• Facebook
  • Yahoo
  • Google
  • Live
  • Twitter
  • Live
ranam
by On January 12, 2021  in Văn Học / Lịch sử Champa / Văn hóa Champa /
0 Rating 248 views 0 Likes 0 Comments

 

Tác gi?: ??ng Thành Danh

1. D?n lu?n

Champa – Th??ng (Le Haut Champa) là cách mà J. Dournes1 g?i tên vùng ??t cao Tây Nguyên trong th?i k? c? trung ??i, th?i k? mà ph?n l?n lãnh th? cao nguyên này thu?c v? v??ng qu?c Champa ho?c có m?t m?i quan h? ch?t ch? v?i Champa ? mi?n ??ng b?ng.2 Vùng ??t này, thu?c Cao nguyên Tr??ng S?n Nam, không ch? gi?i h?n ? các t?nh Komtum, Gia Lai, ??k L?k, ??k Nông, Lâm ??ng mà còn v??n xu?ng t?n ph?n rìa phía Tây c?a các t?nh Mi?n Trung n?i c? trú c?a các c?ng ??ng nói ti?ng Nam ??o và Nam Á.3

Vi?c nghiên c?u m?i liên h? gi?a vùng ??t Tây Nguyên và Champa trong quá kh? là m?t trong nh?ng m?ng nghiên c?u ?áng chú ý và thu hút ???c s? quan tâm c?a nhi?u h?c gi?. Trong khi m?t s? các nhà nghiên c?u ch? d?ng l?i ? vi?c kh?o t? và li?t kê các di tích, d?u v?t c?a Champa ? vùng Tây Nguyên,4 m?t s? các nghiên c?u mang tính h?c thu?t h?n l?i c? g?ng lý gi?i sâu h?n các m?i liên k?t này, không ch? trên bình di?n dân t?c h?c mà còn d?a trên các t??ng tác v? chính tr? liên vùng trong quá kh?.5

Có hai xu h??ng chính nh?m di?n d?ch m?i quan h? chính tr? gi?a cao nguyên và ??ng b?ng: m?t xu h??ng cho r?ng ng??i Ch?m ??ng b?ng ?ã ti?n hành nh?ng cu?c giao tranh v?i các t?c ng??i mi?n cao, ?? r?i t? ??y áp ??t m?t thi?t ch? hành chính, thu thu? và áp ??t ngh?a v? lao d?ch v?i các s?c t?c này, th?ng tr? các s?c t?c ?y theo ki?u thu?c ??a;6 trong khi ?ó m?t s? ng??i l?i b?o v? quan ?i?m ng??c l?i, nhìn m?i quan h? này m?t cách m?m d?o h?n, ôn hòa h?n, th?m chí miêu t? m?i quan h? này là thân thi?n, nh? ki?u nh?ng liên minh v? chính tr?, quân s?.7

Tùy theo cách ti?p c?n các ngu?n t? li?u và quan ?i?m nghiên c?u khác nhau mà m?i nhóm l?i b?o v? cho quan ?i?m riêng c?a mình. Có th? k? ra m?t s? ngu?n s? li?u chính liên quan ??n v?n ?? này nh? sau:

    • S? li?u c?a trung Hoa ghi nh?n v? Lâm ?p, Hoàn V??ng và Chiêm Thành;
    • Các bia ký ghi b?ng ch? Ph?n ho?c ch? Ch?m c? ? mi?n Trung Vi?t Nam thu?c v? v??ng qu?c Champa;
    • Các th? t?ch vi?t b?ng gi?y c?a ng??i Ch?m còn l?u gi? ? Ninh Thu?n – Bình Thu?n;
    • Các truy?n k? dân gian c?a các t?c ng??i thi?u s? mi?n Trung – Tây Nguyên.

Trong bài vi?t này chúng tôi s? ?i?m l?i m?t s? thông tin quan tr?ng liên quan ??n vùng “Champa – Th??ng” hay là v? trí, vai trò và m?i quan h? c?a vùng cao nguyên Tr??ng S?n Nam v?i v??ng qu?c Champa th?i c? – Trung ??i t? các ngu?n s? li?u trên.

