Select
Tag Cloud

Anything in here will be replaced on browsers that support the canvas element

  • Facebook
  • Yahoo
  • Google
  • Live
  • Twitter
  • Live
By: On January 12, 2021
  Tác gi?: ??ng Thành Danh 1. D?n lu?n Champa – Th??ng (Le Haut Champa) là cách mà J. Dournes1 g?i tên vùng ??t cao Tây Nguyên trong th?i k? c? trung ??i, th?i k? mà ph?n l?n lãnh th? cao nguyên này thu?c v? v??ng qu?c Champa ho?c có m?t m?i quan h? ch?t ch? v?i Champa ? mi?n ??ng b?ng.2 Vùng ??t này, thu?c Cao nguyên Tr??ng S?n Nam, không ch? gi?i h?n ? các t?nh Komtum, Gia Lai, ??k L?k, ??k Nông, Lâm ??ng mà còn v??n xu?ng t?n ph?n rìa phía Tây c?a các t?nh Mi?n Trung n?i c? trú c?a các c?ng ??ng nói ti?ng Nam ??o và Nam Á.3 Vi?c nghiên c?u m?i liên h? gi?a vùng ??t Tây Nguyên và Champa trong quá kh? là m?t trong nh?ng m?ng nghiên c?u ?áng chú ý và thu hút ???c s? quan tâm c?a nhi?u h?c gi?. Trong khi m?t s? các nhà nghiên c?u ch? d?ng l?i ? vi?c kh?o t? và li?t kê các di tích, d?u v?t c?a Champa ? vùng Tây Nguyên,4 m?t s? các nghiên c?u mang tính h?c thu?t h?n l?i c? g?ng lý gi?i sâu h?n các m?i liên k?t này, không ch? trên bình di?n dân t?c h?c mà còn d?a trên các t??ng tác v? chính tr? liên vùng trong quá kh?.5 Có hai xu h??ng chính nh?m di?n d?ch m?i quan h? chính tr? gi?a cao nguyên và ??ng b?ng: m?t xu h??ng cho r?ng ng??i Ch?m ??ng b?ng ?ã ti?n hành nh?ng cu?c giao tranh v?i các t?c ng??i mi?n cao, ?? r?i t? ??y áp ??t m?t thi?t ch? hành chính, thu thu? và áp ??t ngh?a v? lao d?ch v?i các s?c t?c này, th?ng tr? các s?c t?c ?y theo ki?u thu?c ??a;6 trong khi ?ó m?t s? ng??i l?i b?o v? quan ?i?m ng??c l?i, nhìn m?i quan h? này m?t cách m?m d?o h?n, ôn hòa h?n, th?m chí miêu t? m?i quan h? này là thân thi?n, nh? ki?u nh?ng liên minh v? chính tr?, quân s?.7 Tùy theo cách ti?p c?n các ngu?n t? li?u và quan ?i?m nghiên c?u khác nhau mà m?i nhóm l?i b?o v? cho quan ?i?m riêng c?a mình. Có th? k? ra m?t s? ngu?n s? li?u chính liên quan ??n v?n ?? này nh? sau: S? li?u c?a trung Hoa ghi nh?n v? Lâm ?p, Hoàn V??ng và Chiêm Thành; Các bia ký ghi b?ng ch? Ph?n ho?c ch? Ch?m c? ? mi?n Trung Vi?t Nam thu?c v? v??ng qu?c Champa; Các th? t?ch vi?t b?ng gi?y c?a ng??i Ch?m còn l?u gi? ? Ninh Thu?n – Bình Thu?n; Các truy?n k? dân gian c?a các t?c ng??i thi?u s? mi?n Trung – Tây Nguyên. Trong bài vi?t này chúng tôi s? ?i?m l?i m?t s? thông tin quan tr?ng liên quan ??n vùng “Champa – Th??ng” hay là v? trí, vai trò và m?i quan h? c?a vùng cao nguyên Tr??ng S?n Nam v?i v??ng qu?c Champa th?i c? – Trung ??i t? các ngu?n s? li?u trên. 2. Ngu?n s? li?u Trung Hoa và bia ký Champa  Nh?ng ngu?n t? li?u ??u tiên ghi nh?n v? thành ph?n dân t?c c?a Champa chính là các v?n b?n Trung Hoa, mà s?m nh?t (kho?ng th? k? 3) có th? là m?t ghi chép v? Lâm ?p nh? sau: “…Nh?ng b? t?c c?a nó th?t ?ông ??o, nh?ng nhóm ng??i nh? trong các b? t?c ?y s?n sàng giúp ?? l?n nhau; t?n d?ng l?i th? ??a hình núi non, h? không bao gi? ch?u quy ph?c [tri?u ?ình Trung Hoa]…”.8 Sau ?ó, sang th? k? th? 4, các s? li?u Trung Hoa l?i ghi nh?n s? va ch?m ??u tiên gi?a ng??i ??ng b?ng v?i các s?c dân ? sâu trong vùng n?i ??a, ?ó là s? ki?n vua Lâm ?p Ph?m V?n ti?n hành các cu?c bình ??nh trong x? s? ?? thu ph?c các b? t?c “man dã” ?ang thành l?p các ti?u qu?c.9 Ch. Meyer, l?u ý thêm trong s? các dân t?c ?y: “ng??i Jarai và Rhade là hi?u chi?n nh?t”.10 Các ngu?n s? li?u Trung Hoa còn ghi nh?n liên ti?p các ngu?n c?ng ph?m mà Champa mang ??n cho Trung Hoa, ch?a ??y các m?t hàng có ngu?n g?c t? mi?n núi nh? là ngà voi, s?ng tê, tr?m h??ng, k? nam, và nhi?u h??ng li?u, g? quý khác… và k? l? thay, ?ây l?i là nh?ng m?t hàng khi?n Champa tr? nên n?i ti?ng trong kh?p vùng, ?i?u ?ó c?ng cho th?y Champa ?ã s?m xây d?ng m?t h? th?ng th??ng m?i l?n v?i vùng cao nguyên. C? th?, s? li?u ghi nh?n r?t nhi?u l?n nh? v?y: vào n?m 340, Champa l?n ??u tiên c?ng voi cho Thiên tri?u, r?i r?i rác sau ?ó c?ng v?y, ??n n?m 630, Champa l?i dâng cho Trung Hoa ?á quý, voi thu?n d??ng…, n?m 642 là 11 s?ng tê giác, r?i các n?m 711, 731, 749…??n t?n n?m 992, h? dâng ??n 300 ngà voi, 2.000 cân h??ng li?u và 100 cân g? ?àn h??ng, n?m 1018, dâng 72 ngà voi, 86 s?ng tê, 100 cân k? nam và 200 cân h??ng li?u.11 B??c vào th?i k? ?nh h??ng v?n minh ?n ??, các bia ký tr? thành ngu?n t? li?u quan tr?ng ?? xác nh?n nh?ng liên h? gi?a Champa v?i các s?c dân cao nguyên. Ngay t? th? k? th? 4, m?t v?n bia ? Vat Laung Kau (g?n ??n th? Wat Phu ? Bassac, Lào) ?ã ch?ng minh t?m ?nh h??ng c?a v??ng qu?c Champa kéo dài ??n t?n vùng Champasak t?c vùng Nam Lào.12 Ti?p ??n, m?t v?n bia Ph?t giáo có niên ??i n?m 914, ???c tìm th?y ? Kon Klor (Kom Tum) ghi nh?n v? vi?c xây d?ng m?t ??n th? B? tát ? vùng ??t này, s? xu?t hi?n c?a v?n bia xác nh?n vi?c xây d?ng ??n th? c?a Champa ? ?ây cho th?y lãnh th? Champa vào th?i ?i?m này bao g?m c? vùng Kom Tum ngày nay.13 Kho?ng th? k? 12, các bia ký Champa l?n ??u tiên nh?c ??n các s?c t?c mi?n núi v?i các danh x?ng “Kiratas” (nh?ng ng??i mi?n cao), “Mleccha” (nh?ng ng??i hoang dã).14 Theo nh?ng ngu?n t? li?u này, vào th?i ?i?m n?m 1149, phía B?c Champa n?m d??i s? cai tr? c?a ng??i Khmer, ti?u v??ng Panduranga là Jaya Harivarman I ?ã ?em quân t? phía Nam ra chi?m c? và gi?i phóng Vijaya, sau ngày th?ng l?i ông không trao l?i ngai v? cho hoàng t?c ? Vijaya mà ti?m quy?n th?ng tr? c? Champa. Vì v?y, ông ph?i khu?t ph?c các dân t?c “Radé, Mada và nh?ng ng??i Man di khác” ? phía Tây, ???c g?i chung là Kiratas. ?? ch?ng l?i hành ??ng này, v? “vua c?a ng??i Kiratas” (có th? là th? l?nh c?a các dân t?c này) ?ã tôn hoàng t? Vangsaraja (em v? c?a Jaya Harivarman I) lên làm vua và lãnh ??o cu?c ??u tranh. Tuy nhiên, cu?c ph?n kháng này th?t b?i, Vangsaraja ph?i ch?y sang ??i Vi?t và b?n thân các dân t?c mi?n núi ph?i th?n ph?c Jaya Harivarman I.15 B??c sang th? k? sau, vùng cao nguyên và các s?c t?c ? ?ây c?ng ?óng m?t vai trò quan tr?ng trong cu?c kháng chi?n ch?ng Mông C? c?a Champa. Trong cu?c ??i ??u v?i cu?c xâm l?ng c?a nhà Nguyên, t? n?m 1282 – 1284, vua Indravarman V và hoàng t? Harijit (sau này là vua Jaya Sinhavarman III, t?c Ch? Mân) ?ã cho rút quân t?m th?i t? kinh thành Vijaya v? sâu trong mi?n núi ?? th?c hi?n cu?c kháng chi?n lâu dài.16 T? ?ây, vùng ??t cao nguyên tr? thành h?u c? c?a quân Champa, và b?n thân các s?c dân mi?n núi ? ?ây c?ng sát cánh bên c?nh ng??i Ch?m ti?n hành cu?c kháng chi?n ch?ng l?i quân Mông – Nguyên hùng m?nh, ?i?u này ph?n nào cho th?y h? c?ng là th?n dân và có ngh?a v? tranh ??u vì v??ng qu?c Champa.17 B??c vào th? k? 15, bia ký Drang Lai (C43)18 cho ta m?t cái nhìn ??y ?? và toàn di?n h?n v? m?i liên h? m?t thi?t v? chính tr? gi?a tri?u ?ình Champa v?i các dân t?c ? mi?n núi. Theo bia ký này, vào kho?ng n?m 1415 và 1435, vua Champa ? Vijaya là Virabhadravarman ?ã thu ph?c “V? vua v? ??i c?a ng??i mi?n núi” và “vua c?a loài voi” (Sri Gajaraja) làm ch? h?u c?a mình. B?ng s? b?o tr? này, vua Champa ?ã cho xây d?ng các ??n th? th?n Shiva (d??i tên g?i Kiratesvara), ??ng th?i cho xây d?ng các h? th?ng th?y l?i, ???ng sá cho vùng cao, b?n thân các v? vua ch? h?u ph?i huy ??ng th?n dân trong vùng, ??m b?o công vi?c tr?ng lúa, ?i?u ti?t th?y l?i ?? cung c?p hoa l?i cho vi?c ph?ng th? th?n Shiva.19 N?i dung c?a bia ký Drang Lai cùng v?i các ph? tích ??n tháp Hindu quanh thung l?ng Cheo Reo – Ayun Pa cho th?y m?t m?c ?? ?nh h??ng sâu s?c c?a ng??i Ch?m ? ??ng b?ng ??i v?i các dân t?c ? vùng này, nh?t là ng??i Jarai.20 3. Ngu?n s? li?u dân gian và th? t?ch c?a ng??i Ch?m Ng??i Ch?m xu?t hi?n khá s?m và ph? bi?n trong các truy?n thuy?t, s? thi c?a nh?ng s?c dân ng??i Th??ng. Cùng v?i s? ?a d?ng thành ph?n dân t?c ? Tây Nguyên là s? ?a d?ng trong cách nhìn c?a ng??i b?n ??a v? ng??i Ch?m ??ng b?ng. Trong m?t s? huy?n tho?i c?a ng??i Srê, ng??i M?… ng??i Ch?m ???c mô t? nh? nh?ng k? xâm l??c,21 ng??i Jarai l?i lý gi?i s? t?n t?i c?a các công trình tháp Ch?m t?i Tây Nguyên theo m?t ngh?a tiêu c?c – là h? qu? c?a s? xâm chi?m.22 Trong khi, nh?ng câu truy?n khác, có th? c?ng c?a ng??i Jarai hay ng??i Raglai l?i mô t? ng??i Ch?m là nh?ng ng??i anh em, nh?ng ??ng minh v? quân s? trong các cu?c chi?n ch?ng ngo?i bang hay nh?ng ng??i thân thi?n dù h? c?ng là k? th?ng tr?.23 T? sau th? k? 15, các th? t?ch c? c?a ng??i Ch?m (bao g?m c? các v?n b?n chính th?ng c?a hoàng gia) càng cho th?y rõ nét h?n m?i quan h? gi?a ng??i Ch?m và các s?c dân mi?n núi (bao g?m K’ho, Rhade, Churu, Raglai…) nh? là nh?ng th?n dân c?a cùng m?t v??ng qu?c. Theo nh?ng ngu?n t? li?u này, vùng ??t mà các s?c dân này sinh s?ng thu?c s? qu?n lý tr?c ti?p c?a v? Thu?n Thành v??ng (vua Champa th?i Chúa Nguy?n), h? có trách nhi?m hay ngh?a v? n?p các s?n v?t, thu? khóa và quân lính cho Tr?n Thu?n Thành, t?c là Champa d??i th?i chúa Nguy?n.24Ngoài ra, các dân t?c mi?n núi còn có vai trò gi? gìn các v?t ph?m c?a vua, chúa Champa, nh? ng??i K’ho ? Lavang (Lâm ??ng) l?u gi? T? li?u Hoàng gia Champa mà ng??i Pháp ?ã ?em sang Paris l?u tr?, ng??i Raglai ? Ninh Thu?n, Bình Thu?n thì l?u gi? y trang, ph?m v?t c?a các vua th?n Ch?m, h?ng n?m h? v?n ?em nh?ng v?t ph?m này xu?ng vùng ng??i Ch?m ?? th?c hi?n các nghi th?c ph?ng t? th?n linh.25 M?t khác, nh?ng ?i?u này không ph?n ?nh r?ng các dân t?c mi?n cao ch? có vai trò th?p kém (so v?i ng??i Ch?m) trong v??ng qu?c, ng??c l?i h? n?m gi? các vai trò quan tr?ng, tham gia vào các v? trí then ch?t trong c? c?u chính quy?n Champa. Nh?ng ngu?n t? li?u cho th?y vua Po Romé (1627 – 1651), m?t v? vua Champa n?i ti?ng, có ngu?n g?c là ng??i Churu, trong khi v? hoàng h?u (th? 2) c?a ông là ng??i Rhade, d??i th?i gian ông tr? vì các v? quan l?i c?ng có nhi?u ng??i xu?t thân t? các dân t?c mi?n núi nh? Churu, Raglai, K’ho…26 Thêm vào ?ó, vào n?m 1834, trong phong trào ph?n kháng cu?i cùng c?a Champa ch?ng l?i tri?u ?ình Minh M?ng, ng??i Ch?m và các s?c dân mi?n núi ?ã tôn m?t nhân v?t ng??i Raglai lên làm vua, t?c Ja War Palei, ??ng th?i tôn m?t nhân v?t Churu làm hoàng t? k? v? t?c Yang Aia Harei.27 Sau khi nghiên c?u các ngu?n t? li?u và nhìn l?i các xu h??ng ?ánh giá v? m?i quan h? chính tr? Ch?m – Th??ng, chúng tôi hi?u r?ng, v?n ?? không n?m ? ngu?n t? li?u, mà n?m ? ch? các nhà nghiên c?u s? d?ng các t? li?u ?y. S? liên k?t chính tr? này ph?c t?p h?n nh?ng gì mà t? li?u ghi nh?n, cách th?c mà m?i liên k?t này ho?t ??ng (theo hai xu h??ng ??i ??ch và thân thi?n) còn tùy thu?c vào nh?ng vùng, nh?ng nhóm s?c t?c và các giai ?o?n l?ch s? khác nhau. Nh?ng cu?c xung ??t (n?u có) ch? ???c áp d?ng trong t?ng th?i ?i?m (th?i Lâm ?p), t?ng t?c ng??i (nh? các nhóm s?c dân ? xa ng??i Ch?m ??ng b?ng) hay nh? J. Dournes mô t? nh?ng cu?c xung ??t này ch? mang tính ??a ph??ng.28 Ngay t? bu?i ban ??u g?p g?, ng??i Ch?m ?ã là anh em v?i ng??i Th??ng, chính h? ?ã là nh?ng ??ng minh trong các cu?c kháng chi?n ch?ng ngo?i xâm và ngay c? trong các cu?c n?i chi?n. Chính nh?ng s?c dân thi?u s? c?ng ?ã ?óng m?t vai trò quan tr?ng trong vi?c c?u thành nên h? th?ng chính tr?, quân s? và tôn giáo c?a v??ng qu?c Champa. Cho ??n t?n th? k? 19, các ngu?n t? li?u dân gian v?n còn cung c?p các thông tin v? ho?t ??ng khai thác tr?m h??ng v?n còn di?n ra ? khu v?c Phan Rang, Phan Rí gi?a ng??i Ch?m và ng??i Raglai ? mi?n cao nguyên. Ho?t ??ng này th??ng do nhà n??c (c?a ng??i Ch?m) t? ch?c, trong nh?ng l?n mà vua Ch?m c?n k? nam hay tr?m h??ng, ông s? c? m?t v? quan g?i là Po Gahluw ??n vùng c?a ng??i Raglai, ph?i h?p v?i ng??i ??ng ??u làng t? ch?c chiêu m? các thanh niên Raglai, ho?c ? m?t s? làng ?ã có s?n nh?ng ??i nh? v?y ?? vào sâu trong r?ng khai thác tr?m và k?. Do ?ây là m?t công vi?c nguy hi?m, khó kh?n, kéo dài trong nhi?u tháng, nên tr??c khi ?i h? th??ng t? ch?c nghi l? cúng t? và khi v? thì cúng t? ?n th?n linh, trong quá trình ?i c?ng ph?i có nhi?u kiêng c?. Nh?ng ng??i trong ??i này c?ng ???c tri?u ?ình ?u ?ãi ban phát trâu, ru?ng và nhi?u th? b?ng l?c khác.29 4. K?t lu?n  ??n ?ây, m?t câu h?i ???c ??t ra r?ng: V?y thì nh?ng liên k?t chính tr? này ???c v?n hành nh? th? nào? ?i?u gì giúp duy trì, thúc ??y s? liên k?t ?y trong su?t ti?n trình l?ch s?? Câu h?i có ph?i n?m ? m?t thi?t ch? th? l?nh “liên làng” hay “siêu làng”  nh? ki?u thi?t ch? Potao mà J. Dournes và  A. Hardy t?ng g?i m??30 T? ?ó mà suy r?ng ra, các s?c t?c Tây Nguyên x?a ?ã t?o ra m?t h? th?ng các th? l?nh (tùy theo cách g?i c?a t?ng t?c ng??i) c?a làng ho?c liên làng.31 Nh?ng th? l?nh này không ch? có vai trò liên k?t v?i th?n linh mà còn ch?u trách nhi?m ??i ngo?i v?i các th? l?c bên ngoài, trong ?ó có nh?ng ng??i Champa ??ng b?ng. Tuy nhiên, ngoài thi?t ch? Potao c?a ng??i Jarai, chúng ta ch?a bi?t gì nhi?u v? nh?ng thi?t ch? t??ng t? ? các dân t?c khác. Do ?ó, s? t?n t?i c?a nh?ng thi?t ch? nh? v?y v?n còn là gi? thuy?t. ??ng Thành Danh là nhà nghiên c?u công tác t?i Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m Ninh Thu?n. Chú thích Dournes. J, “Recherches sur le Haut Champa”, France – Asie. 24 – 2 (1970): 143 – 162. Maspero G, Le Royaume de Champa(Paris: G. Van Oest, 1928); Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s? (Saigon, 1965); Po Dharma, Le Panduranga – Campa (1802 – 1835) (Paris: EFEO, 1987); V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng (San Jose: IOC – Champa, 2012); T. Quach-Langlet, “Le cadre historique de l’ancien Campa”, Actes du séminaire sur le Campa organisé à l’Université de Copenhague (Paris: Travaux du CHCPI, 1988), 27-47; Lafont, V??ng qu?c Champa: ??a d?, dân c?, l?ch s? (San Jose: IOC – Champa, 2011). H. Maitre, Les Jungles Moï: Mission Henri Maître (1909-1911), Indochine Sud-Centrale (Papis: Larose 1912); H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng (Hà N?i: Tri th?c, 2008); Dam Bo, “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois”, France – Asie, 1 (1950) ; Dam Bo, Mi?n ??t huy?n ?o(Hà N?i: H?i nhà V?n, 2003); Hickey, Sons of the Mountains: Ethnohistory of the Vietnamese Central Highlands to 1954 (New Haven/London: Yale U.P, 1982); B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, Actes du Séminaire sur le Campa organisé à l’Université de Copenhague (Paris: CHCPI, 1988): 52 – 56; Oscar Salemink, The Ethnography of Vietnam’s Central Highlander (Honolulu: University of Hawai’i Press, 2003). H. Maitre, Les Jungles Moï: Mission Henri Maître (1909-1911), Indochine Sud-Centrale (Papis: Larose 1912); H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng (Hà N?i: Tri th?c, 2008); Dournes. J, “Recherches sur le Haut Champa”, France – Asie. 24 – 2 (1970): 143 – 162; Lê ?ình Ph?ng, “Nh?ng di tích v?n hóa Ch?m pa ? Tây Nguyên”, Kh?o c? h?c, 4 (1996): 48 – 59; Nguy?n Th? Kim Vân, “D?u ?n v?n hóa Champa trên ??t Gia Lai”, Di s?n V?n hóa s? 3 (2015): 58 – 61. Li Tana, X? ?àng Trong: l?ch s? kinh t? – xã h?i Vi?t Nam th? k? 17 – 18(Tp. H? Chí Minh: Tr?, 2013); Tr?n K? Ph??ng, “B??c ??u tìm hi?u v? ??a-l?ch s? v??ng qu?c Chiêm Thành (Champa) ? mi?n Trung Vi?t Nam: v?i s? tham chi?u ??c bi?t vào “h? th?ng trao ??i ven sông” c?a l?u v?c sông Thu B?n ? Qu?ng Nam”, Thông tin khoa h?c, Hu?: Phân vi?n Nghiên c?u V?n hoá Ngh? thu?t, 3 (2004); Tr?n K? Ph??ng, “Thung l?ng sông Thu B?n: M?t m?u hình c?a ph??ng th?c trao ??i ven sông n?i k?t th??ng ??o ?ông – Tây ? mi?n Trung Vi?t Nam”, Nghiên c?u V?n hóa Mi?n Trung (Hu?: Phân vi?n VHNT Vi?t Nam, 2009): 19 – 24; Nguy?n Ph??c B?o ?àn, “T? con ???ng mu?i: nh?n di?n m?ng l??i trao ??i xuôi ng??c ? mi?n Trung Vi?tNam trong l?ch s?”, Nh?n th?c v? mi?n Trung Vi?t Nam-hành trình 10 n?m ti?p c?n (Hu?: Thu?n Hóa, 2009): 151-218; Andrew Hardy, “‘Ngu?n’ trong kinh t? hàng hoá ? ?àng Trong”, Chúa Nguy?n và V??ng tri?u Nguy?n trong l?ch s? Vi?t Nam t? th? k? XVI ??n th? k? XIX (Hà N?i: Th? Gi?i, 2008): 55-65; Andrew Hardy, Nhà nhân h?c chân tr?n: nghe và ??c Jacques Dournes(Hà N?i: Tri th?c, 2014); Nguy?n H?u Thông, “Sông Ba: giao l? chính tr? – kinh t? – V?n hóa ??c thù”, Thông báo khoa h?c, ??i h?c V?n Hi?n, 7 (2015): 33 – 45; Nguy?n Th? Hòa, “Nh?ng con ???ng giao th??ng t? cao nguyên ??n ven bi?n mi?n Trung trong l?ch s?”, Phát tri?n Khoa h?c và Công ngh?, t?p 18, s? X1 (2015): 33 – 38. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 187 – 193; B. Bourotte, “Essai d’histoire des Populations Montagnardes du Sud Indochinois”, BSEI XXX, 1 (1955): 32 – 35; Ch. Meyer, “Kambuja et Kirata”, Études Cambodgiennes, 5 (1966): 20. B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, 52 – 56; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t (San Jose: IOC – Champa, 2003): 6 – 10; Andrew Hardy, Nhà nhân h?c chân tr?n, 40, 100 – 101. Paul Pelliot, “Le Pou – Nan”, BEFEO, III (1903): 255. G. Maspero, Le Royaume de Champa, 52; H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 173 – 174. Ch. Meyer, “Kambuja et Kirata”, 20. H. Maitre, Les Jungles Moï, 434 – 436; G. Maspero, Le Royaume de Champa, 88, 120 – 121, 132, 138; Momoki Shiro, “Ch?mpa ch? là m?t th? ch? bi?n? (Nh?ng ghi chép v? nông nghi?p và ngành ngh? trong các t? li?u Trung Qu?c)”, Nghiên c?u ?ông Nam Á, 4 (1999): 45. B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, 49 – 50; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 6. B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, 50; Lafont, V??ng qu?c Champa, 27. L. Finot, “Notes d’épigraphie : XI. Les inscriptions de Mi-S?n”, BEFEO, IV (1904): 965 – 966; H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 174, 182; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 7 – 8; J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng (Hà N?i: Nxb. Tri th?c, 2013), 168. G. Maspero, Le Royaume de Champa, 158 – 159; Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, 59; Lafont, V??ng qu?c Champa, 161 – 162. T? li?u không ghi nh?n chính xác v? vùng núi mà tri?u ?ình Champa ch?n làm h?u c? trong cu?c ??i ??u v?i nhà Nguyên. Tuy nhiên, vào th?i ?i?m ?y, theo m?t s? chú thích c?a Nguyên S? và ghi chép c?a Marco Polo lãnh th? phía Tây c?a Champa, lúc b?y gi?, có th? kéo dài ??n t?n khu v?c Komtum và Pleiku (Lafont, V??ng qu?c Champa, 28). G. Maspero Le Royaume de Champa, 175 – 187; Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, 73 – 74, Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 8 – 9; Lafont, V??ng qu?c Champa, 170 – 171. Tr??c bia ký này ???c tìm th?y ? Tháp Yang Mum (Ayun Pa, Gia Lai) nên th??ng ???c g?i là bia ký Yang Mum hay Cheo Reo (tên g?i tr??c c?a Ayun Pa). Nh?ng ngu?n g?c th?t s? c?a nó là ? m?t ngôi ??n khác g?n ?ó g?i là Drang Lai, do ?ó bia ký này ph?i ???c g?i là Drang Lai. Xem thêm: Arlo Griffiths và ??ng s?, V?n kh?c Ch?m t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng (Tp. H? Chí Minh: ??i h?c Qu?c gia, 2012), 43 – 44. Arlo Griffiths và ??ng s?, V?n kh?c Ch?m t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng, 43 – 56. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 190; J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, 167. J. Boulbet, Pays des Maa, domaine des génies, Nggar Maa, Nggar Yang: Essai d’ethno-histoire d’une population proto-indochinoise du vietnam central (Paris: EFEO, 1967), 67 – 75; Andrew Hardy, Nhà nhân h?c chân tr?n, 53 – 54. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 220; J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, 168 – 169. Ng??i Raglai và ng??i Ch?m có câu: “Cam xa-ai, Raglai adei” (Ch?m là ch?, Raglai là em), trong khi theo tài li?u c?a Dambo (J. Dournes, ông d?n l?i nói c?a ng??i b?n ??a: “Chúng ta và ng??i Ch?m là anh em cùng m?t m?” (D?n theo: Dam Bo, “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois”, 22 – 23; c?ng chính ông trích l?i câu truy?n c?a ng??i Tây Nguyên v? m?t v? th? l?nh Ch?m ch?ng l?i ng??i Vi?t, v? th? l?nh này ?ã kêu g?i các dân t?c cao nguyên giúp s?c cho mình, l?c l??ng c?a ông bao g?m ng??i Srê, ng??i M?, ng??i Noang và Raglai (Dam Bo, “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois, 25). H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 195; Shine Toshihiko, “Montagnards and the Cham Kings: Labor and Land Administration as seen in the Documentary and Oral Archives”, Bài trình bày t?i H?i th?o Qu?c t? Hi?n ??i và ??ng thái c?a Truy?n th?ng ? Vi?t Nam: Nh?ng cách ti?p c?n Nhân H?c, Tp. H? Chí Minh; Po Dharma, V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng, 93, 127; ??ng Thành Danh, “Bàn thêm v? Phiên qu?c Panduranga – Champa hay tr?n Thu?n Thành, ph? Bình Thu?n (th? k? XVII – XIX)”, Nghiên c?u L?ch s?, 9 (2016): 71 – 78. E. Durand, “Les archives des derniers rois chams”, BEFEO, VII (1907): 353 – 355; H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 195 – 196; Sakaya, Ti?p c?n m?t s? v?n ?? v?n hóa Champa (Hà N?i: Tri th?c, 2013), 257 – 258. Hickey, Sons of the Mountains, 113; B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa.”, 50 – 51; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 9 – 10; Po Dharma, V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng, 13. Po Dharma, V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng, 147 – 148; Lafont, V??ng qu?c Champa, 215. J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, 169. E. Aymonier, Les Tchames et Leurs religion (Paris: Ernest Leroux,1891), 73 – 74; Sakaya, Ti?p c?n m?t s? v?n ?? v?n hóa Champa, 518 – 519. Theo A. Hardy: “…ng??i Jarai, khi h? sáng t?o ra thi?t ch? Potao, có l? ?ã hoàn thi?n m?t h? th?ng dùng ?? t?o l?p và duy trì các quan h? k?t ngh?a v?i nh?ng v? vua cai tr? Champa: h? th?ng Potao b?n thân nó có th? ?ã xu?t hi?n t? m?i quan h? nh? th?…” Xem A. Hardy, s?d, 2014, 101. Các s?c t?c Tây Nguyên th??ng t?o nên các liên minh t? các v? trí ??a lý g?n nhau ch? không d?a vào t?c ng??i, trong nhi?u tr??ng h?p ng??i Bana liên k?t v?i ng??i Jarai, ng??i X?-??ng ?? t?n công m?t làng Bana khác…  ——– Tài li?u tham kh?o Aymonier. E. 1891. Les Tchames et Leurs religion. Paris: Ernest Leroux. Bourotte. B. 1955. “Essai d’histoire des Populations Montagnardes du Sud Indochinois.” BSEI XXX, 1: 17 – 116. Boulbet. J 1967. Pays des Maa, domaine des génies, Nggar Maa, Nggar Yang: Essai d’ethno-histoire d’une population proto-indochinoise du vietnam central. Paris: École française d’Extrême-Orient (EFEO) Lê ?ình Chi. 2006. Ng??i Th??ng mi?n Nam Vi?t Nam. Califonia: V?n M?i. Durand. E. M. 1907. “Les archives des derniers rois chams.” Bulletin de l’École française d’Extrême-Orient (BEFEO) VII: 353 – 355. Dohamide – Dorohiem. 1965. Dân t?c Chàm l??c s?. Saigon. Dam Bo. 1950. “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois.” France – Asie. Paris. Dam Bo. 2003. Mi?n ??t huy?n ?o. Hà N?i: Nxb. H?i nhà V?n. Dournes. J. 1970. “Recherches sur le Haut Champa.” France – Asie. 24 – 2: 143 – 162. Dournes. J. 2013. Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, Hà N?i: Nxb. Tri th?c. Dominique Nguyen. 2003. T? v?ng Hroi – Vi?t, San Jose: IOC – Champa. ??ng Thành Danh. 2015. “Bàn thêm v? Phiên qu?c Panduranga – Champa hay tr?n Thu?n Thành, ph? Bình Thu?n (th? k? XVII – XIX)”. T?p chí Nghiên c?u L?ch s?, s? 9 (485): 71 – 78. Nguy?n Ph??c B?o ?àn. 2009. “T? con ???ng mu?i: nh?n di?n m?ng l??i trao ??i xuôi ng??c ? mi?n Trung Vi?t Nam trong l?ch s?”. Trong Nh?n th?c v? mi?n Trung Vi?t Nam-hành trình 10 n?m ti?p c?n. Hu?: Nxb. Thu?n Hóa: 151-218. Finot. L. 1904. “Notes d’épigraphie : XI. Les inscriptions de Mi-S?n”. BEFEO, IV: 897 – 977. Gay. B. 1988. “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”. Actes du Séminaire sur le Campa organisé àl’Université de Copenhague. Paris: Travaux du CHCPI: 49 – 58. Griffiths, Arlo và ??ng s?. 2012. V?n kh?c Ch?m t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng. Tp. H? Chí Minh: Nxb. ??i h?c Qu?c gia. C?u Long Giang – Toan Ánh. 1974. Cao Nguyên mi?n Th??ng. Saigon. ?? Tr??ng Giang. 2011. “Bi?n v?i l?c ??a – th??ng c?ng Th? N?i Champa (Champa) trong h? th?ng th??ng m?i ?ông Á (Th? k? XX – XV)”. Trong Ng??i Vi?t v?i bi?n, Nguy?n V?n Kim (Ch? biên). Hà N?i: Nxb. Th? gi?i: 285 – 314. Hickey, Gerald C. 1982. Sons of the Mountains: Ethnohistory of the Vietnamese Central Highlands to 1954. New Haven/London: Yale U.P. Hardy, Andrew. 2008. “‘Ngu?n’ trong kinh t? hàng hoá ? ?àng Trong”. Trong Chúa Nguy?n và V??ng tri?u Nguy?n trong l?ch s? Vi?t Nam t? th? k? XVI ??n th? k? XIX. UBND T?nh Thanh Hoá – H?i khoa h?c L?ch s? Vi?t Nam. Hà N?i: Nxb. Th? Gi?i: 55-65. Hardy. A. 2014. Nhà nhân h?c chân tr?n: nghe và ??c Jacques Dournes. Hà N?i: Nxb. Tri th?c. Nguy?n Th? Hòa. 2015. “Nh?ng con ???ng giao th??ng t? cao nguyên ??n ven bi?n mi?n Trung trong l?ch s?”. T?p chí Phát tri?n Khoa h?c và Công ngh?, t?p 18, s? X1: 33 – 38.
