giới v�o Việt Nam. Thảo luận Vo cuối thế kỷ XIII, kinh đ Việt Nam bị quഢn đội từ pha nam cướp ph. Cuối thế kỷ XIV, kinh đ� ny khng bị quഢn đội từ pha bắc cướp ph. Từ cuối thế kỷ XIII đến đầu thế kỷ XIV, kinh đ� Việt Nam đ nhiều lần rơi vo tay qu㠢n xm lược nước ngoi. Mặc d⠹ vậy, n vẫn l kinh đ㠴 của đất nước trong nhiều thế kỷ sau. Tri lại, vo cuối thế kỷ XIV, sự sụp đổ của kinh đᠴ Chămpa đ dẫn đến sự chấm dứt của vương quốc Chămpa. C thể thấy kh㳡 r về những sự kiện lịch sử kh nổi tiếng. Nhưng ch塺ng ta học được điều g của Chế Bồng Nga v L젪 Thnh Tng, về lịch sử của Thăng Long? Theo quan điểm của tᴴi, chng ta c thể vạch hai đường t곬m hiểu từ cc cu chuyện trᢪn để định hướng suy nghĩ của chng ta về Thăng Long. Cả hai đều được dẫn dắt bởi một cu hỏi lịch sử quan trọng nꢪu ra từ di tch khảo cổ tại 18 Hong Diệu, Ba Đ�nh, H Nội. Cu hỏi nࢠy c thể được nu ra theo hai c㪡ch. Thứ nhất, tại sao kinh đ của Việt Nam lại duy tr ở đ䬺ng một chỗ trong một giai đoạn di như vậy? Thứ hai, tại sao kinh đ của Việt Nam lại chuyển vഠo miền Trung ở cuối giai đoạn ny (đến Huế vo đầu thế kỷ XIX)? Gi࠺p chng ta nghĩ về cu hỏi nꢠy, cc nhn tố tổ chức hᢠnh chnh, bối cảnh khu vực v sự ph�t triển kinh tế – x hội l rất quan trọng. Thăng Long kh㠴ng thể được hiểu chỉ đơn giản bằng việc nghin cứu ring Thăng Long. Bối cảnh mꪠ ti muốn nu ra để ch䪺ng ta xem xt ở đu l颠 bối cảnh nổi ln từ mối quan hệ lu dꢠi giữa Chămpa v Việt Nam. Khc biệt chủ yếu giữa Chế Bồng Nga vࡠ L Thnh T꡴ng l mục đch tấn c୴ng của người ny vo kinh đ࠴ của người kia. Một mặt, chng ta khng c괳 cứ liệu cho thấy rằng Chế Bồng Nga c định chiếm cứ Thăng Long: mục ti㽪u của ng trước tin l䪠 qun sự, thứ đến l cướp b⠳c, l giả thuyết c khả năng nhất. Nếu ೴ng thực sự c tham vọng chiếm cứ, ng thiếu m㴴 hnh chnh trị v쭠 cấu trc hnh ch꠭nh cần thiết để đảm bảo sự lu bền của lnh thổ chiếm được. Mặt kh⣡c, mục tiu của L Thꪡnh Tng l r䠵 rng trong thư từ của ng với hoഠng đế Trung Hoa. Chng ta hy xem x꣩t đoạn văn sau trong biểu chương của ng năm 1475, nhớ đọc n với nhận thức về phong c䳡ch hon ton kh࠴ng trung thực trong trao đổi thư từ của ng với Thin triều tr䪪n danh nghĩa: “Nếu chng thần lấy đất của họ, chng thần kh꺴ng thể sống ở đ; nếu chng thần lấy người của họ, ch㺺ng thần khng thể dng họ; nếu ch乺ng thần lấy hng ha của họ, ch೺ng thần sẽ khng thể giu hơn bởi những thứ đ䠳; nếu chng thần lấy quyền lực của họ, chng thần sẽ kh꺴ng thể mạnh hơn”. Những tuyn bố ny kh꠴ng chnh xc – lịch sử đ� chứng minh điều đ – vừa dường như vua Việt Nam biết rằng chng kh㺴ng trung thực. Văn bản ny quả thật ẩn chứa giải thch rằng vua Việt Nam bị th୺c đẩy bởi ham muốn chiếm đoạt những thứ đắt gi m ᠴng tỏ ra coi thường: ng voi, sừng t, gỗ mun trong hệ thống bu઴n bn m nền kinh tế liᠪn quốc thời đ dựa vo. V㠠 ng biết r răng trong tay n䵴ng dn Việt Nam, ngay cả đất đai bạc mu của Chămpa cũng c⠳ thể sản xuất ra la gạo. Xt như vậy, ta khꩴng thể bỏ qua cấu trc kinh tế – x hội tương ứng của Chămpa vận h꣠nh một hệ thống kinh tế – x hội theo hướng đng – t㴢y mang tnh dịch chuyển cao qua cc địa h�nh