2. Ngu?n s? li?u Trung Hoa và bia ký Champa 

Nh?ng ngu?n t? li?u ??u tiên ghi nh?n v? thành ph?n dân t?c c?a Champa chính là các v?n b?n Trung Hoa, mà s?m nh?t (kho?ng th? k? 3) có th? là m?t ghi chép v? Lâm ?p nh? sau: “…Nh?ng b? t?c c?a nó th?t ?ông ??o, nh?ng nhóm ng??i nh? trong các b? t?c ?y s?n sàng giúp ?? l?n nhau; t?n d?ng l?i th? ??a hình núi non, h? không bao gi? ch?u quy ph?c [tri?u ?ình Trung Hoa]…”.8 Sau ?ó, sang th? k? th? 4, các s? li?u Trung Hoa l?i ghi nh?n s? va ch?m ??u tiên gi?a ng??i ??ng b?ng v?i các s?c dân ? sâu trong vùng n?i ??a, ?ó là s? ki?n vua Lâm ?p Ph?m V?n ti?n hành các cu?c bình ??nh trong x? s? ?? thu ph?c các b? t?c “man dã” ?ang thành l?p các ti?u qu?c.9 Ch. Meyer, l?u ý thêm trong s? các dân t?c ?y: “ng??i Jarai và Rhade là hi?u chi?n nh?t”.10

Các ngu?n s? li?u Trung Hoa còn ghi nh?n liên ti?p các ngu?n c?ng ph?m mà Champa mang ??n cho Trung Hoa, ch?a ??y các m?t hàng có ngu?n g?c t? mi?n núi nh? là ngà voi, s?ng tê, tr?m h??ng, k? nam, và nhi?u h??ng li?u, g? quý khác… và k? l? thay, ?ây l?i là nh?ng m?t hàng khi?n Champa tr? nên n?i ti?ng trong kh?p vùng, ?i?u ?ó c?ng cho th?y Champa ?ã s?m xây d?ng m?t h? th?ng th??ng m?i l?n v?i vùng cao nguyên. C? th?, s? li?u ghi nh?n r?t nhi?u l?n nh? v?y: vào n?m 340, Champa l?n ??u tiên c?ng voi cho Thiên tri?u, r?i r?i rác sau ?ó c?ng v?y, ??n n?m 630, Champa l?i dâng cho Trung Hoa ?á quý, voi thu?n d??ng…, n?m 642 là 11 s?ng tê giác, r?i các n?m 711, 731, 749…??n t?n n?m 992, h? dâng ??n 300 ngà voi, 2.000 cân h??ng li?u và 100 cân g? ?àn h??ng, n?m 1018, dâng 72 ngà voi, 86 s?ng tê, 100 cân k? nam và 200 cân h??ng li?u.11

B??c vào th?i k? ?nh h??ng v?n minh ?n ??, các bia ký tr? thành ngu?n t? li?u quan tr?ng ?? xác nh?n nh?ng liên h? gi?a Champa v?i các s?c dân cao nguyên. Ngay t? th? k? th? 4, m?t v?n bia ? Vat Laung Kau (g?n ??n th? Wat Phu ? Bassac, Lào) ?ã ch?ng minh t?m ?nh h??ng c?a v??ng qu?c Champa kéo dài ??n t?n vùng Champasak t?c vùng Nam Lào.12 Ti?p ??n, m?t v?n bia Ph?t giáo có niên ??i n?m 914, ???c tìm th?y ? Kon Klor (Kom Tum) ghi nh?n v? vi?c xây d?ng m?t ??n th? B? tát ? vùng ??t này, s? xu?t hi?n c?a v?n bia xác nh?n vi?c xây d?ng ??n th? c?a Champa ? ?ây cho th?y lãnh th? Champa vào th?i ?i?m này bao g?m c? vùng Kom Tum ngày nay.13

Kho?ng th? k? 12, các bia ký Champa l?n ??u tiên nh?c ??n các s?c t?c mi?n núi v?i các danh x?ng “Kiratas” (nh?ng ng??i mi?n cao), “Mleccha” (nh?ng ng??i hoang dã).14 Theo nh?ng ngu?n t? li?u này, vào th?i ?i?m n?m 1149, phía B?c Champa n?m d??i s? cai tr? c?a ng??i Khmer, ti?u v??ng Panduranga là Jaya Harivarman I ?ã ?em quân t? phía Nam ra chi?m c? và gi?i phóng Vijaya, sau ngày th?ng l?i ông không trao l?i ngai v? cho hoàng t?c ? Vijaya mà ti?m quy?n th?ng tr? c? Champa. Vì v?y, ông ph?i khu?t ph?c các dân t?c “Radé, Mada và nh?ng ng??i Man di khác” ? phía Tây, ???c g?i chung là Kiratas. ?? ch?ng l?i hành ??ng này, v? “vua c?a ng??i Kiratas” (có th? là th? l?nh c?a các dân t?c này) ?ã tôn hoàng t? Vangsaraja (em v? c?a Jaya Harivarman I) lên làm vua và lãnh ??o cu?c ??u tranh. Tuy nhiên, cu?c ph?n kháng này th?t b?i, Vangsaraja ph?i ch?y sang ??i Vi?t và b?n thân các dân t?c mi?n núi ph?i th?n ph?c Jaya Harivarman I.15