0 Rating 247 views 0 likes 0 Comments
Read more
By: On December 20, 2020
Hoàn toàn trái ng??c v?i các lý thuy?t ?ã ??a ra g?n m?t th? k? qua, v??ng qu?c Champa không nh?ng bao g?m các ph?n ??t n?m ? ven bi?n c?a mi?n trung Vi?t Nam hi?n nay mà k? c? dãy Tr??ng S?n (Cordillère Annamitique) và vùng cao nguyên ti?p n?i v?i nó. D?a vào y?u t? ??a d? này, ng??i ta ??a ra k?t lu?n r?ng dân c? Champa k?t h?p không nh?ng ng??i dân sinh s?ng ? vùng ??ng b?ng mà bao g?m c? dân c? c?a vùng cao nguyên, th??ng g?i là ng??i Th??ng (Montagnard) hay là ng??i b?n x? ?ông D??ng (Proto-Indochinois). Chính vì th?, v??ng qu?c Champa không ph?i là ??t n??c riêng t? c?a ng??i Ch?m mà là m?t qu?c gia ?a ch?ng g?m c? dân t?c Tây Nguyên, trong ?ó m?i s?c dân th??ng ?óng m?t vai trò riêng bi?t trong ti?n trình l?ch s? c?a v??ng qu?c này mà chúng tôi s? trình bày ? ph?n d??i ?ây. Ngu?n g?c Vào ??u k? nguyên c?a Tây L?ch, ng??i ta không bi?t nhi?u v? ngu?n g?c dân c? s?ng trong lãnh th? x?a kia c?a Champa. Các b?n v?n Trung Hoa ???c xem nh? là ngu?n s? li?u duy nh?t ch? nói m?t cách s? l??c liên quan ??n dân t?c sinh s?ng trong khu v?c n?m gi?a Hoành S?n (Porte d’Annam) và ?èo H?i Vân. Theo tài li?u này, ?ây là khu v?c n?m v? phía nam c?a biên gi?i Trung Hoa mà dân c? bao g?m m?t s? ng??i Trung Hoa nh?p c? và ?a s?  còn l?i chi?m ph?n quan tr?ng là dân b?n ??a ? vùng ven bi?n và trên cao nguyên có cu?c s?ng r?t g?n g?i v?i nhau. Theo tác ph?m Jinshu (T?n th? – RIPVN) (trang 57, 4b. B?n d?ch ti?ng Pháp c?a Paul Pelliot), «các ng??i b?n ??a này c?u thành t?ng nhóm bi?t h? tr? l?n nhau». H?n n?a các tài li?u trên g?i h? là dân t?c «man r?» (barbare), vì r?ng ??i v?i tác gi? Trung Hoa th?i ?ó, t?t c? nh?ng ai không ph?i là ng??i Trung Hoa hay không mang s?c thái c?a n?n v?n minh Trung Hoa ??u b? gán cho c?m t? là «ng??i man r?». Tài li?u trên c?ng qui luôn c? ng??i Khu Liên (Q? Lián) vào nhóm «man r?» này, m?t thu?t ng? ?? ám ch? cho t?c ng??i có n??c da rám n?ng. Riêng v? dân t?c sinh s?ng trên lãnh th? n?m v? phía nam c?a núi B?ch Mã (Hu?), m?t s? tài li?u kh?o c? ?ã nêu ra vài chi ti?t khá rõ ràng h?n. Theo tài li?u này, các hài c?t d??i th?i th??ng c? ???c tìm th?y trên Tây Nguyên n?m v? phía tây c?a dãy Tr??ng S?n là nh?ng hài c?t c?a ng??i b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có s? ??u dài (dolichocéphales) v?i thân hình v?m v?. Ngay t? th?i k? ?á m?i (néolithique), h? là dân b?n ??a ?ông D??ng (Proto-Indochinois) duy nh?t ?ã t?ng làm ch? khu v?c Tây Nguyên và t?n t?i cho ??n gi?a th? k? XX. Bên c?nh ?ó, ng??i ta c?ng tìm th?y các hài c?t ? vùng ven bi?n có ngu?n g?c n?m trong thành ph?n dân b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có ??u dài và di trú ??n Champa ??t th? hai nh?ng l?i pha tr?n v?i m?t s? y?u t? c?a ch?ng t?c Mông C? do các ng??i nh?p c? g?c Trung Hoa mang ??n.  Vào th?i k? ?á m?i (néolithique), sau khi ti?p thu nhi?u ngu?n v?n minh c?a th?i ti?n s? vào ??u k? nguyên Tây L?ch, nh?ng ng??i b?n ??a Mã Lai (Protomalais) này ?ã tr? thành m?t t?p th? ch?ng t?c mà ng??i Âu Châu th??ng dùng thu?t ng? Vi?t Nam ?? gán cho h? là ng??i Ch?m, trong khi ?ó c?m t? «Ch?m» hoàn toàn b? lãng quên trong ngôn ng? c?a dân t?c Tây Nguyên và c?ng không bao gi? xu?t hi?n trong các bia ký hay trong các b?n v?n x?a vi?t b?ng tay t?i v??ng qu?c Champa. C?m t? th??ng s? d?ng ?? ám ch? cho th?n dân c?a v??ng qu?c Champa x?a kia là Urang Champa (urang = ng??i, cá nhân) ch? không ph?i là Urang Cham t?c là ng??i Ch?m nh? m?t s? nhà khoa h?c th??ng hi?u l?m. H?n m?t th? k? qua, c?ng vì vi?c s? : d?ng t? «Ch?m» là cách nu?t âm (apocope) c?a t? «Champa» ?? ám ch? m?t s?c dân c? ng? t? x?a t?i vùng duyên h?i Champa ?ã tr? thành m?t thông l?, thành ra ng??i ta ti?p t?c dùng t? «Ch?m» này v?i ý ngh?a mang tính ??c tr?ng ?? ám ch? chung nh?ng gì thu?c v? Champa, không nh?t thi?t thu?c v? dân t?c Ch?m hôm nay. Ngôn ng? Các d? ki?n kh?o c? h?c cho r?ng nh?ng dân c? b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có m?t trên lãnh th? Champa x?a kia ?ã s? d?ng m?t hay nhi?u ngôn ng? thu?c gia ?ình Mã Lai ?a ??o (proto-malayo polynésienne). Qua các ti?n trình phát tri?n, ngôn ng? này ?ã bi?n thành m?t ng? h? m?i trong ?ó có ti?ng Ch?m (???c s? d?ng b?i ng??i Ch?m sinh s?ng t?i các vùng ??ng b?ng) và các th? ng? cùng chung m?t ngu?n g?c v?i ti?ng Ch?m, nh? ti?ng Jarai, Ê?ê, Churu, Raglai, Hroi, ???c s? d?ng b?i các dân c? c?a vùng cao thu?c mi?n trung-b?c c?a bán ??o ?ông D??ng.  Ti?ng Ch?m ?ã có m?t t?i v??ng qu?c Champa vào th? k? th? IV. X?a kia, ti?ng Ch?m là ngôn ng? ???c l?u hành t? Hoành S?n ??n vùng Biên Hòa. Nh?ng hôm nay, ngôn ng? Ch?m ch? còn l?u hành t?i các thôn ?p ng??i Ch?m trong hai t?nh Ninh thu?n và Bình Thu?n c?ng nh? t?i Phnom Penh và chung quanh t?nh Kampot c?aKampuchea. Ti?ng Ch?m thu?c gia ?ình ngôn ng? Mã Lai ?a ??o (austronésien), m?c dù ch?a ??ng m?t s? y?u t? thu?c h? ngôn ng? Châu Á Ng? (austo asiatique). Ngôn ng? Ch?m ?ã phát tri?n theo m?t ?à ti?n hóa rõ ràng, ??c bi?t nh?t là s? xu?t hi?n các ph? âm phát t? tr??c c? h?ng (préglottalisé) và vi?c vay m??n nhi?u t? c?a Ph?n ng? (Sanskrit), Vi?t ng? và ti?ng Khmer, ?? r?i hôm nay ti?ng Ch?m không g?n g?i v?i ti?ng Mã Lai nh? x?a kia n?a.  Ngôn ng? Ch?m xu?t hi?n l?n ??u tiên trên m?t bia ký (th? k? th? IV) vi?t b?ng ti?ng Ch?m c? ??i (vieux cham) ???c phát hi?n g?n Trà Ki?u trong t?nh Qu?ng Nam-?à N?ng hi?n nay (G. Coedès, «La plus ancienne Inscription en langue chame» trong New Indian Antiquary, Extra Series I, 1939, trg. 46-49). Ch? vi?t c?a t?m bia này phát sinh t? ch? vi?t Devanagari c?a ?n ?? mà V??ng qu?c Champa th??ng dùng ?? kh?c trên các bia ?á song song v?i ti?ng Ph?n cho ??n th? k? th? XV, t?c là niên ??i ?ánh d?u cho s? bi?n m?t hoàn toàn ti?ng Ch?m c? ??i ?? thay th? vào ?ó ch? Ch?m trung ??i (Cham moyen) và sau là ch? Ch?m c?n ??i (Cham moderne) t?p trung b?n d?ng khác nhau g?i là: akhar rik, akhar yok, akhar tuel và akhar srah (t?c ch? vi?t ph? thông). Ch? Ch?m c?n ??i th??ng ???c s? d?ng tr??c tiên trên m?t lá buông (olles) sau ?ó trên gi?y (P.B. Lafont, Po Dharma và Nara Vija, Catalogue des manuscrits cam des bibliothèques francaises, Paris, Publications de l’École Française d’Extrême-Orient, vol CX?V, 1977, trg. 2, 6-8 và sách c? Ch?m mang ký hi?u CM 23-2). T?i Vi?t Nam hôm nay, ngôn ng? vi?t (langue écrite) và ngôn ng? nói (langue parlée) c?a ng??i Ch?m có nhi?u s? khác bi?t ?áng k?. Ngôn ng? vi?t Ch?m ?ã tr?i qua nhi?u ti?n trình phát tri?n nh?ng còn gi? nguyên nh?ng y?u t? c? b?n r?t g?n g?i v?i h? nguyên th?y c?a ngôn ng? Mã Lai ?a ??o trong khi ?ó ngôn ng? nói c?a dân t?c này thì b? ??n ti?t hóa (monosyllabisme) qua các cu?c ti?p xúc v?i ti?ng Vi?t mà ng??i Ch?m ?ã h?c trong các tr??ng l?p và s? d?ng nó nh? ti?ng ph? thông h?ng ngày. T?i Campuchia, ti?ng nói và ch? vi?t mà ng??i Ch?m ?ang s? d?ng ?ã ch?u ?nh h??ng sâu ??m ti?ng Khmer.  Trên Tây Nguyên, dân c? Champa s? d?ng hai ngôn ng? r?t khác bi?t nh?ng không có ch? vi?t, ?ó là h? ng? thu?c nhóm Chamic (nhóm ngôn ng? c?a ti?ng Ch?m) thu?c ng? h? Mã Lai ?a ??o (austronesien) nh? ti?ng Jaral, Ê?ê, Churu, Raglai và Hroi và m?t h? ng? khác, c?ng khá quan tr?ng, c?a nhóm Môn-Khmer thu?c ng? h? ?ông Nam Á-Châu (austroasiatique). Ngôn ng? Jaral, Ê?ê, Churu, Raglai và Hroi c?ng n?m chung trong ngu?n g?c Mã Lai ?a ??o nh?ng r?t g?n g?i v?i ti?ng Ch?m c? ??i h?n là ti?ng Ch?m c?n ??i. Ngôn ng? này là ti?ng nói r?t th?nh hành trên khu v?c Tây Nguyên so v?i ngôn ng? thu?c gia ?ình ?ông Nam Á-Châu. Nh?ng bia ký vi?t b?ng Ph?n ng? và Ch?m ng? c? ??i cho r?ng nh?ng ng??i sinh s?ng trên Tây Nguyên là dân t?c s? d?ng ngôn ng? Chamic, có s? liên h? r?t g?n g?i v?i ng??i Ch?m ? ??ng b?ng k? t? th? k? th? XII, trong khi ?ó v?n ch??ng truy?n kh?u c?a dân t?c Tây Nguyên dùng ngôn ng? ?ông Nam Á-Châu th??ng nói ??n các m?i quan h? gay g?t trong quá kh? gi?a c?ng ??ng này và s?c dân Ch?m sinh s?ng ? ??ng b?ng.  Dân s? Nh? chúng ta ?ã th?y, mi?n duyên h?i c?a Champa là khu v?c ??nh c? c?a dân t?c Ch?m, bao g?m có các vùng ??t r?t h?n h?p và không m?y thu?n l?i cho vi?c tr?ng tr?t. Nó ch? cung c?p m?t s? l??ng hoa màu gi?i h?n, «không giúp cho vi?c gia t?ng dân s? m?t cách nhanh chóng n?u dân t?c này không tìm cách khai kh?n các vùng ??t m?i. Ti?c r?ng ng??i Ch?m không bao gi? làm chuy?n ?ó, vì lý do tôn giáo mà chúng tôi ?ã nêu ra ? ph?n trên. Theo truy?n th?ng tín ng??ng, ng??i Ch?m không có quy?n ??nh c? bên ngoài biên gi?i thôn xóm c?a h?, t?c là ??a bàn dân c? ?ã ???c quy ??nh b?i các th?n linh phù h? cho thôn xóm này. Chính vì th?, h? không dám n?i r?ng ??t ?ai ra kh?i biên gi?i truy?n th?ng, vì s? không còn h??ng quy?n b?o b? c?a th?n linh Champa n?a. ?i?u này khi?n cho biên gi?i c?a các làng xã và ngay c? biên gi?i c?a qu?c gia Champa tr? thành biên gi?i c? ??nh và v?nh vi?n, không bao gi? thay ??i. Chính ?ó c?ng là nguyên nhân ?ã gi?i thích t?i sao dân s? c?a Champa t?i các vùng ??ng b?ng không h? thay ??i trong quá trình l?ch s?. Trái ng??c v?i vùng duyên h?i, khu v?c cao nguyên Champa có di?n tích r?ng mênh mông, nh?ng ng??i dân b?n ??a s?ng ? n?i ?ó ch? bi?t khai kh?n ??t ?ai theo hình th?c du canh ??t r?ng làm r?y, t?c là công th?c canh tác hoa màu m?t cách liên t?c trong m?t th?i gian vào kho?ng 3 n?m sau ?ó ph?i b? hoang t? 15 ??n 20 n?m ?? cho ??t ?ai này tr? l?i m?u m? (P-B. Lafont, «Lagricultuire sur brûlis chez les proto-indochinois des hauts plateaux du centre Vietnam», ??ng trong Les cahiers d’Outre-Mer. Revue de Géographie, Tome XX, 196, trg. 37-50). Chính vì th?, dân t?c b?n ??a s?ng ? mi?n cao c?a Champa không th? gia t?ng ??t ?ai tr?ng tr?t c?ng nh? dân s? c?a h? m?t cách nhanh chóng.  Nh?ng y?u t? v?a nêu ra ?ã ch?ng minh r?ng t? l? dân s? Champa không thay ??i cho ??n th?i k? cáo chung c?a n?n v?n minh ?n Giáo vào th? k? th? XV. N?u ng??i ta không bi?t rõ dân s? c?a th?n dân Champa vào th? k? XVI-XIX là bao nhiêu, thì ng??i ta c?ng không bi?t ch? s? th?t s? c?a dân t?c Champa là bao nhiêu trong su?t chi?u dài c?a l?ch s?. C?ng vì quá chú tâm ??n các s? ki?n mang n?i dung ?n Giáo, các bia ký Champa ch? nh?c ??n m?t cách tình c? vài bi?n c? liên quan ??n dân c? trong v??ng qu?c này. N?u t? li?u này có nêu ra m?t vài ch? s? dân c? ?i n?a, thì ?ây ch? là t?ng s? quân ??ch thua tr?n trên bãi chi?n tr??ng, v?i s? l??ng ?ôi lúc ???c phóng ??i ?? nh?m tâng b?c và tôn vinh các nhà lãnh ??o Champa th?ng tr?n thì ?úng h?n (L. Einot, «Les Inscriptions de M?-s?n XXI A &  B» trong BEFFO IV, 1904, trg. 965). Theo biên niên s? Vi?t Nam, quân ??i Champa tr??c th? k? th? XV có vào kho?ng m?t tr?m ngàn ng??i, nh?ng ?ây ch? là con s? mang tính ch?t suy ?oán không bi?u t??ng cho s? l??ng quân lính th?t s? c?a v??ng qu?c Champa th?i ?ó. Riêng dân s? c?a th? ?ô Champa vào th? k? th? XV, biên niên s? Vi?t Nam nêu ra hai l?n. L?n ??u, tài li?u này cho r?ng Thành ?? Bàn (Vijaya) có vào kho?ng 2500 gia ?ình (t??ng ???ng kho?ng m??i ngàn ng??i) và l?n th? hai, b?y m??i ngàn ng??i. Vào cu?i th? k? XX, ng??i ta c?ng không bi?t m?t cách chính xác s? l??ng ng??i Ch?m và ng??i Tây Nguyên ? mi?n trung Vi?t Nam. Nh?ng con s? do các nhà nghiên c?u và các vi?n th?ng kê chính th?c hay bán chính th?c ??a ra ch? là con s? ph?ng ch?ng và ?ôi lúc thêm b?t ?? xác minh cho lý thuy?t c?a h? mà thôi. Thí d? ?i?n hình là dân s? ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam xu?t hi?n trong các tài li?u th??ng thay ??i t? 76000 ng??i (Cao Xuân Ph?, Hanoi, 1988) cho ??n 95000 ng??i Ch?m (Po Dharma, Paris, 1997) trong lúc ?ó con s? 60000 ng??i d??ng nh? g?n g?i v?i th?c t? h?n. V? ng??i Ch?m t?i Campuchia, h? là t?p th? ?ã b? r?i vùng ??ng b?ng duyên h?i Champa ra ?i lánh n?n t? cu?i th? k? XV ?? thoát kh?i các th?m h?a Nam Ti?n c?a dân t?c Vi?t. S? l??ng dân s? c?a h? c?ng là m?t v?n ?? ch?a gi?i quy?t thích ?áng. Các nhà nghiên c?u Âu Châu th??ng nh?m l?n h? v?i các ng??i Mã Lai sinh s?ng t?i Campuchia, t?c là hai dân t?c cùng chung m?t gia ?ình ngôn ng? và tín ng??ng H?i Giáo và th??ng liên h? v?i nhau qua các cu?c hôn nhân h?n h?p. Thêm vào ?ó, các nhà nghiên c?u Âu Châu c?ng không bao gi? ??a ra m?t con s? chính xác hay kho?ng ch?ng liên quan ??n t?ng s? riêng c?a ng??i Ch?m hay ng??i Mã Lai t?i v??ng qu?c Campuchia, mà ch? nêu ra t?ng s? chung c?a c?ng ??ng Ch?m-Mã Lai theo H?i Giáo mà thôi. Chính vì th?, s? l??ng dân t?c Ch?m và Mã Lai t?i Campuchia v?n là m?t lý thuy?t mang tính cách tr?u t??ng mà thôi. Con s? ?áng tin c?y nh?t mà ng??i ta th??ng ngh? ??n là con s? c?a vi?n ?i?u tra dân s? th?c hi?n vào n?m 1998 th?ng kê có 250000 ng??i Khmer Islam t?c là c? ng??i Mã Lai và ng??i Ch?m theo ??o H?i Giáo c?ng l?i. Ng??c l?i v?i nh?ng gì mà ng??i ta th??ng ??a ra, ch? s? ng??i Ch?m ít h?n ng??i Mã Lai. K? t? ?ó, ng??i ta ??c l??ng dân s? ng??i Ch?m t?i Campuchia, t?c là t?p th? t? cho mình g?c Ch?m và nói ti?ng nói Ch?m, có vào kho?ng 100000 ng??i.  T? khi chi?n tranh ?ông D??ng l?n th? hai ch?m d?t vào n?m 1975, có vào kho?ng 20000 ng??i Ch?m sang ??nh c? ??nh c? t?i Mã Lai và m?t s? l??ng nh? h?n t?i mi?n tây c?a Hoa k? và C?ng Hòa Pháp. H?u nh? toàn th? các ng??i t? n?n này là ng??i Khmer Islam ?ã r?i b? Campuchia t? khi quân Khmer ?? n?m chính quy?n vào n?m 1975. ?a s? nh?ng ng??i t? n?n này t? cho mình g?c Mã Lai ch? không ph?i là Ch?m. M?t s? còn l?i, th??ng t? gi?i thi?u mình là ng??i Muslim thay vì ng??i Ch?m H?i Giáo. Còn nh?ng ng??i Ch?m t? n?n ? n??c ngoài xu?t thân t? mi?n trung Vi?t Nam thì có s? l??ng r?t ít. H? ?ã b? x? ra ?i vì s? b? tr? thù sau bi?n c? 1975. Liên quan ??n ng??i Tây Nguyên có ti?ng nói thu?c gia ?ình ngôn ng? ?a ??o, dân s? c?a h? v?n còn lu m? m?c dù b?ng ?i?u tra n?m 1991 ?ã li?t kê nh? sau: dân t?c Ê ?ê (Rhadé) có vào kho?ng 194000 ng??i m?c dù ch? s? c?a h? không quá 120000 ng??i ; dân t?c Raglai có 71696 trong lúc ?ó h? ch? có kho?ng 50000 ng??i ; Dân t?c Churu có 10746 ; dân t?c Jrai d??ng nh? có kho?ng 15000.   Ngu?n: https://vi.ripvn.org/
0 Rating 306 views 1 like 0 Comments
Read more
By: On December 11, 2020
V?n lý t??ng thành Champa dài nh?t ?ông Nam Á   Trung tâm tr??ng Vi?n ?ông Bác c? Pháp t?i Hà N?i, v?a t? ch?c cu?c h?p báo cáo khoa h?c c?a ch??ng trình nghiên c?u l?ch s? di s?n Tr??ng l?y t?i Qu?ng Ngãi- Bình ??nh. L?y c? Hoành S?n hay còn g?i là l?y Hoàn V??ng, th?c t? ?ây là l?y ???c x?p b?ng ?á kéo dài theo các dãy ??i núi c?a Hoành S?n t? Tây sang ?ông (L?y ?á Lâm ?p xây, ???ng b? T? An ??p), Ngô T? An t? th?i Lê Hoàn ?ã sai làm ???ng v??t ?èo Ngang sang mi?n ??a lý c?a Chiêm Thành “mùa thu tháng 8, Nhâm Thìn (992), sai Ph? Qu?c là Ngô T? An ?em 3 v?n ng??i ?i m? ???ng b? t? c?a bi?n Nam gi?i ??n châu ??a Lý”  Th?c ch?t L?y hoành s?n ???c hình thành do V??ng qu?c Champa l?p nên t? nh?ng ngày ??u l?p qu?c, sau ?ó ??n th?i nhà nguy?n nam ti?n trùng tu thêm. Tr??ng l?y Qu?ng Bình,Qu?ng Ngãi- Bình ??nh ???c các nhà kh?o c? h?c trong và ngoài n??c b?t ??u nghiên c?u t? n?m 2005. Tr??ng l?y ???c xây d?ng t? tr??c th? k? 17-19, có chi?u dài kho?ng 200 km, kéo dài t? huy?n Trà B?ng (t?nh Qu?ng Ngãi) ??n huy?n An Lão (t?nh Bình ??nh). Nó ?i qua ??a ph?n 9 huy?n, g?m: Trà B?ng, S?n T?nh, S?n Hà, T? Ngh?a, Minh Long, Ngh?a Hành, Ba T?, ??c Ph? (Qu?ng Ngãi) và Hoài Nh?n, An Lão (Bình ??nh), ch?y d?c theo dãy Tr??ng S?n. ?ây là m?t công trình có giá tr? v?n hóa ??c bi?t, ???c xây d?ng b?ng m? hôi, công s?c và s? h?p tác gi?a 2 c?ng ??ng ng??i Hrê và ng??i Vi?t. L?y ??p b?ng ??t và ?á. ? nh?ng v? trí d?c l?n, hay núi, l?y ???c ??p hoàn toàn b?ng ?á ?? tránh s?t l?, chi?u cao thông th??ng t? 1 ??n 3 mét, có ?i?m cao 4 m; m?t tr??ng l?y r?ng 2,5 m, chân dày t?i 4 m. Khai qu?t t?i m?t s? ?i?m nh? ??n Xóm ?èo, ??n Thiên Xuân... phát hi?n nhi?u ?? g?m, ??t nung, sành. ? khu v?c núi cao, hi?m tr?, di tích g?n nh? còn nguyên v?n. Theo ?ánh giá c?a TS.Christopher Young-??i di?n H?i ??ng Di s?n Anh- ng??i ?ã nhi?u n?m ho?t ??ng nghiên c?u t?i Châu Á, trong ?ó có Vi?t Nam cho r?ng, Tr??ng l?y Qu?ng Ngãi- Bình ??nh là công trình tr??ng l?y dài nh?t ?ông Nam Á và có th? ??ng th? 2 Châu Á, sau V?n Lý Tr??ng Thành ? Trung Qu?c. GS. Phan Huy Lê cho bi?t, s? khác bi?t gi?a Tr??ng l?y Qu?ng Ngãi- Bình ??nh v?i các công trình tr??ng l?y khác là ? ch? có s? giao thoa gi?a cách s?p x?p ?á, ??t c?a tr??ng l?y. ?i?u ??c bi?t nh?t có th? không tìm th?y trên th? gi?i là s? ph?i h?p, th?a thu?n gi?a hai c?ng ??ng ng??i Kinh và Hrê trong quá trình xây d?ng tr??ng l?y. Do ?ó, tr??c h?t nó mang ý ngh?a hòa bình, ý ngh?a kinh t?, giao th??ng r?i m?i ??n ý ngh?a quân s?. D?a vào nh?ng hi?n v?t g?m khai qu?t có xu?t x? t? Chu ??u (t?nh H?i D??ng), Bát Tràng (Hà N?i) niên ??i th? k? 17 – 18, r?i nh?ng m?nh g?m men, s? Trung Hoa th?i Thanh, g?m nung, sành c?a mi?n Trung... nh?ng nhà nghiên c?u nh?n ??nh: ?ây là nh?ng s?n ph?m g?m có ???c qua s? giao l?u th??ng m?i. C?ng t?i cu?c h?p, nhi?u ý ki?n cho r?ng c?n ph?i thi?t l?p ngay m?t c? s? pháp lý ?? qu?n lý, b?o v? di s?n này. N?n v?n hóa Ch?mpa lâu ??i, ??c ?áo, là m?t thành ph?n quan tr?ng t?o nên b?n s?c v?n hóa dân t?c Vi?t Nam. Vi?c nghiên c?u v?n hóa Ch?mpa Qu?ng Bình góp ph?n tích c?c cho vi?c nh?n di?n v?n hóa này, v?i nh?ng ?óng góp c?a nó trong t?ng th? v?n hóa Qu?ng Bình nói riêng, dân t?c nói chung. Qu?ng Bình, c?u n?i hai mi?n, n?i nuôi d??ng n?n v?n hóa Ch?mpa có b? dày g?n 10 th? k? (t? th? k? 2 ??n th? k? 10), v?i nh?ng di tích, di v?t v?n hóa Ch?mpa  ???c phát hi?n khá phong phú, nhi?u lo?i hình. Nh?ng nhìn chung các lo?i hình di tích di v?t ?ó th??ng t?p trung vào: l?y, thành, m?, tháp, t??ng, v?n bia, h? th?ng cung c?p n??c và n?i c? trú. L?y thành:  Trên d?i ??t mi?n Trung hi?n nay, chúng ta v?n còn th?y v?t tích c?a m?t s? thành, l?y c? Ch?mpa  nh? thành C? L?y (Qu?ng Ngãi), thành ?? Bàn (Bình ??nh), thành Hóa Châu, thành L?i (Th?a Thiên-Hu?)... Nh?ng thành này th??ng ???c xây d?ng ? nh?ng v? trí xung y?u, g?n c?a sông, c?n bi?n, hay ngã ba sông. Khi xây d?ng, ng??i Ch?mpa l?i d?ng t?i ?a ??a hình t? nhiên nh? sông, gò, ??i, núi... ?? t?ng c??ng tính phòng th?, phòng ng? c?a tr??ng thành và hào l?y. Qu?ng Bình, m?nh ??t t? ?èo Ngang ??n H? C?, có các l?y, thành ???c ng??i Ch?m xây d?ng t??ng ??i qui mô. ?ó là l?y c? Hoành S?n, ph? thành Lâm ?p (huy?n Qu?ng Tr?ch); thành K? H? hay còn g?i là thành Khu Túc, thành L?i (huy?n B? Tr?ch) và thành Nhà Ngo hay g?i là Ninh Vi?n thành (huy?n L? Th?y). L?y c? Hoành S?n hay còn g?i là l?y Hoàn V??ng, th?c t? ?ây là l?y ???c x?p b?ng ?á kéo dài theo các dãy ??i núi c?a Hoành S?n t? Tây sang ?ông (L?y ?á Lâm ?p xây, ???ng b? T? An ??p), Ngô T? An t? th?i Lê Hoàn ?ã sai làm ???ng v??t ?èo Ngang sang mi?n ??a lý c?a Chiêm Thành “mùa thu tháng 8, Nhâm Thìn (992), sai Ph? Qu?c là Ngô T? An ?em 3 v?n ng??i ?i m? ???ng b? t? c?a bi?n Nam gi?i ??n châu ??a Lý” – (Toàn th? b?n k? - quy?n 1). ??i Nam nh?t th?ng chí  c?ng g?i Lâm ?p th? l?y là l?y Hoàn V??ng. L?y kéo dài t? núi Thành Thang  ch?y qua các xã Tô Xá, Vân T?p, Phù L?u, v??t qua núi, quanh theo khe. Nay do chi?n tranh và do nhân dân ??a ph??ng san ?i làm n?n nhà, tr?ng tr?t nên l?y b? ng?t t?ng ?o?n, nh?ng v?n kéo dài hàng ch?c km, có n?i cao 3-4m, chân l?y r?ng 15-20m, m?t l?y còn l?i t?i 5m. Phía nam, cách Linh Giang (sông Gianh) 1km có thành K? H? (thành L?i, thành Khu Túc) n?m gi?a cánh ??ng xã H? Tr?ch (B? Tr?ch). Sách T?n Th? (quy?n 97) chép: N?m V?nh Hòa th? 3(347) vua Lâm ?p là Ph?m V?n ?