khc nhau, dựa rn bu᪴n bn được thực hiện trn một phạm vi trải d᪠i: điều ny cũng cung cấp nền tảng kinh tế cho hệ thống chnh trị mang t୭nh lin kết của n. Hệ thống kinh tế – x곣 hội Việt Nam km dịch chuyển hơn, dựa trn n骴ng nghiệp trồng la, ủng hộ hệ thống chnh trị cꭳ cấu trc trung tm vꢠ phn cấp: định hướng địa l bắc – nam l⽠ một chức năng của khả năng ti tạo m hᴬnh kinh tế v hnh ch࠭nh, thực hiện bởi những cuộc di dn vừa l binh l⠭nh vừa l nng dഢn trn một địa hnh duy nhất: vꬹng đất thấp ph hợp với canh tc ruộng nước. Những cấu tr顺c đối lập ny c cೡc hệ quả sau: sự dịch chuyển v đa dạng của m hബnh Chămpa đ tạo nn sự gi㪠u c, được đầu tư vo việc ph㠡t triển một loạt cc trung tm cố định mang t᢭nh biểu tượng về chnh trị (cc đ� thị lớn, tất nhin v cả Mỹ Sơn, khu thꠡnh địa của triều đnh). Tuy nhin, m쪴 hnh ny kh젴ng đi hỏi sự mở rộng lnh thổ thống nhất. Sự kh⣴ng dịch chuyển v thống nhất của m hബnh Việt Nam tạo ra t của cải hơn: khng c� cc đ thị mᴠ l x hội của c࣡c lng được nối với nhau bằng hệ thống hnh ch࠭nh lỏng lẻo nhưng mang tnh trung tm v� đẳng cấp. Quan trọng nhất l những lng nࠠy c khả năng tự ti tạo, vừa theo mạng lưới di d㡢n tự pht, vừa đp ứng yᡪu cầu chủ động của chnh quyền. Chămpa l một nền văn minh dựa tr�n m hnh đa cực trong ph䬡t triển đ thị v ch䠭nh trị. Tri lại, trong m hᴬnh đơn cực của Việt Nam, nếu Thăng Long coi n l trung t㠢m của đế chế, đế chế m n cai quản lೠ một đế chế của cc lng. Tuy nhiᠪn chnh mối quan hệ giữa cc l�ng với kinh đ đơn cực – dn xếp th䠴ng qua cc cấp hnh chᠭnh trung gian – duy tr sự ổn định của kinh đ v촠 tnh năng động bảo thủ của x hội l�ng. Thuật ngữ “năng động bảo thủ” l rất quan trọng, bởi sự năng động của sự ti tạo lࡠng một qu trnh trᬪn hết l ti tạo: tại những nơi khࡡc, lng tm cଡch ti tạo chnh n᭳, cc cấu trc cơ bản của lẠng, m hnh quan hệ với ch䬭nh quyền trung ương, trong phản ứng với thch thức từ việc thch nghi với địa kinh tế của một m᭴i trường mới. Ti khng phải l䴠 người xem xt cc kh顭a cạnh chnh trị v văn h�a của ci c thể được gọi l᳠ “chủ nghĩa bảo thủ triệt để”: khuynh hướng ti tạo cấu trc của quyền lực trung ương tại cẹng một chỗ. Trong khi cấu trc kinh tế – x hội v꣠ văn ha chnh trị đ㭳ng một vai tr quan trọng trong cch c⡡c sự kiện diễn ra, chng ta cũng cần tm những cꬡch giải thch lịch sử đối với cc sự kiện của lịch sử. T�i muốn nu rằng một trong những cch giải trꡭ lịch sử đối với sự lu bền của đời sống Thăng Long như l một kinh đ⠴ c thể được tm tắt lại trong c㳢u hỏi sau đy: tại sao sau đng gⳳp ngoạn mục mở rộng bin cương đất nước, L Thꪡnh Tng cai trị ton bộ l䠣nh thổ quốc gia? Chỉ vi năm sau ci chết của ࡴng, v trong khoảng hai thế ỷ, Việt Nam bị chia ra thnh hai triều Nam – Bắc: đất nước được sự cai quản từ hai kinh đ࠴. Sau khi thống nhất, Thăng Long đ mất vị tr kinh đ㭴 của n cho Huế. Cu trả lời của t㢴i l ở giai đoạn Đng Trong – Đࠠng Ngoi, vị tr kinh đ୴ của Thăng Long phụ thuộc vo sự thnh c࠴ng của cấu trc phng thủ được c겡c cha Nguyễn xy dựng trong thế kỷ XVII tại tỉnh Quảng Bꢬnh. Thm vo đ꠳, sự thnh cng của Lũy Thầy vഠ thnh tũy lin quan