B??c sang th? k? sau, vùng cao nguyên và các s?c t?c ? ?ây c?ng ?óng m?t vai trò quan tr?ng trong cu?c kháng chi?n ch?ng Mông C? c?a Champa. Trong cu?c ??i ??u v?i cu?c xâm l?ng c?a nhà Nguyên, t? n?m 1282 – 1284, vua Indravarman V và hoàng t? Harijit (sau này là vua Jaya Sinhavarman III, t?c Ch? Mân) ?ã cho rút quân t?m th?i t? kinh thành Vijaya v? sâu trong mi?n núi ?? th?c hi?n cu?c kháng chi?n lâu dài.16 T? ?ây, vùng ??t cao nguyên tr? thành h?u c? c?a quân Champa, và b?n thân các s?c dân mi?n núi ? ?ây c?ng sát cánh bên c?nh ng??i Ch?m ti?n hành cu?c kháng chi?n ch?ng l?i quân Mông – Nguyên hùng m?nh, ?i?u này ph?n nào cho th?y h? c?ng là th?n dân và có ngh?a v? tranh ??u vì v??ng qu?c Champa.17

B??c vào th? k? 15, bia ký Drang Lai (C43)18 cho ta m?t cái nhìn ??y ?? và toàn di?n h?n v? m?i liên h? m?t thi?t v? chính tr? gi?a tri?u ?ình Champa v?i các dân t?c ? mi?n núi. Theo bia ký này, vào kho?ng n?m 1415 và 1435, vua Champa ? Vijaya là Virabhadravarman ?ã thu ph?c “V? vua v? ??i c?a ng??i mi?n núi” và “vua c?a loài voi” (Sri Gajaraja) làm ch? h?u c?a mình. B?ng s? b?o tr? này, vua Champa ?ã cho xây d?ng các ??n th? th?n Shiva (d??i tên g?i Kiratesvara), ??ng th?i cho xây d?ng các h? th?ng th?y l?i, ???ng sá cho vùng cao, b?n thân các v? vua ch? h?u ph?i huy ??ng th?n dân trong vùng, ??m b?o công vi?c tr?ng lúa, ?i?u ti?t th?y l?i ?? cung c?p hoa l?i cho vi?c ph?ng th? th?n Shiva.19 N?i dung c?a bia ký Drang Lai cùng v?i các ph? tích ??n tháp Hindu quanh thung l?ng Cheo Reo – Ayun Pa cho th?y m?t m?c ?? ?nh h??ng sâu s?c c?a ng??i Ch?m ? ??ng b?ng ??i v?i các dân t?c ? vùng này, nh?t là ng??i Jarai.20

3. Ngu?n s? li?u dân gian và th? t?ch c?a ng??i Ch?m

Ng??i Ch?m xu?t hi?n khá s?m và ph? bi?n trong các truy?n thuy?t, s? thi c?a nh?ng s?c dân ng??i Th??ng. Cùng v?i s? ?a d?ng thành ph?n dân t?c ? Tây Nguyên là s? ?a d?ng trong cách nhìn c?a ng??i b?n ??a v? ng??i Ch?m ??ng b?ng. Trong m?t s? huy?n tho?i c?a ng??i Srê, ng??i M?… ng??i Ch?m ???c mô t? nh? nh?ng k? xâm l??c,21 ng??i Jarai l?i lý gi?i s? t?n t?i c?a các công trình tháp Ch?m t?i Tây Nguyên theo m?t ngh?a tiêu c?c – là h? qu? c?a s? xâm chi?m.22 Trong khi, nh?ng câu truy?n khác, có th? c?ng c?a ng??i Jarai hay ng??i Raglai l?i mô t? ng??i Ch?m là nh?ng ng??i anh em, nh?ng ??ng minh v? quân s? trong các cu?c chi?n ch?ng ngo?i bang hay nh?ng ng??i thân thi?n dù h? c?ng là k? th?ng tr?.23