ánh Nh?t Nam, thông báo v?i th? s? Giao Châu Chu Phiên (Ph?n) ?òi l?y Hoành S?n làm ranh gi?i”. Ph?m V?n sai l?y ?á ??p l?y và c?ng b?t ??u xây thành Khu Túc trên sông Th? Linh (sông Gianh). Thành Khu Túc hi?n nay v?n còn, có hình ch? nh?t, thành ??p b?ng ??t có 3 c?a, c?a Nam, c?a B?c không rõ l?m (do nhân dân ??a ph??ng  san thành ?? táng m?), c?a ?ông r?ng 16m. Chi?u r?ng thành theo h??ng B?c- Nam là 179m. Chi?u dài thành theo h??ng ?ông- Tây là 249m. M?t trên thành r?ng 5m, chân thành r?ng 10m8, ?? cao c?a thành trung bình còn là 1,7m, bao quanh thành có hào r?ng x?p x? 30m. Nay hào ?ã và ?ang b? l?p d?n. Chân thành ???c kè ?á t? ong và g?ch Ch?m. G?ch có kích th??c 18x10x40 cm, có lo?i màu vàng và màu ghi. S? ra ??i c?a thành L?i (Khu Túc) ? khu v?c phía B?c Qu?ng Bình có m?i quan h? m?t thi?t v?i ph? l?y Lâm ?p, là bi?u hi?n c? th? c?a vi?c Lâm ?p b? trí hoàn ch?nh các công trình phòng th? c?a mình, t?o c? s? cho vi?c gi? v?ng vùng biên ??a này. Ph? l?y Lâm ?p v?i thành L?i s? giúp chúng ta nh?n ra tính h? th?ng trong ch?c n?ng b? tr? l?n nhau c?a chúng. Thành L?i là n?i ??t ??i b?n doanh c?a quân binh vùng biên ??a, n?i t?p k?t ?óng quân, n?i ng??i Ch?m ??ng v?ng và v??n lên giành ph?n ch? th? chính cai qu?n vùng ??t này trong su?t m?t th?i gian dài, qua ?ó ?? l?i m?t h? th?ng ?a d?ng, phong phú v? lo?i hình các di tích v?n hóa trên ??a bàn Qu?ng Bình. ? L? Th?y có thành nhà Ngo (thu?c hai làng U?n Áo và Qui H?u), qua th?c ??a thì thành có chi?u dài ?ông - Tây là 500m, r?ng theo h??ng B?c - Nam là 300m. Thành ?ã b? san ?i, dân làm nhà, làm v??n trên m?t thành, m?t thành hi?n nay còn l?i kho?ng 20m, còn m?t c?a phía ?ông B?c là t??ng ??i rõ, r?ng  15m. Thành còn cao kho?ng 1m55. Riêng ?o?n ?ông Nam còn l?i cao 2,4m. Chân thành kè ?á t? ong, ?á h?c và g?ch Ch?m. Bao quanh ba phía (Tây, ?ông, B?c) có hào r?ng kho?ng  29m. Riêng phía Nam có sông Ki?n Giang mang vai trò nh? m?t hào l?n b?o v? thành. L?y, thành c?a ng??i Ch?m ? Qu?ng Bình nh? k? trên  là k?t qu? c?a vi?c s? d?ng tri?t ?? ?i?u ki?n t? nhiên s?n có cùng ??a hình, v? trí ??a lý, sông ngòi, làm cho nó tr? thành nh?ng pháo ?ài phòng th? ch?c ch?n mà các nhà quân s? t? Ch?mpa , Nguy?n, Tr?nh ??u nhìn ra t?m quan tr?ng, ?u th? c?a các v? trí tuy?t v?i ?y ?? ti?p t?c c?i t?o, tu b? s? d?ng  cho ý ?? chi?n l??c c?a mình. Th?i Tr?nh – Nguy?n phân tranh, chúa Nguy?n (nam sông Gianh) c?i t?o s? d?ng l?i thành Cao Lao – thành K? H? còn ? B?c B? Chính (b?c Sông Gianh), chúa Tr?nh c?i t?o, tu b?, s? d?ng l?i h? l?y Lâm ?p g?i là C? Dinh. Ngoài l?y Lâm ?p có ý ngh?a phân chia lãnh th? c?a hai qu?c gia ??i Vi?t, Chiêm Thành thì thành Nhà Ngo, thành K? H? ??u xây ??p trên các tri?n sông có h??ng xuôi v? các c?a bi?n (K? H?- sông Gianh- c?a Gianh - Nhà Ngo – Ki?n Giang-Nh?t L?) nh?m t?o th? giao thông thu?n l?i b?ng sông bi?n, tr?n gi? ??a bàn tr?ng y?u ven bi?n Qu?ng Bình, b?o v? ch? quy?n, lãnh th?, phát huy th? m?nh c?a ??a hình trong thông th??ng buôn bán v?i th??ng gia n??c ngoài. M?: Thôn Vân T?p,xã Qu?ng L?u t? bao ??i nay v?n l?u truy?n v? m?t ngôi m? linh thiêng g?n li?n v?i truy?n con l?n vàng xu?t hi?n, chói sáng vào ban ?êm, h? ch?y v? trên ngôi m? là bi?n m?t. Nhân dân ??a ph??ng truy?n l?i cho nhau r?ng ?ây là ngôi m? c?a vua Ch?m (vua L?i, vua L?i). ??i Nam nh?t th?ng chí g?i là: “Chuy?n l?ng ? xã Vân T?p, r?ng vài m?u, g?ch x?a ch?t ??ng nh? núi... L?ng ?y ?i vào 5 b??c có c?a hình ng?c khuê (trên nh?n d??i vuông) hai bên xây ?á vuông, chu vi ??u 1 th??c 5 t?c, trên m?t ch?m n?i hình vuông, nghi ?ó là cái L?ng c? c?a Hoàn V??ng” (hi?u vua Chiêm Thành tên là Gia Cát ??a). C?n c? vào nh?ng tài li?u thu th?p ???c trong ??t khai qu?t g?n ?ây và nh?ng c? li?u liên quan chúng tôi cho r?ng ?ây là ngôi m? mà ch? nhân là ng??i Ch?m, ???c xây d?ng r?t công phu, qui mô. Sau nh?ng phát hi?n c?a M.Colani tháng 7 n?m 1935 t?i Kh??ng Hà (B? Tr?ch) v? m? vò và cách chôn ng??i ch?t trong các vò mà bà cho là c?a ng??i v?n hóa Sa Hu?nh có quan h? b?ng các thuy?n bu?m (Kh??ng Hà n?m sát sông Son, ??u ngu?n sông Gianh) thì nh?ng tín hi?u ??n nay càng ???c sáng t? b?i nh?ng khu m? ki?u ti?n Ch?mpa và Ch?mpa ? Qu?ng Bình ???c phát hi?n r?t nhi?u. ?ó là các khu m? táng c?a ng??i Ch?m ? thôn Phú Xá (Quang Phú), ? H?u Cung (L?c ??i), ? Phong Nha (B? Tr?ch), ? Qu?ng L?u, Qu?ng Th?, Qu?ng S?n, Qu?ng Th?y (Qu?ng Tr?ch và Ba ??n)... Nh?ng m? vò này th??ng táng 3 ??n 5 vò, ch?m mi?ng vào nhau, vò có kích th??c cao 40-50cm, ???ng kính mi?ng 10-12cm, vò có màu vàng hay s?m, có n?p ??y, trong vò có mùn ?en - l?i h?a táng quen thu?c c?a ng??i Ch?m. Tháp: Hi?n nay ? Qu?ng Bình d?u tích còn r?t m? nh?t, n?m 1995 theo tài li?u c? ?? l?i, chúng tôi l?n theo s? ch? d?n c?a nhân dân ??a ph??ng t?i hai n?i: ??i H?u (thu?c xã An Ninh, huy?n Qu?ng Ninh) xã M? ??c, xã S?n Th?y (huy?n L? Th?y). T?i các n?i này ch? còn l?i d?u tích c?a n?n tháp và r?t nhi?u g?ch Ch?m, dân ??a ph??ng cho bi?t, tr??c ?ây có t??ng Ch?m nh?ng lính Pháp ?ã l?y ?i. Chúng tôi ???c bi?t t??ng Ch?m ??i H?u, M? ??c ?ang ???c tr?ng bày t?i B?o tàng Ch?m Qu?ng Nam-  ?à N?ng và B?o tàng l?ch s? thành ph? H? Chí Minh. T??ng: N?m 1918, cùng v?i vi?c xây d?ng b?o tàng Ch?m (Musse Ch?m) ?à N?ng, ng??i Pháp ?ã mang các s?u t?p tác ph?m ?iêu kh?c t??ng Ch?m c?a Qu?ng Bình vào tr?ng bày t?i ?ây, m?t s? mang vào Sài Gòn, còn l?i mang v? Pháp. ??c bi?t, trong kho c?a B?o tàng l?ch s? thành ph? H? Chí Minh hi?n nay còn 6 b?c t??ng ??ng (thu?c th? k? th? 7 ??n th? k? XI) ???c phát hi?n ? Qu?ng Bình. ???c bi?t, còn m?t b? s?u t?p t??ng Ch?m ? Qu?ng Bình t?i thành Khu Túc (Cao Lao H?-B? Tr?ch) trên m??i t??ng hi?n nay ?ang ???c tr?ng bày ? m?t s? b?o tàng c?a n??c C?ng hòa Pháp. N?m 1998, cán b? b?o tàng t?nh ?ã phát hi?n và s?u t?p ???c m?t tác ph?m ?iêu kh?c ??u t??ng Ch?m t?i thôn Tây, ??i Phúc, xã V?n Ninh, huy?n Qu?ng Ninh (x?a là làng V?n Xuân). ??u t??ng ???c phát hi?n d??i m?t l?p ??t ven b? phía ?ông c?a khe ? ?, ch?y t? núi An Mã v? cánh ??ng ??i Phúc qua v??n nhà anh Võ V?n D?ng. Theo tài li?u ?? l?i thì ?ây ngày x?a có m?t mi?u th? nh?ng nay ?ã b? s?p, ch? còn tr? l?i n?n móng ? phía Tây c?a b? su?i. ?i?u thú v? h?n n?a là Qu?ng Bình có ??ng Phong Nha, m?t “?? nh?t k? quan ??ng” g?n li?n v?i nh?ng tên g?i nh? chùa Hang, ??ng Tiên S?, ??ng Chùa, ??ng Troóc... thu?c làng Phong Nha, xã S?n Tr?ch, huy?n B? Tr?ch. T? cu?i th? k? tr??c, c? ??o Ca?ie ?ã tìm th?y d?u tích m?t bàn th? và m?t s? ch? Ch?m trên vách hang ??ng Phong Nha. Tháng 7 n?m 1995, ?oàn công tác h?n h?p do giáo s? Tr?n Qu?c V??ng d?n ??u ?ã tìm ???c trong khu v?c Chùa Hang – “??ng Phong Nha” d??i m?t l?p xi m?ng vôi (26cm) 3 n?n xây g?ch Ch?m, có nhi?u t?ng ?á l?n (Granits) và có r?t nhi?u m?nh g?m Ch?m ?? nâu, r?t gi?ng g?m Trà Ki?u, H?i An... n?m l?n v?i ?? bát s? và s? ???ng T?ng (th? k? 9-10). Phía B?c sông Di Luân (sông Roòn ) có bia B?c Hà (xã Qu?ng Phú, Qu?ng Tr?ch), tr??c ?ây có mi?u Ch?m (?ã b? máy bay ?ánh s?p, bia b? vùi d??i h? bom), ??c bi?t bia có 4 ch? Ph?n, n?i dung nói v? vi?c cúng nh??ng ??t ?ai c?a vua Ch?m cho m?t Ph?t vi?n. Bên c?nh các thánh ??a nêu trên, ? Qu?ng Bình còn có m?t h? th?ng gi?ng Ch?m, c?ng nh? các ??a ph??ng vùng duyên h?i nh?  Qu?ng Tr?, Th?a Thiên-Hu?, ? Qu?ng Bình d?c theo bi?n t? c?a Roòn, c?a Gianh ??n c?a Nh?t L?, ??u phát hi?n ???c m?t s? gi?ng Ch?m, ?ó là các gi?ng có d?ng hình vuông hay tròn ???c kè ?á hay x?p g?ch, bên d??i có lát g?, n??c r?t ng?t, trong v?t và không h? c?n, nh? các gi?ng ? Qu?ng Tùng (gi?ng H?i), ? C?nh D??ng (Qu?ng Tr?ch), ? Thanh Tr?ch (B? Tr?ch), ??c Ninh (??ng H?i), La Hà, Minh L? (Ba ??n) L? S?n, (Tuyên Hóa), H?ng Th?y (L? Th?y)...  Nhi?u gi?ng Ch?m hi?n nay v?n ???c ng??i Vi?t ti?p t?c s? d?ng nh? m?t c?u cánh trong các mùa hè. Cho ??n nay, vùng ??t Qu?ng Bình, n?i ??a ??u phía B?c c?a Ch?mpa c? ?ang ti?m ?n nhi?u ?i?u lý thú. B?ng s? l?u truy?n trong dân gian và nh?ng kh?o sát th?c ??a, chúng tôi ?ã phát hi?n ???c nh?ng làng Ch?m ? Qu?ng Bình nh? làng Tr?m, làng Hà L?i (B? Tr?ch), cánh ??ng Ch?m (Phù Kinh - Phù Hóa - Qu?ng Tr?ch) ??ng Ch?m (Phù L?u, Qu?ng L?u, Qu?ng Tr?ch), xóm L?i (Qu?ng Tùng, Qu?ng Tr?ch)... T?i nh?ng n?i này, b??c ??u chúng tôi ?ã phát hi?n ???c r?t nhi?u g?m Ch?m. Ng??i Ch?m có m?t ? vùng ??t Qu?ng Bình khá s?m, n?u không mu?n nói là s?m nh?t (th? k? th? 2-th? 3 sau CN), h? bi?t ch?n nh?ng v? trí ??a hình lý t??ng ?? xây ??p l?y thành b?o v? lãnh th?, ho?c xác l?p ??a v?c hành chính, dò tìm ngu?n n??c, ?ào gi?ng, kh?i m??ng ph?c v? s?n xu?t, tr?ng tr?t và cu?c s?ng sinh ho?t... H? ?ã sáng t?o và ?ã ?? l?i m?t n?n v?n hóa ??c ?áo, ??c s?c b?ng các di tích, di v?t vô cùng quí giá trong không gian v?n hóa g?n 10 th? k?, c?n ???c b?o v?, gi? gìn và phát huy giá tr?, b?i n?n v?n hóa này góp ph?n làm phong phú thêm b?n s?c v?n hóa c?a Qu?ng Bình và c?a c?ng ??ng các dân t?c Vi?t Nam  ??n nay, sau 7 n?m nghiên c?u kh?o sát th?c ??a, các nhà khoa h?c th?c hi?n D? án Di tích Tr??ng l?y tìm th?y kho?ng 100 ??n. ?ã khai qu?t kh?o c? 3 ??n thu?c huy?n Ngh?a Hành, t?nh Qu?ng Ngãi. Hi?n nay, Vi?n Kh?o c? h?c Vi?t Nam ?ang ph?i h?p v?i S? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch Bình ??nh khai qu?t kh?o c? di tích ??n Th? thu?c thôn La Vuông, xã Hoài S?n, huy?n Hoài Nh?n.       Các sách ??i Nam Th?c l?c, ??i Nam Nh?t Th?ng Chí, B?n tri?u b?n ngh?ch li?t truy?n, ?ông Khánh ??a d? chí ??u có chép v? Tr??ng L?y: L?y dài 177 d?m, phía B?c giáp huy?n Hà ?ông t?nh Qu?ng Nam, phía Nam giáp huy?n B?ng S?n t?nh Bình ??nh. L?y do Lê V?n Duy?t – T?ng tr?n mi?n Nam d??i th?i Gia Long ??c thúc xây d?ng t? n?m 1819. Trên ??a ph?n Bình ??nh, các nhà kh?o c? ?ã phát hi?n Tr??ng L?y ?i qua 2 huy?n Hoài Nh?n và An Lão, di tích ?? l?i khá rõ nét v?i b? l?y hi?n còn cao t? 1m ??n 3m, m?t l?y r?ng t? 1m ??n 2m, chân l?y t? 4m ??n 6m và có h? th?ng ??n xây d?ng d?c theo phía ?ông b? l?y. Sách “??i Nam Th?c l?c” chép: d?c theo l?y có t?i 115 ??n, m?i ??n  có 1 t?p 10 lính gác. ?ây là m?t ki?n trúc S?n phòng ??c bi?t c?a h? th?ng Tr??ng L?y Qu?ng Ngãi – Bình ??nh. N?m 2009 và 2010, Trung tâm Vi?n ?ông Bác C? Pháp t?i Hà N?i ph?i h?p v?i Vi?n Kh?o c? h?c Vi?t Nam, S? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch t?nh Qu?ng Ngãi khai qu?t 3 ??n thu?c huy?n Ngh?a Hành: di tích Thiên Xuân (Hành Tín ?ông), di tích R?m ??n và di tích ?èo Chim Hút (Hành D?ng). V?a qua, Vi?n Kh?o c? h?c Vi?t Nam ph?i h?p v?i S? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch t?nh Bình ??nh khai qu?t kh?o c? h?c di tích ??n Th? d??i chân Hòn B? thu?c thôn La Vuông, xã Hoài S?n, huy?n Hoài Nh?n. Theo ng??i dân ??a ph??ng, s? d? g?i là ??n Th? là g?i theo tên m?t ng??i lính gi? ??n tên Th?. Tuy nhiên, theo s? li?u “Th? quân” là quân do tri?u ?ình tr?c ti?p qu?n lý. Có th? n?i ?ây là v? trí xung y?u, tri?u ?ình ?ã b? trí l?c l??ng “ch? l?c”, quân c?a tri?u ?ình tr?c ti?p qu?n lý: Th? quân tr?n gi? nên g?i là ??n Th? (?). Tr??ng L?y t? huy?n ??c Ph?, t?nh Qu?ng Ngãi r?i chân núi và d?ng d?c lên qua r?ng r?m La Vuông có ?? cao kho?ng 800mso v?i m?c n??c bi?n. Vùng này không có ng??i ?, r?ng núi ch?p chùng. T? vùng cao La Vuông, l?y ?? xu?ng và k?t thúc ? ngu?n An Lão (huy?n An Lão, t?nh Bình ??nh). ??a ?i?m ??n Th? có ?? cao 500mso v?i m?c n??c bi?n. Các nhà kh?o c? ?ã kh?o sát th?c ??a khu v?c này cho bi?t: Khu v?c ??n Th? ??a hình r?t hi?m tr?, ti?p giáp v?i ??a ph?n t?nh Qu?ng Ngãi, 5km t? ?èo ?i, Hòa Khánh (Qu?ng Ngãi) ??n La Vuông, Hoài S?n (Bình ??nh) không ??p b? l?y, thay vào ?ó là h? th?ng ??n khá dày: 8 ??n. Theo s? c?, d?c theo Tr??ng L?y có 115 ??n, trong ?ó có 3 ??n l?n, các ??n th??ng có di?n tích trên d??i 1.000 m2. ??n nay, các nhà kh?o c? ?ã kh?o sát phát hi?n ???c kho?ng 100 ??n, trong ?ó ??n Th? – La Vuông có quy mô ?áng kinh ng?c: 16.000 m2, chia làm 2 khu: Khu B?c và Khu Nam phân cách b?i b? t??ng ???c ??p kiên c? nh? b? thành xung quanh ??n và có m?t c?a thông nhau ? gi?a b? t??ng. B? thành ??n Th? cao t? 2m ??n 3m, ??p 2 c?p, c?p trên có b? m?t r?ng t? 1m??n 2m, c?p d??i r?ng t? 2m ??n 4m, chân r?ng t? 4m ??n 6m, chân móng b? thành ??n sâu kho?ng 50cm. C?a chính ? phía Nam và 2 c?a ph?: ?ông, Tây, b? thành B?c không có c?a. Tr??c m?t c?a Nam, cách c?a kho?ng 6mcó 2 phi?n ?á l?n ???c kê b?ng ph?ng, phía tr??c là kho?ng sân r?ng th?p h?n 50cm. Xung quanh b? thành ??n có 5 c?ng thoát n??c xuyên b? thành ???c xây kè ?á kiên c?. B? thành ??n ???c ??p ??t ??m ch?t và kè ?á bên ngoài, có ?o?n ch? ??p ??t ho?c xây ?á, trên b? thành ??n tr?ng tre gai, xung quanh có hào sâu, bên ngoài hào sâu là con ???ng ch?y xung quanh ??n, r?ng kho?ng 6mcao kho?ng 40cm, có kè ?á ? l? ???ng. N?m tháp canh b? trí ? 4 góc ??n và gi?a b? thành Tây, ??p cao h?n b? thành kho?ng 1m và có 2 c?p, ???c kè ?á xung quanh, di?n tích tháp canh kho?ng 15m2, riêng tháp canh phía ?ông – B?c cao và l?n h?n: cao kho?ng 5m và di?n tích kho?ng 20m2, t?t c? 5 tháp canh ??u ???c ??p ???ng lên t? bên trong ??n, có kè và ?p ?á b? m?t. Trong khu B?c ??n, m?t b?ng hi?n tr?ng chia nhi?u c?p n?n hình ch? nh?t theo tr?c B?c – Nam. H? thám sát c?p n?n th? 2 cho th?y d??i l?p ??t m?t 30cm là l?p ?á phi?n ken dày. Trong khu Nam ??n có 3 khu n?n ???c xây t??ng bao b?ng ?á 3 m?t, n?m li?n k? nhau, các khu n?n có 2 c?a thông nhau, m?t phía Nam không xây t??ng, n?n có 2 c?p, khu v?c cao là n?n ??t cát, có l? ??t cát nâng n?n ???c l?y t? lòng su?i. Trong khu v?c này các nhà kh?o c? phát hi?n 3 chân l? l?n, 2 chân l? nh? và m?t s? m?nh thân l? b?ng ??t nung có in hoa 7 cánh và hoa v?n kh?c v?ch. Theo TS. Nguy?n Ti?n ?ông – Ch? trì cu?c khai qu?t, vi?c phát hi?n các lo?i chân l? h??ng trong khu v?c “ki?n trúc m?” (t??ng bao 3 m?t) có th? ?ây là khu v?c tín ng??ng tâm linh (?), b?i l? các ??n, mi?u th??ng ???c xây d?ng trong t??ng bao. ?ây là l?n ??u tiên các nhà kh?o c? phát hi?n d?u v?t tín ng??ng sau 7 n?m kh?o sát, khai qu?t kh?o c? di tích Tr??ng L?y Qu?n Ngãi – Bình ??nh. Ngoài ra, các nhà kh?o c? còn phát hi?n m?t s? hi?n v?t lo?i hình gia d?ng c?a ng??i Vi?t b?ng ??t nung và g?m men Trung Qu?c th? k? 18. So sánh v?i k?t qu? khai qu?t kh?o c? 3 ??n ? Qu?ng Ngãi, các nhà kh?o c? ??a ra nh?n ??nh: G?m s? phát hi?n ? Qu?ng Ngãi th? hi?n có s? giao th??ng ?ông – Tây, B?c – Nam, còn g?m s? phát hi?n ? ??n Th? cho bi?t hi?n v?t ch? s? d?ng ph?c v? cho quan quân ??n trú. Lo?i g?ch v? kích th??c l?n c?ng ???c tìm th?y trong ??n Th?, tuy nhiên ch?a phát hi?n d?u v?t ki?n trúc g?ch. C?ng theo TS.Nguy?n Ti?n ?ông, ki?n trúc ??n Th? kiên c? nh?t, quy mô r?ng l?n nh?t và c?u trúc ??c bi?t nh?t l?n ??u tiên phát hi?n trong h? th?ng di tích Tr??ng L?y. Không gi?ng các ??n khác ?ã phát hi?n v?i ch?c n?ng ch? y?u là qu?n lý qua l?i ?ông – Tây; ??n Th? có ch?c n?ng ch? y?u S?n phòng, b?o v? khu v?c r?ng l?n không ??p b? l?y, gi? an ninh cho ?o?n ???ng thiên lý xung y?u B?c – Nam : La Vuông (Bình ??nh)– ?èo ?i (Hòa Khánh, Qu?ng Ngãi). V?i m?t di tích ??c bi?t và m?i m? nh? ??n Th?, vi?c khai qu?t kh?o c? vài tr?m mét vuông, ch? cho phép các nhà kh?o c? ??a ra m?t s? nh?n ??nh ban ??u. ?? có cái nhìn t?ng quát và chu?n xác c?n ph?i khai qu?t kh?o c? m? r?ng và b? sung các ph??ng pháp nghiên c?u khác nh?: nhân v?n, v?n hóa dân gian và ??a lý h?c. Tin r?ng, ??n Th? trong t??ng lai s? cung c?p cho chúng ta nh?ng thông tin m?i v? h? th?ng S?n phòng c?a nhà Nguy?n ? th? k? XIX. Ngu?n: Trà Toàn (Facebook)
0 Rating 242 views 1 like 0 Comments
Read more
By: On November 30, 2020
H?I GIÁO BANI C?A NG??I CH?M      Tác gi?: Ts. Bá Trung Ph?      T?n t?i xuyên su?t l?ch s? nhân lo?i, tôn giáo là m?t hi?n t??ng xã h?i tác ??ng lên hai m?t c?a ??i s?ng con ng??i; c?ng ??ng và cá th?. Tôn giáo xu?t hi?n t? bu?i bình minh c?a nhân lo?i và t?n t?i cho ??n ngày nay. Tôn giáo là m?t nhu c?u tinh th?n c?a các tín ??, nh?ng ng??i theo tôn giáo, m?t nhu c?u có tính c?ng ??ng, dân t?c, khu v?c và nhân lo?i. Tôn giáo không ch? là vi?c ??o mà còn là vi?c ??i. Nó không ch? liên quan ??n th? gi?i t??ng t??ng mai sau (thiên ???ng, ??a ng?c) mà còn ?nh h??ng ??n ??i s?ng th?c t?i c?a con ng??i. Sinh ho?t tôn giáo g?n bó ch?t ch? v?i ??i s?ng v?n hóa c?a m?i c?ng ??ng, m?i dân t?c. Trong ?ó có dân t?c Ch?m.   Trên lãnh th? Vi?t Nam có 54 thành ph?n dân t?c, s?ng hòa quy?n v?i nhau và cùng nhau phát tri?n theo xu h??ng c?a th?i ??i. M?t trong nh?ng dân t?c ?ang ???c nhi?u nhà nghiên c?u trong và ngoài n??c quan tâm là dân t?c Ch?m. M?t dân t?c thu?c ng? h? Malayo - Polynesien, sinh s?ng lâu dài t?i mi?n ??t mi?n Trung Vi?t Nam, có m?i giao l?u r?ng rãi ?a chi?u v?i nhi?u thành ph?n c? dân vùng l?c ??a và h?i ??o ?ông Nam Á. ??c bi?t v?n hóa Sa Hu?nh ???c coi là ti?n thân c?a v?n hóa Ch?mpa v?i nh?ng di tích d?c theo vùng duyên h?i mi?n Trung t? Qu?ng Bình cho ??n ??ng Nai, ?ã khai qu?t và phát hi?n r?t nhi?u hi?n v?t nh?: khuyên tai hai ??u thú, ?? trang s?c b?ng vàng b?c, mã não,… ? th?i k? c? trung ??i có nhi?u công trình ki?n trúc c?, ?iêu kh?c c? r?i rác kh?p vùng nh? Amravati (Qu?ng Bình), Indrapura (?à N?ng), Vijaya (Qui Nh?n), Kauthara (Nha Trang - Daklak), Panduranga (Phan Rang - ??ng Nai). ??c bi?t bi ký c? ?ã minh ch?ng m?t ph?n nào dân t?c Ch?m t?n t?i r?t lâu ??i, có ngu?n g?c b?n ??a, ??ng th?i có m?t n?n v?n minh r?c r?, có th? so sánh v?i nhi?u n?n v?n minh r?t cao ??p th?i c? ??i và trung ??i ? ?ông Nam Á. T? ngu?n g?c b?n ??a, c?i bi?n y?u t? ngo?i sinh, dân t?c Ch?m ?ã sáng t?o m?t n?n v?n hóa ?a d?ng và nét ??c ?áo riêng cho dân t?c mình, trong ?ó có H?i giáo Bani (Bani Awal).       Ng??i Ch?m và v?n hóa tôn giáo Ch?m, ?ã ???c nghiên c?u t? h?n m?t th? k? qua. Các nghi l?, t?p t?c, v?n hóa, tín ng??ng ?ã ???c chú ý ngay t? ??u th? k? XIX và t? ?ó ??n nay có r?t nhi?u công trình, bài vi?t chuyên kh?o v? l?nh v?c này c?a nhi?u tác gi? trong và ngoài n??c.     Tr??c h?t ph?i k? ??n công trình nghiên c?u v? ng??i Ch?m c?a các nhà nghiên c?u Pháp nh?: A. Labussiere, Septfonts, A. Lauded, A. Bergaigne,... nh?ng ?áng k? nh?t là công trình nghiên c?u c?a E. Aymonier, trong chuyên kh?o “Les Cham a Bình Thu?n” (ng??i Ch?m ? ph? Bình Thu?n, tháng 2 n?m 1891), E. Aymonier cho bi?t H?i giáo du nh?p vào Ch?mpa ngay t? ??u th? k? th? X, ph?n l?n ng??i Ch?m theo ??o H?i giáo là nh?ng ng??i không ch?u ?? c?ng ??ng mình ??ng hóa b?i ng??i Vi?t sau nh?ng bi?n c? l?ch s?, nên ?ã làm m?t cu?c hành trình di c? sang v??ng qu?c Kampuchea, Siam (Thái Lan) và ??o H?i Nam.   Ngoài ra, trong cu?n “Ng??i Ch?m H?i giáo và tôn giáo c?a h?” (4/1981) ?ã cho bi?t khái quát v? nghi l? tôn giáo, v?n ?? t? ch?c h? th?ng H?i giáo Bani c?ng ???c quan tâm: Po Gru (S? C?), các Imam ph? trách d?y tr? em h?c Thiên kinh Koran, ông còn quan tâm ??n nghi l? vòng ??i, nh? l? c?t da qui ??u, l? thành hôn c?a ng??i Ch?m H?i giáo. M?t khác, ?? b? sung ??y ?? h?n trong vi?c nghiên c?u ng??i Ch?m ? Vi?t Nam, E. Aymonier, trong cu?n “Tín ng??ng và s? tuân gi? giáo quy c?a ng??i Ch?m ? Kampuchea”, Paris 1891, ?ã ?i?m qua ng??i Ch?m ? Kampuchea. T?t c? h? ??u theo H?i giáo Islam chính th?ng, h? t? b? t?t c? nh?ng nghi l? ngo?i ??o c?a t? tiên, b?o l?u ???c ti?ng nói c?a dân t?c.     