Người Chăm và văn hóa Chăm ở Việt Nam

Nhà th? Inrasara

G?i cho BBC t? Sài Gòn

V??ng qu?c Champa ???c thành l?p n?m 192, kéo dài t? M?i Hoành S?n - sông ?inh cho ??n Bà R?a - V?ng Tàu.

Ba?n quyê?n hi?nh a?nhISTOCK

Image captionNhi?u ??n ?ài Champa còn ? M? S?n, t?nh Qu?ng Nam

T? th? k? XI, qua các cu?c Nam ti?n c?a ??i Vi?t, biên gi?i lui d?n v? ph??ng Nam r?i m?t h?n vào n?m 1832, khi cu?c kh?i ngh?a cu?i cùng c?a Thak Wa b? vua Minh M?ng d?p tan.

Su?t quá trình l?ch s? ?y, ng??i Cham l?u l?c qua nhi?u vùng ??t khác nhau, ?? t?o thành c?ng ??ng riêng v?i nh?ng khác bi?t nh?t ??nh v? v?n hóa và ngôn ng?.

Giai ?o?n 986-988, khi L?u K? Tông làm vua ??t Champa, b? ph?n Cham ch?y qua H?i Nam - Trung Qu?c sinh s?ng.

N?m 1044, nhà Lý b?t 5.000 tù binh Cham ra B?c; 25 n?m sau, s? l??ng tù nhân Cham ra B?c lên ??n 50.000 ng??i; h? l?p thành các làng riêng và t?n t?i th?i gian khá dài.

??n th?i Po Rome (1627-1651), m?t b? ph?n l?n Cham v??t ??i d??ng qua s?ng ? Kelantan - Malaysia; sau này 1975, 5 v?n ng??i Cham ch?y tr?n cu?c th?m sát c?a Pôn P?t qua Mã Lai sinh s?ng, và không có ý quay l?i Campuchia (G. Moussay).

Ba?n quyê?n hi?nh a?nhDUONGDINHHUNG

Th? k? XVIII, ng??i Cham ch?y lo?n qua Thái Lan, hi?n thu?c khu Ban Khrua, Bangkok, kho?ng 5.000 ng??i. ? Campuchia, vào n?m 1692, 5.000 gia ?ình Cham t? Pangdurangga di c? qua, ? vùng ??t t?t d?c sông Mekong, sau ?ó còn m?y ??t di dân khác n?a. Hi?n nay, ngoài 22 làng còn theo tôn giáo Bà-ni, t?t c? ??u là Muslim. Cu?i th? k? XX, ng??i Cham ? Campuchia thay ??i h? tên thành Khmer Islam.

Riêng ? Vi?t Nam có g?n 20 v?n ng??i Cham sinh s?ng.

B? ph?n Cham Hroi hình thành khi vào 1471, Lê Thánh Tông chi?m ?? Bàn, ng??i Cham ch?y lên vùng trung du Bình ??nh, Phú Yên, s?ng c?ng c? v?i dân t?c Bana. C?ng ??ng Cham ? ?ây theo tín ng??ng dân gian; dân s? hi?n nay trên d??i 30.000 ng??i.

Th? k? XVIII, Cham t? Pandurangga ?i vào Nam tr? l?i Tây Ninh và An Giang; sau ?ó ít lâu do bên Campuchia có bi?n, m?t s? t? Campuchia tr? l?i An Giang. Gi?a th? k? XX, m?t b? ph?n vào Sài Gòn, ?? n?a cu?i th? k? XX, hàng tr?m gia ?ình ra Long Khánh sinh s?ng. Ng??i Cham ? các t?nh này theo Islam, t?c là H?i giáo chính th?ng, v?i kho?ng 50.000 tín ??.

Nh?ng có th? nói ng??i Cham ? Vi?t Nam t?p trung nhi?u nh?t ? Ninh Thu?n và Bình Thu?n v?i s? dân 110.000 ng??i. ??i ?a s? ng??i Cham ? Ninh Thu?n và Bình Thu?n theo hai tôn giáo chính là ?n giáo và H?i giáo Bà-ni. ?ông nh?t là c?ng ??ng Cham ?n giáo còn g?i là Cham Ahier v?i 68.000 ng??i; H?i giáo Bà-ni là Islam ???c Cham hóa ?? tr? thành th? tôn giáo dân t?c r?t ??c ?áo v?i 38.000 tín ??; s? ít còn l?i theo H?i giáo chính th?ng ???c truy?n vào Ninh Thu?n vào th?p niên 60 cùng vài tôn giáo m?i du nh?p g?n ?ây nh? Công giáo, Tin Lành.

Tôn giáo m?

Tôn giáo Cham là tôn giáo m?. Nh?p ??a Champa vài th? k? và kh?ng ??nh v? th? c?a mình vào th? k? 14, Islam xung ??t v?i c?ng ??ng và t? ch?c xã h?i Cham ?n giáo kéo dài su?t hai th? k?, mãi ??n th?i Po Rome (1627-1651), tôn giáo này m?i ???c bi?n c?i thành H?i giáo Bà-ni.

? ?ây n?m c?t tr? làm nên n?n t?ng ??c tin H?i giáo, là: Chahadah: ??c tin không có Chúa Tr?i nào khác ngoài Allah, Salat: c?u nguy?n 5 l?n m?t ngày, Zakat: b? thí, Sawm: nh?n ?n tháng Ramadan, Hadj: hành h??ng thánh ??a Mecca, ??u không còn ???c ng??i Cham Bà-ni tuân th?.