T? sau th? k? 15, các th? t?ch c? c?a ng??i Ch?m (bao g?m c? các v?n b?n chính th?ng c?a hoàng gia) càng cho th?y rõ nét h?n m?i quan h? gi?a ng??i Ch?m và các s?c dân mi?n núi (bao g?m K’ho, Rhade, Churu, Raglai…) nh? là nh?ng th?n dân c?a cùng m?t v??ng qu?c. Theo nh?ng ngu?n t? li?u này, vùng ??t mà các s?c dân này sinh s?ng thu?c s? qu?n lý tr?c ti?p c?a v? Thu?n Thành v??ng (vua Champa th?i Chúa Nguy?n), h? có trách nhi?m hay ngh?a v? n?p các s?n v?t, thu? khóa và quân lính cho Tr?n Thu?n Thành, t?c là Champa d??i th?i chúa Nguy?n.24Ngoài ra, các dân t?c mi?n núi còn có vai trò gi? gìn các v?t ph?m c?a vua, chúa Champa, nh? ng??i K’ho ? Lavang (Lâm ??ng) l?u gi? T? li?u Hoàng gia Champa mà ng??i Pháp ?ã ?em sang Paris l?u tr?, ng??i Raglai ? Ninh Thu?n, Bình Thu?n thì l?u gi? y trang, ph?m v?t c?a các vua th?n Ch?m, h?ng n?m h? v?n ?em nh?ng v?t ph?m này xu?ng vùng ng??i Ch?m ?? th?c hi?n các nghi th?c ph?ng t? th?n linh.25

M?t khác, nh?ng ?i?u này không ph?n ?nh r?ng các dân t?c mi?n cao ch? có vai trò th?p kém (so v?i ng??i Ch?m) trong v??ng qu?c, ng??c l?i h? n?m gi? các vai trò quan tr?ng, tham gia vào các v? trí then ch?t trong c? c?u chính quy?n Champa. Nh?ng ngu?n t? li?u cho th?y vua Po Romé (1627 – 1651), m?t v? vua Champa n?i ti?ng, có ngu?n g?c là ng??i Churu, trong khi v? hoàng h?u (th? 2) c?a ông là ng??i Rhade, d??i th?i gian ông tr? vì các v? quan l?i c?ng có nhi?u ng??i xu?t thân t? các dân t?c mi?n núi nh? Churu, Raglai, K’ho…26 Thêm vào ?ó, vào n?m 1834, trong phong trào ph?n kháng cu?i cùng c?a Champa ch?ng l?i tri?u ?ình Minh M?ng, ng??i Ch?m và các s?c dân mi?n núi ?ã tôn m?t nhân v?t ng??i Raglai lên làm vua, t?c Ja War Palei, ??ng th?i tôn m?t nhân v?t Churu làm hoàng t? k? v? t?c Yang Aia Harei.27

Sau khi nghiên c?u các ngu?n t? li?u và nhìn l?i các xu h??ng ?ánh giá v? m?i quan h? chính tr? Ch?m – Th??ng, chúng tôi hi?u r?ng, v?n ?? không n?m ? ngu?n t? li?u, mà n?m ? ch? các nhà nghiên c?u s? d?ng các t? li?u ?y. S? liên k?t chính tr? này ph?c t?p h?n nh?ng gì mà t? li?u ghi nh?n, cách th?c mà m?i liên k?t này ho?t ??ng (theo hai xu h??ng ??i ??ch và thân thi?n) còn tùy thu?c vào nh?ng vùng, nh?ng nhóm s?c t?c và các giai ?o?n l?ch s? khác nhau. Nh?ng cu?c xung ??t (n?u có) ch? ???c áp d?ng trong t?ng th?i ?i?m (th?i Lâm ?p), t?ng t?c ng??i (nh? các nhóm s?c dân ? xa ng??i Ch?m ??ng b?ng) hay nh? J. Dournes mô t? nh?ng cu?c xung ??t này ch? mang tính ??a ph??ng.28 Ngay t? bu?i ban ??u g?p g?, ng??i Ch?m ?ã là anh em v?i ng??i Th??ng, chính h? ?ã là nh?ng ??ng minh trong các cu?c kháng chi?n ch?ng ngo?i xâm và ngay c? trong các cu?c n?i chi?n. Chính nh?ng s?c dân thi?u s? c?ng ?ã ?óng m?t vai trò quan tr?ng trong vi?c c?u thành nên h? th?ng chính tr?, quân s? và tôn giáo c?a v??ng qu?c Champa.