Trong nh?ng n?m 1906 - 1907, Cabaton ?ã gi?i thi?u ng??i Ch?m và ng??i Malay ? Nam b?, Kampuchea và nhóm Ch?m theo ??o H?i giáo Bani ? Phan Rang, Phan Rí, trên m?t lo?t bài vi?t trên t?p chí c?a tr??ng Vi?n ?ông Bác C?. N?m 1941, trong m?t chuyên kh?o v? c?ng ??ng H?i giáo ? ?ông D??ng, M. Mer ?ã nêu m?t s? nét c? b?n v? kinh t?, xã h?i, giáo d?c, tôn giáo ? làng Ch?m t?i Châu ??c       T? nh?ng th?p niên 50 ??n tr??c n?m 1975 c?a th? k? XX, t?i Vi?t Nam m?i xu?t hi?n nhi?u nhà nghiên c?u v? ng??i Ch?m v?i các tác gi? nh?: Nghiêm Th?m, Nguy?n Kh?c Ng?, ?ôrôhiêm, ?ôhamit “l??c s? Chàm”, 1974; Thái V?n Ki?m “?nh h??ng Chiêm Thành trong v?n hóa Vi?t Nam”. ?áng chú ý là Nguy?n V?n Lu?n “Ng??i Chàm H?i giáo mi?n Tây Nam ph?n Vi?t Nam”, 1974 ?ã phác h?a v? phong t?c, t?p quán nghi l? tôn giáo c?a ng??i Ch?m ? Nam b? m?t cách khá sâu s?c.       T? n?m 1975, khi ??t n??c hòa bình, ?i?u ki?n h?c t?p nghiên c?u thu?n l?i h?n, v?n ?? tôn giáo ?ã ???c nghiên c?u nhi?u h?n ?ã tr? thành l?c l??ng nghiên c?u khá hùng h?u nh?: Ngô V?n Doanh “V?n hóa Ch?mpa”, 1994; Bá Trung Ph? “Gia ?ình và hôn nhân c?a ng??i Ch?m ? Vi?t Nam”, 2002, là công trình nghiên c?u khá công phu v? gia ?ình và hôn nhân, các nghi l? tôn giáo Balamon, H?i giáo Islam, H?i giáo Bani.     Nhìn chung, ?i?m qua v? tình hình nghiên c?u cho th?y, t? tr??c ??n nay nh?ng công trình nghiên c?u v? ng??i Ch?m H?i giáo khá phong phú, ph?n ánh ???c ??i s?ng sinh ho?t tôn giáo c?a c?ng ??ng này, song ti?p c?n c?a tác gi? ch?a ?i sâu và tìm hi?u k?, ??a ra ??c tr?ng c?a H?i giáo Bani.       Ng??i Ch?m hi?n nay theo th?ng kê 1989 cho bi?t trên toàn th? lãnh th? Vi?t Nam ng??i Ch?m có 131.282 ng??i Ch?m ch?u ?nh h??ng v?n hóa ?n ?? và t?n t?i các tôn giáo Balamon và H?i giáo, trong ?ó H?i giáo có hai phái là H?i giáo Bani và H?i giáo Islam. Ng??i Ch?m H?i giáo Bani sinh s?ng ch? y?u ? mi?n Trung v?i hai t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n (Phan Rang, Phan Rí), còn ng??i Ch?m H?i giáo Islam ? mi?n Tây nh? An Giang, thành ph? H? Chí Minh, Long Khánh, Bình Ph??c. ? mi?n Trung có 2/3 theo ??o Balamon, còn 1/3 theo H?i giáo Bani. Riêng ? mi?n Tây Nam ph?n 100% là ng??i H?i giáo Islam.       Aymonier c?ng tìm th?y trong quy?n l?ch s? c?a ng??i Ch?m m?t ?o?n  nh? sau “Vào n?m con chu?t, m?t ng??i có b?n ch?t Allah ?ã hành ??ng cho s? t?n thi?n, t?n m? c?a V??ng qu?c Champa. Nh?ng dân chúng l?i b?t bình nên ông ta ?ã hi?n c? th? xác l?n linh h?n cho Th??ng ?? và sang c? trú 37 n?m ? Makkak. Sau ?ó ông tr? v? V??ng qu?c Champa, Vua mang tên Allah tr? vì t? n?m 1000 ??n 1036”. S? ki?n này phù h?p v?i vi?c khai qu?t kh?o c? tìm th?y 2 t?m bia ?  ven bi?n Trung b?, m?t t?m bia có niên ??i 1039 và t?m còn l?i ???c xác ??nh vào kho?ng 1025 ??n 1035. C? hai bia ký c?ng có nh?c ??n ng??i H?i giáo, nh?ng là nh?ng ng??i n??c ngoài trú ng? ? ven bi?n mi?n Trung, h? là nh?ng ng??i th??ng nhân, th? th? công, qu?n c? thành m?t c?ng ??ng, có m?t v? lãnh ??o tinh th?n và ng??i ch? trì bu?i l? là Imam. T? ngh?a Bani là tín ?? c?a Th??ng ??.       Qua minh ch?ng t? các bia ký và t? li?u ?ã cho chúng ta th?y s? du nh?p c?a ??o H?i vào V??ng qu?c Champa vào th? k? th? IX. ??c bi?t vào th?i vua Porome (1627- 1651) ?? hòa h?p dân t?c, cùng ?oàn k?t ?? ch?ng gi?c ngo?i xâm, vào th?i chúa Nguy?n, ông hóa gi?i Ch?m Balamon và Ch?m H?i giáo thành Ch?m Ahier và Ch?m Awal b?ng cách b?t ng??i Ch?m Balamon th? thêm ??ng Allah, qua ?ó cho chúng ta th?y r?ng nghiên c?u H?i giáo Islam ? Champa ph?i qua hai giai ?o?n l?ch s? H?i giáo th?i k? ??u t? th? k? th? IX- XVI ?nh h??ng c?a Iran th?i k? th? hai t? th? k? XVII th?i vua Po Rome.            N?u nh? c?ng ??ng Ch?m ? mi?n Tây theo H?i giáo Islam gi? gìn giáo lu?t m?t cách chính th?ng, s?ng trong c?ng ??ng tín ?? ?ông ??o và t? ch?c thôn xóm g?i là “palei” d?a vào Thiên kinh Koran và giáo lu?t H?i giáo ?ã h? tr? cho nh?ng sinh ho?t tinh th?n theo H?i giáo m?t cách tích c?c và xem Thánh ???ng (Magik) là trung tâm sinh ho?t tôn giáo và chính tr? c?a xóm làng thì,       T? ch?c H?i giáo Bani:     M?i dòng h? ch?n ra m?t ho?c hai ng??i, n?u dòng h? ?ông có th? ba ng??i, ?? ??i di?n dòng h? th?c hi?n công vi?c c?a tôn giáo nh? tang l?, hôn l?,… Các v? ??i di?n cho dòng h? g?i là “Acar”. H? có nhi?m v? ??c thu?c Thiên kinh Koran, hành l? và th?c hi?n các yêu c?u c?a l? nghi tôn giáo. Tuy nhiên các gi?i giáo s? H?i giáo Bani ch? bi?t h?c thu?c kinh Koran nh?ng không hi?u ngh?a trong t?ng ?o?n kinh vì h? cho r?ng Thiên kinh Koran là l?i c?a Po Allah (Th??ng ??) không ???c gi?i thích, n?u ph?m s? có t?i. Khi ?ã tr? thành Acar thì ph?i tuân th? theo Giáo lu?t, n?u vi ph?m vào gi?i c?m s? có hình ph?t tùy theo n?ng nh?, th??ng là làm l? t? l?i (Thaw Bah) tr??c Th??ng ?? Allah. Do ?ó, H?i giáo Bani g?m hai t?ng l?p, t?ng th? nh?t là gi?i giáo s? (Acar) tôn th? Allah tr?c ti?p và h?c thu?c thiên kinh Koran; và t?ng l?p th? hai là tín ?? bình th??ng, l?p tín ?? này không tr?c ti?p th? Allah mà ch? có nhi?m v? ph?ng s? gi?i ch?c s?c.       H? th?ng tôn giáo H?i giáo Bani hoàn thành g?m các v? nh? sau:       - Acar: là nh?ng ng??i m?i nh?p hàng ng? giáo s?. Trong lu?t ??o nh?ng ng??i m?i nh?p tùy theo th?i gian h?c h?i và kh? n?ng thu?c Thiên kinh Koran chia ra làm 4 c?p: Jamak, Talavi, Po asit, Po praong l? ???c ti?n hành trong tháng t?nh  chay Ramadan.         - Madin: là ng??i ?i?u khi?n các bu?i l? và l? nghi, d?y các tr? h?c Thiên kinh Koran         - Khotip hay Katip: là ng??i ???c phân công gi?ng v? giáo lý vào tr?a th? sáu, thánh l? hàng tu?n c?a H?i giáo t?i thánh ???ng. Katip trong H?i giáo Bani có nhi?m v? th?c hi?n l? nghi t?i thánh ???ng và t? gia không ??m nh?n vi?c gi?ng giáo lý.       - Imam: là nh?ng ng??i ?ã hành ??o có th?i gian lâu n?m t?i thi?u là 15 n?m, ???c xem là ng??i am hi?u và h?c thu?c h?t Thiên kinh Koran và có kh? n?ng th?c hi?n h?t m?i l? nghi. Trong s? các v? Imam là nh?ng ng??i thông su?t Thiên kinh Koran, ??o ??c, ???c ch?n ?? ra m?t 40 v? Thánh c?a ??o g?i là Imam pak pluh (Imam 40). S? l?a ch?n ?? phong ch?c Imam pak pluh ph?i tuân th? lu?t l? r?t kh?t khe nh?t là v? ??o ??c và am hi?u v? Thiên kinh Koran và ph?i ???c các S? c? (Po Gru) trong khu v?c ch?p nh?n và m?i n?m ch? có m?t ho?c hai ngày t? ch?c l? phong ch?c theo qui ??nh c?a ??o và m?i t?t c? Imam và Po Gru trong vùng t?i ch?ng ki?n. Qua h? th?ng t? ch?c tôn giáo chúng tôi cho r?ng H?i giáo Bani  ???c truy?n ??o t? Iran tr??ng phái Shiit, vì phái Shiit có Imam Pak Pluk (Imam 40), Imam ?óng vai trò r?t quan tr?ng H?i giáo Bani, ch? ??ng sau Po Gru.       - Po Gru (S? c?): là ng??i ???c t?t c? các giáo s? và toàn dân trong làng b?u ch?n. Ng??i lãnh ??o m?t Thánh ???ng và là ng??i ??a ra ý ki?n quy?t ??nh ngày tháng t? ch?c nghi l? t?i các t? gia, quy?t ??nh h?u h?t các v?n ?? v? ??o và ??i.       Ng??i H?i giáo Bani t?ng l?p Acar (giáo s?) th?c hi?n ??y ?? v? n?m tr? c?t c?a H?i giáo Islam nh?ng theo hình th?c khác. Riêng tín ?? h?ng hai, t?c không ph?i gi?i Acar (ng??i bình th??ng) thì không th?c n?m tr? c?t này. ?ây là s? khác bi?t c?a xã h?i Champa ???ng th?i c?ng nh? qua nhi?u bi?n c? c?a l?ch s? Champa.      N?m tr? c?t:       1. Xác ??nh ??c tin: Th??ng ?? Allah là ??ng duy nh?t và Muhammad là Thiên s?.       2. L? nguy?n Salah: Ng??i H?i giáo hành l? n?m l?n trong m?t ngày là s? k?t n?i b? tôi và Th??ng ??, trong bu?i l?, ng??i b? tôi c?u xin Th??ng ?? xin Ng??i tha th? t?i l?i, xin Ng??i phù h? và che ch?. Ng??i H?i giáo Bani không th?c hi?n hành l? trong n?m l?n m?t ngày, vì h? cho r?ng vi?c ??o là vi?c c?a t?ng l?p giáo s? Acar và t?ng l?p này thay th? cho h? th?c hi?n l? n?m l?n trong m?t ngày, m?t ngh?a v? c?a tín ?? ??i v?i Th??ng ??. Ngoài ra trong qui ??nh c?a giáo lu?t H?i giáo Bani thì t?p t?c t? lâu ??i m?i m?t dòng h? ph?i có m?t ng??i làm giáo s? ?? thay th? dòng h? ??m nh?n ngh?a v? ??i v?i Th??ng ??, ??ng th?i th?c hi?n t?p t?c nh? l? c?u an, l? hôn nhân, tang l?,… trong dòng h?. ??c bi?t các giáo s? ???c truy?n t? ??i này sang ??i khác, n?u tr??ng h?p dòng h? ?ông thành viên thì có th? có t? 2 ??n 3 giáo s?. T? nh?ng qui ??nh trên mà m?i tín ?? ??u không ph?i tuân theo, gìn gi? giáo lu?t nh?t là n?m ?i?u giáo lu?t c? b?n và ngay c? t?ng l?p giáo s? gi?i lu?t hành h??ng Thánh ??a Makkah ch?a quan tâm ??y ??. ?i?u khá lý thú và có ??c tr?ng riêng là Thánh ???ng H?i giáo là n?i các tín ?? ??n c?u nguy?n m?t ngày n?m l?n và ???c coi là trung tâm sinh ho?t tôn giáo và chính tr?. Nh?ng ??i v?i Thánh ???ng H?i giáo Bani ch? m? c?a trong tháng Ramadan và nh?ng ngày l? quan tr?ng c?a ??o H?i.       3. Ramadan: là tháng t?nh chay là ?i?u b?t bu?c n?m trong n?m ?i?u giáo lu?t c? b?n c?a H?i giáo. Hàng n?m mùa t?nh chay th??ng gây xúc ??ng tâm lý m?nh m? cho ng??i H?i giáo. Vi?c nh?n chay b?t ??u k? t? ngày v?ng tr?ng tháng 9 H?i giáo xu?t hi?n, cho ??n khi trông th?y tr?ng vào ??u tháng sau. Nh?ng ng??i Ch?m H?i giáo Islam Mi?n Tây, nh? cu?n H?i l?ch do ông Hadji Isahat so?n ra có ghi rõ nh?ng ngày l?, ??i chi?u v?i d??ng l?ch nên có th? bi?t ???c khi nào b?t ??u và k?t thúc mùa t?nh chay. H? t? ch?c vào mùa này hai ngày l?, m?t vào ngày hôm tr??c khi b?t ??u nh?n ?n và m?t l? n?a vào ngày k?t thúc mùa chay t?nh. Có th? m?i tháng Ramadan là m?t sinh ho?t quan tr?ng, có tính c?ng ??ng Ch?m theo H?i giáo nói chung. ? ng??i Ch?m H?i giáo mi?n Tây, m?i sinh ho?t h?u nh? b? ng?ng l?i vào ban ngày và khi m?t tr?i l?n, các thôn xóm và tín ?? nh? m?i h?i sinh. Ng??i Ch?m H?i giáo Bani ch? y?u sinh s?ng ? vùng Phan Rang (Panrang), Phan Rí (Parik). ?ây không ph?i là tháng nh?n chay mà là tháng dâng l? cho Allah và các v? Thánh c?a H?i giáo. Trong tháng Ramadan các giáo s? ??u vào ? Thánh ???ng ?? hành l?, m?i gia ?ình c?a giáo s? ??u ph?i dâng mâm l? v?t, mâm c?m, mâm xôi ho?c bánh trái cây, nh?ng ng??i trong dòng h? c?a giáo s? có nhi?m v? mang g?o, c? trái cây cho giáo s? c?a mình và là ng??i ??i di?n c?u nguy?n Allah ban ph??c cho mình. ??c bi?t ngày ??u tháng Ramadan, ngày r?m và ngày x? chay các gia ?ình tín ?? ??u mang l? v?t ??n Thánh ???ng ?? dâng l? g?m m?t mâm c?m, m?t mâm chè, ng??i Ch?m H?i giáo Bani quan ni?m r?ng t? lòng thành c?a mình dâng cho Th??ng ?? Allah ban ph??c lành cho mình. Thánh ???ng trong tháng Ramadan tr? thành trung tâm sinh ho?t tôn giáo c?a tín ?? nh?t là vào ban ?êm. Ngoài ra ?i?m lý thú là tín ?? Balamon v?n công nh?n Th??ng ?? Allah và c?u xin Allah ban ph??c lành cho mình, cho nên trong tháng Ramadan các tín ?? Balamon c?ng mang bánh, chu?i t?i dâng l? t?i  thánh ???ng (Magik), ban ?êm h? c?ng t?i c?u nguy?n t?i Thánh ???ng vì Ch?m Balamon c?ng tôn th? ??ng Allah.     Theo tài li?u c? và các bô lão t? nh?ng th? k? tr??c cho ??n ??u th? k? XX, Thánh ???ng (Magik) ??u làm b?ng mái tranh, vách b?ng tre, n?n ??t, phía tr??c ??t b?y hòn ?á ph?ng ?? các giáo s? làm l? l?y n??c. Hi?n nay, t?t c? Thánh ???ng H?i giáo Bani ??u xây kiên c? b?ng xi m?ng, mái ngói, xây b?ng g?ch. V? m?t ki?n trúc, thánh ???ng không mang phong cách c?a Thánh ???ng H?i giáo trên th? gi?i, nh?ng v?n quay m?t v? h??ng Tây t?c h??ng Thánh ??a Makkah, ? cu?i Thánh ???ng vách phía Tây có ??t m?t h?u t?m g?i là Minbar, n?i ?? cho các giáo s? gi?ng giáo lý v? Sunna hay Hadji.       4. Zakat (B? thí): ?ây là m?t ph?n tài chính nh? trích t? ngu?n tài chính c?a m?i ng??i Muslim khá gi? khi h?i ?ù ?i?u ki?n theo qui ??nh dùng ?? h? tr? cho nh?ng anh em ??ng ??o có hoàn c?nh nghèo và khó kh?n. M?c tiêu c?a Islam là kh?i d?y và duy trì tinh th?n t??ng tr? l?n nhau trong c?ng ??ng tín ?? Muslim, qua ?ó, ng??i nghèo khó s? ???c c?i thi?n c?ng nh? v??t qua th?i ?i?m khó kh?n ?ói khát, ng??i giàu s? ???c t?y s?ch tâm h?n kh?i s? keo ki?t ích k? và h?p hòi, ??ng th?i ng??i nghèo c?ng ???c t?y s?ch tâm h?n kh?i s? ganh ghét và h?n thù khi h? nhìn th?y ng??i giàu giúp ??, t??ng tr? và c? x? t?t v?i h?. Ng??i H?i giáo Bani không th?c ?úng nh? ng??i H?i giáo Islam, h? thay ??i thành l? “??i g?o”, ch? trích m?t ph?n r?t nh? nh? g?o khoàng vài ch?c ký, 10 hay 20 tr?ng v?t, vài cây n?n, h? mang ??n Magik “B? thí” cho các giáo s?, sau ?ó chia cho nhau, không b? thí cho ng??i nghèo gi?ng nh? tinh th?n Islam chính th?ng.     5. Haji: là hành h??ng ??n ngôi ??n Kabah t?i Masjid ? Makkah thu?c Saudi Arabia. G?m các nghi th?c nh?t ??nh ???c th?c hi?n t?i các ??a ?i?m nh?t ??nh vào nh?ng th?i gian nh?t ??nh, nh?m ph?c tùng m?nh l?nh c?a Allah. M?i tín ?? Muslim nam, n? tr??ng thành b?t bu?c ph?i th?c hi?n chuy?n hành h??ng Haji m?t l?n trong ??i khi ?? h?i ?? ?i?u ki?n (s?c kh?e, tài chính, và ph??ng ti?n,…) ?? th?c hi?n. Haji ???c coi là m?t cu?c t?p h?p l?n nh?t c?a Islam, tri?u tín ?? Muslim ? kh?p m?i n?i trên th? gi?i ??n Makkah. Nh?ng tín ?? Muslim ??ng lo?t c?u nguy?n và kh?n xin ??n m?t Th??ng ?? duy nh?t, h? cùng m?c m?t ki?u qu?n áo, cùng th?c hi?n chung nh?ng nghi th?c ???c qui ??nh, không có s? phân bi?t gi?a ng??i giàu và ng??i nghèo, quý phái sang tr?ng hay nghèo hèn, da tr?ng hay da ?en, ng??i Arabic hay không ph?i ng??i Arabic, ??u là anh em ??ng ??o ?ang th?c hi?n m?nh l?nh c?a Allah.         Nhìn chung ng??i Ch?m H?i giáo Bani (H?i giáo dòng Bani) ?ã t?n t?i r?t lâu ??i, h? luôn luôn b?o t?n ???c nét sinh ho?t v?n hóa - tôn giáo có nh?ng ??c tr?ng riêng không th? l?n l?n v?i b?t k? nhóm c?ng ??ng dân t?c, tôn giáo nào n?i h? sinh s?ng. Giáo lu?t ?ã b? bi?n ??i r?t nhi?u ?? phù h?p v?i xã h?i m?u h? c?a ng??i Ch?m. S? xu?t hi?n t?ng l?p giáo s? là ??c tr?ng c?a H?i giáo Bani là s? ki?n ?ã ph?n ánh H?i giáo Islam chính th?ng ?ã du nh?p vào Champa ?ã ???c Champa bi?n thành h? phái riêng c?a mình. Chính nh?ng y?u t? trên ?ã làm cho H?i giáo Bani c?a ng??i Ch?m ? Vi?t Nam có m?t s?c thái riêng, m?t ??c ?i?m riêng khác v?i H?i giáo ? ?ông Nam Á và th? gi?i Saudi Arabia.     Ngu?n:  kauthara.org     H?i giáo Bani (Bani Awal) c?a ng??i Ch?m:  
0 Rating 272 views 1 like 0 Comments
Read more
By: On October 30, 2020
Nguyên Ng?c: N??c M?i, r?ng xanh và s? s?ng   Quê tôi ? vùng Nam Trung b?, ?úng cái ?o?n mà m?t nhà th? t?ng th?ng thi?t g?i là “d?ng d?c khúc ru?t mi?n Trung”. ? ??y, miên man m?y tr?m cây s? ven bi?n là nh?ng c?n cát l?n, n?i tr?ng phau m?t màu tr?ng tinh khi?t ??n khó tin, n?i vàng r?m ngon lành trong n?ng cháy. Làng c?ng là làng trên cát; con ng??i s?ng trên cát, t? sinh cùng v?i cát.   Tôi có ??c m?t ít l?ch s? và tôi bi?t, l? v?y, toàn cát v?y, nh?ng ??y v?n không ph?i là m?t vùng ??t nghèo. T?ng có c? m?t v??ng qu?c th?nh v??ng trên d?i ??t này. M?t v??ng qu?c nông nghi?p và h?i d??ng. Có l? m?t trong nh?ng bí quy?t th?nh v??ng c?a v??ng qu?c ?y là n??c, mà thiên nhiên ?ã r?t thông minh gi? và dành cho d?i ??t tho?t nhìn th?t khô c?n này, và con ng??i thì c?ng th?t thông minh hi?u ???c món quà quý c?a ??t tr?i, bi?t t?n d?ng l?y cho mình.   Cho ??n ch? cách ?ây ?âu kho?ng ch?a ??n n?a th? k?, ? quê tôi v?n còn m?t k? thu?t nông nghi?p r?t ??c bi?t, tinh t? và thú v?, g?i là k? thu?t “t??i n??c m?i”, ng??i Vi?t h?c ???c c?a ng??i Ch?m khi ?i vào Nam. N??c m?i là n??c r? ra t? các chân ??i cát, trong veo, mát l?nh, tinh s?ch ??n m?c có th? b?m vào lòng bàn tay, ng?a c? u?ng ngay ngon lành.   ? ?ây ng??i ta v? ru?ng ngay trên cát, các ?ám ru?ng ???c g?i là “th?”, nh?ng ?ám th? tr?ng ?? các lo?i hoa màu. ? góc th? bao gi? c?ng có m?t chi?c ao nh?, c?n thôi, nh?ng quanh n?m lúc nào c?ng ??y ?p n??c, tát ?i l?i ??y ngay, c? trong nh?ng mùa n?ng h?n gay g?t nh?t. N??c m?i t? trong lòng cát r? ra, nh? nhàng, ch?m ch?p, t? t?n, mà b?t t?n. Nh?ng chi?c ao n??c m?i, nh?ng con m?t ng?c xanh r?n, mát r?i c?a ??t ?ai, làng m?c, ??ng ru?ng quê tôi. Nh? nhoi và th?m l?ng, chính chúng nuôi s?ng n?n nông nghi?p t?ng trù phú c?a v??ng qu?c x?a, và c?a c? cha ông chúng tôi n?a khi h? ?i v? Nam…   Champa c?ng là m?t v??ng qu?c bi?n, t?ng dong thuy?n ??n nh?ng ??i d??ng xa, và t?ng có nh?ng c?ng qu?c t? r?n r?p trên su?t d?c b? bi?n c?a mình. Nh?ng ng??i có ?ôi chút ki?n th?c v? giao th??ng bi?n ??u bi?t r?ng m?t trong nh?ng ?i?u ki?n ??u tiên và quan tr?ng nh?t c?a m?t c?ng bi?n qu?c t? là n??c ng?t, ph?i r?t d?i dào n??c ng?t. Nh?ng con tàu lang thang nhi?u tháng tr?i trên các ??i d??ng m?n chát, l?m khi ch?ng vì mua bán gì c?, v?n ph?i ghé l?i các c?ng ven b? ?? “?n” n??c ng?t.   Và trên d?i c?n cát miên man c?a mình, ng??i Ch?m là nh?ng ng??i thi?n ngh? nh?t th? gian v? ngh? tìm m?ch n??c, ?ào và thi?t k? gi?ng n??c ng?t. H? nh? có con m?t th?n, có th? nhìn th?y ???ng ?i c?a n??c ng?t âm th?m trong lòng ??t, nh?ng dòng n??c m?i. Chính h? th?ng gi?ng n??c ng?t thánh thi?n và tuy?t v?i – t? n??c m?i b?t t?n r? ra mà có – ?ã t?o nên v??ng qu?c ??i d??ng Champa, tôi ngh? nói th? c?ng ch?ng h? quá ?áng ?âu…   T? nh?, là dân vùng cát cháy mi?n Trung, tôi ?ã có h?nh phúc ???c bi?t n??c m?i, n?m n??c m?i, ?n n??c m?i, s?ng và l?n lên b?ng cây c? ???c nuôi b?ng ngu?n n??c m?i ân hu? b?t t?n.C?a Tr?i.R?i v? sau, cu?c ??i l?i ?ã cho tôi m?t may m?n khác: tôi hi?u hóa ra “Tr?i” ?ó không ph?i là m?t ??ng tr?u t??ng th?n bí nào, mà là m?t th?c th? s?ng ??ng, kh?ng l?, c??ng tráng, hùng v?…, mà l? thay, c?ng l?i r?t mong manh, h?t s?c mong manh, ngày càng ?ang tr? nên c?c k? mong manh!Tr??ng S?n. Tây Nguyên.   Tôi ?ã ???c ?i ??n n?i ?ó và g?n bó h?n n?a cu?c ??i c?a mình ? ?ó.Hóa ra có m?t “bí m?t” to l?n: ng?n ngu?n c?a n??c m?i tuy?t di?u t??i t?m c? vùng cát d?ng d?c ven bi?n mi?n Trung chính là n?i ?ó, Tây Nguyên, r?ng ??i ngàn, r?ng nguyên sinh, r?ng nhi?t ??i Tây Nguyên. Chính r?ng Tây Nguyên, t? trên Tr??ng S?n r?t xa xôi kia, ?êm ngày, hàng tri?u tri?u n?m nay, nh? m?t ng??i M? v? ??i, bao dung và t?n t?o, h?ng l?y t?t c? các ngu?n n??c c?a ??t tr?i, c?t l?y, “?? dành”, t?n ti?n, tuy?t ??i không phí m?t m?t gi?t nào, ?? t?ng ngày t?ng ngày ch?t chiu mà b?t t?n cung c?p cho ??a con ??ng b?ng c?a mình, cho s? s?ng có th? sinh sôi, n?y n?, tr??ng t?n trên d?i ??t cát trông ch?ng r?t kh?c nghi?t kia. Cho các v??ng qu?c, các tri?u ??i, các nhà n??c, các ch? ?? ra ??i, phát tri?n, n?i ti?p. Và s?ng còn… N??c m?i chính là nh?ng dòng n??c nh?, liên t?c, không bao gi? d?t, ?i âm th?m và vô hình trong lòng ??t, t? nh?ng ??nh Tr??ng S?n xa xôi kia, ??n t?n nh?ng c?n cát t??ng ch?ng th? có chút s? s?ng này.   V?y ?ó, Tây Nguyên, ý ngh?a c?a Tây Nguyên và r?ng Tây Nguyên, dù ch? m?i là qua m?t khía c?nh r?t nh? c?a nó, n??c.Có l? c?ng c?n nói thêm m?t chút n?a v? ?i?u này: không ch? cho d?i ??t cát cháy mi?n Trung ?âu. Tr??ng S?n có m?t ??c ?i?m quan tr?ng v? ??a hình: ???ng phân th?y ? ?ây không ch?y ?úng gi?a mà sát ngay v? phía ?ông c?a r?ng núi d?ng d?c này, ngh?a là s??n phía tây c?a Tr??ng S?n r?ng h?n s??n phía ?ông r?t nhi?u, có th? ??n b?n n?m l?n. T?c n??c t? Tây Nguyên ?? v? phía tây c?ng nhi?u h?n v? phía ?ông có th? ??n b?n hay n?m l?n. Mà ?? v? phía tây t?c là v? Mékông, v? Nam B?, v? toàn mi?n Nam.   Trong m?t ch?ng m?c nào ?ó, Tây Nguyên, r?ng Tây Nguyên có ý ngh?a quy?t ??nh ??i v?i toàn mi?n Nam v? t?t c? các m?t. N?u ch? nói m?t m?t n??c thôi, thì có l? c?ng nên nh?: n??c ? mi?n Tây Nam b?, ? Cà Mau kia, c?ng có th? là n??c m?i t? M? R?ng Tây Nguyên ch?t chiu ??a v? ??y, cho mênh mang vùng ??t lúa c?a c? n??c ?y không b? nhi?m m?n…   Hàng nghìn ??i nay có nh?ng con ng??i ?