Ng??i Cham Bà-ni bên c?nh ??c tin vào Allah, h? còn th? c? th?n M?a, Bi?n, Núi… và cúng ông bà t? tiên; h? không còn nh? ??n vi?c hành h??ng Mecca; còn vi?c c?u nguy?n m?i ngày hay ?n chay vào tháng Chín và b? thí ch? ???c th?c hi?n vào mùa Ram?wan và ch? dành cho gi?i tu s?; còn ? ngoài ??i, ng??i Cham Bà-ni bi?n tháng chay t?nh thành ngày l?: Bb?ng Muk Kei, dân gian g?i là ?n “t?t” Bà-ni. Cu?i cùng, ?nh h??ng ch? ?? m?u h? khi?n ng??i Cham Bà-ni chú tr?ng l? kar?h dành cho n? h?n katat c?a nam; còn ?ám c??i hay ?ám tang thì hoàn toàn theo h? m?.

C?ng ??ng Cham s?n sinh r?t nhi?u l? h?i, trong ?ó Rija N?gar là l?n h?n c?.

V?i Islam là v?y, riêng v?i Cham ?n giáo, ng??i Cham Bà-ni có s? hòa h?p r?t ??c bi?t. ? ?ây, ông bà Cham ?ã t?o ra h? phái M?dw?n ?? ph?c v? l? bái cho c? ?ôi bên. Trong vài l? t?c mang tính gia ?ình hay dòng t?c, ng??i ta th?y c?p Acar vào làng Cham ?n giáo cúng t?. Khi có l? nghi mang tính khu v?c nh? Pakap Haluw Kraung, giáo s? c? hai bên Cham ?n giáo l?n Cham Bà-ni cùng ph?i h?p th?c hi?n.

Ba?n quyê?n hi?nh a?nhISTOCK

Dân t?c Cham là c? dân c?a v??ng qu?c Champa c?, nh?ng không gi?ng các dân t?c thi?u s? khác ? Vi?t Nam, ??i ?a s? ng??i Cham s?ng ? vùng ??ng b?ng theo t?ng ??n v? palei (làng), s?ng xen c? và c?ng c? v?i ng??i Vi?t. Dù có b? ph?n nh? buôn bán l? hay làm công ch?c Nhà n??c, ng??i Cham làm ru?ng n??c là chính, ??c bi?t ng??i Cham ? Ninh Thu?n hi?n t?n t?i ba làng ngh? n?i ti?ng, là: làng g?m Bàu Trúc, làng th? c?m Chakleng và làng Ph??c Nh?n chuyên ngh? thu?c nam.

Ngay t? th? k? th? 4, dân t?c Cham ?ã có ch? vi?t. ?ó là th? ch? vay m??n t? ?n ?? qua nhi?u bi?n thái ?? tr? thành ch? Cham ngày nay, ti?ng Cham g?i là Akhar thrah. Ng??i ta có th? tìm th?y các v?n b?n g?m v?n h?c, l?ch s?, truy?n thuy?t, các l? nghi tôn giáo và nhi?u t? li?u giá tr? khác ???c th? hi?n b?ng ch? vi?t này trên các lo?i lá buông hay gi?y b?n.

Tr??c 1975, các b?c có ch? ngh?a trong xã h?i Cham tìm ?? m?i cách vi?t, in (ronéo) sách giáo khoa b?ng Akhar thrah ?? ph? bi?n ch? ông bà vào các tr??ng h?c và trong dân. ??t n??c th?ng nh?t, Ban Biên so?n sách ch? Ch?m thành l?p n?m 1978 chuyên biên so?n và theo dõi vi?c d?y và h?c ch? Cham ? các tr??ng Ti?u h?c có ng??i Cham sinh s?ng.

C?ng ??ng Cham s?n sinh r?t nhi?u l? h?i, trong ?ó Rija N?gar là l?n h?n c?. ?ây là l? ???c t? ch?c vào ??u n?m Cham l?ch (kho?ng tháng 4 D??ng l?ch), mang ý ngh?a t?ng kh?i làng cái x?u xa nh? nh?p c?a n?m c?, ?ón cái t?t lành vào làng nhân n?m m?i.

L? Rija Praung th?c hi?n t? 3-7 ngày ?êm ???c xem là l? tr? n? l?n nh?t, là t?p ??i thành các ?i?u múa, bài t?ng ca cùng nghi th?c liên quan. L? T? ?n hay T?y oan dù th?c hi?n ??n s? h?n, v?n mang ý ngh?a l?n v? m?t xã h?i.

Sau cùng l? h?i Kate di?n ra vào ??u tháng B?y Cham l?ch ???c dân gian xem nh? m?t th? T?t c?a ng??i Cham, ? ?ó h?u h?t làng Cham t? ch?c lên tháp d? vào cu?c hành h??ng long tr?ng và nhi?u màu s?c.

Kate, hành h??ng lên ??t Tháp, con ng??i Cham ???c nh?n bi?t qua l?i ?n m?c, ti?ng nói hay ?i?u múa. Th? nh?ng nh?c ??n Cham không th? không nói ??n tháp Chàm. Tháp Chàm cô ??c, kiêu hãnh có m?t su?t d?i ??t mi?n Trung Vi?t Nam. Trong ?ó Thánh ??a M? S?n ???c UNESCO công nh?n là Di s?n V?n hóa – L?ch s? th? gi?i.

Bài vi?t th? hiê?n quan ?i?m riêng và cách dùng t? c?a tác gi?.

theo www.bbc.com/vietnamese