Cho ??n t?n th? k? 19, các ngu?n t? li?u dân gian v?n còn cung c?p các thông tin v? ho?t ??ng khai thác tr?m h??ng v?n còn di?n ra ? khu v?c Phan Rang, Phan Rí gi?a ng??i Ch?m và ng??i Raglai ? mi?n cao nguyên. Ho?t ??ng này th??ng do nhà n??c (c?a ng??i Ch?m) t? ch?c, trong nh?ng l?n mà vua Ch?m c?n k? nam hay tr?m h??ng, ông s? c? m?t v? quan g?i là Po Gahluw ??n vùng c?a ng??i Raglai, ph?i h?p v?i ng??i ??ng ??u làng t? ch?c chiêu m? các thanh niên Raglai, ho?c ? m?t s? làng ?ã có s?n nh?ng ??i nh? v?y ?? vào sâu trong r?ng khai thác tr?m và k?. Do ?ây là m?t công vi?c nguy hi?m, khó kh?n, kéo dài trong nhi?u tháng, nên tr??c khi ?i h? th??ng t? ch?c nghi l? cúng t? và khi v? thì cúng t? ?n th?n linh, trong quá trình ?i c?ng ph?i có nhi?u kiêng c?. Nh?ng ng??i trong ??i này c?ng ???c tri?u ?ình ?u ?ãi ban phát trâu, ru?ng và nhi?u th? b?ng l?c khác.29

4. K?t lu?n 

??n ?ây, m?t câu h?i ???c ??t ra r?ng: V?y thì nh?ng liên k?t chính tr? này ???c v?n hành nh? th? nào? ?i?u gì giúp duy trì, thúc ??y s? liên k?t ?y trong su?t ti?n trình l?ch s?? Câu h?i có ph?i n?m ? m?t thi?t ch? th? l?nh “liên làng” hay “siêu làng”  nh? ki?u thi?t ch? Potao mà J. Dournes và  A. Hardy t?ng g?i m??30 T? ?ó mà suy r?ng ra, các s?c t?c Tây Nguyên x?a ?ã t?o ra m?t h? th?ng các th? l?nh (tùy theo cách g?i c?a t?ng t?c ng??i) c?a làng ho?c liên làng.31 Nh?ng th? l?nh này không ch? có vai trò liên k?t v?i th?n linh mà còn ch?u trách nhi?m ??i ngo?i v?i các th? l?c bên ngoài, trong ?ó có nh?ng ng??i Champa ??ng b?ng. Tuy nhiên, ngoài thi?t ch? Potao c?a ng??i Jarai, chúng ta ch?a bi?t gì nhi?u v? nh?ng thi?t ch? t??ng t? ? các dân t?c khác. Do ?ó, s? t?n t?i c?a nh?ng thi?t ch? nh? v?y v?n còn là gi? thuy?t.

??ng Thành Danh là nhà nghiên c?u công tác t?i Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m Ninh Thu?n.