ã s?ng ? ?ây, g?n bó ru?t th?t v?i r?ng và ?ã t?o nên c? m?t n?n v?n hóa ??y minh tri?t b?t ngu?n chính t? s? g?n bó ?y. ?? bày t? ?ôi l?i th?t gi?n l??c v? n?n v?n hóa ?y và nh?ng con ng??i ?y, ch?c có th? nói v?n t?t nh? th? này: ng??i Tây Nguyên không bao gi? coi r?ng là tài nguyên. Không bao gi? có khái ni?m khai phá, chinh ph?c, chi?m l?nh t? nhiên, r?ng. ??n gi?n, R?ng ??i v?i h? là T?t c?, là M?, là c?i ngu?n c?a s? s?ng. Mà h? kính tr?ng và tôn th?.   Chúng ta, nh?ng ng??i t? coi là r?t v?n minh, r?t khoa h?c, chúng ta bi?t n??c là ngu?n g?c c?a s? s?ng, nh?ng chúng ta không bi?t, bi?t b?ng hành vi c? th? ch? không ph?i b?ng lý l? to tát, r?ng không có r?ng thì c?ng ch?ng có, ch?ng còn n??c, ngh?a là c?ng ch?ng còn có s? s?ng, chúng ta không bi?t cái chân lý s? ??ng và ??n gi?n ?y. Nhìn th?y r?ng là con m?t ta hau háu nhìn th?y g?, g?, g?… Và h?t g? r?i, bây gi?, th?y tài nguyên khác. Hau háu, hung h?ng, h?n hào ch?t phá,và h?t ch?t phá, ch?ng còn gì ?? ch?t phá n?a thì ?ào b?i…   ? quê tôi, nay ?ã ki?t n??c m?i r?i. Chi ti?t r?t nh? ?y thôi, v?y ?ó, l?i ?ang là tai h?a tày tr?i! Ch?c ch?a ai quên v? l? kinh hoàng ? Phú Yên v?a r?i. C? thành ph? Tuy Hòa, th? xã Sông C?u chìm trong n??c sâu. G?n tr?m ng??i ch?t. Ru?ng ??ng tan hoang… M?t v? có trách nhi?m r?t cao và tr?c ti?p gi?i thích: ?y là vì bi?n ??i khí h?u toàn c?u, và l?i n?a, vì nhân dân m?t c?nh giác. T?i Tr?i và t?i dân, Tr?i thì ngày càng tai ác, còn dân thì mãi ngu d?t! Có m?t chi ti?t h?n ? c??ng v? c?a ông ?y, ông ?y ?t ph?i bi?t nh?ng l?i không th?y ông nói: n?m 2009, ? Phú Yên áp th?p nhi?t ??i gây m?a 330 li; n?m 1991, c?ng t?i chính Phú Yên này, m?a 1300 li, g?p h?n ba l?n.   N?m 1991 không có gì ?áng k?, n?m 2009 l?i tai h?a kh?ng khi?p, vì sao? ? mi?n Trung – mà ? c? n??c ??u v?y – ngày x?a ch? có l?t và l?t là mùa r?t vui, th?m chí thân thi?t, m?i n?m l?i tr? l?i m?t l?n, ng??i ta ch? n??c l?t, n??c lên t? t?n, ru?ng ??ng ???c t??i t?m phù sa, c?ng là lúc làm ?n r?n rã, có l? c?ng t??ng t? nh? mùa n??c n?i ? Nam B? thu? nào.   Ngày nay không còn l?t, ch? có l?. L? r?t khác l?t, l? là n??c ??t ng?t ?? ?p xu?ng, nh? thác, hung b?o, nhanh và d? cho ??n n?i, nh? v?a r?i, có ng??i ?ã leo lên tr?n nhà r?i còn ch?t ng?t trong ?y vì không k?p d? mái ?? leo lên n?a! L? không mang phù sa ??n, l? quét s?ch t?t c? nh?ng gì nó g?p trên ???ng ?i, và kéo ??t ?á t? trên r?ng xu?ng l?p h?t ru?ng ??ng. T?t nhiên ngày x?a c?ng có l?, nh?ng ch? trong nh?ng n?m m?a ??c bi?t l?n, c? ??i m?t con ng??i ch? ch?ng ki?n vài l?n.   Ngày nay h? ?ài v?a báo áp th?p nhi?t ??i, th?m chí ch? áp th?p, là c? n??c ?ã rùng rùng lo ch?ng l?, s?p núi, trôi r?ng…Con s? 1300 li n?m 1991 và 330 li n?m 2009 là con s? hùng h?n, nó nói r?ng v? Phú Yên v?a r?i không ph?i ch? y?u do bi?n ??i khí h?u toàn c?u, không ph?i do Tr?i, nh? l?i gi?i thích uyên bác c?a v? quan ch?c n?.   Do ng??i. Do c? ch? n??c m?i tinh t?, tinh vi, thông minh, nhân h?u tuy?t v?i c?a thiên nhiên ?ã không còn, ?ã b? phá v?, ?ã b? con ng??i tri?t di?t b?ng cách tri?t di?t r?ng. R?ng Tây Nguyên. Trong m?t cu?c trao ??i ? Liên hi?p các H?i khoa h?c k? thu?t Trung ??ng v?a r?i, nhi?u chuyên gia ?ã c?nh báo: không ch? có nguy c? l? quét ?âu, sau l? quét s? ti?p ??n nguy c? h?n hán s? còn kh?c li?t, tai h?i h?n. B?i vì n??c m?i và l?t h?ng n?m hi?n lành là cùng m?t c? ch?, cùng m?t tác gi?: R?ng. R?ng Tây Nguyên.   Trong h?n 30 n?m qua, t? sau 1975 chúng ta ?ã làm xong m?t công vi?c to l?n: c? b?n phá h?t, c?o s?ch ??n t?n cùng r?ng t? nhiên trên cái mái nhà sinh t? c?a toàn ?ông D??ng này. ?ã quét s?ch xong h?t trên m?t ??t, bây gi? ?ang b?t ??u moi s?ch n?t d??i lòng ??t. Cao su tuy?t ??i không ph?i là r?ng, không sinh ra c? ch? n??c m?i. Các khu công nghi?p c?a công nhi?p hóa và hi?n ??i hóa càng tuy?t ??i không ph?i là r?ng. M?t quy lu?t v?n hành ?n ??nh, ?i?u hòa, thông minh c?a t? nhiên ?ã b? tri?t di?t, nhanh và c? b?n h?n t?t c? m?i giai ?o?n t?ng có trong l?ch s?. M?t quy lu?t khác ?ã ???c thi?t l?p, quy lu?t c?a h?n lo?n.   Hãy nhìn lên cái mái nhà chung kia mà bao nhiêu th? h? nhi?u nghìn n?m qua ?ã giao l?i cho chúng ta, trên ?y ?ã m?t h?t màu xanh c?a s? s?ng.Có còn c?u ???c không?Còn, v?i m?t ?i?u ki?n: bi?t gi?t mình, d?ng l?i, b?t ??u l?i.C?ng c?n nói: h?u h?t các n??c mà ngày nay ta g?i là nh?ng n??c phát tri?n ??u ?ã ?i qua “con ???ng ?au kh?”, ?úng h?n là con ???ng ngu d?i này, c?ng t?ng tàn phá h?t r?ng trên m?t ??t và ?ào b?i tàn b?o lòng ??t, ? n??c h?, r?i ? các n??c khác.   Ch? có ?i?u, g?n m?t th? k? tr??c h? ?ã gi?t mình d?ng l?i, và t? ?ó b?t ??u làm l?i, khôi ph?c l?i màu xanh cho ??t ?ai, núi non c?a h?.?i sau, chúng ta có th? khôn ngoan h?n nh? l? ra ph?i th?. S? v?i vã, kiêu c?ng, và lòng tham không ?áy, ?ã che m?t chúng ta. ?ang còn ti?p t?c che m?t chúng ta. Chúng ta v?n còn h?ng l?m trong vi?c ch?t phá n?t ?ôi chút còn l?i và ?ang b?t ??u m?t công cu?c ?ào b?i hung d?.C?n ngay bây gi? ch?m d?t m?i khai phá ? Tây Nguyên.   C?n ngh? ??n m?t con ???ng s?ng khác, m?t ki?u s?ng khác, m?t ki?u phát tri?n khác. Trên c? n??c. Tr??c h?t trên mái nhà sinh t? Tây Nguyên. B?t ??u l?i m?t công cu?c c?u l?y Tây Nguyên. B?t ??u m?t s? nghi?p to l?n tr?ng l?i r?ng Tây Nguyên, trong m?t tr?m n?m, quy?t li?t, kiên ??nh, thông minh, v?i nh?ng k? ho?ch c? th?, cho 50 n?m, 20 n?m, 10 n?m, 5 n?m, toàn Tây Nguyên, t?ng t?nh, t?ng huy?n, t?ng xã, t?ng làng.Khôi ph?c l?i màu xanh cho Tây Nguyên.   B?t ??u ngay t? hôm nay, mùa xuân, mùa c?a màu xanh, c?a s? t?nh táo, khôn ngoan.Cho ??n m?t ngày, có th? m?t tr?m n?m n?a, con cháu chúng ta s? có th? b?m vào lòng bàn tay m?t ng?m n??c m?i trong veo mát l?nh r? ra t? ??t cát và ng?a c? u?ng ngon lành. Và bi?t r?ng cha ông chúng t?ng r?t d?i d?t, nh?ng r?i c?ng ?ã t?ng bi?t khôn ngoan, ?? cho s? s?ng t?ng s?p b? tri?t di?t, l?i ???c c?u, l?i sinh sôi, phát tri?n, tr??ng t?n.   Nguyên Ng?c. Ngu?n: Facebook
0 Rating 213 views 0 likes 0 Comments
Read more
By: On April 26, 2020
Kadhar là ch?c s?c tín ng??ng dân gian quan tr?ng trong ??i s?ng tâm linh Ch?m, nhi?m v? chính c?a h? th?ng ch?c s?c này là hát các bài thánh ca ca ng?i công ??c các v? th?n trong các l? nghi trên ??n tháp (ngap yang bimong), các l? cúng c?a dòng t?c nh? Puix – Payak, l? Rija thrua và nghi l? nh?p Kut c?a ng??i Ch?m Ahiér. Di s?n âm nh?c Kadhar là t?ng hòa nh?ng bái hát l? ?i kèm v?i lo?i nhac c? ??c tr?ng là ?àn kanyi t?o thành m?t lo?i hình ngh? thu?t nghi l? mang tính ??c tr?ng và vô cùng ??c ?áo, gi? vai trò n?i b?t trong n?n ngh? thu?t ca múa nh?c Ch?m nói chung. Tuy v?y, trong b?i c?nh hi?n ??i hóa hi?n nay, c?ng nh? nhi?u di s?n âm nh?c truy?n th?ng khác, di s?n âm nh?c Kadhar c?ng ??ng tr??c nh?ng thách th?c, nhi?u bài hát b? c?t g?n, tam sao th?t b?, nhi?u bài ít khi s? d?ng d?n d?n mai m?t, l?c l??ng ch?c kadhar thi?u m?t th? h? ti?p n?i ch?t l??ng… nh?ng ?i?u ?ó ??a di s?n này vào nguy c? b? mai m?t. Chính vì th?, ???c s? h? tr? c?a H?i ??ng Anh Vi?t Nam, m?t nhóm các b?n tr? Ch?m ?ã th?c hi?n công tác th?ng kê, s?u t?m m?t toàn di?n danh m?c, n?i dung và hi?n tr?ng th?c hành các bài hát l? trong ??i s?ng Ch?m ???ng ??i. M?c tiêu c?a d? án là t?o ra m?t b? s?u t?p các file ghi hình các ch?c s?c th? hi?n các bài hát l? t?o ra s?n ph?m là các ??a DVD ho?c các video công b? trên internet ?? chia s? ??n m?i thành ph?n trong xã h?i t? chính trong c?ng ??ng Ch?m và k? c? c?ng ??ng bên ngoài.     Hình 1: Nhóm nghiên c?u ?ang ph?ng v?n Kadhar Thành V?n L?y trong ch??ng trình d? án D? án ???c tri?n khai t? tháng 3 n?m 2019 và d? ki?n hoàn thành vào tháng 12 n?m 2019, k?t qu? c?a d? án s? cho ra nh?ng video trình di?n các bài hát l? c?a ch?c s?c Kadhar, ??ng th?i th?c hi?n các b? phim t? li?u v? lo?i hình ngh? thu?t này, t?t c? các s?n ph?m này s? ???c chia s? m?t cách r?ng r?i ??n c?ng ??ng. Nhóm th?c hi?n d? án bao g?m 3 thành viên chính là ??ng Thành Danh, Th?p H?ng Luy?n (Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m) và Hán D??ng H?i ??ng (nghiên c?u t? do).   Hình 2: Ch?c s?c Kadhar ?ang tham gia hát l? trong ch??ng trình s?u t?m c?a d? án   ??NG THÀNH DANH Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m Ninh Thu?n  
0 Rating 423 views 1 like 0 Comments
Read more
By: On October 10, 2019
M?t ?o?n v?n phân tích tuy?t v?i liên quan ??n nguyên nhân gây ra s? giao tranh Chàm Vi?t n?m 1653       Cho ??n nay, khi bàn v? nh?ng m?i giao tranh Chàm Vi?t th?i s? Nam Hà, chúng ta ch?c ch? ???c ??c là do ng??i Chàm xâm l?n biên gi?i nên ng??i Vi?t ?ánh. Ví d? theo s? ??i Nam Th?c L?c, thì vào n?m 1653, "B?t ??u ??t dinh Thái Khang. B?y gi? có vua n??c Chiêm Thành là Bà T?m xâm l?n Phú Yên, sai Cai c? Hùng L?c (không rõ h?) làm Th?ng binh, Xá sai Minh V? (không rõ h?) làm tham m?u, lãnh 3.000 quân ?i ?ánh ...". Chúng ta ch? rõ t?i sao l?i có v? xâm chi?m biên gi?i vu v? nh? th? này c?a ng??i Chàm (vì lúc này, th?i ng??i Chàm Ch? B?ng Nga ?ã trôi qua h?n c? tr?m n?m), và lý do xâm chi?m biên gi?i nh? th? này có v? h?i quen quen nh? khi chúng ta ??c v? s? ??ng ?? th?? ban ??u gi?a ?àng Trong và Cao Miên, ?úng không các b?n ?     Thì ?ây, m?i b?n ??c ph?n mình t?m d?ch ?o?n phân tích c?a cô Nola Looke v? s? ki?n ng??i Chàm n?i d?y t?n công ng??i Vi?t vào giai ?o?n 1649-1650, d?n ??n cu?c giao tranh Chàm Vi?t n?m 1653 mà s? Vi?t ?ã chép là ng??i Chàm xâm chi?m biên gi?i n?m 1653 nói trên. Cô ??a ra m?t l?p lu?n hay và ??c ?áo h?n n?a, là có liên quan ??n c? vua P? Ram?, v? vua anh hùng c?a ng??i Chàm vào th?i này.     ?o?n này thu?c trang 14 ??n trang 16 c?a bài nghiên c?u 34 trang v? m?i quan h? Chàm Vi?t vào th? k? 17 th?t là tuy?t v?i c?a cô Nola Cooke mà b?n có th? t?i t?i ?ây >> https://www.facebook.com/brian.wu.121772/posts/2313166205600995.     Và bài nghiên c?u này còn có nhi?u ?i?u hay quá, ?? mình ch?u khó rãnh l?i t?m d?ch cho các b?n ??c tham kh?o.     Enjoy nha b?n !!!     Brian     ...     Ch?c ch?n là ?ã có ?? ng??i Vi?t sinh s?ng và buôn bán t?i Champa vào giai ?o?n 1640s ?? mà de Rhodes ?ã vi?t và ?ã ?? trong d?u ngo?c, là t?i Tongking (B?c Hà) và Cochinchina (Nam Hà), là nh?ng n?i mà ti?ng Vi?t ?ã ???c "dùng", ??i ng??c l?i v?i vi?c ti?ng Vi?t ch? ???c "nghe th?y" t?i "3 qu?c gia lân c?n".     Cu?c hôn nhân c?a Ng?c Khoa ?ã mang l?i ít thành công h?n nhi?u v? m?t chính tr? so v?i cu?c hôn nhân c?a ng??i ch?/em gái: t?i Cao Miên, Ng?c V?n, ?ã tr? thành (v?) hoàng h?u ng? tr? r?i (là) m?t bà Hoàng Thái H?u có t?m ?nh h??ng to l?n khi con trai c?a bà th?a k? ngai vàng; nh?ng Ng?c Khoa (ch?) là (m?t) ng??i v? th? 3 c?a P? Ram? và (bà) ?ã s?ng (??) r?i ch?ng ki?n P? Saut, ng??i con trai c?a P? Ram? v?i m?t bà v? ng??i Cao Nguyên, r?t cu?c tr? thành "vua c?a các v? vua Champa", khi n?i ngôi P? Ram? vào n?m 1655.     (Vào th?i gian này), tình tr?ng t??ng ??i hòa bình (di?n ra) t?i vùng biên Chàm Vi?t có ???c, không ??n t? cu?c hôn nhân (trên), mà là (t?) s? có m?t th??ng tr?c c?a h?m ??i thuy?n chi?n galleys (c?a ng??i Vi?t) t?i con sông giáp gi?i Champa. Tuy v?y, ngay c? h?m ??i này c?ng không th? nào ?? ?? ng?n ch?n m?t cu?c t?n công nghiêm tr?ng c?a ng??i Chàm n? ra vào nh?ng n?m 1649-1650, châm ngòi cho cu?c xung ??t ch?m d?t vào n?m 1653 v?i ?òn th?ng trí m?ng c?a h? Nguy?n, (d?n ??n vi?c ng??i Vi?t ?ã) tàn phá (??a h?t) Kauth?ra và thay th? nó b?ng m?t ??a h?t Vi?t Nam m?i g?i là Thái Khang (sau này là t?nh Khánh Hòa).     Không có ngu?n (tài li?u / s? li?u) c?a ng??i Vi?t nào ?ã ?? c?p ??n cu?c t?n công kh?i th?y (vào giai ?o?n n?m 1649-1650 này) c?a ng??i Chàm ho?c ph?n ?ng c?a (tri?u ?ình) Vi?t Nam (khi ?y) ra sao. Chúng ta (ch? ???c) bi?t v? s? ki?n này qua m?t b?n t??ng trình ngày 31 tháng 12 n?m 1651 c?a viên công s? Công ty ?ông ?n Hà Lan, có tên là Williem Verstegen. Ông vi?t r?ng Nam Hà ?ã chinh ph?c Champa n?m ngoái "b?ng v? l?c và ?ã x? tr?m vua (Chàm) cùng giam c?m v? Dayro và v? ông (ta).". Vào nh?ng ngày tr??c ?ây cùng trong tháng (12) này, Verstegen ?ã ??n th?m v? Dayro ?ang b? giam gi? - Dayro là m?t danh t? Nh?t ng? (a Japanese term) mà ng??i Hà Lan ?ã dùng (?? ch?) cho) m?t v? hoàng ?? Nh?t B?n không còn quy?n l?c (the powerless Japanese emperor) [Brian chú: Dayro / Dairi ??]. Và Verstegen ?ã ch?ng ki?n n?i ? c?a v? Dayro (Chàm) t?i Qu?ng Nam (khi ?y) "là m?t cái chu?ng chó h?n là m?t ch?n c? trú nhân sinh" (more like a dogbox than a human residence).     V? Dayro này ch?c ch?n t??ng ???ng v?i v? "vua c?a các v? vua Champa" ?ã ???c ?? c?p ??n trong ngu?n (tài li?u / s? li?u) Chàm, có ngh?a là Verstegen có l? ?ã g?p (vua) P? Ram?, ng??i mà cái ch?t ???c (h?c gi?) Po Dharma xác ??nh là di?n ra vào n?m 1651. Có l? (vi?c mong ???c) tr? thù cho ??nh m?nh tàn nh?n (?p) lên trên v? vua (P? Ram?) m?n yêu (này), ?ã ph?n nào ?ó thúc ??y cu?c t?n công t? sát l?n th? 2 c?a ng??i Chàm, mà các ngu?n (tài li?u / s? li?u) c?a ng??i Vi?t xác ??nh là ?ã di?n ra vào n?m 1653. Nh?ng Champa (khi ?y) là m?t ??t n??c (v?i n?n) th??ng m?i hàng h?i, nên vi?c n?m gi? các b?n c?ng Chàm c?a ng??i Vi?t vào giai ?o?n sau n?m 1650, c?ng là s? ki?n mà Verstegen ?ã t??ng thu?t l?i, rõ ràng là m?t ??ng c? thúc ??y m?nh m? h?n. [Brian chú: có ngh?a là theo cô Nola Cooke, thì s? ?ánh chi?m Chiêm Thành n?m 1653 c?a ng??i Vi?t, không ch? ??n thu?n là s? ?ánh tr? vi?c ng??i Chàm xâm ph?m biên gi?i, mà nguyên nhân sâu xa h?n là do ng??i Vi?t mu?n ???c n?m gi? các h?i c?ng trong v??ng qu?c Chiêm Thành vào lúc này, nên k?t qu? c?a cu?c ?ánh chi?m Chiêm Thành n?m 1653, là ng??i Vi?t ?ã chi?m luôn ??t Chiêm Thành t?i sông Phan Rang].     [Brian chú: và b?n l?u ý, là trong phiên b?n d?ch thu?t g?c c?a th?y Anthony Reid trong quy?n Southern Vietnam under the Nguy?n, trong bài vi?t The End of Dutch Relations with the Nguy?n state, 1651-2, Dayro ???c chú thích là "a sacred ruler or high priest of Champa" có ngh?a là "m?t v? vua chúa linh thiêng hay m?t v? cao t?ng Chiêm Thành", mà ch?c là trong th? ch? th?n quy?n c?a ng??i Chàm, ??u có th? ch? cho v? vua c?a v??ng qu?c Chàm c?].     Dù nguyên nhân gây ra (s? ki?n giao tranh này) có là gì ?i ch?ng n?a, nh?ng s? th?t b?i trong cu?c t?n công th? 2 c?a ng??i Chàm di?n ra vào n?m 1653 là s? th?m h?i (??i v?i ng??i Chàm). Khi Chúa Hi?n ???c tin v? cu?c xâm l?n (này c?a ng??i Chàm), ông ?ã sai 3 ngàn quân binh (Vi?t) ?ánh ?u?i ng??i Chàm (tr?) v? phía Nam ??n t?n con sông Phan Rang, là n?i mà ng??i Chàm cu?i cùng ?ã ?? ngh? ???c gi?ng hòa. Chúa Hi?n ??ng ý, nh?ng v?i các ?i?u ki?n mà ông ??a ra, (?ó là) m?t vùng biên m?i mà lúc này ch? còn ?? l?i cho vua Chàm (??a h?t) Phan Rang và bi?n v? vua Chàm này thành ra m?t ch? h?u "b?t gi? l? ch?c c?ng".     (Nh?ng) ?i?u gì ?ã châm ngòi cho m?t cu?c t?n công nghiêm tr?ng (kh?i th?y) c?a ng??i Chàm vào n?m 1650 ? (Thì) có l? ch? có m?t m?i châm ngòi (duy nh?t) là có tính kh? thi, (?ó là) vi?c tái ??nh c? kh?ng l? t?i nh?ng khu v?c biên gi?i (Chàm Vi?t), trong giai ?o?n kho?ng 18 tháng tr??c ?ây, c?a vài ngàn hàng binh nhà Tr?nh, sau cu?c chi?n th?ng v? ??i nh?t c?a h? Nguy?n vào n?m 1648. (S? ki?n này là), sau khi v? hoàng t?, là chúa Hi?n trong t??ng lai (tr? vì 1648-1687) ?ã ?ánh tan nát ??i quân xâm l??c 3 v?n quân binh (nhà Tr?nh), ng??i cha ??y hân hoan c?a ông [Brian chú: t?c chúa Th??ng Nguy?n Ph??c Lan tr? v? 1635-1648] ?ã th? các t??ng hi?u h? Tr?nh (v? l?i B?c), nh?ng gi? l?i và tha th? nh?ng binh s? (h? Tr?nh) còn s?ng sót. ???c chia thành t?ng nhóm 50 ng??i, r?i ???c cung c?p d?ng c? và l??ng th?c ?? ?? s?ng trong 6 tháng, nhóm hàng binh h? Tr?nh này ?ã ???c ??a ?i ?? l?p thôn xóm ? vùng "??t c? c?a ng??i Chàm", t? mi?n Th?ng Bình và ?i?n Bàn (g?n H?i An) tr? vào Nam ??n Phú Yên. Các chính sách c??ng b?c b?t lính c?a nhà Tr?nh vào th?i này ?ã ??m b?o r?ng h?u nh? toàn b? nh?ng quân binh h? Tr?nh này ??u ??n t? khu v?c Thanh-Ngh?, t??ng t? nh? các ph?n t? v?n ???c ?u ?ãi t?i hu? nh?t trong quân ??i h? Nguy?n. Có l? vì lý do trên (t?c là các quân binh th?i ?y ??u là ng??i vùng Thanh Ngh? cho c? h? Tr?nh l?n h? Nguy?n), mà Chúa Th??ng (tr? vì n?m 1635-1648) ?ã tin r?ng h?u h?t nh?ng hàng binh h? Tr?nh này s? s?n sàng ch?p nh?n ?? ngh? này, s? tr? thành th?n dân c?a ông, và nh?ng cha con (trong toán hàng binh h? Tr?nh này) s? là nh?ng binh s? b? sung thêm vào cho ??t n??c.     Nh?ng vi?c tái ??nh c? c?a r?t nhi?u ngàn ng??i ?àn ông ??c thân ngo?i qu?c - t?t c? ??u ?ã ???c ?ào t?o v? (vi?c s? d?ng) v? khí và rút cu?c t?t c? ??u c?n tìm v? (trong t??ng lai) - ch?ng nh?ng s? là h?i chuông ch?m d?t hy v?ng c?a ng??i Chàm có th? giành l?i ???c ph?n lãnh th? ?ã m?t mà nh?ng ng??i (hàng binh h? Tr?nh) này (???c ??a) ??n ??nh c?, mà t??ng t? còn là m?t m?i ?e d?a gây nên s? h?n lo?n trong xã h?i (và ??i s?ng) c?a ng??i dân ??a ph??ng, khi mà nhóm ng??i ngo?i qu?c này ?ang tìm cách tái l?p cu?c s?ng c?a h? ? mi?n "núi non và ??m l?y" mà Chúa Th??ng ?ã ch? ra cho h?. T?i nh?ng n?i này, nhóm ng??i trên ch?c ch?n s? ti?p xúc tr?c ti?p, và r?t có th? là xung ??t, v?i ng??i mi?n núi (mountain peoples). Nh? (các công trình) nghiên c?u c?n ??i ?ã ch? ra, nhi?u ng??i mi?n núi này v?n t? nh?n h? là ng??i c?a (th? ch?) "nagara Camp?" và h? c? nhiên là yêu c?u v? vua v? ??i c?a h?, P? Ram? - b?n thân ông là m?t ng??i s?c t?c Curu - giúp h? ch?ng l?i m?i ?e d?a m?i này. Trong các tr??ng h?p nh? v?y, m?t c? g?ng cu?i cùng (c?a ng??i Chàm) ?? ng?n l?i quá trình tái ??nh c? (c?a nhóm hàng binh h? Tr?nh) không có gì là ?áng ng?c nhiên c?. [Brian chú: t?c là theo cô Nola Cooke, chính vì s? tái ??nh c? c?a h?n 3 v?n tàn quân h? Tr?nh ? vùng biên gi?i Chàm Vi?t có th? ch?m d?t hy v?ng l?y l?i ???c ph?n lãnh th? ?ã m?t c?a ng??i Chàm, và h?n th? n?a, s? tái ??nh c? c?a 3 v?n tàn quân h? Tr?nh toàn nh?ng ng??i ?àn ông ??c thân này t?i nh?ng n?i này, s? gây ra s? xáo tr?n kh?ng khi?p trong ??i s?ng xã h?i c?a ng??i Chàm, nên ng??i Chàm ?ã ??ng lên ch?ng l?i và t?n công ng??i Vi?t vào giai ?o?n n?m 1649-1650 - và ?ây là s? ki?n mà s? Vi?t ch?a bao gi? chép c?.]     (Và v? kho?ng th?i gian) t? n?m 1653 ??n s? ki?n giao chi?n vào nh?ng n?m ??u 1690s, các ngu?n (tài li?u / s? li?u) c?a ng??i Vi?t ??u không (h?) vi?t gì v? các m?i quan h? Chàm Vi?t (vào th?i này). May m?n thay, vi?c ??c k? l??ng nh?ng tài li?u v?n kh? c?a h?i truy?n giáo MEP có th? giúp (??c gi?) l?p ?i vài kho?ng tr?ng (ki?n th?c liên quan ??n) m?i quan h? Chàm Vi?t giai ?o?n 1653-1690 này, nh? phân ?o?n d??i ?ây s? trình bày chi ti?t.     Ngu?n: fb
0 Rating 415 views 3 likes 0 Comments
Read more
By: On September 10, 2019