tạo nપn một trong những điều kiện cần thiết cho qu trnh Nam tiến của Việt Nam. Hai quᬡ trnh ny li젪n quan đến nhau: vấn đề kinh đ v vấn đề mở rộng bi䠪n cương. Với sự chiếm đng lnh thổ Chămpa, liệu một triều đ㣬nh đng tại H Nội xa x㠴i c khả năng tạo ra những điều kiện cần thiết cho qu tr㡬nh mở rộng bin cương về pha nam? Cꭳ thể c. Liệu qu tr㡬nh ny c khuyến kh೭ch kinh đ chuyển vo ph䠭a nam? C thể khng. Cả hai c㴢u hỏi chỉ l giả thuyết v phi lịch sử. Nhưng ch࠺ng đng được hỏi, bởi cu trả lời lịch sử cᢳ thể được đưa ra. Thứ nhất, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn quan trọng của qu trnh nam tiến, sự mở rộng nᬠy được tạo thuận lợi bởi những cch tn của triều đ᢬nh cc cha Nguyễn đẳng tại kinh đ ở Ph Xu亢n. Thứ hai, do Việt Nam bị chia ra trong giai đoạn mở rộng, kinh đ triều L kh䪴ng thể di chuyển vo Nam. Hai chứng cứ m t࠴i dng để kết thc thảo luận n麠y ủng hộ cch giải thch tr᭪n về cc sự kiện. Chứng cứ thứ nhất l việc chuyển kinh đᠴ vo Huế do ng vua sഡng lập triều Nguyễn: đy gần như l phản ứng kh⠴ng trnh khỏi với chiến thắng tối hậu trong cuộc chiến với Ty Sơn, dựa trᢪn sức mạnh của họ Nguyễn ở pha nam của đất nước. Chứng cứ thứ hai đưa ta lại xem xt về lịch sử của hai kinh đ� trong thế kỷ XIII v XIV lin quan ở trપn. Trong những năm 1370, chng ta thấy kinh đ Việt Nam bị qu괢n Chămpa tn ph. Trong những năm 1470, chࡺng ta thấy qun Việt Nam tn ph⠡ kinh đ Chămpa. Như bin ni䪪n sử triều Minh thuật lại, tất cả những sự kiện ny đều được triều đnh phương Bắc giଡm st chặt chẽ. Nhưng hong đế nhᠠ Minh quan st từ đu? Khi chᢺng ta xem xt số phận hai kinh đ của Chămpa v鴠 Việt Nam, chng ta cũng phải nắm trong đầu lịch sử của kinh đ Trung Hoa trong giai đoạn n괠y. Vo năm 1421, kinh đ Trung Hoa chuyển từ Nam Kinh lപn Bắc Kinh. Nguyn bản:The History của Thăng Long in Regional Context: Chế Bồng Nga, L꠪ Thnh Tng and Chinas Ming Dynasty Emperor, 2008. Nguyễn Thị Hồng Hạnh dịch ᴠ CH THڍCH: (1) Geoff Wade, dịch,Southeast Asia in the Minh shi-lu: an open access resource (Đng Nam trong Minh Thực lục: một nguồn tư liệu mở), Singapore, Asia Research Institute and the Singapore E-Press, National University of Singapore, xem䁠http://www.epress.nus.edu.sg/msl,mục 5 th!ng 9 năm 1371, xem ngy 10 – 10 – 2008. (2) Sđd. (3) Mục 26 thng 11 năm 1373. (4) Đࡳ l Trần Duệ Tng. (5) Mục 10 thഡng 11 năm 1379. (6) Mục thng 1-2 năm 1380. (7) Mục thng 9-10 năm 1380. (8) Mục 14 thᡡng 5 năm 1388. (9) Mục 5 thng 2 năm 1389. (10) Mục 2 thng 12 năm 1391. (11) Lᡪ Qu Đn,�Phủ bin tạp lục,(L꠪ Xun Gio dịch), S⡠i Gn: Phủ quốc vụ khanh đặc trch văn h⡳a, 1972, Tập 1, Quyển 1, tr.33. (12) Nguyễn Đnh Đầu,The Vietnamese Southward Expansion as Viewed through the Histories젠(Nam tiến của Việt Nam xem xt qua lịch sử) trong Andrew Hardy, Mauro Cucarzi v Patrizia Zolese (chủ bi頪n),Champa and the Archaeology of Mỹ Sơn (Chămpa v khảo cổ học Mỹ Sơn), Singapore: NUS Press, 2008, tr.67, trch dẫn Trần Trọng Kim,ୠViệt Nam sử lược,S i Gn, Tn Việt, 1958, tr.173. (13) L⢪ Qu Đn,�Phủ bin t
0 Rating 425 views 0 likes 0 Comments
Read more