Chú thích

    1. Dournes. J, “Recherches sur le Haut Champa”, France – Asie. 24 – 2 (1970): 143 – 162.
    2. Maspero G, Le Royaume de Champa(Paris: G. Van Oest, 1928); Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s? (Saigon, 1965); Po Dharma, Le Panduranga – Campa (1802 – 1835) (Paris: EFEO, 1987); V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng (San Jose: IOC – Champa, 2012); T. Quach-Langlet, “Le cadre historique de l’ancien Campa”, Actes du séminaire sur le Campa organisé à l’Université de Copenhague (Paris: Travaux du CHCPI, 1988), 27-47; Lafont, V??ng qu?c Champa: ??a d?, dân c?, l?ch s? (San Jose: IOC – Champa, 2011).
    3. H. Maitre, Les Jungles Moï: Mission Henri Maître (1909-1911), Indochine Sud-Centrale (Papis: Larose 1912); H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng (Hà N?i: Tri th?c, 2008); Dam Bo, “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois”, France – Asie, 1 (1950) ; Dam Bo, Mi?n ??t huy?n ?o(Hà N?i: H?i nhà V?n, 2003); Hickey, Sons of the Mountains: Ethnohistory of the Vietnamese Central Highlands to 1954 (New Haven/London: Yale U.P, 1982); B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, Actes du Séminaire sur le Campa organisé à l’Université de Copenhague (Paris: CHCPI, 1988): 52 – 56; Oscar Salemink, The Ethnography of Vietnam’s Central Highlander (Honolulu: University of Hawai’i Press, 2003).
    4. H. Maitre, Les Jungles Moï: Mission Henri Maître (1909-1911), Indochine Sud-Centrale (Papis: Larose 1912); H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng (Hà N?i: Tri th?c, 2008); Dournes. J, “Recherches sur le Haut Champa”, France – Asie. 24 – 2 (1970): 143 – 162; Lê ?ình Ph?ng, “Nh?ng di tích v?n hóa Ch?m pa ? Tây Nguyên”, Kh?o c? h?c, 4 (1996): 48 – 59; Nguy?n Th? Kim Vân, “D?u ?n v?n hóa Champa trên ??t Gia Lai”, Di s?n V?n hóa s? 3 (2015): 58 – 61.
    5. Li Tana, X? ?àng Trong: l?ch s? kinh t? – xã h?i Vi?t Nam th? k? 17 – 18(Tp. H? Chí Minh: Tr?, 2013); Tr?n K? Ph??ng, “B??c ??u tìm hi?u v? ??a-l?ch s? v??ng qu?c Chiêm Thành (Champa) ? mi?n Trung Vi?t Nam: v?i s? tham chi?u ??c bi?t vào “h? th?ng trao ??i ven sông” c?a l?u v?c sông Thu B?n ? Qu?ng Nam”, Thông tin khoa h?c, Hu?: Phân vi?n Nghiên c?u V?n hoá Ngh? thu?t, 3 (2004); Tr?n K? Ph??ng, “Thung l?ng sông Thu B?n: M?t m?u hình c?a ph??ng th?c trao ??i ven sông n?i k?t th??ng ??o ?ông – Tây ? mi?n Trung Vi?t Nam”, Nghiên c?u V?n hóa Mi?n Trung (Hu?: Phân vi?n VHNT Vi?t Nam, 2009): 19 – 24; Nguy?n Ph??c B?o ?àn, “T? con ???ng mu?i: nh?n di?n m?ng l??i trao ??i xuôi ng??c ? mi?n Trung Vi?tNam trong l?ch s?”, Nh?n th?c v? mi?n Trung Vi?t Nam-hành trình 10 n?m ti?p c?n (Hu?: Thu?n Hóa, 2009): 151-218; Andrew Hardy, “‘Ngu?n’ trong kinh t? hàng hoá ? ?àng Trong”, Chúa Nguy?n và V??ng tri?u Nguy?n trong l?ch s? Vi?t Nam t? th? k? XVI ??n th? k? XIX (Hà N?i: Th? Gi?i, 2008): 55-65; Andrew Hardy, Nhà nhân h?c chân tr?n: nghe và ??c Jacques Dournes(Hà N?i: Tri th?c, 2014); Nguy?n H?u Thông, “Sông Ba: giao l? chính tr? – kinh t? – V?n hóa ??c thù”, Thông báo khoa h?c, ??i h?c V?n Hi?n, 7 (2015): 33 – 45; Nguy?n Th? Hòa, “Nh?ng con ???ng giao th??ng t? cao nguyên ??n ven bi?n mi?n Trung trong l?ch s?”, Phát tri?n Khoa h?c và Công ngh?, t?p 18, s? X1 (2015): 33 – 38.
    6. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 187 – 193; B. Bourotte, “Essai d’histoire des Populations Montagnardes du Sud Indochinois”, BSEI XXX, 1 (1955): 32 – 35; Ch. Meyer, “Kambuja et Kirata”, Études Cambodgiennes, 5 (1966): 20.
    7. B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, 52 – 56; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t (San Jose: IOC – Champa, 2003): 6 – 10; Andrew Hardy, Nhà nhân h?c chân tr?n, 40, 100 – 101.
    8. Paul Pelliot, “Le Pou – Nan”, BEFEO, III (1903): 255.
    9. G. Maspero, Le Royaume de Champa, 52; H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 173 – 174.
    10. Ch. Meyer, “Kambuja et Kirata”, 20.
    11. H. Maitre, Les Jungles Moï, 434 – 436; G. Maspero, Le Royaume de Champa, 88, 120 – 121, 132, 138; Momoki Shiro, “Ch?mpa ch? là m?t th? ch? bi?n? (Nh?ng ghi chép v? nông nghi?p và ngành ngh? trong các t? li?u Trung Qu?c)”, Nghiên c?u ?ông Nam Á, 4 (1999): 45.
    12. B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, 49 – 50; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 6.
    13. B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa”, 50; Lafont, V??ng qu?c Champa, 27.