L? h?i Kate s?p t?i c?a ??ng bào Ch?m Bình Thu?n ???c UBND t?nh ra v?n b?n cho ngh? 03 ngày là m?t quy?t ??nh gây ph?n kh?i. Tuy v?y, ??i v?i ??ng bào Ch?m ? t?nh Ninh Thu?n v?n còn ph?i trông ngóng m?t v?n b?n t??ng t? nh? v?y c?a UBND t?nh Ninh Thu?n. Có m?t ?i?u tr? trêu là, l? h?i Kate c?a ??ng bào Ch?m t?nh Bình Thu?n, m?c dù ch?a ???c ch?ng nh?n là Di s?n v?n hóa phi v?t th? qu?c gia nh? l? h?i Kate c?a ??ng bào Ch?m Ninh Thu?n, song l?i ???c ngh? "T?t" tr??c. Có m?t sai sót nh?, c?n s?a ch?a, kh?c ph?c trong các n?m sau trong v?n b?n cho ngh? 03 ngày trong l? h?i Kate c?a UBND t?nh Bình Thu?n, ?ó là vi?c g?i Kate là t?t. Nhi?u nhà nghiên c?u uy tín trong và ngoài n??c, k? c? cá nhân tôi c?ng ?ã có bài vi?t khoa h?c, tr? l?i ph?ng v?n báo chí v? l? h?i Kate, kh?ng ??nh Kate không ph?i là T?t, mà Kate là m?t l? h?i l?n gi?a n?m theo Ch?m l?ch. Không có T?t nào l?i ch? ??n gi?a n?m m?i t? ch?c c?. Nh?ng c? quan nào tham m?u nh? v?n b?n mà ông Lê Tu?n Phong ký nên rút kinh nghi?m cho các n?m ti?p theo.   Cao h?n, xin ???c l?u ý ??n ?y ban Dân t?c, H?i ??ng dân t?c c?a Qu?c h?i, Ban Tôn giáo Chính ph?, B? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch, H?i ??ng Ch?c s?c Ch?m Bà La Môn c?n th?ng nh?t và trình Th? t??ng Chính ph? phê duy?t ngày ngh? l? h?i Kate, l? h?i Rija Nagar cho c?ng ??ng Ch?m trên toàn qu?c, ch? không nên ?? tình tr?ng t?nh thì cho ngh?, t?nh l?i không nh? hi?n nay.  ???c bi?t, m?i quy trình cho l? trình ?em L? h?i Kate vào Di s?n v?n hóa phi v?t th? nhân lo?i ?ang ???c xúc ti?n, hy v?ng các B?, ngành nên kh?n tr??ng ch?nh s?a, b? sung thêm, chúng ta ch? c?n ??nh danh "L? h?i Kate c?a ng??i Ch?m" là tr?n v?n, ?? ??y và chính xác nh?t. Qua ?ây, cá nhân tôi phê bình cách làm vi?c trong quá trình ch?ng nh?n L? h?i Kate là Di s?n phi v?t th? qu?c gia c?a B? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch. Vi?c B? ch?ng nh?n nh? v?y, vô hình trung, ???c hi?u là có s? phân bi?t l? h?i Kate gi?a hai t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n. Th?m chí, d? lu?n còn ???c phép suy ngh? r?ng: ph?i ch?ng có hai lo?i l? h?i Kate c?a ng??i Ch?m, trong khi, ch? có m?t danh x?ng cho ??ng bào Ch?m, c?ng nh? ch? t?n t?i duy nh?t m?t ý ngh?a chung cho l? h?i Kate mà thôi. Nên nói l?i cho rõ, phàm làm vi?c gì c?ng v?y, c?n ph?i hi?u bi?t sâu s?c, r?ng l?n công vi?c mình làm, dù là ai, ? b?t c? c??ng v? nào, vi?c n?m ???c tâm t?, nguy?n v?ng c?a các t?ng l?p, thành ph?n ng??i dân, tri?n khai hài hòa, b?o toàn nguyên v?n các giá tr? c?t lõi dân t?c, m?i th?ng nh?t ???c s? ?a d?ng v?n hóa vào trong m?t b?c tranh t?ng th? r?c r? màu s?c, muôn vàn h??ng hoa tinh túy Vi?t Nam. ??ng Chuông T? Ngu?n: Facebook  
0 Rating 324 views 0 likes 0 Comments
Read more
By: On September 10, 2019
Thi?u n? Ch?m - circa 1950NGU?N G?C C?A M?T S? ??A DANH THU?C NINH THU?N VÀ BÌNH THU?N 1 (Ch? V? Tân) CÀ NÁTr??c ?ây c?ng nh? hi?n nay, Cà Ná là m?t ??a ?i?m du l?ch c?a c?c nam Trung b?, n?i ti?ng v? c?nh ??p núi bi?n ôm sát nhau. Cà Ná còn là vùng có nh?ng cây mai vàng n?m cánh r?t ??p. M?i ?? xuân v?, toàn ??i núi khu v?c này r?c lên m?t màu vàng nh?t t?a nh? m?t b?c tranh huy?n ?o…Cách bi?n m?t cây s? v? h??ng Tây, t?a l?c m?t làng Ch?m – làng Rabha Ralauw – nay không còn n?a. Phía trên n?a có con su?i n??c r?t trong, ch?y róc rách quanh n?m; tr??c kia ng??i dân ??a ph??ng g?i là Su?i Tiên, ngày nay chính là Su?i V?nh H?o…Lúc b?y gi?, t? “Qu?c l? s? 1″ (ngày nay), l?i có m?t con ???ng t? lên làng Ch?m và Su?i Tiên. Ngã ba ?ó, ng??i Ch?m g?i là Canah kluw (??c là Chanah kl?u); Canah có ngh?a là t? ra, kluw ngh?a là ba (ngã ba).Ng??i Vi?t ??c tr?i ra thành “Cà ná lâu”, v? sau ch? “lâu” này r?ng ?i, ch? còn l?i “Cà na”.TH? N?I hay N?ID?c theo duyên h?i mi?n Trung Vi?t Nam, chúng ta tìm th?y nhi?u ??a danh mang tên Th? N?i ho?c N?i.T?i t?nh Ninh Thu?n, thôn D? Khánh thu?c xã Khánh H?i, huy?n Ninh H?i, c?ng có t?c danh là N?I. V?y thì “N?i” này có ngu?n g?c t? ?âu?X?a kia, ng??i Ch?m sinh s?ng d?c b? bi?n th??ng làm ngh? ?ánh cá. M?i bu?i sáng hay bu?i chi?u ??u có các thuy?n ?ánh cá t?p vào m?t vài n?i nh?t ??nh (n?i có nh?ng c? dân ?ông ?úc) ?? bán cá. Do ?ó, v? lâu v? dài, nh?ng n?i này hình thành nh?ng “ch? nh?”, ch? y?u là ?? bán cá t??i cho ng??i ??a ph??ng và các dân buôn.“Ch? nh?” ?ó tên Ch?m là darak naih (darak là ch?, naih là nh?), ??c là “tàr?k neh”. Ng??i Kinh d?ch ch? darak là Th?, còn ch? naih l?i ng? là danh t? riêng, nên c? g?i là Né hay Th? Né. (S? chuy?n ??i t? ph? âm cu?i Ch?m h sang thanh h?i hay n?ng trong ti?ng Vi?t là ?i?u th??ng g?p).Vì th?, ch? Né và Th? Né ??c tr?i ra thành N?I hay TH? N?I, và các t? này t?n t?i cho ??n ngày hôm nay.SÔNG DINHT?i th? xã Phan Rang – Tháp Chàm thu?c t?nh Ninh Thu?n, có con sông Cái t? th??ng ngu?n ch?y v? bi?n, b?ng ngang qua phía Nam th? xã này. Ng??i ??a ph??ng g?i con sông ?ó là Sông Dinh.T? Dinh này có ph?i có ngu?n g?c t? ti?ng Ch?m không?Theo chúng tôi, có l? t? Dinh xu?t phát t? ch? DING (??c là Tìng) c?a ng??i Ch?m. Ding có ngh?a là ph?, nau ding có ngh?a là ?i xu?ng ph?.Con sông ch?y ngang ph? (phía nam Phan Rang), ng??i Ch?m g?i là KRAUNG DING (có ngh?a là Sông Ph?), và ng??i Kinh phiên âm ra thành SÔNG DINH, theo âm ti?ng Ch?m ??c tr?i ra. SÔNG MAOSông Mao là m?t ??a danh thu?c tây b?c huy?n B?c Bình t?nh Bình Thu?n, tr??c ?ây (sau 30-4-1975) là huy?n l? c?a huy?n B?c Bình.Theo hi?u bi?t c?a chúng tôi, t? Sông Mao có ngu?n g?c khá lí thú! Qua s? gi?i thích c?a m?t thân hào Ch?m, chúng ta có th? hi?u nh? sau:Trong khu v?c Sông Mao bây gi? có ??ng ru?ng c?a ng??i Ch?m t?c g?i là Hamu Pa-auk (??c là pa-ó, ngh?a là cây xoài). C?nh ga Sông Mao có m?t con sông nh? ng??i Ch?m g?i là kraung pa-auk. Ng??i Kinh d?ch thành SÔNG PA-Ó. Chuy?n ??i âm t? P c?a Ch?m sang M c?a Vi?t: t? Sông Pa-ok ???c vi?t là Sông MA-Ó. V? l?i th?i Pháp thu?c d?u s?c ? nguyên âm o không th? hi?n ???c trên máy ?ánh ch? (ó thành o), vì v?y trong các v?n b?n hành chánh th?i ?ó ta th??ng th?y vi?t Sông Ma-o. Sau này, d?u ngang r?ng ?i do cách ??c g?p thành m?t âm c?a nh?ng ng??i Pháp (th?i Pháp thu?c), cu?i cùng ta có t? SÔNG MAO c?a ngày hôm nay.SÔNG L?Y Sông L?y b?t ngu?n t? vùng núi Braian ? ?? cao 1.075 m t?nh Lâm ??ng, ch?y theo h??ng Tây B?c - ?ông Nam ? th??ng l?u và trung l?u, chuy?n h??ng g?n Tây - ?ông ? h? l?u và ?? ra Bi?n ?ông ? c?a Ph?n Rí, t?nh Bình Thu?n. Dài 98 km. Tên sông theo ti?ng Ch?m là Kraung Binh (kraung : sông ; binh : thành l?y), ng??i Vi?t g?i là sông L?y (Hán Vi?t). Sông L?y t?c là sông c?a thành l?y.Chuy?n k? r?ng n?m 1692 V??ng qu?c Ch?m Pa có xây m?t vòng thành quân s? ? g?n con sông L?y bây gi? có tên là Bal Ha-n?n hay Bal Battinon. Thành l?y c? c?a ng??i Ch?m n?m bên h?u ng?n sông L?y nay thu?c thôn 2, xã Sông L?y, huy?n B?c Bình, cách thành ph? Phan Thi?t kho?ng 40 km v? phía B?c.Phan Rang, Phan Rí, Phan Thi?t mà các sách ??a lý th??ng g?i là “Tam Phan”, ???c c? n??c bi?t ??n là do ??c ?i?m ít m?a nhi?u n?ng nh?t n??c. ?ây là 3 ??a danh thu?c c?c nam Trung b?, x?a kia thu?c ??t Panduranga, ti?u bang c?c nam c?a x? Champa c?.Theo chúng tôi tìm hi?u thì c? 3 t? này ??u có ngu?n g?c t? ti?ng Ch?m.PHAN RANG là bi?n d?ng c?a t? Ch?m: PA-NRANG, hay còn ???c g?i là PANDARANG. ?ó là t? ??a ph??ng vi?t theo ti?ng Ch?m hi?n ??i (akhar thrah) ?? ch? vùng t?nh Ninh Thu?n ngày nay. Thông th??ng các nhà nghiên c?u Vi?t nam và n??c ngoài hay nh?m l?n gi?a 2 danh t? Pandarang và Panduranga vì cho 2 t? này ch? là m?t (??ng ngh?a v?i nhau). S? th?t không ph?i th?, vì Panduranga là ti?ng Ph?n (Sanscrit) dùng ?? ch? vùng ??t chung c?a c? 2 t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n ngày nay, ?úng h?n là c? m?t ph?n c?a ??ng Nai n?a, vì các sách c? Ch?m luôn nh?c ??n ??ng Nai th??ng và ??ng Nai h?, khi nói ??n Panduranga (theo E.Durand. P.B.Lafont và L.Finot).PHAN RÍ. ?ây là phiên âm c?a danh t? Ch?m PA-RIK, ??a danh ch? vùng n?m gi?a KRONG (t?c sông Lòng Sông hay huy?n Tuy Phong hôm nay) và PAJAI (t?c Ph? Hài). Panrang – Kraung – Parik – Pajai là 4 vùng chính c?a Panduranga c? ?ang có ?ông c? dân Ch?m.PHAN THI?T. ?ây là s? bi?n d?ng c?a t? Ch?m HAMU LITHIT (Ru?ng Lithit). Ng??i Ch?m th??ng g?i t?t là Mu Thit, nên tr??c ?ây ???c phiên âm là Man Thi?t (th?i Pháp thu?c) tr??c khi tr? thành Phan Thi?t c?a ngày hôm nay.LADI. T?c là vùng huy?n Hàm Tân bây gi? (thu?c t?nh Bình Thu?n), x?a kia là ??t N?gar LADIK c?a x? Panduranga c? (??c là La-tik theo âm Ch?m). Danh t? LADIK ???c phiên âm thành La Di ngày nay.SÔNG LA NGÀ. ?ây là con sông b?t ngu?n t? bình nguyên Lâm ??ng, ch?y qua các huy?n phía nam t?nh Bình Thu?n ?? ?? xu?ng bi?n ?ông. V?y, t? La Ngà có ngu?n g?c t? ?âu? ?ây không ph?i là m?t danh t? Ch?m. La Ngà có ngu?n g?c t? ti?ng K?ho, vì sông này có dòng ch?y b?ng qua các vùng c? trú c?a ??ng bào K?ho. Vào mùa h?, sông này khô n??c, lòng sông n?i lên nhi?u ?á cu?i ?en tr?ng l?p lánh d??i ánh m?t tr?i gi?ng nh? m?t bãi ph?i h?t mè màu tr?ng ?en v?y. Vì th? mà ng??i K?ho ??t tên con sông này là sông L?NGA – sông H?t Mè (L?nga là h?t mè (v?ng – theo T? ?i?n Vi?t – K?ho, S? VHTT Lâm ??ng, 1983, tr.164). Ng??i Vi?t phiên âm là La Ngà.Ng??i K?ho còn g?i con trâu tr?ng có ch?m ?en li ti là “r?pu l?nga” (con trâu h?t mè). C? H? là t?c danh c?a làng M? T??ng thu?c xã Nh?n H?i, huy?n Ninh H?i, t?nh Ninh Thu?n. Làng này t?a l?c g?n bi?n, và tr??c ?ây mang ??a danh là BAL HUH c?a Champa c? (Bal: th? ?ô, ?ây là th? ?ô t?m th?i khi ph?i di chuy?n v? phía nam do chi?n cu?c c?ng nh? sau này chuy?n v? Bal Ywa, Bal Lai, Bal Caung (1)… tr??c khi ??n Bal Canar ? Phan Rí là th? ?ô cu?i cùng). Sau này khi không còn Bal n?a, ng??i Ch?m ch? g?i g?n ??a danh này là HUH. Chính t? HUH này ?ã ???c phiên âm bi?n thành C? H?.HÒA LAI là m?t ??a danh ? b?c Ninh Thu?n th??ng ???c g?i là Ba Tháp, thu?c xã Tân H?i, huy?n Ninh H?i. Trên qu?c l? s? 1, du khách b?t g?p hai ng?n tháp Ch?m c? kính t?a l?c phía ?ông con ???ng, cách ranh gi?i Khánh Hòa – Ninh Thu?n kho?ng 8 km (ng?n th? ba ?ã b? ?? nát t? lâu). N?i ?ây chính là HÒA LAI. X?a kia ??a danh này mang tên là BAL LAI (th? ?ô ?ã ?iêu m?t). Chính t? Bal Lai này ?ã ???c phiên âm thành Hòa Lai.GÒ ??N là tên g?i c?a m?t làng Công giáo t?a l?c gi?a Hòa Lai và H? Diêm, thu?c xã Tân H?i, huy?n Ninh H?i, t?nh NinhThu?n. Khu v?c này là m?t gò l?n, và ? gi?a gò ?y có m?t cái ??n c?a ng??i Ch?m. ??n này ?ã ?? nát và ngay trên ??a ?i?m ?ó bây gi? nhà th? Công giáo ???c xây d?ng lên. V?y ??a danh Gò ??n mang ??c ?i?m c?a khu ?ât này: ??t GÒ có ??N c?a ng??i dân t?c Ch?m.GÒ S?N là tên g?i m?t làng n?m sát phái b?c Gò ??n. ?ây c?ng là v?t ??t gò cao ti?p n?i v?i v?t ??t Gò ??n. V?t ??t này là ??t s?n (?á s?i nh?). Chính vì ??c ?i?m này mà ng??i dân ??a ph??ng m?i ??t tên là Gò S?n.CÀ ?Ú, CHÀ BANG?ây là tên g?i 2 hòn núi ? phía b?c và phía nam t?nh Ninh Thu?n.CÀ ?Ú là hòn núi ? phía tây ??m N?i, thu?c xã H? H?i, huy?n Ninh H?i. N?i ?ây có làng mang tên là làng Cà ?ú (nay ??i l?i thành thôn L??ng Cách). Cà ?ú là m?t t? Ch?m xu?t phát t? tên g?i hòn núi KA?UK nói trên. T? Ka?uk ???c phiên âm ra ti?ng Vi?t là Cà ?ú.CHÀ BANG là tên g?i hòn núi ? phía b?c thôn V?n Lâm (cách ch?ng 7 km) thu?c xã Ph??c Nam, huy?n Ninh Ph??c. Ng??i Ch?m th??ng g?i là C?k Cabbang, có ngh?a là hòn núi có ng?n t? ?ôi nh? “cabbang” (ch? V).Ng??i Vi?t phiên âm thành Chà Bang.PALEI R?M (??c là râm). T? R?M này r?t g?n g?i v?i ng??i Ch?m, nh?ng r?t ít ng??i Ch?m hi?u ngh?a chính xác c?a nó là gì. Xin nói rõ Palei R?m là t?c danh c?a thôn V?n Lâm (thu?c xã Ph??c H?i, huy?n Ninh Ph??c, t?nh Ninh Thu?n). T? tr??c ??n nay ??i ?a s? ng??i Ch?m ch? hi?u t? “râm” là r?ng r?m; t? ?ó suy di?n ra m?t cách lôgic là tr??c ?ây khu v?c này toàn r?ng rú r?m r?p, ??y thú d?. Nh?ng khi ??c l?i các v?n b?n c? Ch?m, ta m?i hi?u t? “râm” còn có ngh?a khác là: “??t gò” (??t cao), nh?t là khi tra c?u t? ?i?n Malaysia thì ta càng sáng t? h?n, ch? “râm” ?úng có ngh?a là “??t gò”.V?y “Palei R?m” có ngh?a là thôn ??t Gò, và nói theo ti?ng Ch?m thông th??ng là Palei Tabbok (??c là tabôk). Rõ ràng chúng ta ?ang s? d?ng t? ng? ?ó mà không nh?n ra Tabbok Gah: ch? ?p Gò D??i, Tabbok Kr?h: ch? ?p Gò Gi?a, và Ram Ngauk ?? ch? ” ?p Gò Trên” ?ó sao?(1) Chú thích: th? t? này là do tác gi? suy lu?n theo lôgic t? bi?n lên gi?a ??t li?n, và t? b?c xuôi v? nam t?i Pandarang, ch? không tìm ra trong t? li?u nào. V?y tính chính xác không ???c ??m b?o.?À N?NG. Là bi?n d?ng c?a t? Ch?m DAKNAN. Theo tài li?u c?a c? B? Thu?n (nhà nghiên c?u Ch?m, g?c Phan Rí, s?ng vào ??u th? k? XX) thì ch? dak có ngh?a là n??c (Ch?m c?), nan hay n?n (t?clan?ng) là r?ng. ??a danh Daknan hàm ý ch? vùng sông n??c r?ng mênh mông (c?a sông Hàn bây gi?). Ng??i Vi?t phiên âm ra thành ?à N?ng.Tourane. Vào th?i Pháp thu?c (và tr??c ?ó), ??a danh ?à N?ng th??ng ???c g?i là Tourane. V?y t? Tourane này do ?âu mà ra? C?ng theo tài li?u c?a c? B? Thu?n thì ch? DAKNAN c?a Ch?m ng??i Trung Hoa g?c H?i Nam ??c là TOUNAN, do ?ó mà phiên âm thành Tourane.CÙ LAO CHÀM. ?ó là m?t hòn ??o ? ngoài kh?i t?nh Qu?ng Nam. Tr??c ?ây, cù lao này là n?i c? trú c?a các dân chài Ch?m (t?c Chàm) và d? nhiên mang tên Ch?m. R?t ti?c hôm nay không ai còn nh?. V? sau, qua bi?n ??i c?a l?ch s?, ng??i Ch?m ?ã di t?n ?i nhi?u n?i (có l? ?ông nh?t là H?i Nam c?a Trung Qu?c) và ng??i Vi?t g?i ??a danh này là Cù lao Chàm, ngh?a là cù lao c?a ng??i Ch?m c? trú tr??c ?ây.SÔNG CAM L?. Sông Cam L? thu?c t?nh Qu?ng Tr?, có l? có ngu?n g?c t? ch? Ca Lo, hay còn g?i là Khu Lu, và danh t? này ?ã ???c phiên âm ra thành Cam L? c?a ngày nay.B?NG MIÊU. B?ng Miêu là m?t vùng ??i núi thu?c t?nh Qu?ng Ngãi. X?a kia nh?ng ??i này có nhi?u vàng mà ng??i Ch?m ?ã t?ng khai thác. Chính vì v?y mà vùng này mang ??a danh Ch?m là Bbon Am?h (??i vàng), và ???c phiên âm thành B?ng Miêu.TRÀ B?NG, S?N TRÀ, TRÀ KHÚC, TRÀ MI. ?ó là nh?ng ??a danh thu?c t?nh Qu?ng Ngãi. Nh?ng t? ng? này g?i l?i nh?ng âm Ch?m: Ch? Trà là phiên âm c?a ch? ph?n Jaya (m?t trong 4 h? chính th?ng Ôn, Trà, Ma, Ch? c?a ng??i Ch?m).SÔNG ?À R?NG. ?ó là con sông ch?y qua phía nam Thành ph? Tuy Hòa, T?nh Phú Yên. T? ?à R?ng mang âm Ch?m và có ngu?n g?c t? ch? Dairios (tên c?a con sông này tr??c kia). Chính t? này l?i ???c phiên âm t? ch? Dak Riong, có ngh?a là sông sâu h?m h? (t?ng ch? m?t: h?m h? liên ti?p). T? ch? Dairios, ng??i Vi?t phiên âm thành ?à R?ng.??P ??NG CAM. ??p ??ng Cam t?a l?c t?i Phú Yên, n?i có ??ng ru?ng lúa n??c l?n nh?t mi?n Trung. ??p này x?a kia ch?c ch?n mang tên Ch?m nh?ng nay không ai còn nh? n?a. Ng??i Vi?t ??t tên ??p này là ??p ??ng Chàm, ngh?a là ??p c?a ??ng lúa ng??i Chàm tr??c ?ây. Nh?ng vào th?i Pháp thu?c, ng??i Pháp vi?t là Cam (ch? Cam h? vi?t theo b? ch? cái Ch?m theo h? th?ng latinh hóa c?a E.Aymonier trong ?ó ch? C mang âm Ch). Nh?ng hôm nay chúng ta ??c theo ch? cái Vi?t thành “Cam” thay vì Cham.V?N GIÃ. Dãy núi trùng ?i?p t?o ra ?èo C? ? b?c Khánh Hòa tr??c ?ây mang tên Kauthara (c?ng là tên Ti?u v??ng qu?c c?a Thánh ??a Po Nagar). Nhi?u h?c gi? Ch?m kh?ng ??nh t? V?n Giã là bi?n d?ng c?a ch? Kauthara v?y.NHA TRANG. Thành ph? thu?c x? Kauthara c?, ng??i Ch?m th??ng g?i là Ia Trang (Ia là n??c, Trang là ?an chéo) hàm ý ch? n?i có hai lu?n n??c ch?y ?an chéo nhau. Danh t? Ia Trang ???c phiên âm ra thành Nha Trang ngày nay. C?ng có m?t nh?n ??nh khác là ch? Trang (trong Ia trang) có ngh?a là lau, s?y. Và t? Ia Trang dùng ?? ch? vùng sông n??c có nhi?u lau s?y.   Ngu?n: facebook.com
0 Rating 240 views 1 like 0 Comments
Read more
By: On May 12, 2019
H? Trung Tú    Sau khi vua Lê Thánh Tông chi?m thành Trà Bàn, m?t t??ng Chiêm là Bô Trì Trì ch?y thoát, ?em tàn quân vào Phan Lung (Phan Rang) t? x?ng v??ng, gi? ???c 1/5 ??t ?ai Chiêm Thành c?, sai ng??i ??n xin x?ng th?n và n?p c?ng. Vua Thánh Tông nhân ?ó chia ??t ?ai còn l?i c?a Chiêm Thành làm 3 n??c:1/ Chiêm Thành là ??t t? núi mà sau ?ó g?i là Th?ch Bi (t?c ?èo C? ngày nay) tr? v? Nam, phong cho Bô Trì Trì.2/ Nam Bàn là ??t t? núi này tr? v? Tây phong cho dòng dõi c?a vua n??c Chiêm còn sót l?i.3/ Hoa Anh, ch?a kh?o c?u ???c.T??ng truy?n r?ng, sau khi l?y ???c Trà Bàn, vua ?ã cho ng??i kh?c lên m?t t?ng ?á trên núi cao ? ?èo C? “Chiêm Thành quá th?, binh b?i qu?c vong; An Nam quá th? t??ng tru binh chi?t”; ngh?a là: Chiêm Thành qua ?ây, quân thua n??c m?t, An Nam qua ??y, t??ng ch?t quân tan. ?i?u này gây c?m giác r?ng ngay t? n?m 1471, Phú Yên ?ã thu?c v? ??i Vi?t, th? nh?ng trên các v?n b?n phân chia ??a gi?i chính th?c thì ??t c?c Nam c?a th?a tuyên Qu?ng Nam ch? ??n huy?n Tuy Vi?n, thu?c ph? Hoài Nhân, t?c huy?n Tuy Ph??c t?nh Bình ??nh ngày nay. Phía trong ?èo Cù Mông ??u ch?a bi?t ??n, ch?a kê biên vào ??a chính. Có th? ?ó là ??t Hoa Anh ch?ng? Nh? v?y có ngh?a r?ng vùng ??t bên kia ?èo Cù Mông, t?c Phú Yên ngày nay, ??i Vi?t không h? bi?t ??n cho ??n n?m 1611. Tuy v?y, Chúa Nguy?n v?n c? g?ng th? hi?n ch? quy?n trên vùng ??t này b?ng cách n?m 1597, sai L??ng V?n Chánh ?ang là Tri huy?n Tuy Vi?n, tr?n An Biên, ??a ch?ng 4.000 l?u dân vào khai kh?n vùng ??t phía Nam ?èo Cù Mông ??n ?èo C? (??a bàn t?nh Phú Yên ngày nay). M?c dù v?y, ng??i dân “b?n ??a” ??t này v?n không ng?ng qu?y r?i và ??n 1611 thì Nguy?n Hoàng c? Ch? s? V?n Phong (không rõ h?) vào d?p yên ??t này ??t thành ph? Phú Yên v?i hai huy?n ??ng Xuân và Tuy Vi?n thu?c Dinh Qu?ng Nam.M?i chuy?n không có gì ?áng nói thêm n?u ta không ??t d?u h?i v? tr??ng h?p ch? s? V?n Phong. T?i sao m?t ng??i có công l?n nh? khai qu?c công th?n nh? v?y s? sách l?i không chép h?, không truy phong công tr?ng r?t nhi?u l?n sau này nh? L??ng V?n Chánh ho?c Nguy?n Ph??c Vinh ? T?i sao m?t s? ki?n l?n ??n v?y, l?y m?t vùng ??t khá quan tr?ng và khá r?ng l?n v? cho x? ?àng Trong, b??c ti?n v??t ?èo C? m? màn cho nh?ng b??c ti?n dài v? ph??ng Nam, mà ng??i c?m quân có công l?n nh?t l?i không ???c s? sách ghi chép ??y ?? tên h?? Các t? li?u ? Phú Yên c?ng không h? bi?t ??n nhân v?t nh? khai qu?c công th?n này. T?i sao v?y?Thì ra là 18 n?m sau, vào n?m K? T? (1629) “V?n Phong ? Phú Yên dùng quân Chiêm Thành ?? làm ph?n. Chúa sai phó t??ng Nguy?n Phúc Vinh ?i ?ánh, d?p yên và ??i Phú Yên làm dinh Tr?n Biên (khi m?i m? mang nh?ng n?i ??u ??a biên gi?i ??u g?i là Tr?n Biên nh? Biên Hòa sau này). Vì có công ?y, ??c bi?t cho Nguy?n Phúc Vinh dùng ?n son”[1]! ??c nh?ng dòng ghi chép này ta th?y các nhà chép s? ?ã th?t b?t công v?i V?n Phong. Khi V?n Phong c?m quân ?i l?y ??t ?y thì ng??i h? gì c?ng không ???c chép, còn Phúc Vinh ch? ?i d?p lo?n thôi ?ã ???c g?i là t??ng, cho dùng ?n son. Ngay vi?c ?u ái v?i Phúc Vinh nh? v?y cho th?y chúa Nguy?n ?ánh giá r?t cao vùng ??t m?i thâu vào là Phú Yên. L??ng V?n Chánh vì có công chiêu t?p dân xiêu tán, khai kh?n ??t Phú Yên mà khi ch?t ???c t?ng Qu?n công, phong phúc th?n. Riêng V?n Phong vì c?u k?t v?i Chiêm Thành làm ph?n mà b? xóa h? và m?t ?i s? kính tr?ng c?a l?ch s?.T?i sao V?n Phong l?i làm ph?n có l? s? mai mãi là m?t bí m?t c?a l?ch s?, tuy v?y là h?u th?, có l? chúng ta c?ng nên tr? l?i công tr?ng cho nhân v?t r?t có công này v?i l?ch s? n??c nhà. Và li?u chúng ta có th? tìm th?y ?âu ?ó chút thông tin v? nhân v?t b? t??c h? này ?Trong m?t l?n ti?p xúc gia ph? t?c Phan làng ?à S?n-?à Ly, hi?n thu?c ph??ng Hòa Minh, qu?n Liên Chi?u, thành ph? ?à N?ng, g?i là “Phan t?c ph? chí”; chúng tôi ??c th?y: “??i th? b?y, Th? s? quan Phan Công Hi?n cùng v? là Nguy?n Ph??c Bình h? sanh 11 ng??i con trai. Th?i chúa Nguy?n ?ánh Chân L?p, ??n ông h?i k?, ông h?a cho 5 ng??i con tòng quân (t? ng??i con ??u ??n ng??i con th? n?m). ??n khi bình ???c Chân L?p, n?m ng??i con cùng ? l?i d?y dân Chân L?p v?n hoá và canh nông. Nay con cháu phái này ??u ? trong Nam[2]”.Vì Phan t?c ph? chí không ghi rõ s? ki?n ?y x?y ra n?m nào nên chúng ta hãy th? xét xem có th? tìm th?y ?i?u gì trong cái s? ki?n khá nh?y c?m này: T?i sao chúa Nguy?n l?i ??n m?t t?c h? ng??i Ch?m nh? t?c Phan ?