    14. L. Finot, “Notes d’épigraphie : XI. Les inscriptions de Mi-S?n”, BEFEO, IV (1904): 965 – 966; H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 174, 182; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 7 – 8; J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng (Hà N?i: Nxb. Tri th?c, 2013), 168.
    15. G. Maspero, Le Royaume de Champa, 158 – 159; Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, 59; Lafont, V??ng qu?c Champa, 161 – 162.
    16. T? li?u không ghi nh?n chính xác v? vùng núi mà tri?u ?ình Champa ch?n làm h?u c? trong cu?c ??i ??u v?i nhà Nguyên. Tuy nhiên, vào th?i ?i?m ?y, theo m?t s? chú thích c?a Nguyên S? và ghi chép c?a Marco Polo lãnh th? phía Tây c?a Champa, lúc b?y gi?, có th? kéo dài ??n t?n khu v?c Komtum và Pleiku (Lafont, V??ng qu?c Champa, 28).
    17. G. Maspero Le Royaume de Champa, 175 – 187; Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, 73 – 74, Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 8 – 9; Lafont, V??ng qu?c Champa, 170 – 171.
    18. Tr??c bia ký này ???c tìm th?y ? Tháp Yang Mum (Ayun Pa, Gia Lai) nên th??ng ???c g?i là bia ký Yang Mum hay Cheo Reo (tên g?i tr??c c?a Ayun Pa). Nh?ng ngu?n g?c th?t s? c?a nó là ? m?t ngôi ??n khác g?n ?ó g?i là Drang Lai, do ?ó bia ký này ph?i ???c g?i là Drang Lai. Xem thêm: Arlo Griffiths và ??ng s?, V?n kh?c Ch?m t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng (Tp. H? Chí Minh: ??i h?c Qu?c gia, 2012), 43 – 44.
    19. Arlo Griffiths và ??ng s?, V?n kh?c Ch?m t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng, 43 – 56.
    20. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 190; J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, 167.
    21. J. Boulbet, Pays des Maa, domaine des génies, Nggar Maa, Nggar Yang: Essai d’ethno-histoire d’une population proto-indochinoise du vietnam central (Paris: EFEO, 1967), 67 – 75; Andrew Hardy, Nhà nhân h?c chân tr?n, 53 – 54.
    22. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 220; J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, 168 – 169.
    23. Ng??i Raglai và ng??i Ch?m có câu: “Cam xa-ai, Raglai adei” (Ch?m là ch?, Raglai là em), trong khi theo tài li?u c?a Dambo (J. Dournes, ông d?n l?i nói c?a ng??i b?n ??a: “Chúng ta và ng??i Ch?m là anh em cùng m?t m?” (D?n theo: Dam Bo, “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois”, 22 – 23; c?ng chính ông trích l?i câu truy?n c?a ng??i Tây Nguyên v? m?t v? th? l?nh Ch?m ch?ng l?i ng??i Vi?t, v? th? l?nh này ?ã kêu g?i các dân t?c cao nguyên giúp s?c cho mình, l?c l??ng c?a ông bao g?m ng??i Srê, ng??i M?, ng??i Noang và Raglai (Dam Bo, “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois, 25).
    24. H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 195; Shine Toshihiko, “Montagnards and the Cham Kings: Labor and Land Administration as seen in the Documentary and Oral Archives”, Bài trình bày t?i H?i th?o Qu?c t? Hi?n ??i và ??ng thái c?a Truy?n th?ng ? Vi?t Nam: Nh?ng cách ti?p c?n Nhân H?c, Tp. H? Chí Minh; Po Dharma, V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng, 93, 127; ??ng Thành Danh, “Bàn thêm v? Phiên qu?c Panduranga – Champa hay tr?n Thu?n Thành, ph? Bình Thu?n (th? k? XVII – XIX)”, Nghiên c?u L?ch s?, 9 (2016): 71 – 78.
    25. E. Durand, “Les archives des derniers rois chams”, BEFEO, VII (1907): 353 – 355; H. Maitre, R?ng ng??i Th??ng, 195 – 196; Sakaya, Ti?p c?n m?t s? v?n ?? v?n hóa Champa (Hà N?i: Tri th?c, 2013), 257 – 258.
    26. Hickey, Sons of the Mountains, 113; B. Gay, “Vue Nouvelle sur la composition ethnique du Champa.”, 50 – 51; Dominique Nguyen, T? v?ng Hroi – Vi?t, 9 – 10; Po Dharma, V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng, 13.
    27. Po Dharma, V??ng qu?c Champa: l?ch s? 33 n?m cu?i cùng, 147 – 148; Lafont, V??ng qu?c Champa, 215.
    28. J. Dournes, Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, 169.
    29. E. Aymonier, Les Tchames et Leurs religion (Paris: Ernest Leroux,1891), 73 – 74; Sakaya, Ti?p c?n m?t s? v?n ?? v?n hóa Champa, 518 – 519.
    30. Theo A. Hardy: “…ng??i Jarai, khi h? sáng t?o ra thi?t ch? Potao, có l? ?ã hoàn thi?n m?t h? th?ng dùng ?? t?o l?p và duy trì các quan h? k?t ngh?a v?i nh?ng v? vua cai tr? Champa: h? th?ng Potao b?n thân nó có th? ?ã xu?t hi?n t? m?i quan h? nh? th?…” Xem A. Hardy, s?d, 2014, 101.
    31. Các s?c t?c Tây Nguyên th??ng t?o nên các liên minh t? các v? trí ??a lý g?n nhau ch? không d?a vào t?c ng??i, trong nhi?u tr??ng h?p ng??i Bana liên k?t v?i ng??i Jarai, ng??i X?-??ng ?? t?n công m?t làng Bana khác…