à S?n ?? h?i k? ?i ?ánh Chân L?p?Ph?i ch?ng ?ã ??n ??i th? 8-9 r?i (Con trai ?ã có th? c?m quân ?i ?ánh Chân L?p c?ng có ngh?a con cháu ?ã có chí ít là ??i th? 8-9) t?c Phan ?à S?n v?n gi? nguyên b?n s?c dân t?c Ch?m c?a mình? Và t?i sao l?i ?i ?ánh Chân L?p?  Các chúa Nguy?n nhi?u l?n ?i ?ánh Chân L?p vào nh?ng n?m 1672, 1685, 1690, 1698, 1756, 1757, 1755... L?n s?m nh?t là n?m 1672, li?u s? ki?n ông Phan Công Hi?n thu?c ??i th? 7 có kh?p vào v?i s? ki?n này? Và t?i sao mà c? 5 ng??i con ?y ??u ? l?i không v??N?u Phan Công Thiên m?t n?m 1405, ta t?m l?y n?m 1400 ?? tính cho ??i th? nh?t. S? ki?n các con ông Phan Công Hi?n (??i th? 7) ?ã ??n tu?i tòng quân, nh? v?y th? h? ta tính là ??i th? 8, x?p x? 200 n?m (có th? tính là ??i th? 9 vì n?m ng??i con tòng quân thì tu?i c?a ng??i con c? và ng??i con út có khi x?p x? m?t th? h?). Trung bình 25 n?m m?t th? h?, ta có n?m x?y ra s? ki?n “Chúa ??n h?i k? ?i ?ánh Chân L?p”  ?y là vào kho?ng sau 1600 và tr??c 1625. Vào các n?m này thì v?n ?? ?i ?ánh Chân L?p hoàn toàn ch?a ??t ra, ??n gi?n là vì n?m 1611 chúa Nguy?n m?i thu ph?c ??t Phú Yên. Và hoàn toàn ch?ng có lý do gì ?? chúa Nguy?n ??n t?c Phan ?à S?n ?? h?i chuy?n ?i ?ánh Chân L?p, t?c Phan có kinh nghi?m hi?u bi?t gì v? Chân L?p ?? Không, chúng tôi ngh? r?ng ?ó chính là Chiêm Thành ch? không ph?i Chân L?p, ch? vì m?t s? “nh?y c?m nào ?ó” (trong b?i c?nh l?ch s? nhà Nguy?n c?m quy?n liên t?c sau ?ó thì ?i?u này th?c s? nh?y c?m) mà Phan t?c ph? chí chép l?ch ?i nh? v?y ch?ng?Trong Phan t?c ph? chí, vào ??i th? 5 ông Phan Công Giáo, có x?y ra s? ki?n: “Th?i vua Lê phong Tiên chúa h? Nguy?n vào tr?n th? hai x? Ô Châu, Tiên chúa hành h?t ?i qua ?i?n Bàn, h?i chuy?n x?a, ông (Phan Công Giáo) ?em s? tích, gi?y t? c?a li?t v? tiên công (t?c Phan ta) ra trình bày. Chúa Tiên h? Nguy?n tâu v? vua Lê, (vua Lê) phong cho Tiên Công ta là H?u D?c Thánh Thành Hoàng[3]”.  Nguy?n Hoàng vào tr?n th? Thu?n Hóa (ch?a có Qu?ng Nam nh?ng c?ng ?ã vào ??n sông Thu B?n nay) t? n?m 1558, ??t dinh t?i Ái T?, Qu?ng Tr? nay. Sau khi Bùi Tá Hán ch?t, r?i sau ?ó T?ng tr?n Nguy?n Bá Quýnh ???c rút v? B?c, Nguy?n Hoàng ???c kiêm lãnh hai x? Thu?n Hóa -Qu?ng Nam (t?c ??n h?t Bình ??nh nay). Mãi ??n n?m 1602 ông m?i l?n ??u b??c qua ?èo H?i Vân ?? vào ?i?n Bàn, trên ???ng ch?c ?ã ghé vào ?à S?n nên m?i có nh?ng dòng ghi chép trên. V?y, n?u ??i th? 5 (?ã khá l?n tu?i, con cháu có th? ?ã có ??i 6-7) r?i vào s? ki?n n?m 1602 thì ??i th? 7 v?i s? ki?n chúa Nguy?n ??n h?i k? ?i ?ánh “Chân L?p” ch?c ch?n ph?i sau n?m 1602, nh?ng ch?c ch?n không th? là n?m 1672 (l?n ?i ?ánh Chân L?p ??u tiên) ???c.Và s? ki?n quan tr?ng nh?t có nhi?u kh? n?ng ?ã khi?n chúa Tiên Nguy?n Hoàng ph?i thân chinh ??n nhà ph? t?c Phan ?à S?n ?? “h?i k? ?i ?ánh Chân L?p” ?ó chính là s? ki?n vào n?m Tân H?i (1611), Chúa sai ch? s? là V?n Phong (không rõ h?) ?em quân ?i ?ánh l?y ??t Phú Yên. do nhi?u l?n qu?y phá biên gi?i, các ghi chép trong “Ph? t?p Qu?ng Nam ký s?” cho th?y Bùi Tá Hán r?t quan tâm ??n ??i s?ng dân c? vùng biên gi?i này. Nhân chuy?n quân Chiêm Thành xâm l?n biên gi?i, chúa Tiên Nguy?n Hoàng m?i quy?t ??nh l?y ??t này.Li?u có th? n?i các dòng thu?c ??i th? 8 trong gia ph? t?c Phan làng ?à S?n ?y vào v?i s? ki?n V?n Phong trong ??i Nam Th?c l?c? Ph?i ch?ng ng??i chép gia ph? t?c Phan bi?t rõ là chúa Nguy?n ??n h?i k? ?i ?ánh Chiêm Thành nh?ng ph?i “bu?c lòng” mà ghi thành ?i ?ánh Chân L?p? Ph?i ch?ng “Kim t? tôn ??ng phái vi?n vu Nam trung” (nguyên v?n trong Phan t?c ph? chí, ngh?a là: Hi?n nay con cháu 5 ng??i này ??u ? trong Nam) chính là ch? s? ki?n V?n Phong ? l?i ??t Phú Yên? Phan Công Hi?n có ??n 11 con trai nh?ng ch? có 1 con trai ???c ghi vào gia ph? là Phan V?n S?.Chuy?n gì ?ã x?y ra khi?n 10 ng??i con trai không ???c ghi vào gia ph? c?a t?c h?? H? ?ã ph?m m?t t?i gì ch?ng? Chính tên lót c?a V?n S? c?ng cho phép ta hi?u Phan Công Hi?n ?ã l?y ch? V?n làm tên lót cho các con c?a mình ch? không ch? là Phan Công nh? các th? h? tr??c. Và V?n Phong có ph?i ?ích th?c là con trai c?a Phan Công Hi?n ! Và vì là dòng h? còn gi? nguyên b?n s?c v?n hóa ng??i Chiêm Thành nên Ch? S? V?n Phong m?i c?u k?t v?i ng??i Chiêm Thành ? Phú Yên ?? làm ph?n ?Tr? l?i v?i ch?c danh Ch? S? c?a V?n Phong. Theo sách “Ô châu c?n l?c”, trong m?c Quan Ch? thì Ch? S? là m?t ch?c quan thu?c Hi?n Ty[4]. Theo SKTT, n?m 1471, sau khi l?p th?a tuyên Qu?ng Nam và v? Th?ng Hoa, Lê Thánh Tông cho ??t 3 ty ? Qu?ng Nam ?ó là ?ô ty, Th?a ty và Hi?n ty. Ch?c n?ng nhi?m v? c?a Hi?n ty ???c quy ??nh rõ trong SKTT: “Hi?n sát s? và Hi?n sát phó s? (hai ch?c quan ph? trách Hi?n ty, theo Ô châu c?n l?c) chuyên gi? ch?c v? tâu bày, xét h?i, tâu h?c, khám xét, xét ki?n h?i ??ng, ??i chi?u, soát l?i, xét công t?i, ?i tu?n hành...c? th?y 32 ?i?u”[5]. Theo “L?ch tri?u Hi?n ch??ng lo?i chí” c?a Phan Huy Chú thì Ch? S? là thu?c quan c?a b? L?i, tòng hàng Bát ph?m[6]. Nh? v?y ch?c Ch? S? là m?t thu?c quan ph? trách m?t ph?n vi?c chuyên ngành có th? công tác ? nhi?u ngành khác nhau. Riêng trong tr??ng h?p V?n Phong, qua Ô Châu c?n L?c và SKTT thì ông làm ? Hi?n ty và lo các vi?c g?n gi?ng nh? là c?nh sát, n?i v?, công an ngày nay.T?i sao vi?c ?i ?ánh Chiêm Thành, m? mang ??t ?ai quan tr?ng ??n v?y mà chúa Tiên l?i giao cho m?t ng??i không thu?c trong hàng quan t??ng biên ch? chính th?c c?a quân ??i tri?u ?ình mà l?i giao cho m?t viên quan chuyên lo các vi?c nh? xét h?i, tâu h?c, khám xét, xét công t?i? Li?u ?ó có ph?i là m?t Ch? S? chuyên trách v? v?n ?? ng??i Chiêm Thành v?n luôn ?n ch?a nhi?u b?t ?n trong ??i s?ng xã h?i? Ph?i ch?ng nh?ng dòng trong Phan T?c Ph? Chí ?y là chính xác có quan h? v?i s? ki?n này?Có th? t?t c? ch? là nh?ng suy ?oán, chúng ta không có ?? c? li?u ch?c ch?n nào ?? kh?ng ??nh b?t c? ?i?u gì, tuy v?y, c? hai s? ki?n, m?t trong “Phan t?c ph? chí”, m?t trong “??i Nam Th?c l?c” ??u cho ta bi?t r?ng ng??i Ch?m trên ??t ?à N?ng nay, vào ??u Th? k? 17, v?n còn l?u gi? h?u nh? nguyên v?n b?n s?c v?n hóa, l?i s?ng c?ng nh? ý th?c dân t?c mình.H? Trung Tú[1] ??i Nam Th?c l?c ti?n biên. NXB S? h?c 1962, trang 56[2] Phan t?c ph? chí. B?n d?ch và chú gi?i c?a Võ V?n Th?ng, ph?n ch?a công b?, trang 33.[3] Phan t?c ph? chí. B?n d?ch và chú gi?i c?a Võ V?n Th?ng, ph?n ch?a công b?, trang 31[4] D??ng V?n An, Ô Châu C?n L?c, NXB KHXH 1997, trang 88[5] SKTT, t?p 2, trang 463[6] Phan Huy Chú, L?ch Tri?u Hi?n ch??ng Lo?i chí, NXB KHXH 1992, t?p 1, trang 448 và 558   Ngu?n: hotrungtu.blogspot.com    
0 Rating 264 views 1 like 0 Comments
Read more
By: On February 18, 2019
L?U D?U CHAMPA T?I C?M L? ?inh Bá Truy?n (ThS., C?u sinh viên ??i h?c Sorbonne (Pháp))và Bùi Ng?c Minh (Phó Giám ??c Trung tâm V?n hóa - Th? thao qu?n C?m L?) Qu?n C?m L?[1], mi?n ??t c? x?a, n?i l?u d?u trong lòng bao ?i?u huy?n bí c?a m?t n?n v?n minh r?c r? ngót 2000 n?m tu?i. N?i ?ây, t? r?t lâu ??i, nh?ng c? dân c?a v??ng qu?c Champa trù phú ?ã bi?t d?n th?y nh?p ?i?n, canh tác lúa chiêm, tr?ng dâu, nuôi t?m, ??m t?, d?t l?a và ?ã ki?n t?o lên nh?ng ??n ?ài, m? tháp nguy nga.[2] Nh?ng th? k? XV trôi qua nh? m?t c?n h?ng th?y, c? h? mu?n nh?n chìm t?t c? m?nh ??t này, ?? r?i ch? còn các ph? tích Chàm r?i rác kh?p n?i. ??n ??u th? k? XX, nh?ng ph? tích Chàm trên ??a bàn qu?n C?m L? ngày nay m?i ???c các nhà Champa h?c l?ng danh nh? Albert Sallet, Henri Parmentier, Edouard Huber… ?? tâm nghiên c?u và chính h? là l?p ng??i ??u tiên vén lên b?c màn bí m?t v? m?t n?n v?n minh c? kính ?ã b? tàn phá, lãng quên. Trong vòng b?n n?m l?n l?i s?u t?m các c? v?t cho B?o tàng Ch?m, t? n?m 1919 ??n 1923, bác s? Sallet ?ã nhi?u l?n ??n C?m L?. T?i thôn C?m B?c (nay thu?c ph??ng Hòa Th? ?ông), ông ?ã phát hi?n ra m?t di ch? Champa khá quan tr?ng. ?ó là Linh S?n, m?t vùng ??i th?p có r?t nhi?u m?nh v?n c? v?t t? m?t ph? tích tháp Ch?m, ??a ?i?m này t?a l?c g?n b?n ?ò ngang C?m L? và kéo dài khá xa.[3] Ngày nay, có th? xác ??nh di ch? Linh S?n n?m trên d?i ??t kéo dài t? Gò Th? lên phía b?c mà ?i?m cu?i c?a nó là Gò Theo. ??a danh Gò Theo là do ??c tr?i t? Gò Thiên, m?t cách g?i v?n t?t c?a Thiên Y A Na, v? Thánh M?u Ponagar c?a ng??i Ch?m.[4] T?i C?m B?c và Hóa Quê[5], Sallet ?ã kh?o sát nh?ng gi?ng c? Ch?m khá b? th?, sâu th?m, thành lát g?ch ?á kiên c?. Các gi?ng n??c này t?n t?i nh? có phép màu, và dùng ?? c?t d?u nh?ng bia ký, nh?ng tác ph?m ?iêu kh?c và c? ?? v?t b?ng vàng.[6] Không may m?n nh? g?ch ?á c?a các gi?ng H?i (H?i là m?t trong nh?ng tên g?i ng??i Ch?m c?a ng??i Vi?t tr??c ?ây, nhi?u phi?n ?á sa th?ch n?n nguyên là b? th? c?a tháp Ch?m C?m B?c b? dân làng xoi th?ng, làm thành lò ?? rang ?? cúng, nhi?u b? Linga mà dân làng cho là “c?i xay m?i” b? ??p ra ?? l?y ?á xây d?ng, g?ch Ch?m t? ph? tích c?ng ???c t?n d?ng làm ???ng.[7] Tuy th?, có m?t s? phi?n ?á H?i t? ph? tích mà dân làng tin là linh thiêng ?ã bi?n thành Th?n Th?ch. Tín ng??ng dân gian th? ?á ph?n ánh quá trình giao l?u, ti?p bi?n v?n hóa Ch?m - Vi?t, nó không ch? ???c b?o l?u t?i C?m L? mà còn hi?u h?u trên nhi?u vùng ??t khác ? Trung k?.[8] Mi?u th? Th?n Th?ch ???c A. Sallet tìm th?y t?i di ch? Linh S?n, trên b? th? có m?t phi?n ?á H?i, hai m?t kh?c ??y ch? Nho, r?t dài, chép rõ danh sách nh?ng ng??i cúng d??ng, ?? niên hi?u D??ng Hòa n?m th? 6 (1648) và niên hi?u Khánh ??c n?m th? 9 (1657), ??u thu?c tri?u vua Lê Th?n Tông.[9] Sallet còn tìm th?y m?t tr? bi?u b?ng ?á c?a tháp Ch?m C?m B?c ?ã tr? thành c?t m?c phân ??nh ranh gi?i gi?a hai làng C?m L? và Hóa Quê, tr? ???c d?ng vào n?m Gia Long th? 12 (1813), ?ang b? vùi ? d??i m??ng. Ông ?? ngh? tr?c nó lên. Tr? ?á này ??t nhiên tr? nên linh thiêng b?i s? ng? nh?n c?a dân làng và nghi?m nhiên tr? thành Ông M?c, ???c dân ??a ph??ng và nh?ng khách qua ???ng dâng h??ng, sùng bái.[10] Ngày nay, tuy ph? tích tháp C?m B?c, Th?n Th?ch t?i mi?u Linh S?n[11] và b? th? Ông M?c ?ã không còn n?a nh?ng tín ng??ng th? ?á v?n còn l?u truy?n t?i C?m L?, b?ng ch?ng là m?m ?á Ông có ??t t??ng Ph?t Bà t?i b? b?c sông C?m L?. ?úng ?êm r?m hay ?êm ba m??i âm l?ch hàng tháng, ??ng trên c?u C?m L? nhìn v? h??ng ??o N?i, ta d? dàng nh?n ra t? h?p m?m ?á Ông - t??ng Ph?t Bà ???c nhi?u tín h?u dùng thuy?n ??n vi?ng, dâng h??ng hoa chiêm bái và th? ?èn hoa ??ng sáng c? m?t sông. ??u nh?ng n?m 80 c?a th? k? XX, do tác ??ng c?a dòng ch?y và s? s?t l? mà m?t m?m ?á ?en tr?i lên t?i v? trí hi?n th?y. Tr?i qua vài mùa l? l?t n?a, m?m ?á v?n ??ng nguyên ch? c?, quá trình “thiêng hóa” di?n ra và th? là dân ??a ph??ng b?t ??u sùng kính m?m ?á. Ban ??u h? ch? ??t m?t l? h??ng lên trên, d?n dà d?ng thêm t??ng Ph?t Bà. Chính quy?n s? t?i th?i ?ó, v?i lý do bài tr? mê tín d? ?oan, ?ã cho di d?i t??ng Ph?t Bà t? m?m ?á v? chùa C?m Nam. Vài n?m sau, th?y không ai ?? ??ng ??n, dân ??a ph??ng th?nh t??ng Ph?t Bà ra l?i m?m ?á, ti?ng lành ??n xa, t? h?p m?m ?á - t??ng Ph?t Bà ngày càng ?ông khách hành h??ng. T?t nhiên, ?? góp ph?n t?ng ?? linh thiêng cho t? h?p này, nh?ng câu chuy?n truy?n mi?ng trong dân chúng, có khi ? ch? hay lúc trà d? t?u h?u, k? v? nh?ng s? không may mà các v? quan ch?c có liên quan ??n v? di d?i g?p ph?i, nh?ng s? th?t ?úng ??n ?âu, ch?ng ai có th? xác minh ???c. Th?t ra mô th?c k?t h?p th? m?m ?á và t??ng Ph?t Bà ? ?ây có ngu?n g?c t? mô th?c th? ?á - th? M?u c?a ng??i Vi?t ? x? ?àng Trong t? th? k? XVI, mà mô th?c th? ?á - th? M?u l?i có ngu?n g?c t? vi?c th? Linga - Yoni.[12] Tóm l?i, hi?n t??ng th? m?m ?á - t??ng Ph?t Bà t?i b? sông C?m L? ngày nay ch?ng qua ch? là s? ph?n ánh m?t cách chính xác quá trình ti?p bi?n v?n hóa tín ng??ng ph?n th?c t? ng??i Ch?m x?a. Nh?ng c?ng qua hi?n t??ng này, m?i th?y tín ng??ng dân gian Ch?m - Vi?t nó có s?c s?ng m?nh m? và b?n lâu ??n nh??ng nào (trong khi ?ó ??n ?ài, m? tháp ??u ?ã bi?n m?t!). Nh?ng di ch? Champa th??ng g?n li?n v?i nh?ng l?i ??n th?i v? các kho vàng ???c ng??i Ch?m ?em táng theo. ?ã có nhi?u tr??ng h?p ghi nh?n tìm ???c vàng H?i. Ch?ng h?n: n?m 1903, t?i M? S?n, Parmentier ?ào ???c m?t cái chum ??ng m?t b? s?u t?p toàn ?? trang s?c b?ng vàng; t?i La Th?, ng??i ta c?ng thu nh?t t? m?t cu?c khai qu?t nhi?u ??a b?c và các món trang s?c b?ng vàng.[13] T?i làng Hóa Quê, ??u th? k? XX, nhà bi ký h?c tr? danh Edouard Huber, giáo s? c?a tr??ng Vi?n ?ông Bác C? (E.F.E.O.), ?i kh?o sát m?t t?m bia Ch?m, ông ta ??nh phát quang xung quanh m?t ngôi mi?u t?a l?c trên “c?n Dàng”[14] ?? tìm c? v?t, t?c thì ti?ng ??n lan tràn, ??n t?n ?à N?ng r?ng ? ?ó có ?? lo?i thú v?t khác nhau ???c làm t? vàng kh?i, nào bò, rùa, nai ???c chôn kh?p d??i ??t, và ng??i ta còn có th? nh?t ???c các qu? th?o m?c làm b?ng kim lo?i quý nh? vàng, b?c.[15 ] Trong kho?ng 25 n?m tr? l?i ?ây, t?i khu v?c Gò Theo thu?c di ch? ph? tích tháp C?m B?c mà Sallet ?ã t?ng kh?o sát, ?ã có b?n tr??ng h?p ghi nh?n là ?ã ?ào ???c vàng Ch?m. Kho?ng n?m 1989, ba anh em H., L., N. r? nhau ?ào nh?ng ngôi m? Chàm có hình mu rùa ?? ki?m ?? tùy táng, bán l?y ti?n. H? ?ào ???c m?t t?m bia m?, bèn thuê ng??i d?ch, ai ng? ?ó là b?n ?? ch? ??n kho báu ???c chôn trong m?t ngôi m? khác n?m cách ??y kho?ng 300 m v? h??ng ?ông b?c. Nh? th?, ba ng??i ?ã tìm ???c r?t nhi?u vàng b?c trong m?. Bi?t tin, nhi?u ng??i n?a c?ng tìm vào bên trong, h? nh?t ???c r?t nhi?u ??ng ti?n th?i x?a còn r?i vãi và 3 chi?c ?èn d?u ph?ng Ch?m. Trúng ???c kho báu, ba anh em H., L., N. tr? nên sung túc. Nh?ng “?n vàng H?i ?t r?i n??c m?t”, ch? ?? vài n?m sau, n?i b? anh em b?t hòa, con cái tr? nên h? h?ng, gia c?nh sa sút và h? ?ã ph?i bán nhà ?i n?i khác. G?n ?ó, anh P. c?ng ?ào ???c h? ??ng vàng chôn ngay d??i kim t?nh kho?ng 20 cm. T? ngày có vàng, cu?c s?ng gia ?ình anh P. có khá lên, nh?ng ch?ng ???c bao lâu anh ta qua ??i trong m?t v? tai n?n. Tr??ng h?p t??ng t?, cách ?ây kho?ng 10 n?m, ông N. trong m?t l?n x?i ??t tr?ng rau, vô tình ?ào trúng m?t bu?ng chu?i b?ng vàng, tuy ông N. ?ã ?em s? vàng ?i làm t? thi?n, nh?ng ít n?m sau ?ó ông ta v?n b? ??ng xe và n?m li?t gi??ng cho ??n nay.[16 ] Nh?ng tr??ng h?p ? Gò Theo làm chúng tôi nh? ??n hoàn c?nh c?a ông Trà V?n X, nhà ông ? ngay trên n?n ph? tích Ph?t vi?n ??ng D??ng (nay thu?c huy?n Th?ng Bình, Qu?ng Nam). N?m 1978, trong lúc ?ang ?ào ??t ?? làm chu?ng heo thì ông Trà phát hi?n ra b?c t??ng B? tát Laks?m?ndra-Loke?vara b?ng ??ng thau.[17] Hai m??i n?m sau, ch?ng nh?ng hai ??a con c?a ông ??u l?n l??t qua ??i vì tai n?n giao thông mà b?n thân ông c?ng b? ??ng xe ch?n th??ng s? não, hi?n nay gia ?ình ch? còn hai v? ch?ng thui th?i s?ng qua ngày trong c?nh cô hàn.[18] Ng?m l?i câu “?n vàng H?i ?t r?i n??c m?t” qu? ch?ng sai. G?n ?ây nh?t, t?i Gò Theo, vào ngày 10.4.2012, ?ã có m?t ng??i ?i rà ph? li?u ?ào ???c vàng H?i. ??a ?i?m phát hi?n h? vàng là lô ??t ?ang xây nhà c?a ch? Nguy?n Th? Thùy T. thu?c t? 34, ph??ng Hòa Th? ?ông. Ng??i rà ph? li?u dùng cu?c ?ào lên m?t n?p ??ng có 5 l?p (m?i l?p dày kho?ng 4 mm) ?ã b? ôxy hóa và m?t h? g?m Ch?m bên d??i ?ã b? v?, bên trong có ch?a 6 kg kim lo?i màu vàng. Ng??i rà ph? li?u thu gom t?t c? và ch? ?i m?t d?ng, ??n nay v?n ch?a rõ tung tích. Khi ng??i này v?a r?i hi?n tr??ng, ng??i dân ?em m?t s? m?nh kim lo?i r?i vãi ?i th? ? ti?m kim hoàn g?n ?ó và b?t ng? nh?n ra ?ó là vàng, nh?ng tu?i vàng còn non. Ngay sau ?ó, ng??i dân xung quanh kéo ??n c? tìm nh?ng m?nh v?n còn l?i và mang ?i bán ???c t?ng c?ng g?n 10 tri?u ??ng.S? vi?c qua ?i, ch? nhà cho làm móng ti?p và ??n nay nhà ?ã xây xong. N?m trên ??a bàn ph??ng Hòa Th? ?ông còn có m?t di tích Champa n?a, ?ó là n?n móng tháp Phong L?. Vào ??u th? k? XX, ph? tích tháp Phong L? l?t th?m trong khu v?c ??n ?i?n chè, cà phê c?a ông ch? Camille Paris.[19] T?i ?ây, n?m 1900, ông ta ?ã s?u t?m ???c khá nhi?u c? v?t Ch?m và ?em bán cho m?t ng??i Pháp, ng??i này bán ti?p cho m?t ng??i Hoa. Tr??c l?i ?? ngh? mua l?i t? ki?n trúc s? Parmentier, ng??i ch? m?i c?a b? s?u t?p ?ã vui lòng hi?n t?ng toàn b? s? c? v?t do Paris thu th?p cho tr??ng Vi?n ?ông Bác C?. Theo Parmentier thì ?a ph?n các c? v?t có ngu?n g?c t? m?t tháp Ch?m b? s?p thành gò nh? trong khu v?c ??n ?i?n và ch? ??n ?i?n ?ã l?y g?ch t? ?ó ?? xây nhà.[20] N?m 1909, Parmentier ?ã th?ng kê ???c h?n 20 món c? v?t mang v? t? Phong L?, trong ?ó có nh?ng tác ph?m ?iêu kh?c tuy?t ??p nh? b? Linga bi?u t??ng d??ng v?t c?a th?n Siva, t??ng bò th?n Nandin, phù ?iêu th?n Siva múa gi?a ?àn r?n th?n Naga theo âm ?i?u thoát ra t? b?n nh?c công, phù ?iêu th?n Vishnu có ?ôi môi dày d??i cánh m?i n? to, phù ?iêu ?oàn tiên n? Apsara thanh tao siêu thoát… C?ng trong n?m ?ó, Parmentier ?ã ??n kh?o sát ph? tích tháp Phong L? và nh?n ??nh t?i ?ây có th? ?ã có m?t qu?n th? g?m nhi?u công trình ki?n trúc khác nhau. Ngoài ra ông còn th?y có r?t nhi?u g?ch Ch?m ?ã ???c dùng ?? xây nhà và lát c? m?t con ???ng d?n ??n b? sông.[21] Hi?n nay, trong s? h?n 20 món c? v?t tìm th?y t?i Phong L? có 9 tác ph?m ?iêu kh?c ???c tr?ng bày t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng. Trong khi b? s?u t?p c? v?t Phong L? ???c nhi?u ng??i bi?t ??n thì n?n móng c?a ph? tích tháp Phong L? b? vùi sâu vào lòng ??t. Nh?ng t??ng nó ?ã m?t tích thì tháng 4.2011, gia ?ình ông Ông V?n T?n và bà Lê Th? Út, trú t?i xóm C?m (t? 3, ph??ng Hòa Th? ?ông) khi ?ào móng làm nhà t?i lô ??t s? 173 và 101 ?ã phát hi?n ra m?t pho t??ng c? ??u ng??i mình chim (t??ng th?n ?i?u Kinnari trong th?n tho?i ?n giáo) và nhi?u g?ch Ch?m. Ngay sau ?ó, B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?ã th?c hi?n khai qu?t kh?n c?p ??t 1. K?t qu? s? b? xác ??nh ?ây là n?n móng tháp Phong L? trong qu?n th? tháp Ch?m Hóa Quê. ?oàn ?ã khai qu?t 5 h? v?i di?n tích kho?ng 206 m2, phát hi?n ???c tháp c?ng và b?t ??u l? m?t ph?n c?a tháp chính. ??n tháng 8.2012, B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng ph?i h?p v?i các nhà kh?o c? c?a Tr??ng ??i h?c Khoa h?c Xã h?i và Nhân v?n (??i h?c Qu?c gia Hà N?i) ti?n hành khai qu?t ??t 2. Quá trình khai qu?t ?ã làm l? rõ quy mô, c?u trúc chân móng c?a m?t tòa tháp Ch?m r?t l?n, chân móng có hình ch? Th?p, t? c?a ?ông ??n c?a Tây có chi?u dài 23,15 m, và t? c?a B?c ??n c?a Nam có chi?u dài 19,3 m. T? móng t??ng ?ông ??n móng t??ng Tây dài 15,85 m và t? móng t??ng B?c ??n móng t??ng Nam dài 16,15 m. ??c bi?t ?oàn ?ã phát hi?n ra h? thiêng n?i ??t b? th? b? Linga-Yoni bi?u t??ng c?a th?n Siva, ?ây là h? thiêng có kích th??c l?n nh?t trong các h? thiêng c?a ??n tháp Ch?m ???c phát hi?n ??n th?i ?i?m này. Ngoài ra, d??i ph?n tháp chính còn có 8 ô khám, m?i ô ??u có ch?a cát, m?t viên g?ch hình vuông ??t trên m?t hòn ?á cu?i và d??i cùng là hai viên ?á th?ch anh có nhi?u ??u nh?n. Hi?n nay công tác khai qu?t t?i di tích Ch?m Phong L? ?ã t?m d?ng, ch?c s? có m?t d? án khai qu?t, kh?o c? h?c quy mô l?n trên di?n r?ng ?? ti?p t?c gi?i mã nh?ng bí ?n d??i n?n tháp. N?m k? phía ?ông c?a ph??ng Hòa Th? ?ông là ph??ng Khuê Trung, n?i ?ây có m?t di ch? Champa khá n?i ti?ng là ph? tích tháp Hóa Quê (nay thu?c t? 20, Bình Hòa). ??u th? k? XX, ông Rougier, tham tá h?ng 2 tòa Công s? H?i An, ?ã tìm ra di ch? này t?i “c?n Dàng”, ??ng th?i phát hi?n m?t t?m bia Ch?m b?n m?t.[22] Ngay sau ?ó, giáo s? Huber ?ã ??n nghiên c?u, phiên âm Latinh và d?ch v?n bia Hóa Quê ra Pháp ng?, toàn b? công trình này sau ?ó ???c ??ng trên t?p san c?a tr??ng Vi?n ?