 ——–

Tài li?u tham kh?o

Aymonier. E. 1891. Les Tchames et Leurs religion. Paris: Ernest Leroux.

Bourotte. B. 1955. “Essai d’histoire des Populations Montagnardes du Sud Indochinois.” BSEI XXX, 1: 17 – 116.

Boulbet. J 1967. Pays des Maa, domaine des génies, Nggar Maa, Nggar Yang: Essai d’ethno-histoire d’une population proto-indochinoise du vietnam central. Paris: École française d’Extrême-Orient (EFEO)

Lê ?ình Chi. 2006. Ng??i Th??ng mi?n Nam Vi?t Nam. Califonia: V?n M?i.

Durand. E. M. 1907. “Les archives des derniers rois chams.” Bulletin de l’École française d’Extrême-Orient (BEFEO) VII: 353 – 355.

Dohamide – Dorohiem. 1965. Dân t?c Chàm l??c s?. Saigon.

Dam Bo. 1950. “Les Populations Montagnardes du Sud – Indochnois.” France – Asie. Paris.

Dam Bo. 2003. Mi?n ??t huy?n ?o. Hà N?i: Nxb. H?i nhà V?n.

Dournes. J. 1970. “Recherches sur le Haut Champa.” France – Asie. 24 – 2: 143 – 162.

Dournes. J. 2013. Potao: m?t lý thuy?t v? quy?n l?c c?a ng??i Jarai ?ông D??ng, Hà N?i: Nxb. Tri th?c.

Dominique Nguyen. 2003. T? v?ng Hroi – Vi?t, San Jose: IOC – Champa.

??ng Thành Danh. 2015. “Bàn thêm v? Phiên qu?c Panduranga – Champa hay tr?n Thu?n Thành, ph? Bình Thu?n (th? k? XVII – XIX)”. T?p chí Nghiên c?u L?ch s?, s? 9 (485): 71 – 78.

Nguy?n Ph??c B?o ?àn. 2009. “T? con ???ng mu?i: nh?n di?n m?ng l??i trao ??i xuôi ng??c ? mi?n Trung Vi?t Nam trong l?ch s?”. Trong Nh?n th?c v? mi?n Trung Vi?t Nam-hành trình 10 n?m ti?p c?n. Hu?: Nxb. Thu?n Hóa: 1

0
Total votes: 0
ranam
User not write anything about he.
Be the first person to like this.

It will be interesting:

By: On December 21, 2017
0 Rating 1.1k+ views 2 likes 0 Comments
Read more
By: On August 22, 2017
0 Rating 134 views 0 likes 0 Comments
Read more