ông Bác C?, s? XI, n?m 1911. Bia Hóa Quê làm b?ng ?á sa th?ch, cao 120 cm, r?ng 63 cm và dày 30 cm, b?n m?t bia ??u có v?n kh?c: M?t A (?ông) có 17 dòng ch? b?ng Ph?n ng?, hành v?n theo th? thi k?.- M?t B (Tây) có 19 dòng ch? b?ng Ph?n ng?, theo th? thi k? và v?n xuôi.- M?t C (B?c) có 17 dòng ch? b?ng Ph?n ng?, theo th? v?n xuôi.- M?t D (Nam) có 19 dòng ch? b?ng Ch?m ng? c? ??i theo th? v?n v?n. Theo nh? v?n bia, vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X, m?t gia ?ình Ch?m quy?n quý ?ã d?ng lên ba ngôi tháp, m?t t?i ??a ?i?m d?ng bia và hai cái còn l?i t?i vùng ??t lân c?n xung quanh ?ó. Trên bia có kh?c b?n m?c th?i gian, ?ó là n?m 820, 829, 830 và 831 niên l?ch Saka. Ng??i Ch?m dùng l?ch Saka, m?t lo?i l?ch c? ?n ??. K? nguyên Saka so v?i Công l?ch b?t ??u tính sau Thiên Chúa giáng sinh 78 n?m, v?y b?n m?c th?i gian t??ng ?ng là n?m 898, 907, 908 và 909 Công nguyên. M?c th?i gian ??u tiên là d??i tri?u vua Jaya Sim?havarman I, và ba m?c còn l?i thu?c tri?u vua Bhadravarman II. M?t ??u tiên v?n bia kh?c ??y m?t l?i c?u kh?n dài ??n th?n Siva, r?i ??n b?n kh? th? ca ng?i công ??c v? vua ?ang tr? vì Bhadravarman, ng??i ???c sánh ngang v?i v? vua Yudhis?t?hira trong thiên anh hùng ca Mahbh?rata c?a ng??i Hindu. Nh?ng m?t ti?p theo là nh?ng l?i tán t?ng ??n m?t gia ?ình hoàng thân có quan h? r?t g?n v?i hoàng gia và có quê quán ? khu v?c xung quanh n?i ??t bia (C?m L? ngày nay), ?ây là môn phi?t ?ã d?ng lên c?m tháp Hóa Quê. Ng??i ch?ng có t??c hi?u ?jñ? (Hoàng thân), tên là S?rthav?ha, ?ã k?t hôn v?i bà Pu Po Ku Rudrapura. Hoàng thân S?rthav?ha là em v? vua Indravarman II c?a v??ng tri?u ??ng D??ng hùng m?nh, và c?ng là cháu ru?t c?a vua Rudravarman (ông n?i c?a vua Indravarman II). V? hoàng thân S?rthav?ha có m?t cô con gái, v??ng h?u Ugradev?, ng??i ?ã k?t hôn v?i v? vua ?ang tr? vì Bhadravarman II, và có ba công t?: Mah?s?manta, Narendranr?pavitra, Jayendrapati (xem Ph? h? v??ng tri?u ??ng D??ng - Indrapura ? d??i ?ây). T?t c? ba v? công t? này ??u ?ang gi? nh?ng ch?c v? cao c?p bên c?nh vua Bhadravarman II. V? tam công t?, quan Th??ng th? Jayendrapati, là m?t h?c gi? uyên bác. Chính ông là ng??i ?ã so?n ra nh?ng bài thi k? và v?n xuôi cho chín t?m bia ???c d?ng tr??c các tháp Ch?m: hai t?m ???c d?ng b?i vua Jaya Sim?havarman I và b?y t?m t? vua Bhadravarman II.[23] V?n bia còn cho chúng ta bi?t ?? th??ng công so?n chín bài ký, vua Bhadravarman II ?ã ban cho Th??ng th? Jayendrapati m?t c? ki?u, m?t cái l?ng b?ng lông công, m?t bao ki?m b?ng vàng, nhi?u bình s? có quai và bình g?m l?n, m?t cái ??a b?ng b?c, m?t ?ai th?t l?ng, nhi?u khuyên tai và vòng tay b?ng vàng, m?t c?p váy b?ng l?a ....[24] Theo nh? v?n bia, v? c?a Hoàng thân S?rthav?ha có t??c hi?u là Pu Po Ku (N? Thánh ch?) và mang tên Rudrapura (thành ph? th?n Bão t?), Pu Po Ku Rudrapura có ngh?a là N? Thánh ch? thành ph? th?n Bão t?, mà b?n quán c?a gia ?ình S?rthav?ha và Pu Po Ku Rudrapura là khu v?c lân c?n xung quanh ??a ?i?m d?ng bia Hóa Quê, t? ?ó th? bi?t r?ng vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X vùng ??t C?m L? có danh x?ng là Rudrapura - thành ph? Th?n Bão t?.[25] Tr?i qua h?n ngàn n?m, khu ??t n?i tháp Hóa Quê t?a l?c nay tr? thành Khu di tích l?ch s? v?n hóa Khuê Trung bao g?m ph? tích tháp Hóa Quê, mi?u Bà, gi?ng Ch?m, nhà th? Ti?n Hi?n và ngh?a tr?ng Hòa Vang. G?n ?ây, khi phát quang khu v?c này ng??i ta l?i tìm th?y m?t b? Yoni kích th??c 1 m x 0,8 m và m?t t??ng th?n Gane?a ?ã m?t m?t tay cao 55 cm, hi?n nay b? và t??ng ???c tr?ng bày t?i B?o tàng L?ch s? ?à N?ng. Sau mi?u Bà 100 m, có m?t ph?n b? th? Linga ch?m kh?c nh?ng d?i xo?n theo phong cách ??ng D??ng. Ch?c ch?n là dân làng ?ã t?n d?ng g?ch ?á t? ph? tích ?? xây mi?u, r?t có kh? n?ng móng tháp n?m ngay d??i mi?u. Trong mi?u Bà, th?y th? b?n pho t??ng Ch?m có ngu?n g?c ?n giáo ?ã ???c Vi?t hóa b?ng cách ??p th?ch cao, tô màu, ??i mão, choàng y ?? tr? thành Th?n M?u. May còn m?t pho t??ng bên trái ngoài cùng mà ??u ch?a b? tô màu, chúng tôi nh?n ra ngay là ??u th?n Kum?ra (con trai th?n Siva), m?t v? nam th?n Ch?m ?ã ???c s?c phong thành Bà Th? (!). ?i?u k? l? là trong mi?u ch? có b?n pho t??ng mà l?i có bài v? kèm s?c phong ??n n?m Bà t??ng ?ng v?i Ng? Hành. T?i sao m?t nam th?n Ch?m l?i bi?n thành m?t n? th?n Vi?t? ?ó là do tín ng??ng th? M?u c?a ng??i Vi?t. Vào th? k? XV, XVI, trên ???ng nam ti?n, h? th?y m?t pho t??ng Ch?m nào có khuôn m?t gi?ng ph? n? thì ng??i Vi?t s? ??t ngay lên bàn th? và nó tr? thành nh?ng Bà Vú, Bà H?i, Bà M?, Bà Ph?t, Bà ?á, Bà L?i, Bà Vàng, Bà Ng?c, Bà Thiên, Bà Thai D??ng…[26] và tr??ng h?p ? làng Hóa Quê là Bà Ng? Hành. Tr??c mi?u, ngay phía bên trái, có m?t gi?ng Ch?m vuông v?c tuy?t ??p, tr? gi?ng và thành gi?ng ???c ghép t? các phi?n ?á sa th?ch m?t cách tinh x?o. Vì ng??i Ch?m c?n dùng n??c ?? làm nghi l? th? t?y Linga nên niên ??i c?a gi?ng ?t ph?i trùng v?i tháp Hóa Quê, h?n ngàn n?m. Nh? nh?ng dòng Ph?n ng? trên v?n bia Hóa Quê do quan Th??ng th? tri?u ??ng D??ng Jayendrapati so?n, và nh? b?n d?ch sang Pháp ng? c?a giáo s? Huber nên chúng ta có th? bi?t vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X, gia ?ình Hoàng thân S?rthav?ha và N? Thánh ch? Rudrapura, ch? nhân c?a m?nh ??t trù phú Rudrapura - thành ph? th?n Bão t? [27] - mà ngày nay mang tên C?m L?, ?ã d?ng lên c?m tháp Hóa Quê. C?m g?m ba tháp g?n nhau, ?ó là tháp ?r?-Mah?rudra (C?m B?c) th? Hoàng thân S?rthav?ha vào n?m 898, tháp ?r?-Mah??ivalin?ge?vara (Phong L?) th? Parame?vara vào n?m 907 và tháp Bhagavat? (Hóa Quê) th? N? Thánh ch? Rudrapura vào n?m 908.[28] Nh?ng ti?c thay, t?t c? ??u ?ã s?p ?? hoàn toàn. C?n c? m?c th?i gian kh?c trên bia và trên c? s? nghiên c?u các di tích, có th? kh?ng ??nh c?m tháp Hóa Quê ???c xây d?ng theo phong cách ??ng D??ng. ??n nay, chúng ta ?ã xác ??nh chính xác v? trí n?n tháp Hóa Quê là mi?u Bà, t? 20 Bình Hòa, ph??ng Khuê Trung và n?n tháp Phong L? là lô ??t s? 173, 101, xóm C?m, t? 3, ph??ng Hòa Th? ?ông, nh?ng v?n ch?a bi?t ?ích xác v? trí n?n móng tháp C?m B?c, nó v?n n?m ?âu ?ó trong lòng ??t Linh S?n. Ngoài di tích c?m tháp Hóa Quê, ??u th? k? XX, t?i làng Hòa An (nay thu?c ph??ng Hòa An, qu?n C?m L?), Parmentier còn tìm th?y m?t t??ng ?á có t? th? ng?i x?m và nh?ng ??ng ?? nát t? g?ch ?á xây vòm c?a m?t tháp Ch?m.[29] Ngày nay, m?t s? ph? tích c?a tháp Hòa An v?n còn ???c l?u gi? t?i chùa An S?n (t? 15, ph??ng Hòa An, qu?n C?m L?). V? trí c?a chùa n?m ngay d??i chân núi Ph??c T??ng[30] và chùa ???c d?ng trên n?n m?t tháp Ch?m vào kho?ng gi?a th? k? XIX. B?ng qua tam quan, ??n gi?a sân chùa còn th?y hai tr? c?a b?ng ?á sa th?ch có ch?m kh?c nh?ng d?i xo?n theo phong cách ??ng D??ng ?ang ???c t?n d?ng làm hai tr? t?a cho m?t c?t c? (!). Bên trái chùa, th?y có m?t b? th? Linga hình vuông, trên m?t có xu?t hi?n v?t n?t, c?nh ?ó có hai tr? bi?u b?ng ?á và nh?ng phi?n ?á dày dùng làm ?? cho các tr? bi?u. B? th? và nh?ng phi?n ?á này ???c nhà chùa b? trí thành m?t b? bàn gh? ?á dùng ?? ti?p khách th?p ph??ng (!). Cách ?ó không xa v? h??ng tây b?c là m?t gi?ng Ch?m hình tròn, thành gi?ng ???c ghép t? nh?ng viên ?á sa th?ch hình ch? nh?t. Trong s? các ph? tích còn l?i, ??c bi?t còn có m?t t??ng nam th?n, ???c th? trong m?t ngôi mi?u nh?, nh?ng t??ng ?ã m?t ??u và b? ??p xi m?ng t?o thành ??u c?a m?t v? hòa th??ng nào ?ó (!). T? th? ng?i c?a pho t??ng này làm ta liên t??ng ??n t??ng nam th?n ?ang tr?ng bày trên ?ài th? thu?c Ph?t vi?n ??ng D??ng (Vih?ra Loke?vara) t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng. Nh?ng gì còn sót l?i ? chùa An S?n cho th?y tháp Hòa An có cùng niên ??i v?i c?m tháp Hóa Quê, cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X. Qua vi?c kh?o sát nh?ng ph? tích tháp Ch?m t?i qu?n C?m L? ngày nay, chúng ta có th? hình dung ra di?n m?o và quy mô c?a thành Rudrapura. “Sông Thiêng” c?a thành là sông C?m L?, “núi Thiêng” c?a thành là núi Ph??c T??ng. Trung tâm tôn giáo c?a thành ??t t?i Hòa An và trung tâm chính tr? t?i khu v?c C?m B?c, Phong L?, Hóa Quê (ph??ng Hòa Th? ?ông và ph??ng Khuê Trung ngày nay). Theo motif c?a nh?ng thành ph? (pura) ???c hình thành trên các l?u v?c sông nh?, ch?y trên tri?n d?c ??ng, ng?n cách b?i núi non t?i vùng ?ông Nam Á th?i ti?n s? do Bennet Bronson ?úc k?t[31], thì thành Rudrapura ?t có m?t c?ng th? ?óng vai trò trung tâm kinh t? - th??ng m?i. Ch?c ch?n c?ng th? này ph?i n?m g?n ??a ?i?m h?p l?u c?a ba con sông C?m L?, V?nh ?i?n và C? Cò. R?t có kh? n?ng ?ó là Hiên c?ng[32], m?t c?ng c? n?m t?i làng N?i Hiên Tây (nay thu?c ph??ng Bình Hiên, qu?n H?i Châu) và có th? có thêm m?t ti?n c?ng ?óng t?i làng N?i Hiên ?ông (nay thu?c ph??ng N?i Hiên ?ông, qu?n S?n Trà). Nh? v?y thành Rudrapura vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X có ??a gi?i khá r?ng, nó b?t ??u t? làng Hòa An d??i chân núi Ph??c T??ng tr?i xu?ng C?m L?, r?i kéo dài ??n t?n N?i Hiên.[33] ?ã có m?t tòa thành Ch?m t?n t?i cách ?ây h?n 1000 n?m mà nh?ng ph? tích c?a nó ?ang n?m r?i rác kh?p n?i trên ??a bàn qu?n C?m L?. Hy v?ng vào m?t ngày nào ?ó, t?t c? các chân móng tháp s? ???c phát l?, ??n lúc ?ó chúng ta l?i có d?p khám phá thêm nhi?u ?i?u k? di?u v? m?t n?n v?n minh huy?n bí này. Nh?ng l?u d?u Champa t?i C?m L? ngày nay ?âu ch? có nh?ng phi?n ?á, t??ng ?á hay móng g?ch H?i ?? chói mà còn là ni?m tin dai d?ng trong dân gian v? th?n linh, ma qu? và n?i ám ?nh tri?n miên v? nh?ng l?i nguy?n ??n t? cõi h? vô. Cái tín ng??ng thu?n c?m tính v? m?t quá kh? H?i ??y bí nhi?m d??ng nh? v?n t?n t?i mãi trong tâm th?c c?a m?i m?t con ng??i vùng “C?m giang L? th?y” này… Chú thích 1 C?m L? nay là danh x?ng c?a m?t qu?n thu?c thành ph? ?à N?ng. C?m L? (? ?) theo Hán Vi?t t? ?i?n trích d?n (www.hanviet.org) thì ch? C?m (?) trong t? c?m tú (? ?: t??i ??p) và ch? L? (?) trong t? l? chi (? ?: cây v?i), C?m L? ngh?a là “Cây v?i t??i ??p”. T??ng truy?n, danh x?ng C?m L? b?t ngu?n t? “C?m giang L? th?y” (? ? ? ?). N??c sông C?m ng?t nh? trái cây v?i hay là hai bên b? sông C?m có nhi?u cây v?i mà có tích này ch?ng? Theo Ô châu c?n l?c c?a D??ng V?n An (Hu?: Thu?n Hóa, 1992), vào ??i vua Lê Anh Tông, n?m Tân d?u, niên hi?u Chính Tr? th? 4 (1561), C?m L? là m?t trong 66 xã c?a huy?n ?i?n Bàn. Tr??c n?m 1796, làng C?m L? hoàn toàn n?m phía nam sông C?m L?. Sau tr?n l?t n?m Bính Thìn (1796), lý tr??ng làng C?m L? th?y vùng ??t nam sông C?m L? ?m th?p bèn ?i xin lý tr??ng làng Bình Kh??ng (Bình Thái ngày nay) ? phía b?c sông, cho dân làng C?m L? ??n ?ó c? trú. ???c s? ??ng ý c?a làng Bình Kh??ng, dân làng C?m L? t? phía nam v??t sông sang phía b?c, khai phá 3 gò ??t hoang là Gò Th?, Gò Tràm và Gò Theo ?? “tái ??nh c?”. T? ?ó làng C?m L? chia thành C?m L? Nam thôn và C?m L? B?c thôn. 2 Maspéro, Le Royaume de Champa, (Paris et Bruxelles: Les Éditions G. Van Oest, 1928), 35-41.3 Nguyên v?n: “Linh-S?n ? ?, de C?m-L? B?c-Thôn ? ? ? ?, canton de Bình-Thái ? ? ?, huy?n de Hòa-Vang ? ? ?. Cette colline qui s’arrête auprès du bac de C?m-L?, s’étend fort loin: les débris qu’elle montre témoignent d’un important emplacement”. D?n theo: Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, Bulletin des Amis du Vieux Hué (B.A.V.H.), No. 2/1923, 204. ??a danh này ngày nay có tên Trung S?n x?, chúng tôi nghi ng? Sallet chép Linh S?n là ch?a ?úng, b?i t? th? k? XVIII, vùng ??t này ?ã có tên Trung S?n. D?n theo: Phan Khoang, Vi?t S? x? ?àng trong, (Hà N?i: V?n h?c, 2000), 209.4 ?ào Thái Hanh, “La déesse Thiên-Y-A-Na”, B.A.V.H., No. 2/1914, 163. Gò Theo, ?i?m cu?i c?a di ch? Linh S?n, là vùng ??t có t? c?n: phía ?ông giáp x? ??t B?c Thu?n, phía b?c giáp ?ông Ph??c, phía tây giáp qu?c l? 1A, phía nam giáp thôn Phong B?c (nay là các t? t? 34 ??n 37, ph??ng Hòa Th? ?ông).5 Hóa Quê (? ?), ??i thành Hóa Khuê (? ?, theo Ô châu c?n l?c c?a D??ng V?n An, vào ??i vua Lê Anh Tông, n?m Tân d?u, niên hi?u Chính Tr? th? 4 (1561), Hóa Khuê là m?t trong 66 xã c?a huy?n ?i?n Bàn, v? sau chia thành ba làng Hóa Khuê ?ông, Hóa Khuê Tây và Hóa Khuê Trung (Khuê Trung).6, 7, 9, 13, 15, 26 Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, B.A.V.H., No. 2/1923, 207, 209, 209, 220, 220, 213.8 Cadière, “Croyances et Practiques religieuses des Annamites dans les environs de Hué. Le Culte des Pierres”, Bulletin de l'École Française d'Extrême-Orient (B.E.F.E.O.), Vol. XIX, No. 2/1919, 30.10 V?i gi?ng v?n khá m?a mai, Sallet thu?t l?i s? tích b? th? Ông M?c ? C?m L?: “J’apporte ici une petite contribution à l’étude du culte des pierres en Annam. La pierre de C?m-L? était couchée dans un fossé, et comme son examen pouvait présenter quelque intérêt, je demandai aux autorités provinciales de vouloir bien la faire relever (au surplus cette pierre ne portait-elle pas les caractères “l?p th?ch” ???). Le village crut devoir faire mieux, et, quelques semaines après, je retrouvai la pierre dressée sur son socle maçonné. Un mois plus tard, sur ce socle étaient disposés des chapelets de fleurs, des papiers votifs et le vase habituel garni de sable où, piqués, achevaient de se consumer des bâtonnets d’encens : le vieux piédroit cham, la pierre-limite des Annamites, etait devenu “Ông-M?c” ? ?, “Monsieur le Terme”, et était honoré par les gens du village et plus encore par les voyageurs. Peut-être doit-on penser que les habitants de C?m-L? à cause de cet ordre venu de hauts fonctionnaires, avaient pu croire que puisque de grands mandarins lettrés et sérieux s'intéressaient au sort de cette pierre et réclamaient pour elle une attitude plus noble, il fallait bien qu’elle possédât une vertu et un pouvoir particulier”. D?n theo: Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, B.A.V.H. No. 2/1923, 210.T?m d?ch: “? ?ây, tôi xin ?óng góp ph?n nh? cho vi?c nghiên c?u phong t?c th? ?á ? Trung k?. Phi?n ?á t?i C?m L? b? vùi d??i m?t cái m??ng, và th?y có th? dùng ?á vào vi?c gì ?ó h?u ích, tôi yêu c?u chính quy?n t?nh nên tr?c nó lên (v? l?i phi?n ?á này ?âu có mang ch? “l?p th?ch” ???). Làng s? t?i tin r?ng c?n ph?i dùng nó vào vi?c t?t h?n, và vài tu?n sau ?ó, tôi th?y tr? ?á ???c d?ng trên b? có tô vôi h?n hoi. M?t tháng sau ?ó, trên b? th?y bày nh?ng bó hoa, gi?y vàng mã và m?t cái l? ??ng cát quen thu?c mà h??ng c?m ?ã cháy h?t ch? còn tr? c?ng: tr? bi?u c? c?a Ch?m, c?t ?á làm ranh gi?i c?a ng??i An Nam, ?ã tr? thành “Ông-M?c” ? ?, ???c dân làng và c? khách qua ???ng sùng bái. Ph?i ch?ng dân làng C?m L? vì t? m?nh l?nh c?a các quan trên, yên trí các quan trên v?n l?m ch?, nghiêm túc ?ã xem tr?ng phi?n ?á và ?ã ?? c?p v? nó v?i m?t thái ?? r?t l?ch lãm, nên ch?c m?m r?ng nó ph?i ?n ch?c m?t t? ??c và m?t quy?n n?ng ??c bi?t”. Tr??c n?m 1980, tr? Ông M?c v?n còn, n?m g?n b?n ?ò Nga, ranh gi?i gi?a Khuê Trung và C?m L?, trên tr? có dòng ch?” ??????????? (Gia Long th?p nh? niên, th?t nguy?t, nh? th?p ng? nh?t: ngày 25 tháng 7 n?m Gia Long th? 12).11 Mi?u Linh S?n ngày nay ???c g?i là mi?u Bà, thu?c t? 33 ph??ng Hòa Th? ?ông. Sau n?m 1975, Th?n Th?ch không còn n?a.12 Cadière, Bài ?ã d?n, 4 - 5. Quá trình “thiêng hóa” m?m ?á Ông bên b? sông C?m L? ngày nay di?n ra y chang nh? nh?ng gì mà linh m?c L. Cadière miêu t? v? m?m “?á n?i” bên b? sông Th?ch Hãn ?o?n ch?y qua làng Trinh Th?nh h?n 90 n?m v? tr??c. Hi?n nay, t?i C?m L? và m?t s? n?i khác n?a, ng??i ta tin r?ng linh h?n c?a n?n nhân ch?t n??c s? trú l?i m?m “?á ?en” và do ?ó m?m ?á s? r?t linh thiêng. Thân nhân c?a n?n nhân ch?t n??c th??ng ??n ?ây th?p h??ng kh?n vái. ??t trên m?m ?á m?t t??ng Ph?t Bà, ng??i ta tin r?ng Ph?t Bà s? phù h? ?? trì cho linh h?n c?a n?n nhân ch?t n??c s?m ???c siêu thoát. Tóm l?i, các linh h?n c?a nh?ng n?n nhân ch?t n??c xem m?m ?á là nhà và Ph?t Bà là ng??i ?? trì (!). V? ph?n pho t??ng Ph?t Bà ???c ??t trên m?m ?á, chúng tôi ?ã nghe vô s? tin ??n th?i v? s? linh thiêng c?a pho t??ng này. Ch? bi?t nó thiêng c? nào? Nh?ng ?i?u ?ó không thu?c ph?m vi c?a bài vi?t, chúng tôi không ti?n nêu ra. ??n tháng 12.2012, t??ng Ph?t Bà ?ã ???c di d?i v? chùa C?m Nam.14 “C?n Dàng” là tên th??ng g?i nh?ng vùng ??t cao có ph? tích Chàm. Ngày nay, v? trí “c?n Dàng” là Khu di tích l?ch s? v?n hóa Khuê Trung bao g?m ph? tích tháp Hóa Quê, gi?ng Ch?m, mi?u Bà, nhà th? Ti?n Hi?n và ngh?a tr?ng Hòa Vang t?i t? 20 Bình Hòa, ph??ng Khuê Trung.16 Ph?ng v?n ông Hu?nh Bá Hoàng, t? tr??ng t? 34, ph??ng Hòa Th? ?ông. Tr??ng h?p th? t? m?i x?y ra g?n ?ây, nên chúng tôi ch?a có ghi nh?n gì v? s? “báo ?ng” c?a vàng H?i.17 B?c t??ng B? tát Laks?m?ndra-Loke?vara hi?n ?ang ???c tr?ng bày t?i B?o tàng Ch?m ?à N?ng và ?ã ???c công nh?n là B?o v?t qu?c gia.18 Tr??ng h?p c?a ông Trà V?n X., chúng tôi tr?c ti?p ch?ng ki?n, n?u có quý v? ??c gi? nào mu?n xác minh thì có th? theo chúng tôi ??n g?p ông Trà, nhà ông ch? cách v? trí Tháp Sáng c?a Ph?t vi?n ??ng D??ng 2 km.19 ??u th? k? XX, khu v?c lân c?n Tourane (?à N?ng) có m?t s? ??n ?i?n c?a các ông ch?: Tây Kho b?c anh (Camille Paris) ? Phong L?, Tây béo ? Hóa Quê, Tây Kho b?c em (Gravelle Paris) ? Nghi An, Tây Bertrand, Tây Hãng ? Ph??c T??ng ….20 Nguyên v?n: “Peu de temps après, l'ancienne propriété de C. Paris à Phong-l?, vendue d'abord à un Français, passait a un Chinois. Sur notre demande d'achat il fit aimablement don à l'Ecole des sculptures que C. Paris y avait rassemblées; elles provenaient pour la plupart des décombres d'un monument ?am qui formait une butte dans les limites de sa concession et qui lui fournit les briques de l'habitation”. D?n theo: Parmentier, “Catalogue du Musée ?am de Tourane”, B.E.F.E.O., Vol. XIX, 1919, 5.21 Parmentier, “Inventaire Descriptif des Monuments ?ams de l’Annam”, Vol.1, (Paris: Presses de l'École Française d'Extrême-Orient (P.E.F.E.O..), Ernest Leroux, 1909), 319-324.22, 23, 24, 28 Huber, “Études Indochinoises”, B.E.F.E.O, Vol. XI, 1911, 285, 286, 296, 297.25 Theo kinh V? ?à, th?n Bão t? Rudra là ti?n thân c?a th?n Siva, v? th?n t?i cao trong ?n giáo.27 Vào ??u th? k? th? X, trên m?nh ??t Amar?vat? (Qu?ng Nam, ?à N?ng ngày nay) có các thành ph?: Indrapura - kinh thành Th?n S?m sét (??ng D??ng); Simhapura - thành ph? S? t? (Trà Ki?u); ?amp?pura - thành ph? Chiêm Bà (Thanh Chiêm, ?i?n Bàn); Và nh?ng tác gi? bài vi?t này phát hi?n ra thêm m?t thành ph? n?a, ?ó là Rudrapura - thành ph? Th?n Bão t? (C?m L?).29 Parmentier, “Notes d'Archéologie Indochinoise I-VI”, B.E.F.E.O, Vol. XXIII, 1923, 274.30 ??i Nam nh?t th?ng chí (quy?n XIII) do Qu?c s? quán tri?u Nguy?n biên so?n, chép núi Ph??c T??ng ? ?là C?m L? S?n? ? ?.31 Bronson, “Exchange at the Upstream and Downstream Ends: Notes Toward a Functional Model of the Coastal State in Southeast Asia”, Economic Exchange and Social Interaction in Southeast Asia: Perpectives from Prehistory, History, and Ethnography (Ann Arbor, 1977), 39-52.32 T??ng truy?n, n?m 1471, vua Lê Thánh Tông trên ???ng nam chinh ?ã cho ??u thuy?n t?i b?n N?i Hiên ?? l?y n??c ng?t t? gi?ng B?ng (gi?ng có niên ??i th? k? X) [Theo gia ph? t?c Nguy?n Thanh - N?i Hiên Tây do anh Nguy?n Thanh ??nh cung c?p]. Mu?n nh?t là t? cu?i th? k? XV, ng??i Trung Hoa ?ã g?i b?n N?i Hiên (và c? khu v?c ?à N?ng) là Hiên c?ng.33 Làng N?i Hiên x?a bao g?m ba làng N?i Hiên ?ông, N?i Hiên Tây và N?i Hiên Nam (N?i Nam). Ngu?n: Facebook
0 Rating 505 views 0 likes 0 Comments
Read more